GEOGRAFIA Gimnazjum klasa 1

GEOGRAFIA
Gimnazjum klasa 1
Rok szkolny 2016-2017
SEMESTR 1
1
POŁOŻENIE POLSKI NA TLE MAPY EUROPY
Naród
Naród - trwała wspólnota ludzka, która wytworzona została na podstawie przede
wszystkim wspólnych losów w historii, wspólnej kultury, języku, terytorium oraz
życiu ekonomicznego, świadoma swojej odrębności pomiędzy innymi narodami.
Świadomość narodowa to deklaracja przynależności do określonego narodu.
Poczucie pewnej wspólnoty kształtuje się już od dziecka, poprzez uczenie się języka
ojczystego, historii oraz literatury. Naród w swoisty sposób łączy dziedzictwo kulturowe
- jak przykładowo stosunek do bardzo ważnych wydarzeń: chrzest Polski czy też bitwa
pod Grunwaldem oraz ważnych osób jak Kościuszko czy Kopernik.
Dla trwałości narodu bardzo istotne jest upowszechnianie się postawy patriotyzmu,
czyli miłości do swojej ojczyzny oraz solidarności z wieloma członkami narodu.
Naród to utworzona w długim procesie historycznym i trwała wspólnota ludzi powstała
jako rezultat współżycia jednostek i rodzin oraz grup w danych warunkach
przyrodniczych i biologicznych, która ukształtowała zrozumiałe dla siebie oraz
przekazywane kolejnym pokoleniom:
1. potrzeby, emocje oraz wyobrażenia,
2. język - w wąskim oraz szerokim znaczeniu,
3. kulturę, religię.
Każda wspólnota chroni swoją integralność jednocześnie przed zagrożeniami
zewnętrznymi oraz wewnętrznymi, a zarazem dąży do utworzenia mocnego państwa
na terenie przez nią zajmowanym, natomiast w momencie utraty państwowości potrafi
pielęgnować oraz rozwijać więzi, obyczaje, język oraz kulturę, itd., i w swych
działaniach zmierza albo do odzyskania na nowo niepodległości albo do zapewnienia
sobie określonych politycznych gwarancji autonomii danego bytu narodowego.
W literaturze politycznej oraz naukowej pojawia się termin "naród", w co najmniej
dwóch znaczeniach - jednym typowym dla Europy Zachodniej ( głównie anglosaskiej),
drugim dla Europy Środkowej oraz Wschodniej:
1. naród - to zbiorowość obywateli danego państwa osiągająca wysoki stopień
w organizacji politycznej oraz kulturze. Przede wszystkim oznacza obywateli
państwa, nie bierze on pod uwagę ich przynależności etnicznej.
Tak rozumiany "naród" przyczynił się do powstania pojęcia "naród amerykański" jako
obywateli państwa amerykańskiego. Podobnie starano się rozwinąć oraz utrwalić
w latach '70 oraz '80 wieku XX pojęcie "naród radziecki", które wpisano
w dokumentację XXV Zjazdu KPZR - później także w dokument konstytucji ZSRR.
2. naród - to zbiorowość zdolna do kształtowania, kontynuowania oraz rozwoju
własnej kultury - w jej ramach także literatury, sztuki i nauki oraz norm
etycznych oraz estetycznych, a także zasad porozumiewania się oraz
współżycia - co w silnym stopniu decyduje , iż narody mogą istnieć w postaci
2
odrębnych zbiorowości nawet w sytuacji pozostawania przez dłuższy okres
bez własnego państwa.
Koncepcje narodu.
W podejściu socjologicznym badania społeczności narodowych ukazały 3 koncepcje:
a) koncepcję naturalistyczną - naród traktowano jako grupę genetycznie
uwarunkowaną biogennie. Uznawano go za twór społeczny uwarunkowany
okręconymi właściwościami środowiska geograficznego zamieszkałego przez pewną
grupę przez wieki, która przekazała swoje właściwości psychofizyczne kolejnym
generacjom;
b) koncepcję politologiczną - naród uznawany jest za wspólnotę polityczną .Według
tej koncepcji wspólnoty plemienne wraz ze wzrostem tworzą instytucje państwowe,
które są odrębne od tzw. organizacji plemiennych. Często zdarzało się, że takie
instytucje państwowe obejmowały swym zasięgiem większą ilość tzw. grup
postplemiennych. Stworzone w taki sposób państwo starało się utworzyć w swoich
ramach naród, zabiegało także o połączenie tychże grup plemiennych jeśli chodzi
o jednorodne tradycje, wierzenia, obyczaje ale głównie jednoczyło je gospodarstwo.
Starano się utrwalać poczucie wspólnoty kulturowej oraz politycznej w odniesieniu
do innych państw, narodów.
c) koncepcję kulturową - istoty narodu upatrywano w kształtowaniu się poprzez rozwój
historyczny społeczności, które w określony sposób tworzą własną kulturę oraz
w których członkowie danego narodu uczestniczą w tejże kulturze narodowej, która
obejmujące język, sztukę i obyczaje oraz naukę, itd. Naród to więc wspólnota kultury.
Kultura oraz świadomość narodowa.
Kultura to czynniki narodowotwórczy. Przypominali często o tym fakcie znani polscy
socjolodzy jak Florian Znaniecki i Bronisław Malinowski oraz Józef Chałasiński. Naród
staje się przez kulturę.
Wniosek o ważnej, bo narodowotwórczej roli kultury wynikał chociażby z analizy
historii Polski zwłaszcza w okresie, kiedy była nieobecna na mapach Europy i świata.
Jedynym z czynników podtrzymujących świadomość narodową była niewątpliwie
kultura w różnych swoich przejawach; uniwersytety, szkoły i biblioteki, a także
działalność edytorska oraz literatura narodowa w konkretny sposób przeciwstawiały
się wielu procesom germanizacji oraz rusyfikacji. W krótkim okresie niepodległości
międzywojennej bardzo szybko w społeczeństwie polskim nastąpiło znaczne
wzmocnienie więzi narodowych - proces tenże dokonywał się poprzez aktywność
polityczną (zwłaszcza ruchu ludowego), obowiązkowej u dzieci polskiej szkole, a także
okruchom kultury masowej, która docierała do szerokich mas i działalności państwa.
Bardzo silne oraz głębokie powiązanie danej kultury narodowej z funkcjonowaniem
narodu jest szczególnie widoczne w krajach, które pozostają przez długi okres czasu
pod tzw. okupacją kolonialną, która to hamowała rozwój kultury narodowej. Rola, jaką
pełni kultura w życiu każdego narodu była niejednokrotnie świadomie wykorzystywana
w celach politycznych, dla pozostania przy władzy oraz jej umacniania. Przykładem
tutaj może być z pewnością polityka kulturalna prowadzona przez rząd komunistyczny
3
w Polsce przez wiele lat . Rewolucja kulturalna w ówczesnej Polsce Ludowej miała
charakter zupełny, w jej zasięgu znajdowała się: oświata, nauka, zachowania oraz
działania kulturowe, a także wzory zachowań oraz system wartości moralnych
społeczeństwa i poszczególnych jednostek.
Naród a instytucje kulturalne.
Naród oraz każda grupa społeczna mają swoją własną wewnętrzną swoistą
organizację społeczną - możemy zatem powiedzieć, że są one ustrukturalizowane.
Organizacja narodu zawsze wyraża się w tworzeniu oraz rozwoju instytucji
kulturalnych - instytucji tworzących różnorodne dzieła kultury, upowszechniające
je oraz instytucje wychowujące młode generacje w określonej kulturze.
W średniowieczu na formowanie się kultury wpływały i odgrywały doniosłą rolę
organizacje kościelne, w tym także klasztory poprzez zakładanie szkół klasztornych
i szkół katedralnych. Takie szkoły zajmowały się zwykle kształceniem w zakresie religii
i teologii, były także ośrodkami rozległych studiów w takich dziedzinach jak prawo,
czy medycyna i historia. Klasztory te były ówcześnie ośrodkami wielowymiarowego
rozwoju kultury. Różni przywódcy kulturalni często skupiali się też w innych ośrodkach
- w średniowiecznych autonomicznych miastach. W wiekach: XV-XVII były one w
bardzo wielu krajach ośrodkami szybko rozwijającego się rzemiosła i handlu,
zamożności i ściągały liczne grupy twórców m.in. sztuki, pisarzy oraz ówczesnej nauki.
Równocześnie
z szybką
ekspansją
gospodarczą
miast miało
miejsce
upowszechnienie wynalazków oraz rozprzestrzenienie się dzieł z różnych dziedzin
kultury, na szersze obszary oraz regiony. Bardzo ważna rola w średniowieczu
przypadła gildią, zrzeszającym tamtejszych rzemieślników i wybitnych twórców
z różnorodnych dziedzin sztuki. Te gildie podejmowały zlecenia, które realizowali
wybitni twórcy bądź całe szkoły artystyczne tworzące dzieła zyskujące znaczenie
ponadlokalne oraz stające się jednym z wielu elementów kształtowania
się rozbudowanej kultury narodowej. Bardzo ważny element tworzenia się kultury
stanowiły tworzące się organizacje twórców kultury i związki oraz stowarzyszenia.
Zwykle zaczęły powstawać tzw. związki pisarzy. Na przełomie XVI oraz XVII wieku
