Kliknij, aby przeczytać artykuł.

Formy muzykoterapii aktywnej
„Gdybym miał raz jeszcze życie rozpocząć, trzymałbym się takiego prawidła,
ażeby przynajmniej raz na tydzień przeczytać coś z poezji lub posłuchać nieco muzyki;
wtedy bowiem znikłe obecnie części mego mózgu zachowałyby się może przez
używanie. Utrata wrażliwości na takie rzeczy jest, być może, szkodliwa dla inteligencji i
jest pewną utratą szczęścia".
- Darwin
Związki między muzyką a medycyną są tak stare jak ludzkość i jej historia.
Prekursorem muzykoterapii na świecie był Orfeusz. Zajmowali się nią również
Pitagoras, Platon i Arystoteles.
Pitagoras uważał muzykę za wyraz ładu i harmonii, twierdził że wpływa ona na
wewnętrzną harmonię człowieka. Platon uważał, że muzyka ma siłę eteryczną i można
ją wykorzystywać w profilaktyce psychofizycznej. Natomiast Arystoteles twierdził, że
muzyka to oczyszczenie, a połączenie jej z tańcem ma zbawienny wpływ na stan zdrowia
człowieka.
Muzyka może działać pobudzająco jak i uspokajająco, może uczyć koncentracji
uwagi, wzbogacać przeżycia estetyczne, jak również zwiększać wrażliwość na otaczający
świat.
Muzyka jest jednym z niewerbalnych środków i sposobów wyrażania siebie. Daje
możliwość odbioru miłych i przyjemnych doznań. Może być źródłem kreatywnych
zachowań człowieka, jak również jego inspiracji twórczych.
Pomaga w nawiązywaniu kontaktów ze światem, z innymi ludźmi. Przezwycięża
smutek i monotonię, daje radość i siłę do pokonania słabości i lęku.
W Polsce muzykoterapia uznana została za samodzielną dyscyplinę medyczną
dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku.
Pod koniec 1972 roku we Wrocławiu został utworzony Zakład Muzykoterapii
przy Wydziale Kompozycji i Teorii Muzyki w Państwowej Wyższej Szkole
Muzycznej.
I w ten sposób ośrodkiem muzykoterapii został Wrocław, a jej przedstawicielem
Tadeusz Natanson.
W 1997 roku powstał również Zakład Muzykoterapii przy Wydziale
Kompozycji, Teorii Muzyki, Rytmiki i Edukacji Muzycznej na Akademii Muzycznej
w Łodzi. Zakład ten rozpoczął kształcenie muzykoterapeutów na studiach licencjackich
oraz uzupełniających magisterskich. Muzykoterapia polska ukierunkowana jest na
rozwój badań. Badania te obejmują muzykę, medycynę, psychologię, pedagogikę jak i
socjologię.
Wg Natansona u podstaw muzykoterapii leży zasada oddziaływania muzyki na
sferę psychiczną człowieka.
Muzykoterapię można stosować w formie
czynnej
biernej.
Forma czynna polega na
graniu muzyki,
śpiewaniu,
improwizowaniu,
ruchu,
relaksacji.
Forma bierna polega na
słuchaniu muzyki proponowanej przez terapeutę.
Termin muzykoterapii został wprowadzony do światowej terminologii około
1950 roku.
Muzykoterapia to leczenie dźwiękiem i muzyką, czyli uporządkowanymi
dźwiękami. Muzyka, dźwięk leczy zarówno duszę i ciało. Można więc powiedzieć, że
muzykoterapia to dyscyplina naukowa u podstaw której leży holistyczna koncepcja
człowieka i jego zdrowia.
Muzykoterapia wykorzystywana jest w
rehabilitacji,
kardiologii,
ortopedii,
oddziałach rodzenia
oddziałach dziecięcych.
Muzykoterapią, w rozumieniu działalności praktycznej, jest postępowanie
zmierzające do realizacji konkretnych celów terapeutycznych. Może ona doprowadzić
do wyników jedynie wówczas, gdy będzie prowadzona w sposób systematyczny
i metodyczny.
Początkowo muzykoterapię najczęściej stosowano w odniesieniu do działań
psychoterapeutycznych, w których podstawową rolą muzyki była pomoc
w nawiązywaniu komunikacji z pacjentem, a następnie dokonywanie zmian w jego
zaburzonych formach zachowania. W miarę upływu lat zakres oddziaływania
muzykoterapii został znacznie rozszerzony, co wpłynęło również na modyfikację
terminologiczną.
