Agnieszka Doczekalska Wielojęzyczność prawa a konwergencja

Agnieszka Doczekalska Wielojęzyczność prawa a konwergencja

Agnieszka Doczekalska
Wielojęzyczność prawa a konwergencja kultur prawnych w Europie i Kanadzie
Od lat w nauce prawa toczy się debata dotycząca tzw. tezy o konwergencji kultur
prawnych (convergence thesis), która zakłada, że system common law i system prawa
stanowionego wykazują coraz więcej wspólnych cech1. Niniejszy tekst analizuje czy
ponadnarodowe prawo Unii Europejskiej oraz federalne prawo Kanady, które stosowane są w
systemach prawnych - odpowiednio państw członkowskich i prowincji - opartych zarówno na
tradycji common law, jak i prawa stanowionego sprzyjają konwergencji kultur prawnych oraz
jaką rolę odgrywa w tym kontekście wielojęzyczność prawa w systemie unijnym i
kanadyjskim.
Celem Unii Europejskiej, która rozwinęła swój własny autonomiczny system prawny,
jest jednolite stosowanie prawa unijnego w poszczególnych państwach członkowskich przy
jednoczesnym uwzględnieniu i poszanowaniu ich różnorodności. Cel ten odzwierciedla
sformułowanie „zjednoczeni w różnorodności‟, które miało stać się mottem Unii na mocy
Konstytucji dla Europy. Różnorodność wyraża się między innymi w tym, że systemy prawne
państw tworzących Unię oparte są na różnych tradycjach prawnych, tzn. na common law lub
na prawie stanowionym albo na obu tych tradycjach (tzw. mieszane systemy prawne jak Cypr
lub Malta). Zatem tworząc prawo unijne należy uwzględnić różnorodność systemów i tradycji
prawnych państw członkowskich. Aby spełnić to założenie, nowe pojęcia prawne tworzone w
prawie unijnym powinny być pojęciami autonomicznymi właściwymi dla prawa UE, a nie dla
porządku prawnego jakiegokolwiek państwa członkowskiego – nawet jeżeli inspiracja dla
danego rozwiązanie prawnego zaczerpnięta została z prawa krajowego2.
1
Zdaniem zwolenników tezy o konwergencji (np. de Groot, Glenn, Markesinis) konwergencja dwóch kultur lub
tradycji prawnych jest możliwa, zob. Gerard-René De Groot, “European Education in the 21st Century”, [w:]
Bruno de Witte and Caroline Forder (red.) The Common Law of Europe and the Future of Legal Education/ Le
droit de l’Europe et l’avenir de l’enseignement juridique, Deventer: Kluwer Law & Taxation, 1992, s. 54.;
Patrick Glenn, “La civilisation de la common law”, [w]: Revue internationale de droit comparé, vol. 45, no 3,
1993, ss. 509-575 ; B.S. Markesinis (1994) “Bridging Legal Cultures”, [w:] Israel Law Review, vol. 27, 1994, ss.
363-382. Autorzy, którzy nie zgadzają się z tą tezą twierdzą, że konwergencja ma charakter jedynie
powierzchowny, ponieważ kulturowe struktury, na który opiera się prawo nie podlegają konwergencji; zob.
Pierre Legrand, “European Legal Systems are not converging”, [w:] International and Comparative Law
Quarterly, vol. 45, 1996, ss. 52-81; Jan Smits, The Contribution of Mixed Legal Systems to European Private
Law, Intersentia Uitgevers Antwerpen – Groningen, 2001, s. 103.
2
Por. Wyrok Trybunału z dnia 6 października 1982 r. w sprawie Srl CILFIT i Lanificio di Gavardo SpA
przeciwko Ministero della sanità (sprawa 283/81), w którym ETS wskazał, że prawo wspólnotowe posługuje się
terminologią właściwą tylko temu prawu, w szczególności pojęcia prawne mają inne znaczenie w prawie
wspólnotowym i w prawie poszczególnych państw członkowskich (Zbiory orzecznictwa Trybunału
Europejskiego 1982, s. 3415).