powstały akademie literackie na terenie Włoch. Na początku były one rozproszone,
liczebnie słabe. Na samym początku XVII wieku w Paryżu powstała znana potem
na całym świecie tzw. Akademia Francuska, jednocześnie za jej przykładem
powstawały podobne instytucje w różnych krajach Europy. Te akademie literackie
ustalały oraz rozwijały język narodowy - uznawany za wspólny przez wiele odrębnych
grup etnicznych oraz regionalnych.
Najważniejsze instytucje, które do dzisiaj odgrywają bardzo ważną rolę przy tworzeniu
kultur narodowych to uniwersytety. Pojawiły się one stosunkowo wcześnie ( pierwszy
uniwersytet powstał we Włoszech, kolejne we Francji oraz Anglii). W Polsce jako
pierwszy uniwersytet założono w Krakowie. Rolę uniwersytetów uznaje się za bardzo
ważną dla szerokiego rozwoju różnych zbiorowości narodowych, ponieważ zostały
powołane by rozwijać nauki, od których natomiast zależy postęp w różnorodnych
dziedzinach życia - zjednoczonych politycznie - różnorodnych grup etnicznych.
Wszystkie uniwersytety kształciły zwykle przyszłych twórców kultury i formowały elity
intelektualne - kierujące potem rozwojem określonego kraju; przygotowywały liczne
kadry inteligencji będące na najwyższym z poziomów w różnych dziedzinach
4
złożonego życia narodowego; prowadziły badania naukowe bądź inspirowały wielu
do ich prowadzenia. Można je więc uznać za najważniejsze z instytucji kulturalnych
narodu.
Powstawanie nowoczesnego narodu.
Już w czasach nowożytnych miało miejsce w Europie wytworzenie się nowoczesnych
narodów oraz nowoczesnej świadomości w narodzie. Poprzez nowoczesny naród
rozumiemy:
1. wszystkie stany i warstwy lub klasy społeczne charakteryzujące się poczuciem
głębokiej przynależności narodowej (a nie tylko, jak to było w okresie
średniowiecza, pewne elity lub w późniejszym czasie stany wyższe
identyfikujące się jako członkowie określonego narodu). Świadomość
narodowa i poczucie tożsamości narodowej także obejmuje najniższe warstwy
społeczeństwa.
2. podstawowe zręby kultury narodowej różnorodnych dziedzin - obyczajów,
kultury i literatury, sztuki oraz nauki - zostają upowszechnione we wszelkich
masach ludności. Tzw. samowiedza o swoim narodzie i jego dziejach oraz
kulturze jest jednocześnie udziałem warstw wyższych oraz warstw niższych.
3. dany naród posiada swą własną organizację państwową bądź poprzez walki
narodowowyzwoleńcze dąży do uzyskania niepodległości państwa, ale walki
te oraz wysiłki zmierzające do posiadania niepodległości politycznej państwa
często mają charakter masowy oraz trwały.
Do kształtowania się nowoczesnego państwa w historii doprowadziło kilka dużych
procesów, obejmujących przemiany polityczne, a także przemiany techniczno ekonomiczne, przemiany społeczne oraz rozwój masowych środków do przekazu
kultury. Do bardzo ważnych aspektów przemian społecznych dokonujących się w
Europie zaliczymy przeobrażenia techniczne i ekonomiczne znajdujące swój wyraz
w szybkim rozwoju przemysłu fabrycznego oraz gospodarce tzw. Towarowopieniężnej. Szybko nastąpił rozwój masowych środkach przekazu; rozwijał
się dynamicznie przemysł poligraficzny, który umożliwiał masowe nakłady książek
i różnych wydawnictw oraz prasy. Poprzez to różnorodne treści symbolicznej kultury
upowszechniane były pośród najniższych warstw w narodzie. Te wyżej wymienione
czynniki mocno przyczyniły się do kształtowania się nowoczesnego narodu oraz
świadomości narodowej.
Naród a państwo.
Państwem nazywamy organizację polityczną wyposażoną w suwerenną władzę
zajmującą określony obszar. Przynależność do danego państwa ma charakter
czysto sformalizowany -obywatelstwo. W obrębie danego państwa występuje
zawsze stosunek: władza i podporządkowane jej osoby oraz grupy. Atrybutem
każdego państwa jest suwerenność, którą rozumie się jako całkowitą niezależność
od każdej siły zewnętrznej oraz wewnętrznej.
Funkcję wewnętrzną państwa możemy opisać jako podejmowanie działań, jasno
wskazujących na fakt, iż władza państwowa jest najważniejsza na danym terytorium
oraz decyduje sama o pełnym zakresie swych kompetencji, a także wszystkie inne
5
instytucje oraz organy funkcjonują wyłącznie za jej zgodą oraz na warunkach wyraźnie
przez nią nakreślonych.
Funkcję zewnętrzną możemy określić jako realizację celów niezależnych
od pozostałych państw oraz ochronę interesów określonego państwa. Pewne
ograniczenie suwerenności jest możliwe tylko w wyniku przyjętych na określonych
zasadach przez państwo zobowiązań -przykładowo jako następstwo przegranej wojny.
Przynależność do danego państwa ma zawsze charakter przymusowy. Wszyscy
obywatele mają określone obowiązki oraz prawa zwane zwykle obywatelskimi.
Podział państw
Biorąc pod uwagę strukturę, państwa dzieli się na : jednolite - unitarne oraz
złożone -federacje lub państwa federacyjne. Tzw. państwa unitarne - władza
suwerenna dotyczy zawsze całego obszaru i to w takim samym zakresie. Federacja
- państwo, które składa się z większej bądź mniejszej ilości państw, ograniczających,
na mocy porozumienia, wykonanie swojej suwerenności dla dobra powołanego
poprzez siebie tzw. rządu federalnego - państwa federalnego nazywanego
też związkowym. Zdarzało się w historii, że następował proces odwrotny - dochodziło
do przekształcenia się państwa unitarnego w tzw. złożone.
W każdej strukturze państwa federalnego funkcjonują - oprócz władzy federalnej
- władze poszczególnych państw wchodzących w skład federacji - przykładowo
stanów w USA. W tak określonym systemie zakres pełnienia władzy centralnej jest
bardzo ściśle ograniczony oraz dotyczy zazwyczaj polityki zagranicznej i obronności
oraz finansów. Odmienną formą w swojej strukturze jest niewątpliwie konfederacja
państw - związek kilku państw ograniczających część swojej suwerenności dla dobra
wspólnej polityki. Zwykle w takiej sytuacji nie powołuje się wspólnego organu
- powoduje to, iż takie struktury zwykle nie są trwałe; czasem dochodzić może
do powstania federacji.
Granice
Granica państwowa – powierzchnia pionowa przechodząca przez linię graniczną
oddzielająca terytorium, podziemie i obszar powietrzny jednego państwa od
innych państw lub obszarów niczyich. Do określania granic często używa się
charakterystycznych elementów geograficznych, jak na przykład rzeki, łańcuchy
górskie lub wybrzeża morskie. Oznaczana jest specjalnymi znakami. Stopień
rozwinięcia granicy państwa określa współczynnik rozwinięcia granicy.
Długość granic Polski - 3582 km:
•
•
lądowych - 3054 km, w tym na rzekach - 1285 km;
morskich - 528 km.
Długość granic z sąsiednimi krajami:
•
•
z Rosją (Obwód Kaliningradzki) - 210 km;
z Litwą - 103 km;
6
z Białorusią - 416 km;
z Ukrainą- 529 km;
ze Słowacją - 539 km;
z Czechami - 790 km;
z Niemcami - 467 km;
•
•
•
•
•
Współrzędne geograficzne, rozciągłość południkowa i równoleżnikowa
Współrzędne geograficzne – szerokość i długość geograficzna mierzone
stopniach, minutach i sekundach kątowych. Początkiem układu współrzędnych
geograficznych jest przecięcie się południka zerowego (Greenwich) z
równikiem.
Południk geograficzny – linia na powierzchni Ziemi o kształcie zbliżonym do
półokręgu, która łączy oba bieguny, o długości ok. 20 tys. km, wyznaczająca
kierunek północ-południe i przecinająca prostopadle równik. Południkiem
miejscowym (danego punktu Ziemi) jest południk przechodzący przez dane miejsce.
Żaden z południków nie jest szczególnie wyróżniony. Za południk początkowy
(zerowy) przyjęto
w
1884
roku południk przechodzący przez obserwatorium w Greenwich. Płaszczyzna
południka 0° i 180° dzieli kulę ziemską na dwie półkule – wschodnią i zachodnią.
Równoleżnik - okrąg powstały wskutek przecięcia powierzchni kuli ziemskiej
płaszczyzną prostopadłą do jej osi. Najdłuższym równoleżnikiem jest równik,
który ma 40 075 km długości. Równik dzieli kulę ziemską na dwie półkule
– północną i południową. Podstawowe równoleżniki to: równik, zwrotnik Raka i
zwrotnik Koziorożca a także koło podbiegunowe północne i południowe. Równoleżniki
mają różne długości, w zależności od szerokości geograficznej.
Skrajnymi punktami terytorium lądowego Polski są:




na północ: Jastrzębia Góra: 54°50' N
na południe: szczyt Opołonek w Bieszczadach: 49°00' N
na wschód: zakole rzeki Bug koło Horodła (Strzyżowa): 24°09'E
na zachód: zakole rzeki Odry koło Cedyni: 14°07'E
7
Rozciągłość południkowa wynosi 649 km, równoleżnikowa - 689 km.
Podział administracyjny Polski
Podział terytorialny Polski zmieniał się wielokrotnie, od II wojny światowej reformy
miały miejsce w 1946, 1950, 1957 i 1975 oraz obecny trójstopniowy podział
administracyjny obowiązujący od 1 stycznia 1999:








I stopnia – 16 województw,
II stopnia – 380 powiatów,
66 miast na prawach powiatu – gmina o statucie miasta, wykonująca zadania
powiatu,
314 powiatów – skupiające od kilku do kilkunastu sąsiadujących ze sobą gmin,
czasami potocznie zwane „powiatami ziemskimi”,
III stopnia – 2479 gmin,
306 miejskich – gmina, która zawiera się w administracyjnych granicach miasta,
602 miejsko-wiejskie – gmina, w skład której wchodzi miasto oraz kilka wsi,
1571 wiejskich – gmina, która na swoim terytorium nie zawiera miasta.
Województwo – jednostka podziału administracyjnego najwyższego stopnia
w Polsce, od 1990 r. jednostka zasadniczego podziału terytorialnego administracji
rządowej, od 1999 r. także jednostka samorządu terytorialnego.
Powiat –
jednostka samorządu
terytorialnego
II
stopnia i podziału
administracyjnego, obejmująca część obszaru województwa. Ich funkcjonowanie
8
reguluje ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (Dz. U.
z 2016 r. poz. 814). Potocznie stosuje się często terminy powiat ziemski i powiat
grodzki. Rozróżnienie takie nie znajduje jednak podstaw w ustawie o samorządzie
powiatowym. Bardziej poprawne jest mówienie o powiatach, czyli jednostkach
samorządu obejmujących kilka gmin i posiadających własne organy, omówione w
ustawie, oraz o miastach na prawach powiatu, w których organy samorządu
gminnego posiadają również zadania i kompetencje przewidziane w ustawodawstwie
dla samorządu powiatowego (niemniej miasta na prawach powiatu nawet w niektórych
aktach prawnych nazywane są powiatami).
Gminy w Polsce – jednostki samorządu terytorialnego III stopnia i podziału
administracyjnego w Polsce, obejmujące części obszaru powiatów.
Jednostki terytorialne - województwa, euroregiony
Euroregion – wydzielona jednostka na obszarze dwóch lub więcej państw,
forma współpracy transgranicznej pomiędzy regionami państw
członkowskich Unii Europejskiej, państw kandydujących oraz regionami ich
sąsiadów. W tworzeniu euroregionu uczestniczą przedstawiciele lokalnych i
regionalnych władz samorządowych, a niekiedy także inni posłowie społeczni i
ekonomiczni regionów przygranicznych.
Działalność transgraniczną i euroregionalną regulują konwencje odpowiednich
struktur międzynarodowych – Rady Europy i UE:




Europejska Konwencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej między
Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi (tzw. Konwencja Madrycka z 21
maja 1980),
Europejska Karta Samorządu Lokalnego,
Europejska Karta Samorządu Regionalnego,
Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych.
Cele Euroregionów:






zmiany charakteru granic i przezwyciężenia krępujących uregulowań
państwowych dotyczących nieprzenikalności granic,
umacnianie warunków gospodarczych i społeczno-kulturowych,
czynienie ze zdecentralizowanych regionów siły napędowej współpracy
ponadgranicznej
ułatwienie realizacji europejskiej polityki zagospodarowania przestrzennego,
usuwanie przeszkód i nierówności ekonomicznych i infrastrukturalnych,
określanie metod rozwiązywania problemów, przejawów niedorozwoju i
uciążliwości charakterystycznych dla obszarów peryferyjnych,
9