Wg Elżbiety Galińskiej muzykoterapia to naukowo uzasadnione użycie dźwięku
i muzyki w celach diagnostycznych i terapeutycznych.
Muzykoterapia może być przeprowadzana
indywidualnie
grupowo.
Przez muzykoterapię indywidualną należy rozumieć leczenie muzyką osobno
każdego pacjenta przez dłuższy lub krótszy okres czasu. Stosowanie muzykoterapii
grupowej wymaga przeprowadzenia odpowiedniego doboru grupy, co do ilości osób
(zwykle od 6 do 12), płci, wykształcenia, diagnozy cech osobowości, poziomu kultury
muzycznej, upodobań muzycznych itp. Muzykoterapia grupowa może być
ukierunkowana (tzw. dyrektywna), bądź nieukierunkowana (tzw. niedyrektywna).
Do elementów strukturalnych muzyki należą rytm, melodia, dynamika, harmonia,
barwa, tempo i inne.
Oddziaływanie tych elementów muzycznych na człowieka może mieć znaczenie
dla stymulowania funkcji psychomotorycznych, kształtowania przebiegu napięć i
odprężeń psychofizycznych. W poszczególnych technikach muzykoterapii wykorzystuje
się różne elementy w celu uzyskania efektów leczniczych. Bogata literatura muzyczna
pozwala na wybór utworów muzycznych zróżnicowanych pod względem okresu, stylu,
typu i kierunku melodii, faktury i aparatu wykonawczego.
Występują pewne zasady obowiązujące w muzykoterapii:
1. IZO – zasada porównywania:
Mówi ona, że utwór muzyczny należy dobierać do aktualnego nastroju pacjenta.
2. LEVEL – należy podwyższać nastrój:
Osobie smutnej proponujemy utwór wesoły, dla podniesienia jej nastroju.
Celem muzykoterapii jest:
-
- integracja grupy, nawiązanie kontaktu;
aktywizacja emocjonalna pacjenta (dziecka);
- rozwijanie wrażliwości estetycznej;
- kreatywny rozwój twórczy pacjenta;
Metody muzykoterapii:
1. treningowe – relaks;
2. projekcyjne (przenoszenia) – psychorysunek przy muzyce, pantomima
muzyczna;
3. improwizacja instrumentalna Carla Orffa;
4. śpiewoterapia;
5. choreoterapia – ruch i taniec;
W literaturze polskiej Galińska podjęła próbę uporządkowania metod
muzykoterapii. Autorka wyróżnia siedem grup metod ze względu na funkcje, jakie pełni
muzyka w psychoterapii.
1. Odreagowująco-wyobrażeniowe oraz aktywizujące emocjonalne.
w których muzyka jest środkiem katalizującym i intensyfikującym proces
wyobrażeniowy u pacjenta. Wyzwala wyobrażenia wzrokowe o charakterze
projekcyjnym, wywołuje dużo skojarzeń pozamuzycznych. Pobudzając emocje sprzyja
katharsis, czyli wyzwoleniu zablokowanej energii emocjonalnej.
2. Treningowe.
oparte są na różnych wariantach treningu autogennego Schultza i nawiązują do teorii
uczenia się, w szczególności do koncepcji odruchów warunkowych Pawłowa. Chodzi w
nich o nauczenie pacjenta usuwania napięcia psychofizycznego. Początkowe
eksperymenty polegały na wytwarzaniu związku czasowego między bezwarunkowym
działaniem środka nasennego a muzyką, która aplikowana kilkakrotnie łącznie
z lekarstwem stawała się bodźcem warunkowym sprowadzającym samoczynnie sen.
3. Relaksacyjne
stosowane w różnych dziedzinach medycyny, nie tylko w psychiatrii. Na przykład,
Dąbrowska stosowała zestawy nagrań działających wybitnie kojąco i relaksujące wobec
pacjentów z różnymi schorzeniami w Sanatorium w Ciechocinku.
Między innymi, wybrane utwory Chopina działały odprężająco na stan psychiczny, ale
jednocześnie obniżały nadmiernie wysokie ciśnienie o ok. 10 do 15 mm słupa rtęci.
