Polityka rozwoju klastrów

Zeszyty naukowe nr 6
2007
Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni
Krystyna Przybylska
Polityka rozwoju klastrów
1. Wprowadzenie
Współcześnie można zaobserwować wzmożony rozwój przestrzennej koncentracji przedsiębiorstw powiązanych ze sobą siecią różnorakich więzi, zarówno kooperacyjnych, jak i konkurencyjnych, często skupionych wokół uniwersytetów i współdziałających z władzami lokalnymi. Zjawisko to najczęściej
określane jest mianem klastra. Koncepcja ta stała się nowym sposobem myślenia zarówno o kreowaniu konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw,
szczególnie małych firm, jak i rozwoju regionów. Zakłada ona stymulowanie
współpracy pomiędzy poszczególnymi podmiotami życia gospodarczego, przyśpieszenie wprowadzania procesów i produktów innowacyjnych, co z kolei prowadzi do poprawy pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw funkcjonujących
w klastrze oraz obszarów, na których są one zlokalizowane.
Po raz pierwszy pojęcie „klaster” zostało użyte przez amerykańskiego ekonomistę Michaela Portera.1 Według niego, jest to geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi
instytucji w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących.2
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) definiuje klastry,
jako miniaturowe narodowe systemy innowacyjności (reduced-scale national innovation systems)3. To właśnie rozwój sieci między zależnymi od siebie firmami
(dostawcy-producenci-odbiorcy), instytutami badawczymi, uczelniami, wpływa
według OECD na innowacyjność uczestników klastra, a tym samym powoduje
wzrost ich konkurencyjności.
Klaster definiowany jest również jako lokalny system produkcyjny 4. Jest
to geograficzne skupisko firm w powiązanych ze sobą sektorach, pomiędzy którymi istnieje współpraca i wymiana wiedzy, ale które pozostają samodzielnymi
jednostkami. Obejmuje on także kooperację przedsiębiorstw z instytucjami naukowo-badawczymi i władzami publicznymi. Definicja ta wskazuje zarówno na
82
kooperacyjne, jak i na konkurencyjne powiązania między podmiotami działającymi w klastrze.
Natomiast według Unii Europejskiej, klastry są to wzajemnie powiązane
ze sobą przedsiębiorstwa oraz kooperujące z nimi instytucje, które charakteryzuje się tym, że:
• współpracują ze sobą a zarazem konkurują między sobą;
• geograficznie skupiają się w jednym lub wielu regionach, mogą mieć
wpływ lokalny i globalny;
• koncentrują się w podobnych sektorach\gałęziach, są połączone dzięki
wspólnej technologii i umiejętnościom;
• są innowacyjne (oparte na wiedzy) i tradycyjne.
Skoro w literaturze przedmiotu występuje tak dużo definicji klastra , to wydaje się konieczne wyodrębnienie z nich wspólnych cech. Są nimi: koncentracja
przestrzenna, jednoczesna kooperacja i konkurencja oraz wspólna ścieżka rozwoju.
Przestrzenna koncentracja sprzyja rozprzestrzenianiu się innowacji oraz
wiedzy. Nieznaczna odległość uczestników klastra pomaga w nawiązywaniu,
jak i podtrzymywaniu kontaktów między nimi. W ramach tej organizacji powstają połączenia kooperacyjne między firmami, dostawcami i usługodawcami w celu zwiększenia ich efektywności, konkurencyjności i innowacyjności.
Konkurencja między firmami przemienia się we współzawodnictwo w poszukiwaniu nowych rozwiązań technologicznych, usprawnień czy pokonywaniu barier
rozwoju. Ponadto wspólna ścieżka rozwoju oparta o wzajemną wymianę wiedzy
i technologii sprawia, że firmy wzmacniają swój potencjał innowacyjny. Także
zachodzące pomiędzy uczestnikami klastra interakcje pogłębiają poczucie regionalnej wspólnoty oraz wzmacniają jej rozwój.
W literaturze polskiej, obok angielskiego terminu klaster (cluster,) funkcjonują również inne pojęcia określające to zjawisko, a mianowicie grono, skupisko czy kompleks biznesowy. W praktyce jednak najczęściej używanym terminem jest klaster.
Tworzenie i funkcjonowanie struktur klastrowych zostało zaobserwowane
w wielu krajach. Jako zjawisko złożone i dynamiczne, zmienia się ono w czasie
uwzględniając warunki otoczenia, ale także samo wpływa na to otoczenie, wywołując wiele efektów zewnętrznych, takich jak:
- wzrost dostępności usług okołobiznesowych
- inwestycje w infrastrukturę
- wzrost dochodów ludności
- stymulowanie rozwoju regionalnego.
Badania przeprowadzone pod kierownictwem M. E. Portera w ramach projektu Cluster Meta Project, dostarczyły szczegółowych informacji dotyczących ponad siedmiuset różnych klastrów na świecie. Dogłębne analizy wykaza-
83
ły, iż charakteryzuje je ponadprzeciętna konkurencyjność i innowacyjność. Do
najbardziej znanych w świecie klastrów zalicza się przede wszystkim Dolinę
Krzemową (półprzewodniki i technologie informatycznie), francuską Lombardię
(przemysł teleinformatyczny i chemiczny), brytyjskie Cambridge (biotechnologia, przemysł komputerowy), teksańskie Austin czy francuskie Montpellier (telekomunikacja, biotechnologia, oprogramowanie komputerowe).
