Wykład VIII

Wykład VIII
Wielki kryzys gospodarczy
The Great Depression
1929 - 1933/35…41?
Świat, Europa, Polska
1
Cykl koniunkturalny
2
Przyczyny kryzysu
Sfera „realna”
Spadek konsumpcji i inwestycji
Depresja w rolnictwie
Skrajne uzależnienie wielu państw od
niestabilnych rynków zbytu działu I
Sfera finansów
Spadek ilości pieniądza
Niedostateczne rozmiary
(zły rozdział) rezerw złota na
świecie
Kryzys finansowy
„boom spekulacyjny”
Pogląd eklektyczny: nieszczęśliwy zbieg różnych czynników
monetarnych i nie monetarnych mających swe korzenie w I
wojnie światowej
Zakłócenia w handlu, przepływie kapitałów, systemie walutowym
3
Wielki kryzys gospodarczy
Przyczyny kryzysu
ROZWARCIE NOŻYC CEN:
1925r.- 94:100  1925r. - 89:100
wzrost światowych zapasów
towarów
zmiana relacji cen towarów:
•
KRYZYS FINANSOWY
„Czarny czwartek” 24 X 1929 r.
„Czarny wtorek” – 29 X 1929 r.
4
Rozwarcie nożyc cen
poziom cen
art. przemysłowe
art. rolno-spożywcze
czas
5
Objawy „przedkryzysowe”
• „WYSOKI WZROST GOSPODARCZY” 
• TANI i ŁATWY KREDYT
• WZMOŻONY PROCES KREACJI
PIENIĄDZA
• ZWIĘKSZONA PODAŻ PIENIĄDZA
• WZROST CEN (np. nieruchomości)
• WZMOŻONY OBRÓT PAPIERAMI
WARTOŚCIOWYMI  WZROST CEN AKCJI
6
Sfera finansów
•
•
•
•
Akcje
Funkcjonowanie GIEŁDY
Rynki finansowe
Oczekiwania graczy i koniunktura
(popyt spekulacyjny)
• „Bańka mydlana”
7
Cena akcji odzwierciedla:
CENA AKCJI
• Ogólną koniunkturę na giełdzie
(hossę lub bessę)
+?-
• Kondycję i perspektywy
ekonomiczne przedsiębiorstwa
8
Indeks cen papierów
wartościowych
• ROK 1926 = 100
• 3 września 1929 r. osiągnął 381
• 13 listopada 1929 r. spadł do 198 … i
spadał dalej….
• Panika w USA i Europie… wycofywanie
lokat bankowych….
9
Kryzys finansowy
wzrost
gospodarczy
sfera finansów
kryzys
sfera realna
czas
10
Spadek produkcji przemysłowej
Świat – 33%
Kraje europejskie – 27,5%
USA – 49%
Kanada – 45%
Niemcy – 47%
11
Objawy kryzysu:
• wzrost bezrobocia (do 40%)
• spadek cen artykułów rolnych (64%)
• spadek cen surowców (56%)
12
Wielki kryzys gospodarczy
(retorsje)
• Fatalna sytuacja krajów surowcowo-rolniczych
• Handel międzynarodowy – dominuje polityka
protekcjonistyczna, złe praktyki (dumping),
nieufność
• Zakłócenia w światowym systemie walutowym
• Rozwój ZSRR (plany pięcioletnie 1928-37),
faszyzm w Niemczech i Włoszech (przemysł
zbrojeniowy)
13
Handel światowy w 1937r.
•
•
•
•
•
•
•
•
Europa Zachodnia – 26%
Wlk. Brytania –
14%
Reszta Europy –
10%
USA i Kanada –
16%
Azja –
16%
Ameryka Łac. –
9%
Afryka –
6%
Oceania –
3%
14
Wielki kryzys gospodarczy
(środki zaradcze – aktywna rola państwa
w gospodarce)
• Anglia - J.M. Keynes  kreowanie popytu
• USA – F.D. Roosevelt  „New Deal”
• Niemcy, Włochy, Japonia  zbrojenia
• Odbudowa gospodarki światowej 1934-38 (przemysł
– wzrost średniorocznie o 7%; rolnictwo – zmniejszenie zbiorów;
handel – wzrost tylko o 6% za cały okres!!!)
• Symptomy nadciągającej burzy (Mandżuria i
Chiny, Abisynia, Austria, Czechosłowacja, Kłajpeda)
15
Wielki kryzys gospodarczy
(aktywna rola państwa w gospodarce)
John Maynard Keynes – Wielka Brytania
16
Myśl Johna Maynarda Keynesa
• Krytyka dotychczasowego systemu
kapitalistycznego opartego na liberalizmie
gospodarczym:
–
–
–
–
liberalizm nie zapewnia równowagi ekonomicznej
niezdolność do pełnego zatrudnienia
zbyt wielka różnica w dochodach
interwencja państwa w życie gospodarcze jest w stanie
ograniczyć wahania koniunktury i zapewnić równowagę
• Pośrednie i bezpośrednie środki interwencji
państwa w gospodarkę
17
Myśl Johna Maynarda Keynesa
Pośrednie środki interwencji państwa w gosp.