4. Komunikatywne
związane z uczeniem komunikacji społecznej. W trakcie rozmaitych zadań muzycznych
pacjenci uczą się nowych zachowań społecznych i emocjonalnych, np. uczą się
współdziałania, przeciwstawiania się osobom znaczącym, wczuwania się w to, co ktoś
chce wyrazić.
5. Kreatywne
w postaci improwizacji instrumentalnej, wokalnej i ruchowej. Do tej grupy należy
elementarne muzykowanie wg metody Orffa, podczas której pacjenci realizują proste
formy muzyczne na instrumentach muzycznych, np. rondo rytmiczne i kanon rytmiczny.
6. Kontemplacyjne.
podczas których program muzyczny może wywoływać intensywne przeżycia piękna, np.
uczucia wzniosłości przy słuchaniu muzyki organowej.
7. Aktywizujące
są to wszelkiego rodzaju ćwiczenia pobudzająco - aktywizujące najczęściej o charakterze
zabaw ruchowych przy muzyce.
Kierunki muzykoterapii:
1. muzykoterapia komunikatywna, traktująca muzykę jako środek niewerbalny
w płaszczyźnie emocjonalnej;
2. muzykoterapia kreatywna rozwijająca dyspozycje twórcze pacjenta;
3. muzykoterapia behawioralna opierająca się na społecznych teoriach uczenia się –
techniki relaksacyjne:
- trening autogenny Schultz`a;
- ćwiczenia izometryczne Jacobsona;
- trening zmodyfikowany dla potrzeb dzieci Anny Polender;
4. muzykoterapia poznawcza, gdzie muzyka pełni rolę nośnika informacji;
Trening autogenny Schultz`a:
Walory tego treningu dawno zostały docenione przez wielu lekarzy i terapeutów.
Dowiedziono, że pozwala on na uzyskanie obniżenia świadomości, który może być
osiągalny wielokrotnie i w dowolnym czasie.
W zależności od potrzeb trening ten może być stosowany w celach:
- oczyszczających (autogeniczne odreagowanie);
- samopoznania i doskonalenia (w celu zmiany osobowości pacjenta);
- odprężenia psychofizycznego ( metoda psychosomatyczna);
- profilaktycznych (zapobieganiu zmęczeniu);
Ideą przewodnią jest nie tylko uzyskanie rozluźnienia mięśniowego, lecz także
dokonanie w świadomości pacjenta pewnego rodzaju metamorfozy, która polega na
skierowaniu uwagi na odczucia pochodzące z ciała oraz wskazaniu możliwości ich
zmian. Proces ten zachodzi w sposób dyskretny, gdyż terapeuta, krok po kroku,
przedstawia ćwiczącemu pewne sugestie słowne, które wyznaczają odpowiednie
reakcje.
Trening Jacobsona:
Nazywany jest najczęściej relaksacją stopniową lub progresywną. Podczas
treningu przede wszystkim zwracamy uwagę na napięcia i rozluźnienia mięśni. Jednakże
w tym samym czasie staramy się, by pozostała część ciała była nadal w rozluźnieniu.
W muzykoterapii można wykorzystać każdy rodzaj muzyki, a nie jak kiedyś
uważano tylko poważnej.
Mogą to być:
1. utwory marszowe;
2. popularne szlagiery;
3. spokojne, melodyjne piosenki lub utwory instrumentalne;
4. muzyka poważna, jazz, muzyka hinduska;
Doskonałym wstępem do muzykoterapii jest muzykowanie perkusyjne.
Traktować je należy jako pierwszy etap zainteresowania muzyką. Duże znaczenie ma
pierwszy kontakt z muzyką dlatego spotkanie to powinno być w odczuciu pacjenta
atrakcyjne i inspirujące do dalszego działania.
Seans muzykoterapeutyczny trwa ok. 45 minut i dzieli się na ściśle wiążące się ze
sobą fazy.
Wyróżniamy 6 faz muzykoterapii i wiążące się z nimi cele:
1. Odreagowanie – klaskanie, tupanie, podskoki, gesty, krzyk.
Celem jest zmniejszenie napięcia psychofizycznego oraz mięśniowego co prowadzi do
obniżenia napięcia emocjonalnego.
Ćwiczenia te obniżają lęk i agresję. Mogą być prowadzone bez podkładu muzycznego lub
na tle szybkiej muzyki.
2. Zrytmizowanie – klaskanie, wykonywanie rytmicznych ruchów ciałem,
maszerowanie.