Klastry obecne są także w sektorach tradycyjnych. Do najsłynniejszych należy klaster produkcji oprawek do okularów i przetwórstwa wełny we Włoszech,
klastery meblowe w Danii czy przemysłu drzewnego w Finlandii. Także
w Polsce od kilku lat wzrasta zainteresowanie problematyką tworzenia klastrów.
Podejmowane są badania, mające na celu identyfikacje potencjalnych możliwości ich tworzenia oraz występujących zależności pomiędzy jego uczestnikami.
Do najważniejszych polskich inicjatyw klastrowych należą:
- Dolina Lotnicza
- Avia Splot
- Plastikowa Dolina
- Stowarzyszenie Producentów Części Motoryzacyjnych
- Polski Klaster Morski
- Stowarzyszenie Przemysłu Jachtowego- Polskie Jachty
- Klaster Firm Kotlarskich
- Agri-food Claster
- Dolina Ekologicznej Żywności
- Platformy Technologiczne ( budownictwo, optoelektronika )
- Quasi-klaster Automatyki Przemysłowej w Gdańsku
- Klaster Poligraficzny w Warszawie
- Klaster Budowlany w regionie świętokrzyskim
- Klastry Wiejskie na Lubelszczyźnie ( agroturystyka )
Problematyką klastrów w Polsce w coraz większym stopniu interesują się
społeczności lokalne, władze regionalne i krajowe. Co więcej, samorządy różnych szczebli angażują się w ich propagowanie, podkreślając często dużą rolę
klastrów w swoich strategiach rozwoju.
2. Polityka rozwoju oparta o klastry
W ostatnich latach można zaobserwować znaczny wzrost zainteresowania
tworzeniem i rozwojem klastrów wśród organizacji międzynarodowych (UE,
OECD) oraz władz poszczególnych państw. Efektem tego jest powstanie koncepcji tzw. polityki opartej o klastry (cluster-based policy-CBP). Duża liczba krajów i samorządów regionalnych sformułowało i wdrożyło ten nowy typ polityki
gospodarczej opartej o rozwój klastrów, widząc w niej instrument do trwałego
podniesienia poziomu konkurencyjności lokalnej, regionalnej i narodowej gospo-
84
darki. Wsparcie rozwoju klastrów jest również ważnym elementem polityki unijnej , mającej na celu realizację podstawowego założenia Strategii Lizbońskiej,
jakim jest podniesienie konkurencyjności gospodarki UE. W wielu kluczowych
dokumentach Komisja Europejska w sposób bezpośredni odnosi się do fenomenu
klastrów jako jednej z istotnych determinant wzrostu potencjału gospodarczego.
Szczególnie chodzi tu o klastry skupiające małe i średnie przedsiębiorstwa.
Polityka oparta o klastry (CBP - Cluster–based Policy) to zespół działań
i instrumentów wykorzystywanych przez władze różnych szczebli dla podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarki poprzez stymulowanie rozwoju istniejących bądź tworzenie nowych systemów klastrowych, przede wszystkim na
szczeblu regionalnym5. To nowy element polityki gospodarczej, która odchodzi
od tradycyjnego sterowania gospodarką na rzecz pośredniego wpływu na jej rozwój. Jej zasadniczym celem jest podnoszenie poziomu konkurencyjności systemu gospodarczego skali mikro, mezo i makro. Sposobów realizacji tego celu jest
wiele, dlatego też w poszczególnych krajach obserwuje się różnice w rozłożeniu priorytetów, wykorzystywaniu instrumentów oraz zakresie i skali interwencji publicznej. Uwzględniając swoje specyficzne uwarunkowania, poszczególne
kraje muszą dokonywać wyboru najbardziej optymalnego modelu polityki rozwoju opartej o klastry.
Co przemawia za wprowadzeniem takiej polityki? Oczywiście korzyści
związane z funkcjonowaniem klastra, które nie ograniczają się tylko do podmiotów w nim funkcjonujących lecz także obejmują cały region a nawet kraj.
Polityka oparta o klastry może być realizowana na szczeblu narodowym
bądź regionalnym lub jednocześnie na każdym z tych poziomów. Zaangażowanie
władz może być bardziej bezpośrednie lub pośrednie, określając tym samym sposób zakres tej polityki. Może ona powstać z inicjatywy odgórnej, tzn. być efektem działań podjętych przez władze państwowe czy samorządowe bądź też może
wyłonić się dzięki inicjatywom oddolnym, tj dzięki mobilizacji środowisk biznesowych. W praktyce jednak najczęściej napotykamy na współistnienie obu podejść - oddolnego i odgórnego.