1
Agnieszka Doczekalska
Wielojęzyczność prawa a konwergencja kultur prawnych w Europie i Kanadzie
Tworzenie prawa odbywa się nie tylko na poziomie konceptualnym, ale również na
poziomie terminologicznym. Wobec tego należy odnaleźć właściwy termin (słowo,
wyrażenie) na oznaczenie nowego autonomicznego pojęcia prawa unijnego. Taki termin musi
zostać wyrażony w 23 językach, które nie tylko są oficjalnymi językami Unii, ale również są
one narodowymi i oficjalnymi językami państw członkowskich. Sytuacja, w której dany
termin prawny jest wyrażony w więcej niż jednym języku nie jest właściwa tylko dla Unii
Europejskiej, ale występuje również w przypadku terminologii prawa międzynarodowego lub
prawa państw wielojęzycznych. Możliwe jest również, że terminy oznaczające pojęcia
prawne należące do różnych systemów prawnych wyrażane są w tym samym języku (np.
język francuski jest stosowany w celu oznaczenia pojęć prawnych należących do systemów
prawa między innymi Francji, Belgii i Kanady).
Tworzenie wielojęzycznego prawa unijnego jest szczególne, ale z innego niż
wymienione wyżej powodu. Mianowicie prawo UE wyrażone w dwudziestu trzech językach3
oraz prawo krajowe państwa członkowskiego wyrażone w jednym lub kilku4 z tych języków
są stosowane na tym samym terytorium5. Zatem, na przykład, we Francji stosowane jest
zarówno prawo krajowe wyrażone w języku francuskim systemu prawnego Francji, jak i
prawo unijne wyrażone w języku francuskim oraz dwudziestu dwóch językach sytemu prawa
Unii. Opisana sytuacja znacznie utrudnia tworzenie prawa unijnego. Łatwiej jest dostrzec i
zrozumieć różnice między poszczególnymi pojęciami prawnymi wyrażonymi w tym samym
języku i należącymi do różnych systemów prawnych, jeżeli pojęcia te stosuje się na różnych
obszarach (np. w przypadku terminów prawnych wyrażonych w języku francuskim i
należących do prawa francuskiego stosowanego we Francji i należących do prawa
belgijskiego stosowanego w Belgii), niż w sytuacji gdy terminologia prawna należąca do
innych systemów prawnych jest stosowana na tym samym terytorium6. Dlatego istotne jest
nie tylko utworzenie nowego pojęcia prawnego w ramach prawa Unii, ale również użycie
właściwego terminu na jego oznaczenie. Przede wszystkim wszelkie terminy i wyrażenia
charakterystyczne dla danego porządku prawnego państwa członkowskiego nie powinny być
3
Twierdzenie to odnosi się zwłaszcza do tych aktów prawnych, takich jak rozporządzenia, które są bezpośrednio
stosowane w państwach członkowskich.
4
W przypadku krajów wielojęzycznych.
5
Jean-Claude Piris, The Legal Orders of the European Community and of the Member States: Peculiarities and
Influences in Drafting, tekst wystąpienia wygłoszonego podczas konferencji “The Sir William Dale Memorial
Lecture”, Londyn, 8 listopada 2004, s. 5.
6
Ibidem.
2
Agnieszka Doczekalska
Wielojęzyczność prawa a konwergencja kultur prawnych w Europie i Kanadzie
stosowane7. Zamiast tego należy posłużyć się terminami neutralnymi. Niektórzy autorzy
stwierdzają, że aby doszło do powstania języka i terminologii prawa UE, konieczna jest
„dekulturalizacja‟ (deculturalisation) krajowych języków prawniczych8.
Wykształcenie niezwiązanego z żadnym krajowym systemem prawnym, neutralnego
języka prawa, który może być stosowany zarówno w systemach common law, jak i w
systemach prawa stanowionego, mogłoby ułatwić konwergencję kultur prawnych. Jednak, jak
zauważa Smits, neutralne terminy tworzone i stosowane na poziomie Unii Europejskiej są
często przekładane na język i terminologię prawa krajowego 9. Z taką sytuacją mamy do
czynienia zwłaszcza w przypadku dyrektyw, które wiążą tylko co do celu, jaki ma zostać
osiągnięty, natomiast o formie i metodzie jego realizacji decyduje państwo członkowskie.