formułowanie zasad budowy podstaw wzajemnego zaufania i współpracy
między instytucjami europejskimi oraz ich efektywności,
budowanie i utrwalanie wzajemnych więzi.
Ukształtowanie powierzchni Polski a dzieje geologiczne
UKSZTAŁTOWANIE PIONOWE LITOSFERY
Ukształtowanie pionowe powierzchni Ziemi (litosfery) jest wynikiem złożonej
przeszłości geologicznej. Procesy geologiczne, które ukształtowały (i kształtują
nadal) obraz naszej planety przedstawione są w rozdziale Geologiczne procesy
wewnętrzne i zewnętrzne.
Elementy pionowego ukształtowania lądu:
góry, wyżyny, niziny, depresje, szelf, stok kontynentalny.
Elementy pionowego ukształtowania dna oceanu:
głębie oceaniczne, grzbiety oceaniczne, rowy oceaniczne.
Góry – obszary położone wysoko nad poziomem morza o bardzo urozmaiconej
powierzchni (duże różnice wysokości względnych); powstały w wyniku procesów
górotwórczych.
Wyżyny – obszary wzniesione ponad 300 m n.p.m.; charakteryzują się mniejszymi
niż góry różnicami wysokości względnych; powierzchnia wyżyny jest na ogół falista,
pagórkowata.
Uwaga!!! Niektóre obszary wyżynne osiągają wyższe wysokości bezwzględne niż
góry – o tym, że zaliczamy je do wyżyn decyduje charakter powierzchni (wartości
wysokości względnych); przykładem może być Tybet, którego powierzchnia leży na
wysokościach często przekraczających 5000 m n.p.m. (wyżej od Alp, będących
10
najwyższymi górami Europy); jednak ze względu na mniejsze wysokości względne
zaliczany jest do wyżyn.
Niziny – obszary położone do wysokości 300 m n.p.m.; ich powierzchnia jest
zazwyczaj równinna, lekko falista, rzadziej pagórkowata.
Depresje – obszary leżące poniżej poziomu morza, ale nie zalane wodą; ich
występowanie najczęściej związane jest z zapadliskami tektonicznymi lub
osuszanymi terenami nadmorskimi; depresja zalana wodą nazywana jest
kryptodepresją.
11
Szelf – obszary lądowe zalane wodami mórz i oceanów, łagodnie zanurzające się do
głębokości około 200 m.
Stok kontynentalny – stromo nachylona powierzchnia (do 15°) łącząca szelf z dnem
oceanów; miejscami stoki mogą być porozcinane głębokimi podmorskimi kanionami.
Głębie oceaniczne (baseny oceaniczne) – rozległe obszary dna oceanicznego
rozpościerające się na głębokości od 4000 do 6000 m; zajmują ponad połowę
powierzchni Ziemi (około 70% dna oceanicznego); współczesne badania wykazały, że
powierzchnia dna oceanów – podobnie jak lądów – jest silnie urozmaicona.
Grzbiety oceaniczne – wielkie podmorskie systemy wzniesień powstające w strefach
ryftowych; w niektórych miejscach ich szczyty znajdują się ponad powierzchnią wody
i są wtedy wyspami.
Rowy oceaniczne – wąskie, bardzo długie i głębokie (przeważnie ponad 7000 m)
rozcięcia w dnie oceanicznym, które tworzą się w strefach subdukcji.
Krzywa hipsograficzna jest wykresem przedstawiającym udział w powierzchni Ziemi
poszczególnych wysokości bezwzględnych.
12
UKSZTAŁTOWANIE PIONOWE LITOSFERY W POLSCE
Na terenie Polski zdecydowanie dominują niziny – zajmują one 91%powierzchni.
Pozostała część naszego kraju wznosi się powyżej 300 m n.p.m., jednak tylko 0,2%
powierzchni zajmują góry wzniesione powyżej 1000 m n.p.m. Średnia wysokość nad
poziomem morza wynosi w Polsce 173 m. Najwyższym szczytem są leżące w Tatrach
(Karpaty) Rysy – 2499 m n.p.m. Najniżej położony punkt to depresja na Żuławach
Wiślanych — lustro wody Jeziora Druzno osiąga poziom 1,8 m poniżej lustra wody
Bałtyku.
Charakterystyczną cechą ukształtowania obszaru naszego kraju jest pasowy układ
rzeźby. Wysokości bezwzględne terenu rosną w kierunku z północnego zachodu na
południe. Nie jest to jednak wzrost regularny – pomiędzy obszarami wzniesień
występują obniżenia.
Wyróżnić można następujące pasy rzeźby terenu:
- Pobrzeża Południowobałtyckie,
- pojezierza,
- Niziny Środkowopolskie,
- wyżyny,
- kotliny,
- góry.
13
Pasowe ukształtowanie powierzchni Polski wynika z przeszłości geologicznej, np.
wzniesienia obszarów pojeziernych i równinność Nizin Środkowopolskich to głównie
efekt zlodowaceń plejstoceńskich, natomiast istnienie wyżyn i gór jest
wynikiem ruchów orogenicznych oraz większej odporności budujących je skał.
Ważniejsze elementy ukształtowania pionowego Polski:
Góry
Sudety – najwyższe pasmo: Karkonosze, szczyt: Śnieżka 1602 m n.p.m.
Karpaty – najwyższe pasmo: Tatry, szczyt: Rysy 2499 m n.p.m. (inne pasma to np.
Beskid Wysoki z Babią Górą 1725 m n.p.m., Bieszczady z Tarnicą 1346 m n.p.m.,
Gorce z Turbaczem 1310 m n.p.m.)
Góry Świętokrzyskie – najwyższe pasmo: Łysogóry, szczyt: Łysica 612 m n.p.m.
Wyżyny
Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Małopolska (w jej
obrębie Niecka Nidziańska i Wyżyna Kielecka), Wyżyna Lubelska, Roztocze
Niziny
Nizina Śląska, Nizina Wielkopolska, Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska, Polesie
Lubelskie, Pojezierze Wielkopolskie, Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Mazurskie
Depresje
Żuławy Wiślane
14
PASOWOŚĆ RZEŻBY TERENU W POLSCE
Charakterystyczną cechą ukształtowania obszaru naszego kraju jest pasowy układ
rzeźby. Wysokości bezwzględne terenu rosną w kierunku z północnego zachodu na
południe. Nie jest to jednak wzrost regularny – pomiędzy obszarami wzniesień
występują obniżenia.
Pasowe ukształtowanie powierzchni Polski wynika z przeszłości geologicznej, np.
wzniesienia obszarów pojeziernych i równinność Nizin Środkowopolskich to głównie
efekt zlodowaceń plejstoceńskich, natomiast istnienie wyżyn i gór jest wynikiem
ruchów orogenicznych oraz większej odporności budujących je skał.
KRZYWA HIPSOGRAFICZNA POLSKI
Krzywa hipsograficzna to wykres liniowy w układzie współrzędnych prostokątnych
ilustrujący strukturę wysokościową i głębokościową dowolnego obszaru. Należy
uwzględnić tworząc ją najwyższy i najniższy punkt i zaznaczyć go na wykresie. Dla
każdego dowolnie obranego przedziału należy znaleźć dane procentowego udziału
danych wyniosłości dla obszaru.
15
Krzywa hipsograficzna Ziemi
16
Krzywa hipsograficzna Polski
PROFIL TERENU
Profil terenu, profil topograficzny, wykres, na którym przedstawiono ukształtowanie
terenu wzdłuż wybranej linii. Na osi rzędnych znajdują się wysokości bezwzględne, na
osi odciętych - odległość, mierzona wzdłuż linii profilu.
ZLODOWACENIE
W epoce plejstocenu wystąpił cykl kilku zlodowaceń, podczas których obszar Polski
częściowo lub niemal całkowicie pokryty był lądolodem. W tym czasie lądolód
okresowo narastał i topniał, przez co na terenie prawie całego kraju znajdują się
plejstoceńskie osady lodowcowe i wodnolodowcowe.
Podczas plejstoceńskich glacjałów wielokrotnie tworzyły się lodowce górskie. W
Karpatach szczególnie miało to miejsce w Tatrach i w Niżnych Tatrach, a
w Sudetach w Karkonoszach. W tych pasmach górskich, a zwłaszcza w Tatrach, do
dzisiaj widać liczne ślady w postaci kotłów lodowcowych, moren, rygli
skalnych, wygładów lodowcowych oraz systemów dolin U-kształtnych, dolin
zawieszonych i innych form rzeźby glacjalnej. Natomiast obszar Gór Świętokrzyskich
był prawie w całości pokryty lądolodem skandynawskim, z którego wystawały jedynie
wyższe partie gór jako nunataki.
Na tych obszarach kraju, do których nie dotarł lądolód, gdy śniegu było bardzo dużo
lecz zbyt mało, aby się uformował lodowiec lokalny (lodowiec górski),
panowały warunki peryglacjalne. Duże nagromadzenia śniegu powodowały słabsze,
lecz podobne do efektów działania lodowca na rzeźbę terenu, procesy niwalne. Ich
rezultaty można rozpoznać w wielu masywach górskich – w Tatrach, na Babiej Górze,
w Karkonoszach, Masywie Śnieżnika, Górach Izerskich, są to m.in. nisze niwalne.
W jeszcze cieplejszych okresach (jak i w wielu krajach położonych na południe od
Polski), zamiast opadów śniegu występowały nieraz zwiększone opady deszczu
17
(tzn. okresy pluwialne lub pluwiały), modelując powierzchnię terenu erozyjnie. Efekty
tych procesów widać w niektórych miejscach do dziś, np. w niższych częściach
polskich Karpat, gdzie również występują szerokie dolin.
RUCHY GÓROTWÓRCZE
Ruchy górotwórcze to długotrwały, liczący miliony lat, proces polegający
na pofałdowaniu warstw skalnych i prowadzący do powstawania łańcuchów górskich.
W poniższej tabeli przedstawiono ruchy górotwórcze z czasem ich trwania,
występowaniem w Polsce oraz na świecie.
Nazwa
Czas
ruchów
górotwórczych
Alpejskie
237 mln lat
temu - do
dziś
(mezozoik i
kenozoik)
428 mln 250 mln lat
Hercyńskie
temu
(waryscyjskie)
(karbon,
perm)
Kaledońskie
496 mln 430 mln lat
temu
(ordowik,
sylur,
dewon)
Występowanie w
Występowanie na świecie
Polsce
Karpaty,
odmłodzenie
starszych
górotworów
(Sudety, Góry
Świętokrzyskie)
Alpy, Karpaty, Pireneje, Apeniny, Stara Płanina,
Góry Dynarskie, Atlas, Himalaje, Kaukaz, Andy,
Kordyliery
Sudety, Góry
Świętokrzyskie
Południowa Anglia, Bretania, Masyw Centralny,
Masyw Armorykański, Ardeny, Wogezy,
Reńskie Góry Łupkowe, Harz, Schwarzwald,
Rudawy, Masyw Czeski, Ural, Ałtaj, Góry
Smocze, Góry Przylądkowe, południowozachodnie Appalachy, Wyżyna Patagońska,
środkowe Wielki Góry Wododziałowe
Góry
Świętokrzyskie,
część Sudetów
Góry Kaledońskie, Grampian, Góry
Skandynawskie, góry Spitsbergenu,