Istnieje kilka sposobów klasyfikacji modeli polityki klastrowej, z których
dwa są najbardziej popularne. Pierwszy został przedstawiony w raporcie dla
holenderskiego Ministerstwa Gospodarki i wyróżnia on cztery szerokie rodzaje
polityki CBP:
- polityka nastawiona na kreowanie przewagi konkurencyjnej w zakresie
kluczowych sektorów gospodarki,
- polityka nastawiona na podnoszenie konkurencyjności sektora małych
i średnich przedsiębiorstw,
- polityka rozwoju regionalnego, której celem jest stymulowanie poszczególnych regionów, zwiększanie ich konkurencyjności i atrakcyjności,
85
- polityka koncentrująca swoją uwagę na intensyfikacji współpracy przemysłu ze sferą badań w celu tworzenia innowacji.
Drugi sposób klasyfikacji modeli polityki klastrowej, z punktu widzenia
kierunku i złożoności interakcji w systemie innowacyjnym, przedstawiony został w raporcie Komisji Europejskiej pt. Trend Chart Report6. Raport ten wyróżnia trzy rodzaje polityki rozwoju opartej o klastry, a mianowicie:
- politykę ukierunkowaną na wzmacnianie interakcji w ramach potrójnej helisy, czyli systemu zależności między przedsiębiorstwami, światem nauki
oraz władzami publicznymi szczebla regionalnego,
- politykę skoncentrowaną na zależnościach między samymi przedsiębiorstwami oraz przedsiębiorstwami a instytucjami B+R,
- politykę nastawioną na stymulowanie wszystkich typów interakcji pomiędzy przedsiębiorstwami, zarówno wewnątrz klastra, jak i w jego otoczeniu.
Raport Komisji Europejskiej wyraźnie wskazuje, że w Europie brak jest jednego uniwersalnego modelu polityki opartej o klastry, co wynika z różnorodności kontynentu. Pomimo tego, udało się Komisji zakwalifikować kraje UE do
poszczególnych modeli polityki opartej na klastrach, które nazwano: modelem
narodowym, modelem regionalnym, modelem pośrednim i modelem zróżnicowanym.
Spośród grupy tzw. starych państw członkowskich, Francja i Luksemburg
przyjęły model narodowy, podczas gdy Belgia i Hiszpania model regionalny.
Pięć państw (Austria, Niemcy, Włochy, Szwecja, Wielka Brytania) zdecydowało się na model pośredni polegający na tworzeniu narodowych ram dla realizacji polityki szczebla regionalnego. Sześć pozostałych krajów nie posiada jasno
wyodrębnionej polityki opartej o klastry (model zróżnicowany). Z nowych krajów członkowskich UE - Litwa, Łotwa i Słowenia przyjęły model realizacji polityki klastrowej w oparciu o model narodowy, Węgry wdrażają politykę na poziomie regionów w oparciu o rozwiązania ramowe wypracowane i wdrożone na
szczeblu narodowym. Natomiast Polska obok Czech, Słowacji, Estonii, Rumuni
i Bułgarii, zaliczona została do grupy państw, w których polityka wspierania klastrów nie została jeszcze wyraźnie sformułowana.7
Większość państw europejskich przeprowadza w mniejszym lub większym
zakresie analizę własnych systemów gospodarczych z uwagi na możliwość występowania klastrów. Takie kraje , jak Niemcy czy Finlandia, koncentrują się na
stymulowaniu systemowych interakcji w ramach potrójnej helisy (przedsiębiorstwa - władza publiczna – ośrodki naukowo-badawcze). Niektóre państwa skupiają się wyłącznie na rozwoju działalności badawczo-rozwojowej, np. Francja,
Belgia czy Holandia. Inne stymulują ogólne powiązania przedsiębiorstw z różnymi uczestnikami systemu gospodarczego. Według Trend Chart Report, nie istnieje jeden sposób umiejscowienia polityki klastrowej w układzie instytucjonal-
86
nym, zarówno na poziomie narodowym, jak i regionalnym. W zależności od wybranego modelu polityki, w jej wdrażanie może być zaangażowana jedna instytucja lub cały ich kompleks.
3. Rola władz publicznych w procesie tworzenia
i rozwoju klastrów
Odpowiednio wybrany model polityki opartej na klastrach w znacznym stopniu wpływa na podział ról pomiędzy sektor prywatny a publiczny. Jednakże zebrane doświadczenia wskazują, iż sektor prywatny zdecydowanie powinien odgrywać funkcje lidera sterującego funkcjonowaniem klastra. Rola władz publicznych jako inicjatora działań we wstępnym etapie jego powstawania , z czasem
powinna słabnąć, ustępując miejsca sektorowi prywatnemu. Władza publiczna
ma jednak kluczowe znaczenie przy dostarczaniu dóbr publicznych i przy niwelowaniu skutków niedoskonałości mechanizmu rynkowego.