Celem jest pogłębienie „odreagowania” przy równoczesnym „uporządkowaniu”
i zintegrowaniu grupy przez wytworzenie poczucia wspólnoty.
Stosuje się ćwiczenia proste, mniej dynamiczne i wolniejsze niż w fazie odreagowania.
Grupa wykonuje ćwiczenia wspólnie.
3. Uwrażliwienie:
I. wersja – samodzielna gra na prostych instrumentach.
Celem jest pogłębienie percepcji muzyki, uświadomienie pacjentom ich własnych
stanów emocjonalnych.
II. wersja – wyrażanie ruchem, gestem różnych stanów emocjonalnych
ilustrowanych przez muzykę.
Celem jest uwrażliwienie na dynamikę, tempo i rytm.
4. Relaksacja – ćwiczenia oddechowe w pozycji leżącej lub siedzącej.
Celem jest pogłębienie odprężenia fizycznego i psychicznego.
Można stosować tu słowną sugestię spokoju, bezpieczeństwa i ciepła. Często odnosi się
to do przebywania wśród przyrody.
5. Aktywizacja – łagodna lub dynamiczna.
a) łagodna – spokojne ćwiczenia w pozycji leżącej, przechodzenie do
pozycji stojącej przez siad;
b) dynamiczna – ćwiczenia w tempie (aerobik);
Zwracamy uwagę na stopniowe podnoszenie się z pozycji leżącej. Pamiętamy
o ćwiczeniach oddechowych.
6. Zakończenie – krótka rozmowa na temat odbytych zajęć, odczuć i wrażeń.
Muzykoterapię dzielimy na receptywną i aktywną.
Muzykoterapia receptywna polega na słuchaniu muzyki i przekazywaniu
odczuć muzycznych przez pacjentów oraz obejmuje dyskusję psychoterapeutyczną
związaną z tymi odczuciami i zaistniałymi w trakcie sytuacjami.
Muzykoterapia aktywna obejmuje różnego rodzaju produkcje dźwiękowe
pacjentów, wykonywane najczęściej na instrumentarium Orffa. Skala różnorodności tych
instrumentów jest na tyle duża, aby pacjenci zależnie od swoich preferencji, a także
stanów psychicznych, mogli wybierać odpowiedni dla siebie instrument. Wybór
instrumentu ze względu na jego dźwięk, a także kształt może zawierać informację
pomocną przy diagnozowaniu osobowości pacjenta, choć znacznie więcej daje
interpretacja samej produkcji dźwiękowej.
Muzykoterapia aktywna:
obejmuje zastosowanie podstawowych form aktywności muzycznej, takiej jak ruch przy
muzyce, gra na instrumentach, śpiew i ćwiczenia mowy, działania twórcze
z uwzględnieniem określonego celu leczniczego. Muzykoterapia aktywna ma
zastosowanie prawie we wszystkich działach związanych z terapią i lecznictwem,
głównie w rehabilitacji i pedagogice specjalnej. Stosowana jest także w gimnastyce
korekcyjnej, w usprawnianiu różnych dysfunkcji narządowych, w terapii chorób układu
oddechowego i krążenia oraz wszędzie tam, gdzie lecznicze ćwiczenia ruchowe
stymulowane są muzyką.
Zajęcia muzykoterapii aktywnej stają się szczególnie atrakcyjne i ciekawe,
motywując pacjentów do uczestnictwa w sesjach terapeutycznych wtedy, gdy nie są
monotonne.
Treść zajęć muzykoterapii aktywnej stanowić mogą różne rodzaje ćwiczeń
powstałych na bazie wieloletnich doświadczeń w procesie terapeutycznym. Ćwiczenia i
zadania konstruowane są na podstawie różnorodnych metod pracy, ze szczególnym
uwzględnieniem elementów muzyki, ruchu i rytmiki. Przede wszystkim są to ćwiczenia:
- Kształtujące aparat ruchu;
- Metrorytmiczne;
- Uwrażliwiające na elementy dzieła muzycznego;
- Improwizacje ruchowe, głosowe i instrumentalne;
- Interpretacje ruchowe utworów muzycznych;
- Śpiewanie piosenek;
- Taniec;
- Kanony głosowe i głosowo – ruchowe;
- Ćwiczenia relaksacyjne;
Główną zaletą wpływającą na skuteczność tej terapii jest atrakcyjność jej technik
związana z wykorzystaniem elementu muzyki jako bodźca do wykonania szerokiego
zakresu zadań ruchowych. Muzykoterapia stanowi także atrakcyjną formę aktywnego
wypoczynku mającego ogromne znaczenie zarówno w leczeniu, jak i w profilaktyce.