Zdarza się, że adresat dyrektywy posługując się pojęciami zawartymi w dyrektywie (chociaż
nie jest to konieczne) na oznaczenie danego pojęcia używa innego terminu niż zastosowane w
dyrektywie. Wiele przykładów takiej praktyki można znaleźć między innymi w polskiej
Ustawie z dnia 23 sierpnia 2007 o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym10,
która dokonała transpozycji Dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych11. Jednym z
przykładów są polskie terminy wybrane na oznaczenie pojęcia, które w języku angielskim
określono jako professional diligence (art. 2(h) Dyrektywy). W Dyrektywie, której język nie
powinien zawierać terminów specyficznych dla jakiegokolwiek krajowego systemu
prawnego, użyto terminu „staranność zawodowa‟. Natomiast w polskiej ustawie posłużono się
7
Reguła ta jest bezpośrednio wyrażona w unijnych przewodnikach dotyczących tworzenia prawa. Na przykład
zasada 5.3.2. Wspólnego przewodnika praktycznego dotyczącego redagowania aktów prawa wspólnotowego
wskazuje, że „w terminologii prawnej należy unikać sformułowań, które zbyt ściśle związane są z krajowym
systemem prawnym”. Zob. również zasadę 2 Podręcznika techniki prawodawczej Rady Unii Europejskiej
(Manual of precedents for acts established within the Council of the European Union) (dokument SN 1315/1/08
Rev 1, s. 98).
8
Zob. Łucja Biel, “Translation of Multilingual EU Legislation as a Sub-Genre of Legal Translation”, [w:]: D.
Kierzkowska (red.): Court Interpreting and Legal Translation in the Enlarged Europe. Warszawa: Translegis,
2006; Theo van Els, “The European Union, its Institutions and its Languages: Some Language Political
Observations”, [w:] Current Issues in Language Planning, 2001, vol. 2, no 4, ss. 311-360.
9
Jan M. Smits “The Europeanisation of national legal systems: some consequences for legal thinking in civil law
countries”, [w:] Mark Van Hoecke (red.), Epistemology and Methodology of Comparative Law, Oxford: Hart
Publishing, 2004, s. 235.
10
Dz.U. z 2007 r., Nr 171, poz. 1206
11
Dyrektywa 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. dotycząca nieuczciwych
praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz
zmieniająca dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady („Dyrektywa o
nieuczciwych praktykach handlowych”), Dz.U. L 149 z 11.6.2005, ss. 22-39.
3
Agnieszka Doczekalska
Wielojęzyczność prawa a konwergencja kultur prawnych w Europie i Kanadzie
terminem „dobre obyczaje‟ (art. 4 ust.1 Ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 o przeciwdziałaniu
nieuczciwym praktykom rynkowym), który znany jest polskiemu prawu12.
Federalne prawo kanadyjskie w jeszcze mniejszym stopniu niż prawo unijne sprzyja
konwergencji common law i prawa stanowionego. Systemy prawne dziewięciu prowincji oraz
trzech terytoriów Kanady oparte są na tradycji common law13. Natomiast w Quebeku –
dziesiątej prowincji – prawo prywatne wywodzi się z tradycji prawa stanowionego, a prawo
karne, administracyjne i konstytucyjne opiera się na tradycji common law14. Z uwagi na
współistnienie dwóch kultur prawnych w Kanadzie, federalne prawo kanadyjskie określane
jest jako dwuprawne (bijural). Z uwagi na bijuralizm oraz dwujęzyczność prawa
kanadyjskiego, które jest tworzone i obowiązuje w języku angielskim i francuskim, wyróżnia
się cztery grupy prawników, którzy stosują prawo kanadyjskie: francuskojęzyczni prawnicy
działający w ramach kultury prawa stanowionego, anglojęzyczni prawnicy działający w
ramach kultury common law, francuskojęzyczni prawnicy działający w ramach kultury
common law oraz anglojęzyczni prawnicy działający w ramach kultury prawa
stanowionego15. Przedstawiciel każdej grupy powinien znaleźć w obu wersjach językowych
aktu prawnego terminologię i sformułowania, które uwzględniają i odzwierciedlają pojęcia i
instytucje charakterystyczne dla kultury prawnej jego prowincji lub terytorium16.
Głównie problemy związane z dwukulturowością prawa kanadyjskiego ujawniają się,
wtedy kiedy prawo federalne odnosi się do pojęć z zakresu prowincjonalnego prawa
prywatnego. Wówczas termin użyty w postanowieniach prawa federalnego może odnosić się
do pojęcia, którego znaczenie jest inne w poszczególnych prowincjach. Najwięcej takich
różnic występuje między pojęciami prawa prowincji common law a pojęciami prawnymi
Quebeku. Aby możliwe było stosowanie prawa federalnego zarówno w Quebeku, jak i
pozostałych prowincjach i terytoriach, prawo federalne powinno odzwierciedlać prawo
common law oraz prawo stanowione. Zatem założenie jest tu inne niż w przypadku prawa
12
Np. termin „dobre obyczaje‟ został użyty w nieobowiązującej ustawie z 2 sierpnia 1926 r. o zwalczaniu
nieuczciwej konkurencji; zob. Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym
praktykom rynkowym; druk sejmowy nr 1682.