Porter wskazuje cztery podstawowe obszary tzw. rombu przewagi konkurencyjnej8, w których zalecane jest działanie władz publicznych w celu podniesienia
konkurencyjności klastra:
- obszar kształtowania czynników produkcji
- obszar sektorów pokrewnych i wspomagających
- obszar warunków popytu
- obszar strategii i rywalizacji przedsiębiorstw
W zakresie kształtowania czynników produkcji, działania władz powinny
skupić się na rozwoju ogólnej i wyspecjalizowanej infrastruktury, organizowaniu
programów szkoleniowych, wspieraniu prac badawczo-rozwojowych w uczelniach związanych z obszarem funkcjonowania klastra. W zakresie sektorów pokrewnych i wspomagających, rola władz publicznych powinna skupiać się na organizowaniu i współfinansowaniu spotkań uczestników klastra, na tworzeniu
form wsparcia w postaci parków technologicznych lub przemysłowych. Jeśli
chodzi o obszar warunków popytu, zaleca się aby to władza publiczna wywierała nacisk na tworzenie skutecznych przepisów stymulujących innowacyjność
firm, a ponadto poprzez zamówienia publiczne, powinna stać się ona widocznym
nabywcą produktów klastra. W obszarze strategii i rywalizacji przedsiębiorstw
działania władzy publicznej powinny zmierzać do eliminacji barier konkurencji
w środowisku lokalnym oraz eksponowania zdolności eksportowych poszczególnych klastrów.
Rola władz publicznych w poprawie efektywności przepływu informacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami życia gospodarczego (przedsiębiorstwami,
jednostkami naukowymi, instytucjami publicznymi) jest znacząca. Władze publiczne powinny zatem gromadzić informacje o potrzebach biznesu oraz możliwościach środowiska naukowego. Zadaniem ich powinna być również działal-
87
ność promocyjna i uświadamiająca znaczenie innowacji i postępu technologicznego.
Dziedzina edukacji to kolejny obszar zainteresowań władz publicznych.
Powinny one skupić się na lepszym dostosowaniu kierunków kształcenia do potrzeb gospodarki, zarówno na poziomie szkolnictwa wyższego, jak i średniego.
W zakresie przyciągania inwestycji zagranicznych polityka władz publicznych powinna wpływać na przyciąganie takich inwestorów, którzy w największym stopniu wykorzystywaliby lokalny potencjał gospodarczy i naukowy.
Władze publiczne mogą również znakomicie wspierać potencjał rozwojowy
i zdolności eksportowe klastra. Pomoc ta może polegać na wsparciu organizacyjnym lub finansowym promocji lokalnych firm na rynkach zagranicznych. Władze
mogą także kreować „markę regionu” jako producenta wysokiej jakości produktów. Ta działalność nie tylko przyciągnie nowych inwestorów ale także zwiększy
popyt na produkty regionalnych czy lokalnych przedsiębiorstw.
Rola władz publicznych powinna być także znacząca w tworzeniu odpowiednich warunków rozwoju przedsiębiorstw. Chodzi tu o przygotowanie odpowiednich terenów dla przedsiębiorstw, rozbudowę infrastruktury komunikacyjnej
oraz teleinformatycznej, usprawnienie procedur administracyjnych oraz zmniejszenie formalności biurokratycznych. Wsparcie publiczne może przybrać formę
pomocy finansowej poprzez zwolnienia podatkowe czy też wsparcie finansowe
na przeszkolenie pracowników.
Ponadto władze publiczne regionalne czy lokalne powinny stymulować
inicjatywy mające na celu poprawę konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez
wspieranie kooperacji pomiędzy nimi a także pomiędzy przedsiębiorstwami i innymi instytucjami. Chodzi tutaj o wsparcie finansowe najlepszych projektów
współpracy wyłonionych w drodze konkursu lub w formie organizacyjnej i pomocy technicznej. Inicjatywy wzbogacające rozwój klastrów mogą dotyczyć różnych obszarów:
- zbierania informacji i analizy rynku,
- edukacji i szkoleń,
- innowacji i technologii,
- wspierania ekspansji klastra poprzez przyciąganie inwestycji zagranicznych oraz promocje na rynkach międzynarodowych.
Pomimo ogromnego znaczenia roli władz publicznych w procesie powstawania i funkcjonowania klastrów, powinna ona mieć jedynie charakter katalityczny. Liderem w inicjatywach rozwoju konkretnych klastrów powinien być
niezaprzeczalnie sektor prywatny.
88
4. Klastry w polityce Unii Europejskiej
Klastry zostały uznane i są promowane przez UE jako skuteczne narzędzie
podnoszenia zdolności konkurencyjnych przedsiębiorstw i regionów, wsparcia
innowacji i transferu technologii oraz jako element w pobudzaniu rozwoju gospodarczego i zatrudnienia. Ponadto okazały się one skutecznym instrumentem oddziaływania na rozwój przedsiebiorstw , ponieważ dają one możliwość
udzielania im pomocy bez użycia tradycyjnego środka czyli bezpośrednich,
kosztownych subsydiów. Rola klastrów jako narzędzia łączącego politykę innowacji, rozwoju regionalnego i przemysłową będzie nabierać coraz silniejszego
znaczenia w najbliższych latach w Unii Europejskiej.
Komisja Europejska prowadzi nie tylko regularne obserwacje inicjatyw
wspierania klastrów lecz także dokonuje analiz porównawczych zidentyfikowanych klastrów w skali całego ugrupowania. Ponadto próbuje ona opracować wspólną metodologię badania klastrów, promuje najlepsze techniki analiz,
wspierania i rozwoju klastrów. Komisja Europejska wypracowuje również rekomendacje dla właściwego kształtowania polityki i zarządzania inicjatywami klastrowymi. Poprzez finansowanie szeregu inicjatyw oraz prowadzenie projektów
pilotażowych, sama bezpośrednio wspiera rozwój klastrów. Aby lepiej zrozumieć
rolę Unii Europejskiej w procesie tworzenia i rozwoju klastrów, przyjrzyjmy się
bliżej działaniom tej organizacji w tym zakresie.