Coraz częściej ostatnio wykorzystuje się muzykoterapię lub jej elementy np.
zabawy, tańce oraz zadania muzyczno – ruchowe. Pełnią one funkcję nie tylko czynnika
relaksacyjnego ale przede wszystkim wpływają na modyfikację zachowań, poprawiają
ogólne samopoczucie psychofizyczne pacjenta przyczyniając się do poprawy jego
funkcjonowania.
W Polsce muzykoterapię stosuje się głównie w rehabilitacji. Ćwiczenia fizyczne
wspomagające powrót do zdrowia dobierane są przez muzykoterapeutę w oparciu o
zastosowany materiał muzyczny, a dokładnie o rytm występujący w tych utworach.
Ostatnio także stosuje się muzykoterapię podczas operacji. W Polsce
przedstawicielem tego nurtu jest dr Maciej Kierył anestezjolog i muzykoterapeuta.
Przygotowuje on chorych do operacji wykorzystując muzykę.
Według Modelu Mobilnej Rekreacji Muzycznej znanego polskiego
muzykoterapeuty Macieja Kieryła - zajęcia z elementami muzykoterapii to układ
zróżnicowanych pod względem formy ćwiczeń ruchowych, oddechowych
i wyobrażeniowych przy muzyce. Każde z nich stymuluje do innego typu aktywności.
Techniki i metody proponowane w Mobilnej Rekreacji Muzycznej doskonale
nadają się do wprowadzenia na zajęciach muzycznych i plastycznych w szkole.
Szczególnie przydatne są w pracy nauczyciela z dziećmi nadpobudliwymi
psychoruchowo, opóźnionymi w rozwoju oraz niepełnosprawnymi.
Według tego modelu zajęcia z muzyki tworzy pięć wiążących się ze sobą etapów:
„odreagowanie", „zrytmizowanie", „uwrażliwienie", „relaksacja", „aktywizacja" - w
skrócie - OZURA.
Efekty MRM ujawniają się:
1. Natychmiastowo: następuje zmiana nastroju, korekta postawy, pogłębienie oddechu,
wzrost lub spadek napięcia mięśniowego.
2. Po trzykrotnym treningu: następuje utrwalenie sprawności psychofizycznej,
ułatwienie wykonywanych ćwiczeń rehabilitacyjnych, szersze spojrzenie na
wykorzystanie muzyki, redukcja negatywnych objawów psychofizycznych (ustąpienie
zmęczenia, poprawa kondycji, nastroju, aktywności życiowej, podwyższenie poczucia
wartości), uzyskanie satysfakcji z aktywnego wykorzystania muzyki.
Muzyka działa jako bodziec warunkowy, stymulujący (w zależności od rodzaju
barwy, tempa, dynamiki) określony rodzaj ćwiczeń. Muzyka określana jest jako czynnik
pozytywny (aktywizacja, uwrażliwienie, relaks) lub jako negatywny (obiekt krytyki,
odreagowanie) - kierunek behawioralny.
MRM wykorzystuje jednorodne emocjonalnie utwory muzyki poważnej
o charakterze relaksacyjnym. Jest to kontynuacja myśli prof. J. Aleksandrowicza,
S. Cwynara, T. Natansona – tezy o obniżeniu wzmożonego napięcia psychofizycznego
towarzyszącego chorobom psychosomatycznym - rodowód biblijny.
MRM wykorzystuje porządkujące działanie muzyki, zmienność napięć, reakcje
odbiorcy w myśl arystotelowskiei zasady IZO. Zajęcia rozpoczynamy w nastroju, jaki
reprezentuje uczestnik terapii.
Muzykoterapia stosowana bywa zarówno we wspomaganiu leczenia jak również
w rehabilitacji każdego, kto wymaga specjalnej troski bez względu na przyczyny
powstania niepełnosprawności.
Inaczej leczy się muzyką, a inaczej samym dźwiękiem. Najważniejsze jest
słuchanie i odczuwanie, a także przeżywanie utworu muzycznego.