13
Analiza nie obejmuje zagadnień związanych z prawem rdzennych mieszkańców Kanady, które zwłaszcza na
terytoriach, w szczególności w Nunavut, sprawia, że prawo kanadyjskie staje się prawem wielokulturowym.
14
John E. C. Brierley, “Bijuralism in Canada”, [w:] Contemporary Law: Canadian Reports to the 1990
International Congress of Comparative Law, Montreal 1990 (Cowansville, Qc., Yvon Blais, 1992, s. 24-25.
15
Policy on Legislative Bijuralism przedrukowane w Louise Maguire Wellington, “Bijuralism in Canada:
Harmonization Methodology and Terminology”, [w:] The Harmonization of Federal Legislation with the Civil
Law of the Province of Quebec and Canadian Bijuralism, 2 wydanie, Ottawa (On), 2001, s. 23.
16
Ibidem.
4
Agnieszka Doczekalska
Wielojęzyczność prawa a konwergencja kultur prawnych w Europie i Kanadzie
Unii Europejskiej, które powinno być autonomiczne i nie odzwierciedlać kultury prawnej
żadnego państwa członkowskiego.
Aby uwzględnić obie kultury prawne w prawie federalnym, akty prawne tworzy się w
języku neutralnym albo w języku dwuprawnym (bijuralnym). Stosowanie wyrażeń
neutralnych, niezwiązanych z żadną kulturą prawną jest charakterystyczne również dla
tworzenia prawa unijnego. Różnicę można jednak zaobserwować podczas wykładni oraz
stosowania prawa unijnego i kanadyjskiego. Prawo unijne stosuje się jednolicie we
wszystkich państwach członkowskich. Natomiast neutralny termin opisujący pojęcie prawa
kanadyjskiego pozwala na nadanie innego znaczenia temu pojęciu w poszczególnych
prowincjach (najczęściej różnice w rozumieniu pojęcia wystąpią między Quebekiem a
pozostałymi prowincjami). Taka możliwość wynika z art. 8 ust. 2 Ustawy o wykładni
(Interpretation Act, 1985)17, który stanowi, że jeżeli przepisy nie stanowią inaczej, wtedy gdy
postanowienia zawierają terminy charakterystyczne dla terminologii common law i prawa
stanowionego lub terminy, które są rozumiane inaczej w prawie common law i w prawie
stanowionym, w prowincji Quebek należy przyjąć znaczenie właściwe dla terminologii prawa
stanowionego, natomiast w pozostałych prowincjach należy przyjąć znaczenie właściwe dla
terminologii common law. Postanowienie kanadyjskiej Ustawy o wykładni wzmacnia raczej
dywergencję kultur prawnych niż upodabnia do siebie prawo Quebeku i prowincji common
law.
Konwergencji common law i prawa stanowionego nie sprzyja również stosowanie
bijuralnego języka w aktach prawa federalnego. Jedną z technik, której celem jest
uwzględnienie obu kultur prawnych jest tzw. dublet (doublet lub double). Polega on na tym,
że postanowienia aktu federalnego zawierają dwa terminy na oznaczenie tego samego pojęcia
– jeden termin jest charakterystyczny dla common law, a drugi - dla prawa stanowionego
Quebeku. Zazwyczaj w wersji francuskiej najpierw podaje się termin prawa stanowionego,
natomiast w wersji angielskiej termin ten podaje się po terminie należącym do common law.
Jeżeli uwzględni się powyższe obserwacje można stwierdzić, że stosowanie tego
samego prawa zarówno w systemach prawnych opartych na kulturze common law, jak i w
systemach opartych na kulturze prawa stanowionego, nie zawsze będzie prowadziło do
konwergencji tych kultur.
17
Interpetation Act, 1985 (R.S., 1985, c. I-21) zmieniony przez Federal Law-Civil Law Harmonization Act, No.
1, 2001 (S.C. 2001, c. 4).
5