Koncepcja klastrów pojawiła się w dokumentach i programach Unii
Europejskiej stosunkowo późno, bo w 2000 roku. Jednak już od lat 80. XX wieku dyskutowano w Unii o systemach innowacji i konkurencyjności w gospodarce, które z czasem przybrały nową nazwę klastrów. Połowa lat 90. to okres,
od którego Unia Europejska zaczęła zwracać uwagę na wiodącą w rozwoju rolę innowacji. W 1996 roku uchwalono First Action Plan on Innovation in
Europe. Jednak najsilniejszym motywem do podejmowania działań związanych
z systemami innowacji i podnoszeniem przewag konkurencyjnych była oczywiście Deklaracja Rady Europejskiej z Lizbony w marcu 2000 roku. To właśnie
Strategia Lizbońska oraz kolejne deklaracje szczytów unijnych, zapoczątkowały etap budowy gospodarki opartej na wiedzy, precyzując kolejne obszary działań w ramach tej strategii. Szereg inicjatyw wspierających innowacyjność, transfer technologii i przedsiębiorczość bazuje na tych dokumentach.
Istotne dla wzrostu zainteresowania klastrami były zapisy Europejskiej
Karty Małych Przedsiębiorstw (2000). To małe firmy uznane zostały przez rządy państw członkowskich jako główne motory innowacji, wzrostu zatrudnienia
i społecznej integracji. Uznały one także, iż środowisko przyjazne rozwojowi
małych przedsiębiorstw powinno być promowane poprzez wspieranie współpracy między firmami, powiązań ze sferą nauki i szkolnictwa. I właśnie tutaj klastry
znalazły swoje miejsce jako wydajne struktury stymulujące efektywność, konkurencyjność i innowacje.
89
W celu wskazania konkretnych inicjatyw opartych na klastrach, należy
przyjrzeć się poziomom działań i programów UE. Wyróżnia się:
- poziom instytucji europejskich obejmujący działania inicjowane przez
Komisję Europejską, czyli jej poszczególne dyrekcje oraz przez Europejski
Bank Inwestycyjny,
- poziom działań podejmowanych przez kraje członkowskie w ramach
wspólnych polityk,
- poziom polityk krajowych poszczególnych państw członkowskich.
Dwa pierwsze poziomy wiążą się bezpośrednio z Unią Europejską. Typowym
przykładem inicjatywy Komisji Europejskiej w zakresie klastrów są dwa programy: Regionalne Strategie Innowacji (Regional Innovation Strategies- RIS) oraz
Regionalne Strategie Innowacji i Transferu Technologii (Regional Innovation
and Technology Transfer Strategies - RITTS). Najistotniejsze cele tych programów to:
- promowanie środowiska regionalnego, które sprzyja innowacjom oraz
przyswajaniu nowych technologii przez lokalne przedsiębiorstwa;
- wspieranie władz lokalnych i regionalnych oraz agencji wspierających
rozwój regionu w opracowaniu działań i polityk, które w efektywny sposób stymulują rozwój potencjałów innowacyjnych, infrastruktury badawczo-rozwojowej danych lokalizacji.
Realizacja programów RIS i RITTS pomaga zwiększyć inwestycje w obszarze B+R, innowacji oraz technologii, zarówno instytucjom UE, jak i regionom.
Komisja Europejska działa również w obszarze przygotowań publikacji i poradników na temat klastrów. Ponadto wykorzystując nowe technologie w oparciu
o RIS założono internetowe forum Innovating Regions in Europe9 w celu umożliwienia wymiany doświadczeń w budowie regionalnych systemów innowacji
oraz klastrów. Dzięki tej platformie organizowane są konferencje, prowadzona
jest baza partnerów i inicjatyw oraz publikowane są analizy i poradniki dla władz
samorządowych i partnerów uczestniczących w projektach.
Kolejną inicjatywą w ramach działań innowacyjnych na lata 2000-2006
jest wspieranie przez komisję tworzenie sieci (networks). Jedną z nich jest sieć
ERIK10, do której należy 13 regionów zainteresowanych innowacjami technologicznymi. Sieć ta służy promocji najlepszych praktyk z programów europejskich
związanych z politykami innowacji i transferu technologii oraz promowania gospodarki opartej na wiedzy. To właśnie klastry były tematem pierwszych seminariów zorganizowanych w ramach inicjatywy ERIK11.Innym przykładem sieci wspieranej przez Komisję Europejską jest Euro Info Center (EIC). Powstała
ona w 1987 roku jako główny kanał komunikacyjny z małymi i średnimi przedsiębiorstwami. Obecnie sieć ta posiada 303 punkty informacji i porad dla MSP12.