GóryJabłonowe, obszar od północnowschodnich Appalachów przez Nową Funlandię
po północno-wschodnią Grenlandię, Góry
Flindersa, Alpy Australijskie
18
Bajkalskie,
Assyntyjskie,
Kadomijskie,
Katangijskie
630 mln 542 mln lat
temu
—
północny Ural, Góry Bajkalskie, Góry
Barguzińskie, Sajan Wschodni, Góry Stanowe,
Góry Ikackie, Chamar, Daban, Góry
Przymorskie, Katanga
Grenwilskie
1200 mln 1000 mln lat
temu
—
od Półwyspu Labrador do Teksasu
Gotyjskie,
Karelskie,
Hudsońskie
1600 mln 1400 mln lat
temu
—
Karelia, północna i środkowa Szwecja,
Labrador, rejon Zatoki Hudsona
Saamijskie,
Białomorskie,
Kenorańskie
2500 mln lat
temu i
wcześniej
—
niewielkie obszary Kanady, Afryki i Antarktydy
PROCES KSZTAŁTUJĄCY RZEŹBĘ
GEOLOGICZNE PROCESY, zjawiska i zespoły zjawisk fiz. i chem. przebiegające w
obrębie litosfery, zwł. skorupy ziemskiej, wpływające na jej budowę, skład chem. i
miner., właściwości fiz., a także kształtujące powierzchnię Ziemi; rozróżnia się p.g.
endogeniczne i egzogeniczne.
EGZOGENICZNE PROCESY, procesy geol. przebiegające dzięki czynnikom
działającym na powierzchni Ziemi i w strefie przypowierzchniowej; do p.e. należą gł.:
wietrzenie, erozja, grawitacyjne przemieszczenia mas skalnych (np. osuwiska),
sedymentacja; przeciwieństwo procesów endogenicznych.
WIETRZENIE, geol. przemiany, którym ulegają skały na powierzchni Ziemi i w strefie
przypowierzchniowej pod wpływem wody, powietrza, zmian temp., działalności
organizmów; prowadzi do rozpadu mech. i rozkładu chem. skał; w wyniku w. powstają
niekiedy złoża kopalin; zob. też zwietrzelina.
DENUDACJA [łac.], geol. ogół procesów niszczących powierzchnię Ziemi,
powodujących jej wyrównywanie i obniżanie; obejmuje wietrzenie, erozję i
powierzchniowe ruchy mas skalnych, np. osuwiska, spełzywanie.
EROZJA [łac.], geol. żłobienie powierzchni Ziemi przez wody, lodowce i wiatr oraz
unoszony przez nie materiał skalny (abrazja), połączone z usuwaniem powstałych
produktów niszczenia skał; rozróżnia się e. rzeczną, mor., lodowcową, eoliczną
19
(powodowaną przez wiatr), deszczową; jest ważnym czynnikiem denudacji.
ENDOGENICZNE PROCESY, procesy geol. związane genetycznie ze zjawiskami
zachodzącymi w głębi Ziemi, przebiegające dzięki czerpanej stamtąd energii; np.
wulkanizm, metamorfizm, diastrofizm; przeciwieństwo procesów egzogenicznych
DIASTROFIZM [gr.], ogół procesów geol. endogenicznych, prowadzących do mech.
deformacji skorupy ziemskiej na dużych obszarach; obejmuje gł. ruchy górotwórcze
(orogeneza) i epejrogeniczne; ob. za podstawowy czynnik d. uważa się ruch płyt
litosfery.
WULKANIZM [łac.], geol. ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na
powierzchnię Ziemi produktów magmowych (law, materiałów piroklastycznych,
ekshalacji wulk.); przejawem w. jest gł. działalność wulkanów, w której wyniku
powstają skały wylewne i piroklastyczne; procesy w. wywierają znaczny wpływ na
budowę skorupy ziemskiej (tektoniki płyt teoria) i rzeźbę powierzchni niektórych
obszarów
Ziemi.
PLUTONIZM [gr.], geol.: zachodzące w głębi Ziemi zjawiska geol. prowadzące do
powstawania magmy i skał magmowych;
TRZĘSIENIE ZIEMI, krótkotrwałe, gwałtowne wstrząsy skorupy ziemskiej wywołane
zwykle przez nieodwracalne deformacje ośr. skalnego w głębi Ziemi, czemu
towarzyszy naruszenie ciągłości ośr. skalnego i emisja fal sejsmicznych; strefa
deformacji, będących przyczyną t.z., jest zw. ogniskiem t.z. (w jego obrębie wyróżnia
się hipocentrum); t.z. występują gł. na obszarach zw. strefami sejsmicznymi i
spowodowane są przez ruch płyt litosfery i ich kolizje (t.z. tektoniczne),a także przez
towarzyszące tym procesom zjawiska wulk. (t.z. wulkaniczne); znaczne obszary Ziemi
są na ogół wolne od t.z. (strefy asejsmiczne); niektóre słabe t.z. są skutkiem
działalności człowieka, np. eksploatacji kopalin; natężenie t.z. określa się za pomocą
skali Richtera lub skali Mercallego; t.z. (a także wywoływane przez nie osuwiska i
tsunami) powodują niekiedy wielkie zniszczenia (np. 1906 w San Francisco, 1988 w
Armenii), zwł. w rejonie epicentrum; badaniem t.z. zajmuje się sejsmologia.
OROGENEZA [gr.] (ruchy górotwórcze), geol. przebiegające na dużych obszarach,
wielofazowe ruchy skorupy ziemskiej powodujące powstawanie orogenów w wyniku
fałdowania kompleksów skalnych, a zwł. formowania płaszczowin; za przyczynę o.
uważa się ob. kolizje kontynentów; np. o. kaledońska, hercyńska, alpejska.
20
Wydarzenia w rozwoju geologicznym Polski,
KENOZOIK:
czwartorzęd:
- powstanie Morza Bałtyckiego
- zlodowacenia
PALEOGEN:
- powstanie Karpat
- wypiętrzanie Sudetów
- działalność wulkaniczna
- powstanie złóż soli kamiennej, siarki i węgla brunatnego
NEOGEN:
- powstanie złóż ropy naftowej i gazu ziemnego na teranie Pogórza Karpackiego
MEZOZOIK:
Kreda:
- powstanie złóż wapieni i kredy piszącej na terenie Wyżyny Lubelskiej
Jura:
- zalewy wód morskich
- powstanie pokładów wapieni
Trias:
- zalewy wód morskich
PALEOZOIK:
Perm:
- zalewy wód morskich
- działalność wulkaniczna w Sudetach i okolicach Krakowa
- powstanie pokładów soli kamiennej (okol. Inowrocławia)
Karbon:
- wypiętrzanie Sudetów i Gór Świętokrzyskich
- powstanie pokładów węgla kamiennego na Wyżynie Śląskiej
Dewon:
- zalewy wód morskich
- powstanie wapieni Gór Świętokrzyskich
Sylur, ordowik:
- pierwszy etap fałdowań Gór Świętokrzyskich
Kambr:
- działalność wulkaniczna w Sudetach
PREKAMBR:
- działalność wulkaniczna
21
- powstanie gnejsów Gór Sowich
- tworzenie się platformy wschodnioeuropejskiej
KRAJOBRAZ POJEZIERZY. CO POZOSTAWIŁ LĄDOLÓD?
Epoki lodowcowe były okresami, kiedy duże połacie Ziemi pokrywały grube płaty lodu.
Każda epoka trwała przez tysiąclecia. Pomiędzy nimi były okresy ocieplenia.
Czwartorzęd jest to młodszy okres kenozoiku, trwający od ok. 1,8 mln lat temu do dziś.
Dzieli się na 2 epoki: wczesną — plejstocen (dyluwium, epoka lodowcowa) i późną —
holocen (aluwium, epoka polodowcowa), obejmującą ostatnie 11 tys. lat. W
plejstocenie klimat ulegał wielokrotnym wahaniom, kilka wielkich fal ochłodzeń (glacjał)
i ociepleń (interglacjał) objęło glob ziemski w strefie umiarkowanej rozwinęły się wielkie
zlodowacenia kontynentalne.
Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu klimat oziębił się, a jednocześnie wzrosła
liczba opadów. Na wielu obszarach kuli ziemskiej zaczęły się tworzyć lodowce.
Jednym z obszarów powstania lodowców była Skandynawia. Zgodnie z nachyleniem
terenu, lodowiec (=to nagromadzenie lodu pozostające w ciągłym, powolnym ruchu;
powstaje powyżej linii wiecznego śniegu, gdy masa śniegu zmienia się w lód
lodowcowy w wyniku presji wywieranej, przez nadległe warstwy; lodowiec przesuwa
się aż do momentu przekroczenia linii wiecznego śniegu, poniżej której następuje jego
topnienie, a w efekcie powolny zanik) – lądolód (=lodowiec kontynentalny, to pokrywa
lodowa pokrywająca znaczną część kontynentu lub dużej wyspy, tworząca wypukłą
czaszę o krzywiźnie prawie niezależnej od kształtu podłoża; lądolód porusza się od
najwyższego punktu we wszystkich kierunkach) – nasuwał się na obszary dzisiejszej
Polski.
Czwartorzęd w Polsce jest ściśle związany z historią lądolodu Skandynawskiego.
Tylko niektóre rejony Karpat i Sudetów nie zostały pokryte lodem. W najwyższych
partiach gór, w Tatrach i Karkonoszach rozwinęły się lokalne lodowce górskie, o czym
świadczą cyrki polodowcowe wypełnione wodą, np. Czarny Staw.
W Polsce wyróżnia się, co najmniej trzy zlodowacenia (= tworzenie się lądolodów
pokrywających znaczne obszary powierzchni Ziemi): południowopolskie (Sanu),
środkowopolskie (Odry i Warty), północnopolskie (Wisły).
Efektem zlodowacenia skandynawskiego jest ukształtowanie się zarysów Morza
Bałtyckiego i rzeźba lądów oraz pokrycie osadami polodowcowymi około 85%
powierzchni naszego kraju.
Na obszarze najmłodszego zlodowacenia północnopolskiego, formy lodowcowe są
bardzo dobrze zachowane. Obszar ten ma rzeźbę młodoglacjalną (=rzeźba, obszar,
22
krajobraz, cechująca się dominacją form terenu pochodzących z ostatniego
zlodowacenia; charakteryzuje się przewagą wysoczyzn zbudowanych z moreny,
oddzielonych od siebie rynnami polodowcowymi, wyżłobionymi przez wody
lodowcowe, wypełnionymi często jeziorami; częste są kemy, ozy oraz zagłębienia
wytopiskowe (oczka polodowcowe)). Natomiast na terenie nizin środkowopolskich
rzeźba polodowcowa została mocno przekształcona, powstał teren równinny o rzeźbie
staroglacjalnej (=rzeźba, obszar, krajobraz cechująca się przewagą form i osadów
polodowcowych, pochodzących nie z ostatniego, lecz z poprzednich zlodowaceń;
powstałe wtedy formy glacjalne podlegały niszczeniu i ewolucji w trakcie okresu
międzylodowcowego, w okresie ostatniego zlodowacenia; obszar zbudowany jest
głównie z osadów glacjalnych i glacifluwialnych (osadzonych przez wody lodowcowe);
w krajobrazie przeważają równiny urozmaicone niskimi garbami o łagodnych formach,
oddzielone od siebie pradolinami; cechą charakterystyczną jest brak jezior).
Formami krajobrazu polodowcowego, wyróżniającymi ten obszar na Niżu Polskim są
moreny czołowe (=usypywane wały, pagóry morenowe w czasie postoju lądolodu u