Jeśli chce się „wyleczyć duszę” podczas indywidualnych spotkań
z muzykoterapeutą najpierw słucha się muzyki, a następnie rozmawia w oparciu
o zasady terapii o uczuciach i emocjach. W ten sposób leczy się nerwice, psychonerwice,
depresje oraz załamania psychiczne. Ponieważ już samo „zwykłe” słuchanie muzyki
podnosi na duchu.
Jeśli chce się „wyleczyć ciało” opublikowano już prace badawcze porównujące
koszty leczenia farmaklogicznego i poprzez sesje muzykoterapii. Wiele chorób można
wyleczyć zastępując leczenie farmakologiczne muzykoterapią. W ten sposób obniży się
również koszty leczenia. Zależy to w dużej mierze od pacjenta, czy podejmie trud
dotarcia do przyczyny choroby i jej usunięcia.
Muzykoterapia, pomimo iż jest stosunkowo nową dziedziną wśród terapii
pedagogicznych - znajduje dziś szerokie zastosowanie w neuropsychiatrii, głównie
w przypadkach opóźnień w rozwoju, u osób z uszkodzeniami mózgu, w autyzmie
wczesnodziecięcym, przy zaburzeniach zachowania się, w nerwicach, u dzieci
z defektami fragmentarycznymi. Stosuje się też zwykle muzykę w leczeniu dzieci
sparaliżowanych, niewidomych, głuchych, upośledzonych umysłowo i ogólnie
w pediatrii dla celów profilaktycznych
Każdy rodzaj terapeutycznej aktywizacji muzycznej pomaga wprowadzić
wewnętrzną harmonię w życie psychiczne człowieka. W zależności od jakości
proponowanej słuchaczowi muzyki emocje, jakie przez nią są wywoływane mogą
powodować pozytywne lub negatywne zmiany fizjologiczne w organizmie.
Zmiany te mogą dotyczyć:
- efektywności systemu nerwowego;
- czynności całego organizmu;
- czynności kory mózgowej;
- napięcia mięśniowego;
- przemiany materii;
- szybkości krążenia krwi;
- wrażliwości zmysłów;
- wydzielania wewnętrznego;
- cyklu oddechowego;
Należałoby jeszcze dodać, iż muzykoterapia oddziałuje także silnie na motywację
pacjentów przez ogólną stymulację, wzmocnienie zainteresowania, a przede wszystkim
na podtrzymanie sensu rozrywki i zabawy.
Muzykoterapia wpływa na słuchacza kojąco i uspokajająco. Słucha się więc
utworów redukujących zmęczenie, żywych, pogodnych, mobilizujących emocjonalne
i intelektualnie. Pozwala udać się w głąb siebie i tam zregenerować siły. Badania
dowiodły, że po 10 minutach słuchania u większości osób zmęczenie mija, oddech staje
się wolniejszy, a praca serca zwalnia. Muzykoterapia oprócz likwidacji zmęczenia gasi
negatywne emocje, takie jak złość, niechęć, agresja. Pomaga w pracy, jak i w
wypoczynku.
Bibliografia
1. Aleksandrowicz J., Cwynar S., Szyszko – Bogusz A., Relaks, PZWL Warszawa 1976;
2. Dąbrowska E., Muzykoterapia receptywna w Sanatorium Domu Zdrojowego
w Ciechocinku, w : „Wakacje z muzyką” PWSM Gdańsk 1979;
3. Galijska E., Psychoterapeutyczne założenia muzykoterapii i ich realizacja
„Psychoterapia”, nr 22 z. XXII, Kraków 1977;
4. Janicki A., Korzystny wpływ muzyki na zespoły nerwicowe. Zeszyty Naukowe
Wyższej Szkoły Muzycznej. Wrocław 1970;
5. Kierył M., Mobilna Rekreacja Muzyczna, ISDN 83-903608-0-2, Warszawa 1995;
6. Lewandowska K., Muzykoterapia dziecięca WSiP Gdańsk 2001;
7. notatki własne z zajęć muzykoterapii podyplomowych studiów pedagogiki
specjalnej – oligofrenopedagogiki z mgr Aldoną Szymczak;
8. strony internetowe:
- http://tm-kieryl.hot.pl;
- www.nadzieja.pl/lekarz/nowe/muzykoterapia.html;
- www.muzykoterapeuta.pl//www.amuz.lodz.pl;