Dostarcza ona niezbędnych informacji dla regionalnych i lokalnych przedsię-
90
biorstw na temat rynków zbytu UE oraz możliwości rozwoju. Ponadto udziela porad eksperckich z zakresu konkretnych dziedzin biznesu i polityk UE oraz
pomaga przedsiębiorcom w nawiązywaniu międzynarodowej współpracy
i uczestniczeniu w programach europejskich. Dzięki tej inicjatywie Komisja
Europejska może na bieżąco prowadzić dialog w obszarze znoszenia barier
przedsiębiorczości w UE.
Ponadto Komisja Europejska upatruje w klastrach potencjał dla skutecznego
podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarek poszczególnych regionów
Unii Europejskiej. Z tego też względu w ramach wspólnotowej polityki strukturalnej, w ramach budżetu na 2007-2013, przewiduje się współfinansowanie działań typowych dla polityki rozwoju opartej o klastry. Będą nimi: wspieranie tzw.
przedsiębiorstw odpryskowych wywodzących się z uniwersytetów, wspieranie
interakcji pomiędzy przedsiębiorstwami a instytutami badawczymi oraz promowanie rozwoju inkubatorów przedsiębiorczości.
W komunikacie z 2006 roku pt ” Wykorzystanie wiedzy w praktyce: Szeroko
zakrojona strategia innowacyjna dla Europy” Komisja Europejska określiła ramy
mające na celu wspieranie innowacji w klastrach. Dokument ten opisuje najważniejsze planowane lub już realizowane inicjatywy klastrowe wpływające na konkurencyjność i innowacyjność MSP. Zwraca także uwagę na konieczność wykorzystania potencjału klastrów w celu osiągnięcia lepszej współpracy ponadnarodowej na poziomie europejskim. Rezultaty inicjatywy utworzenia europejskich
klastrów o ogólnoświatowym znaczeniu mają zostać przedstawione w 2007 roku
na konferencji ministerialnej w celu opracowania wspólnego planu działania
w w tym zakresie w Europie. Komunikat ten wspomina również o siódmym programie ramowym, w którym przewidziany jest wzrost środków na kontynuację
wspólnotowej inicjatywy w ramach trzeciego obszaru tematycznego „Regiony
Wiedzy”. Inicjatywa ta ma na celu wzmocnienie potencjału badawczego regionów europejskich, w szczególności poprzez wspieranie i zachęcanie do rozwoju
w całej Europie regionalnych zespołów projektów badawczych skupiających uniwersytety, ośrodki badawcze, przedsiębiorstwa i władze regionalne.
Ścisłą koordynację z siódmym programem ramowym na rzecz badań i rozwoju zapewnia Program Konkurencyjność i Innowacje (CIP) przewidziany przez
Komisję Europejską na lata 2007-2013. Do jego celów należy zwiększanie konkurencyjności przedsiębiorstw a w szczególności MSP, promowanie innowacji
oraz przyśpieszenie tworzenia konkurencyjnego, innowacyjnego społeczeństwa
informacyjnego o charakterze integrującym. Komisja Europejska przewiduje
w ramach tego programu wzrost instrumentów finansowych wspierających
przedsiębiorczość i innowacje.
W październiku 2006 roku Komisja Europejska złożyła wniosek o ustanowienie Europejskiego Instytutu Technologii (EIT), który ma działać na zasadzie
zintegrowanego partnerstwa nauki, biznesu i oświaty. Celem tego przedsięwzię-
91
cia jest tworzenie innowacyjnych rozwiązań i uzyskanie korzyści handlowych
mających istotny wpływ na konkurencyjność Europy. Instytut zgromadzi najlepszych naukowców, którzy we współpracy z firmami będą pracować nad wykorzystywaniem wiedzy oraz rozwijaniem umiejętności w zakresie zarządzania badaniami i innowacjami.
W obszarze działań podejmowanych przez kraje członkowskie UE w ramach
wspólnej polityki regionalnej, podejmowane inicjatywy opierają się na celu 1.
i celu 2. tejże polityki. Cele te koncentrują się na pomocy adresowanej do regionów zapóźnionych w rozwoju i dotkniętych problemami strukturalnymi. Pomoc
ta jest udzielana jest w formie funduszy strukturalnych , którym przyjrzymy się
w kontekście klastrów.
W dokumentach programowych z pierwszego okresu planowania funduszy
strukturalnych (1989-1993) nie można doszukać się żadnej wzmianki o klastrach
i sieciach biznesowych. Kolejna edycja dokumentów programowych na lata
1994-1999 w ramach celu 1. odnosi się do klastrów lecz jeszcze w niewielkim
stopniu. Natomiast stały się one tematem przewodnim w ramach celu 2. w latach
1994-1999, kiedy realizowano specjalny priorytetowy program pt. „ Wsparcie
B+R, promocja gospodarki opartej na wiedzy”. Wsparciem objęto przede
wszystkim rozwój klastrów opartych na wysokich technologiach. Przykładami
takich interwencji są: NorCom ICT Cluster w Północnej Jutlandii w Danii, luksemburski projekt PRISME , francuski projekt komercjalizacji i transferu technologii w regionach zapóźnionych.