jego czoła; materiał budujący to glina zwałowa, piaski, żwiry, głazy narzutowe różnej
wielkości), które mają wygląd wałów lub wzgórz ciągnących się zwykle wzdłuż czoła
lodowca. Wzgórza moren czołowych tworzą najwyższe wzniesienia Niżu Polskiego:
Wieżyca (329m), Dylewska Góra (312m), Szeskie Wzgórza (309m).
Na północ od moren czołowych znajduje się teren lekko falisty lub równinny moreny
dennej (=to masa gliniasto - gruzowa, którą przesuwający się lodowiec żłobi podłoże i
w efekcie pogłębia dolinę; dlatego też z pierwotnie V - kształtnych górskich dolin
rzecznych powstają doliny o przekroju litery U; przeobrażone przez lodowiec doliny
mają strome zbocza i wklęsłe dna). Natomiast na południe od moren czołowych
rozciągają się piaszczyste pola sandrowe (=rozległe pola piasków, powstałe, gdy wody
wypływające spod lądolodu oraz pochodzące z topnienia jego czoła wypłukiwały z
moren czołowych piasek). Do najbardziej znanych sandrów należą: Augustowski,
Tucholski (Brdy).
Charakterystycznym elementem krajobrazu młodoglacjalnego są rynny polodowcowe
(formy powierzchniowe Ziemi, powstające pod powierzchnią lodowca na skutek erozji
wód podlodowcowych; tworzą ciąg zagłębień o różnych rozmiarach i głębokościach,
nawiązujący do biegu i siły erozyjnej rzeki podlodowcowej; po ustąpieniu lodowca
rynny polodowcowe są wypełnione martwym lodem, co zapobiega zasypaniu przez
morenę denną lub piaski sandrowe; po wytopieniu lodu najniższe części zajmują
jeziora rynnowe). Rynny polodowcowe są powszechne w północnej i środkowej
Polsce. Do jezior rynnowych należą m.in.: Jeziorak, Gopło, Wigry, Jezioro Raduńskie.
Obok rynien polodowcowych powstały w zagłębieniach moreny dennej jeziora o
urozmaiconej linii brzegowej i niewielkiej głębokości (Śniardwy i Mamry).
Na obszarze moreny dennej zlodowacenia północnopolskiego występują również
specyficzne formy krajobrazu polodowcowego: drumliny (=zespoły wydłużonych
wzgórz ciągnących się w kierunku prostopadłym do czoła lodowca; okolice Zbójna na
Pojezierzu Dobrzyńskim; wskazują kierunek posuwania się lądolodu), ozy
(=wydłużone wzgórza ciągnące się kilka lub kilkanaście kilometrów; zbudowane z
piasków i żwirów, na przykład koło Mrągowa, w okolicach Poznania), kenny (=okrągłe
lub wydłużone pagórki i wzgórza, zbudowane ze żwirów, piasków i mułków. Są to
formy akumulacyjne, utworzone przez lodowiec i wody polodowcowe).
23
Do form erozyjnych, utworzonych przez wody wypływające spod lodowca, zaliczamy:
pradoliny (szerokie doliny o płaskim dnie; największe: Warszawsko -berlińska,
Toruńsko – eberswaldzka, Wrocławsko – magdeburska), wysoczyzny (obszary
moreny dennej pociętej dolinami rzecznymi lub pradolinami; powstały po wytopieniu
się lodowca).
Do bogactw mineralnych okresu czwartorzędu należą: gliny, iły warwowe, piaski, żwiry,
głazy narzutowe wykorzystywane w budownictwie, w przemyśle ceramicznym
Cechy rzeźby powierzchni ziemi w Polsce: nachylenie obszaru z południowego–
wschodu ku północnemu – zachodowi, zdecydowana przewaga nizin (91%
powierzchni kraju), równoleżnikowa pasowość rzeźby, (= występowanie na przemian
pasów wypukłych i wklęsłych), rzeźba wysokogórska na południu kraju (2,5%
powierzchni), rozległy krajobraz staroglacjalny w środkowej Polsce i krajobraz
młodoglacjalny na obszarze ostatniego zlodowacenia.
Morena – materiał skalny transportowany lub osadzony przez lodowiec lub lądolód.
Morena:
1. Wszelki materiał skalny składający się z przemieszanych frakcji różnej wielkości
(bloki skalne, głazy, żwiry, piaski, pyły), gliny, transportowanych i osadzanych
przez lodowiec, pochodzących głównie z niszczenia jego podłoża, ze zboczy
wznoszących się ponad powierzchnię lodowca, jak również przynoszonych
przez lawiny i wiatr.
2. Forma ukształtowania powierzchni Ziemi o charakterze akumulacyjnym –
wzniesienie (różnego rodzaju pagórki, pagóry, wzgórza, ciągi wzgórz, wały itp.)
utworzone z materiału skalnego osadzonego przez lodowiec lub przemieszczonego
pod jego naciskiem.
24
25
KLIMAT POLSKI
Elementy klimatu i pogody:
Pogoda to ogół zjawisk fizycznych, którym podlega troposfera w określonym
czasie i miejscu.
Klimat to przebieg pogody na pewnym obszarze, ustalony na podstawie wieloletnich
obserwacji.
26
Elementy pogody:
- temperatura powietrza
- wilgotność powietrza
- ciśnienie atmosferyczne
- opady atmosferyczne
- wiatr
- zachmurzenie nieba
Elementy klimatu:
- gatunki roślin i zwierząt
- suma opadów
- temperatura
- amplituda temperatur
- ciśnienie
- siła i kierunek wiatru
- nasłonecznienie
Pogoda - chwilowy stan atmosfery w danym miejscu; pogoda jest określana przez
ilościowo-jakościowy opis elementów meteorologicznych (składników pogody; zob.
tabela poniżej);nauką zajmującą się pogodą jest meteorologia (gr. meteoros =
unoszący się w powietrzu, logos = słowo, nauka).
Klimat - normalny (charakterystyczny) przebieg pogody na danym obszarze ustalony
na podstawie wieloletnich obserwacji; klimat kształtuje się pod wpływem właściwości
fizycznych i geograficznych danego obszaru; nauką zajmującą się badaniem klimatu
jest klimatologia (gr. klima, dopełniacz klimatos = nachylenie, zwłaszcza punktu na
Ziemi względem Słońca; strefa Ziemi)
Główne składniki pogody i ich opis obserwacyjny
Składnik
Typ opisu
Temperatura powietrza
ilościowy
Opady atmosferyczne
ilościowo-jakościowy
27
Wilgotność powietrza
ilościowy
Zachmurzenie nieba
ilościowo-jakościowy
Ciśnienie atmosferyczne
ilościowy
Wiatr
Meteorologia a klimatologia
Różnice między meteorologią a klimatologią wynikają z różnicy w definicji ich
przedmiotów badań, czyli pogody i klimatu. Pogodę można obserwować, klimatu nie.
Klimat w tym sensie jest pojęciem abstrakcyjnym. Można go określić jako statystykę
pogody.
Meteorologia, nazywana czasem słusznie fizyką atmosfery, jest częścią geofizyki i
rozpatruje zjawiska w atmosferze z punktu widzenia praw fizyki. Bazuje bardziej na
metodach teoretycznych. Nie interesuje się specjalnie miejscem czy regionem
występujących zjawisk i procesów. Klimatologia z kolei jest częścią geografii i
rozpatruje zjawiska pogodowe z punktu widzenia ich prawidłowości w czasie i
przestrzeni kuli ziemskiej. Bada jak te zjawiska wpływają na kształtowanie się i
zróżnicowanie krajobrazowe różnych części świata. I odwrotnie - jak czynniki
środowiska wpływają na pogodę i klimat. Podstawową metodą w klimatologii, tak jak
w całej geografii, jest obserwacja. Ale jeżeli - jak powiedziano wcześniej - klimatu nie
można zaobserwować? To prawda, ale klimatologia na podstawie obserwacji pogody
dąży do ustalenia prawidłowości w jej następstwach czasowych (w cyklu dobowym,
rocznym, wieloletnim), jak i uwarunkowań w różnych skalach przestrzennych na kuli
ziemskiej. Tak więc klimatologia jest typową nauką empiryczną.
Meteorologia i klimatologia są niejednokrotnie pojmowane jako jedna nauka, ponieważ
nie są rozróżniane lub niewłaściwie rozumiane pojęcia pogody i klimatu. Aby łatwiej
zapamiętać, można utworzyć skróty myślowe - meteorologia to część fizyki,
klimatologia to część geografii. Pogoda to chwila, klimat to wieloletni okres czasu
(minimum 30 lat obserwacji). Owszem, meteorologia i klimatologia w pewnych
zagadnieniach przenikają się, jednak posiadają różne motywy, metody i cele w
badaniu atmosfery.
28
Chmury wysokie:
- cirus – pierzaste,
- ciruscumulus – piezrzasto-kłębiaste,
- cirusstratus – warstwowo-pierzaste,
Chmury średnie:
- altocumulus – średnie kłębiaste,
- altostratus – średnie warstwowe,
- nimbostratus – warstwowo-deszczowe,
Niskie:
- stratocumulus – kłębiasto-warstwowe,
- stratus – niskie warstwowe.
Najkrócej, pogoda to stan atmosfery w danej chwili (na określonym obszarze),
wyrażony przez określenie wartości elementów meteorologicznych i zjawisk
atmosferycznych. Klimat natomiast, to charakterystyczny dla danego obszaru
zespół zjawisk i procesów atmosferycznych, kształtujących się pod wpływem
29
właściwości fizycznych i geograficznych tego obszaru, określony na podstawie
wyników wieloletnich obserwacji.
Z podanych definicji wynika, że pogoda to te wszystkie procesy w atmosferze, które
zachodzą w krótkim czasie (w danym momencie, w ciągu godziny, dnia), a klimat to
reżim (następstwo) pogód jakie pojawiają się na danym obszarze (zwykle w podobnej
kolejności), jaki ustalił się w wyniku wieloletniego oddziaływania tych samych
czynników klimatycznych. Oznacza to, że w kolejnych okresach roku możemy
spodziewać się typów pogody zbliżonych do tych określonych na podstawie
wieloletnich obserwacji. Na przykład w lecie możemy oczekiwać wysokich wartości
temperatury, dużego usłonecznienia, większych opadów w lipcu niż w sierpniu, w
październiku tzw. złotej jesieni (chociaż przecież nie zawsze ona występuje), a zimą
wysokich opadów śniegu, mrozów i pojawiających się (w zbliżonych terminach) fal
ciepła (odwilży).
Jaka może być pogoda?
• piękna
• deszczowa
• słoneczna
• wietrzna
• pochmurna
• upalna… różna, ale pogoda jest zawsze!
A jaki może być klimat?
• „sprzyjający” (czemuś)
• górski
• suchy lub wilgotny
• polarny lub zwrotnikowy
• oceaniczny lub kontynentalny
• przejściowy
30
Czynniki klimatotwórcze:







szerokość geograficzna (różny kąt padania promieni słonecznych, zmienia
wielkość otrzymywanej energii słonecznej)
wysokość n.p.m. (zmienia się temperatura i ciśnienie)
rozkład lądów i mórz (powstają masy powietrza kontynentalnego suchego
i oceanicznego wilgotnego)
prądy morskie (wpływają na temperaturę obszarów nadbrzeżnych)
ukształtowanie powierzchni (wysokość i kierunek przebiegu łańcuchów
górskich modyfikuje warunki przepływu mas powietrza)
szata roślinna (lasy poprawiają bilans wodny i wpływają na zmianę amplitudy
dobowej temperatury powietrza)
rodzaj podłoża (w zależności od rodzaju podłoża zmienia się ilość energii
cieplnej w środowisku ( śnieg odbija promieniowanie i zmniejsza przychód
energii)
Strefa i typ klimatu:
Klimat polski zaliczany jest do strefy klimatycznej umiarkowanej, grupy
klimatów ciepłych, typu przejściowego.
CZYNNIKI STREFOWE (radiacyjne)


wysokość słońca nad horyzontem warunkująca ilość docierającej do
powierzchni ziemi energii słonecznej,
czas dopływu energii słonecznej do powierzchni ziemi ,na który ma wpływ
długość dnia.
CZYNNIKI METEOROLOGICZNE(cyrkulacyjne)