W trzeciej edycji dokumentów programowych na lata 2000-2006 w ramach
celu 1. i celu 2. klastry występują już znacznie częściej. Przykładem działań na
podstawie celu 1. może być grecki program operacyjny „Zapewnienie konkurencyjności i trwałego rozwoju”, w ramach którego udzielane jest wsparcie dla klastrów. Natomiast w przypadku celu 2. - klastry pojawiają się w programach operacyjnych Londynu, Górnej Austrii i Południowej Finlandii.
Polityka Unii Europejskiej oparta na klastrach wyszła ze stanu embrionalnego i można powiedzieć, że jest na ścieżce rozwoju. Niewątpliwie liczba inicjatyw związanych z klastrami rośnie, dlatego że znalazły się one pośród instrumentarium gospodarki opartej na wiedzy. Komisja promuje więc klastry coraz
bardziej, dając temu wyraz w licznych dokumentach programowych oraz podejmowanych inicjatywach. W najbliższych latach z pewnością zauważymy coraz częstsze odwoływanie się do klastrów jako narzędzia polityki przemysłowej, innowacji i rozwoju regionalnego. Przyszłe działania komisji z pewnością
będą zmierzać do ich promowania i wspierania na poziomie międzynarodowym
w celu utworzenia europejskich klastrów o ogólnoświatowym znaczeniu.
92
5. Polski model polityki tworzenia i rozwoju klastrów
W Polsce brak jest dotychczas odpowiednio sformułowanej i wdrożonej polityki opartej na klastrach. Obserwujemy jednak rosnącą liczbę badań skupiających się na identyfikowaniu potencjalnych klastrów oraz analizie potencjału
i szans rozwoju struktur klastrowych w polskiej gospodarce. Ponadto Instytut
Badań nad Gospodarką Rynkową, Ministerstwo Gospodarki oraz Polska Agencja
Rozwoju Przedsiębiorczości od kilku lat są promotorami idei rozwoju klastrów
w Polsce. Organizują liczne konferencje, seminaria oraz spotkania w celu
ukształtowania polityki wspierania klastrów. Efektem tych działań w niedalekiej
przyszłości powinna być odpowiednio przygotowana i wdrożona polityka rozwoju oparta o klastry. Na obecną chwilę opracowane zostały rekomendacje dla niniejszej polityki, zawarte w raporcie13 IBnGR dla Ministerstwa Gospodarki
Zastanówmy się zatem nad sensem opracowania i rozwoju polityki wspierania klastrów w Polsce. Istnieje kilka istotnych argumentów, które przemawiają za
tym. Część odnosi się do sektora małych i średnich przedsiębiorstw, dominującego w strukturze gospodarki Polski pod względem liczby przedsiębiorstw. Cechą
charakterystyczną tego sektora jest niski poziom zaufania i współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami. Są to istotne bariery, które warto pokonywać, gdyż korzyści wynikające z ich przełamania w sposób istotny mogą stymulować rozwój
gospodarczy Polski. Kolejnym ważnym argumentem jest otoczenie instytucjonalne, w którym istnieje potrzeba zmiany powiązań sektora przedsiębiorstw
z sektorem B+R, a także zmiana filozofii współdziałania przedsiębiorstw z sektorem publicznym.
Określenie właściwego modelu polityki ma znaczenie kluczowe, ponieważ może okazać się, iż kopiowanie czy imitacja rozwiązań innych krajów bez
uwzględnienia polskich, specyficznych realiów, doprowadzi do poniesienia niepotrzebnych kosztów w dłuższym okresie. Jednocześnie, w celu uniknięcia ewidentnie błędnych rozwiązań, należy brać pod uwagę doświadczenia zebrane
w innych państwach. Otóż w Polsce istnieje potrzeba rozwinięcia zarówno odgórnej polityki horyzontalnej, jak również polityki wspierania inicjatyw klastrowych mającej bardziej oddolny charakter. Polityki te powinny być realizowane
zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym czyli dwupoziomowo. Model
ten wymaga stworzenia odpowiednich ram regulacyjnych i instrumentów wsparcia na szczeblu narodowym, jednocześnie delegując kompetencje, jak i odpowiedzialność za konkretne działania, na szczebel regionalny.
Uwaga jednak powinna być skupiona przede wszystkim na wykreowaniu
programów wspierania inicjatyw klastrowych. W ramach całościowego modelu
polityki wspierania klastrów można zaproponować:
- wprowadzenie konkursów na inicjatywy klastrowe na poziomie regionalnym i narodowym;
93
- podjęcie działań mających na celu upowszechnienie wiedzy na temat klastrów, polityki i narzędzi wspierania klastrów oraz praktycznych działań
realizowanych na poziomie poszczególnych inicjatyw ( strona internetowa, projekty pilotażowe, konferencje i szkolenia w regionach);
- podjęcie działań mających na celu koordynacje różnych obszarów polityki
publicznej w oparciu o analizę zidentyfikowanych klastrów.
Zarys zaproponowanej polityki rozpocząć należy od zidentyfikowania możliwości utworzenia klastrów, następnie przedstawienia narodowych i regionalnych programów wsparcia inicjatyw klastrowych oraz na rozpoczęciu edukacji i szkoleń, w celu przekonania potencjalnych jego uczestników o korzyściach
wynikających z funkcjonowania w ramach takiej organizacji działalności gospodarczej. W celu dobrej koordynacji tejże polityki niezbędne staje się utworzenie zespołu (organizacji) z przedstawicieli różnych resortów, agencji rządowych,
przedsiębiorców, sektora badawczo-rozwojowego oraz władz regionów. Do zadań tego zespołu należałoby projektowanie i modyfikowanie polityki tworzenia
i wspierania klastrów.
Do istotnych elementów polityki wspierania klastrów na poziomie narodowym powinno należeć zidentyfikowanie mega-klastrów, czyli wyróżnienie
kluczowych sektorów gospodarki powiązanych w funkcjonalne łańcuchy produkcyjne, zidentyfikowanie uwarunkowań, barier ich rozwoju, potencjału konkurencyjnego. Działania te powinny wpływać na lepszą koordynacje różnych
obszarów polityki publicznej w odniesieniu do gospodarki i podniesienia jej
efektywności. Działania te powinny mieć znacznie szerszy wymiar niż tradycyjne analizy sektorowe, z uwagi na fakt iż, koncepcja mega-klastrów zakłada istnienie powiązań pomiędzy różnymi tradycyjnie wyróżnianymi branżami. Chodzi
o to, żeby zidentyfikować te obszary, w których przedsiębiorstwa mogą być konkurencyjne na rynkach międzynarodowych, zidentyfikować słabości tych obszarów i w efekcie ukształtować wsparcie publiczne.
Najistotniejszym elementem polityki wspierania klastrów powinny być programy wsparcia inicjatyw klastrowych zakładające dofinansowanie oddolnych
projektów realizowanych na szczeblu lokalnym, regionalnym i narodowym
Inicjatywy klastrowe mogą być dofinansowane w 75 % z funduszy strukturalnych lecz jednocześnie część współfinansowania musi pochodzić od przedsiębiorstw zaangażowanych w daną inicjatywę.
Bardzo ważnym komponentem polityki wspierania klastrów jest zorganizowanie systemu szkoleń oraz realizacja projektów pilotażowych, które poprzez
zapewnienie wsparcia, powinny stymulować zainteresowanie innych podmiotów podejmowaniem podobnego typu działań. Doświadczenia zebrane w wyniku realizacji projektów pilotażowych i studiów przypadków powinny być rozpowszechniane za pomocą strony internetowej i krajowych konferencji. Program
wyspecjalizowanych szkoleń skierowany powinien być również do władz regio-
94
nalnych, przedstawicieli agencji rozwoju regionalnego, uczelni wyższych i instytucji sektora B+R oraz przedsiębiorców i przedstawicieli sektora finansowego
i mediów. Efekt takiego programu szkoleniowego powinien się uwidaczniać poprzez lepsze zrozumienie samej inicjatywy klastra i konieczności rozwoju takiej
formy organizacji działalności gospodarczej.
Podsumowując wyżej omówione rekomendacje dla polskiej polityki tworzenia i wspierania rozwoju klastrów, należy uświadomić sobie potrzebę wdrożenia odpowiedniej polityki gospodarczej , aby w jak najkrótszym czasie zwiększyć konkurencyjność polskich przedsiębiorstw i regionów, w których działają klastry.
95
Bibliografia
1. Brodzicki T., Polityka Wspierania Klastrów, IBnGR Niebieskie Księgi 2004,
nr 11;
2. Bucka M., Koncepcja klastrów w funkcjonowaniu małych i średnich
przedsiębiorstw, Prace Naukowe AE we Wrocławiu 2004, nr 1031;
3. European Regions Knowledge - Based Innovation Network, http://
www.eriknetwork.net
4. European Trend Chart on innovation, Thematic Report-Cluster Policies,
European Commission 2003;
5. Innovation, Knowledge and Clusters, Bolonia, 2003.
6. M.Porter, Porter o konkurencyjności, PWE, Warszawa,2001, s.246
Adresy internetowe:
http://www.innovating-regions.org
http://splot.org.pl
http:// www.eriknetwork.net
96
Przypisy
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
M.Porter, Porter o konkurencyjności, PWE, Warszawa,2001, s.246
Tamże, s.247
M. Bucka, Koncepcja klastrów w funkcjonowaniu małych i średnich przedsiębiorstw,
Prace Naukowe AE we Wrocławiu 2004, nr 1031, s. 121.
Tamże, s.123
T. Brodzicki, Polityka Wspierania Klastrów, IBnGR Niebieskie Księgi 2004 , nr 11,
s. 16.
European Trend Chart on innovation, Thematic Report-Cluster Policies, European
Commission 2003, s.33
European Trend Chart on Innovation, Thematic Report- Claster Policies, European
Commission , 2003 s.11
T. Brodzicki, Polityka wspierania klastrów…op.cit. s. 10.
http://www.innovating-regions.org
European Regions Knowledge- based Innovation Network, http://www.eriknetwork.net/
partners.html
Innovation, Knowledge and Clusters, Bolonia, 2003
W 2005 roku w ramach sieci EIC należało: 265 instytutów tradycyjnych, 25 członków
stowarzyszonych oraz trzynastu członków Euro Info Correspondence Centers
www.splot.org.pl/pl/13/1/art26.html