masy powietrza kształtujące się w układach barycznych, mogą mieć różne
cechy w zależności od powierzchni nad jaką się kształtowały,
układy baryczne nad Polską często przemieszczają sie niże z frontami
atmosferycznymi, ponieważ nasz kraj położony jest w strefie przeważających
wiatrów zachodnich.
Główne ośrodki baryczne kształtujące klimat polski dzielimy na;


stałe -niż Islandzki, wyż azorski
sezonowe-wyż wschodnioazjatycki, niż południowo azjatycki.
31
MASY POWIETRZA NAD POLSKĄ

polarnomorskie,

polarno kontynentalne,

arktyczne morskie,

arktyczne kontynentalne,

zwrotnikowe morskie,

zwrotnikowe kontynentalne.
TEMPERATURA

średnia roczna temperatura powietrza obniża się od około 8,5stopniC na
zachodzie kraju do około 6 stopni C na północnym wschodzie.

średnia temperatura stycznia obniżają się od około -1 stopni C na zachodzie
do poniżej -5 na północnym wschodzie.

średnie temperatury lipca rosną od południa od około 9 stopni C w
najwyższych partiach Tatr do ponad 18 stopni C.

regiony polski ; najcieplejsze; Nizina Śląska, zachodnia część Kotliny
Sandomierskiej.

najchłodniejsze; Karpaty, Sudety, Góry Świętokrzyskie, Pojezierze Suwalskie.
OPADY
Średnia roczna suma opadów wynosi około 600mm. Największe występują w górach
1700mm i nad morzem. Średnio notuje się około 140 dni z opadem w południowo
wschodniej Polsce i do 240 dni w Karkonoszach. Około 40% opadów skupia się w
trzech miesiącach letnich.
PORY ROKU
W Polsce występuje sześć pór roku: zima, przedwiośnie, wiosna, lato, jesień,
przedzimie.
32
OKRES WEGETACJI
Okres wegetacji -to nieprzerwany okres ze średnią dobową temperaturą wyższą lub
równą 5 stopni Celcjusza, co uniemożliwia rozwój roślin. Najdłuższy jest na zachodniej
części Pojezierza Pomorskiego i Wielkopolskiego, Nizinie Śląskiej w okolicach
Wrocławia, Kotlinie Oświęcimskiej i Sandomierskiej (powyżej 220 dni). Najkrótszy w
górach i północno wschodniej Polsce (poniżej 190 dni).
Cechy przejściowości:






częstych zmianach pogody
różnym przebiegu pogody w poszczególnych latach i porach roku
rozkładzie średniej temperatury powietrza w styczniu
rozkładzie rocznej amplitudy temperatury powietrza
zróżnicowanej długości okresu wegetacyjnego
występowaniu sześciu termicznych pór roku (zimy, przedwiośnia, wiosny,
lata, jesieni i przedzimia)
Klimat Polski a życie i działalność człowieka:
Gęstość zaludnienia
Najgęściej zaludnione są obszary o najkorzystniejszych warunkach klimatycznych,
czyi wąski pas wybrzeża o szerokości około 200 km gdzie warunki klimatyczne, małe
wahania stanów pogody są bardzo korzystne dla człowieka.
Wpływ warunków klimatycznych na gęstość zaludnienia widać także na przykładzie
poszczególnych stref klimatycznych. Najkorzystniejsze warunki dla osadnictwa panują
w strefie klimatów umiarkowanych i podzwrotnikowych (te strefy skupiają największą
liczbę mieszkańców Ziemi) najmniej korzystne warunki panują natomiast w strefie
klimatów zwrotnikowych i okołobiegunowych – liczne subekumeny i anekumeny.
Sposób życia
Warunki klimatyczne wpływają także na szeroko rozumiany sposób (styl) życia ludzi.
Wysokie temperatury w ciągu całego roku sprzyjają budownictwu lekkiemu, bez
dodatkowych instalacji grzewczych itp. natomiast niskie temperatury przyczyniają się
33
do budowy masywnych bloków, ocieplanych z instalacjami grzewczymi czy w końcu
domów iglo na dalekiej północy.
Warunki klimatyczne wpływają także na dietę (sposób odżywiania się) ludzi. Zupełnie
inaczej wygląda posiłek Eskimosa mieszkającego na dalekiej północy obfitujący w
dużą ilość białka zwierzęcego od posiłku np. Włocha który preferuje przysmaki
śródziemnomorskie np. oliwki, cytrusy.
Rolnictwo
Najbardziej zależny od warunków klimatycznych dział gospodarki. Rodzaj klimatu
warunkuje mi. długość trwania okresu wegetacyjnego. Im niższe szerokości
geograficzne tym czas trwania okresu wegetacyjnego wydłuża się. Dzięki temu w
strefie klimatów podzwrotnikowych lub zwrotnikowych możliwe są nawet dwu lub
trzykrotne zbiory plonów w ciągu roku a w strefie klimatów równikowych okres
wegetacyjny trwa cały rok.
Od wysokości temperatur i od długości okresu wegetacyjnego zależy także rodzaj
uprawianych roślin.
Dla strefy umiarkowanej charakterystyczne są uprawy mi. pszenicy lub żyta, strefa
podzwrotnikowa to głównie pszenica i kukurydza, zwrotnikowa to ryż a równikowa to
maniok, bataty itp.
Szczególną zależność rolnictwa od warunków klimatycznych (zwłaszcza w Indiach)
widać w południowo – wschodniej Azji gdzie uprawa ziemi zależy od rocznego cyklu
monsunowego.
Np. uprawy ryżu w Indiach są uzależnione nadejściem monsunu letniego (wieje znad
oceanu i przynosi większe opady).
Warunki klimatyczne warunkują także pośrednio rodzaj gleby która występuje na
danym terenie. Gleba z kolei jest bardzo ważnym elementem gospodarki rolnej.
Turystyka
Klimat może być także jednym z walorów turystycznych jakieś miejscowości, kraju czy
regionu. Od zawsze ludzie wolą spędzać urlopy w niższych szerokościach
geograficznych gdzie wahania stanów pogody są rzadkie a temperatura zwłaszcza w
34
okresie letnim wysoka i stała. Stąd popularnymi miejscami wypoczynku są mi. Karaiby,
Baleary, Wyspy kanaryjskie, Mauritius itp.
Szczególnie groźne i mające negatywny wpływ na życie i gospodarkę człowieka są
anomalie pogodowe do których zaliczamy długotrwałe susze czy intensywne opady
oraz cyklony tropikalne.
Susze
Długotrwały brak opadów lub ich znaczne zmniejszenie na obszarach gdzie zwykle
występują może doprowadzić do klęski żywiołowej, szczególnie tam gdzie gospodarka
opiera się na rolnictwie (np. susze w latach 70 i 80 w krajach Sahelu – Od Mauretanii
do Sudanu)
Długotrwałe susze w latach 80 i 90 w Australii i Indonezji doprowadziły do wielkich
pożarów lasów.
Powodzie
Powodzie spowodowane większymi niż zwykle opadami, gwałtownymi roztopami itp.
Często nawieszają one gęsto zaludnione obszary rolnicze Chin (wylewy Huang-ho,
Jangcy), Indii i Bangladeszu. Wywołuje je także zjawisko El Nino w obrębie zachodnich
wybrzeży Peru. Ostatnie powodzie w Polsce (1997 i 2001) były przyczyną nawalnych
letnich deszczy.
Cyklony tropikalne
Cyklony tropikalne tworzą się nad ciepłymi wodami mórz i oceanów w niskich
szerokościach geograficznych. Zniszczenia powodowane przez cyklony są
następstwem bardzo silnego wiatru, niezwykle obfitych opadów deszczu,
powodujących wezbrania rzek i powodzie, oraz działania wzburzonego morza
(wysokie fale niszczące brzegi i budowle nadbrzeżne).
Największe cyklony tropikalne występują u południowo – wschodnich wybrzeży Azji –
Indie, Bangladesz, Japonia itp. Tornada i trąby powietrzne tworzą się na lądach gdzie
sieją spustoszenie. Podobnie jak huraganom towarzyszą im silne wiatry i gwałtowne
burze powodujące powodzie i inne zniszczenia. Najwięcej trąb powietrznych występuje
35
w tzw. Alei tornad ciągnącej się przez centrum USA. Trąby powietrzne o znacznie
mniejszej skali występują także w Polsce np. na Podhalu.
36