• Odejście od parytetu złota (sztywności pieniądza)
wprowadzenie płynnych kursów
• Operowanie stopą procentową (st.%): recesja  obniżka st.
%  potanienie kredytu  wzrost inwestycji  wzrost popytu
 ożywienie
• Regulowanie przez Bank Centralny ilości pieniądza na rynku
• Polityka fiskalna (progresja podatkowa, podatki majątkowe,
redystrybucja dochodów  zasilenie pieniądzem
najszerszych biedniejszych mas  wzrost pp
18
Myśl Johna Maynarda Keynesa
Bezpośrednie środki interwencji państwa w gosp.
• Inwestycje publiczne (takie, które nie wywołują
nadprodukcji, a wpływają na …
wzrost zatrudnienia  dochodów  popytu)
• Środki? Dług publiczny!
19
„New Deal” w USA
20
Założenia „New Deal” – USA
• Zakaz wywozu złota za granicę
• Dewaluacja dolara i zniesienie
wymienialności na złoto (ożywienie HZ)
• Rolnictwo:
- odszkodowania za zmniejszenie upraw 
zmniejszenie produkcji  wzrost cen
 wzrost pp
- zawieszenie spłaty długów
- zmniejszenie stopy % od kredytów rolniczych
21
Założenia „New Deal”
• Przemysł:
- ustalenie warunków umów o pracę 
w zamian pracodawcy otrzymywali zamówienia od
państwa (tydzień pracy z 48 do 40 h, płaca
minimalna)
- wprowadzenie rent, ubezpieczeń dla bezrobotnych,
- zwiększono uprawnienia związków zawodowych
22
Założenia „New Deal”
• Zastosowanie robót publicznych
(zatrudniono 8 mln spośród 13 mln
bezrobotnych)
• Efekt:
• 120 tys. budynków publicznych
• 80 tys. mostów
• 295 lotnisk
• Stadiony, oczyszczanie miast, zalesianie,
regulacja rzek
23
Niemiecki plan gospodarczy
•
•
•
•
Specyfika Niemiec  faszyzm
Realizacja planu „Lebensraum”
Centralizacja, planowanie i kontrola
Korporacjonizm  zrzeszanie wielkich
przedsiębiorstw (przemysł, handel, rzemiosło,
banki, ubezpieczenia, turystyka  kierowane
przez NSDAP)
• Plan niezależności surowcowej i rozwój przemysłu
zbrojeniowego  cela: autarkia
24
Wielki Kryzys w Polsce
1929 - 1935
25
Przyczyny wielkiego kryzysu w
Polsce
• Silne powiązanie polskiej gospodarki z
gospodarką światową  transponowanie
kryzysu finansowego („efekt zarażania”)
• Tendencja zniżkowa cen żywności 1928-29
(ograniczenie popytu mas ludności wiejskiej)
• PODAŻ > POPYT = KRYZYS
26
Kryzys w polskim rolnictwie
• Spadek cen artykułów rolnych w latach
1928 / 35 średnio o 65% (większy niż w
innych krajach):
Pszenica o 66%
Żyto o 68%,
Ziemniaki o 66%,
Wieprzowina 66%,
Wołowina 57%
Mleko 62%
27
Kryzys w polskim rolnictwie
• Spadek dochodów gospodarstw rolnych
1927/28 – 214 zł netto z 1 ha
1930/31 – 25 zł
1931/32 – 8 zł
„Aby otrzymać tę samą sumę pieniędzy co w
roku 1928 rolnik musiał sprzedać w roku
1935 trzykrotnie większą ilość towarów”
28
Kryzys w polskim rolnictwie
• Rozwarcie nożyc cen nr 1 i nr 2  „Wieś
na zakup tych samych wyrobów
przemysłowych musiała sprzedać o wiele
więcej produktów niż w latach przed kryzysem”
• Zahamowanie postępu agrotechnicznego
(spadek zużycia nawozów sztucznych i zakupu
sprzętu rolniczego)
• Zadłużenie rolnictwa (np. w 1932r
zadłużenie wyniosło 4,3 mld zł a wartość
całego zbytu 1,5 mld
29
Kryzys w polskim rolnictwie
(konsekwencje)
• Utrzymanie lub zwiększanie za wszelką
cenę wysokości produkcji,
tzw. „podaż głodowa”
• Pauperyzacja społeczności rolniczej
• Ograniczenie agregatowego popytu –
katastrofalne zmniejszenie spożycia !!!
30
Charakterystyka kryzysu w rolnictwie
1929-1935
(Podsumowanie)
•
•
•
•
•
•
•
dłuższe trwanie niż w pozostałych państwach
spadek cen a nie produkcji
nożyce cen
zadłużanie się gospodarstw
wstrzymanie inwestycji
ograniczanie konsumpcji
spowolnienie realizacji reformy rolnej
31
Kryzys w polskim przemyśle
• Spadek produkcji (o 41% w roku 1932 w
porównaniu z
1928r.)
Produkcja światowa – 33%
Kraje europejskie – 27%
USA – 49%
Kanada – 45%
Niemcy – 47%
NAJWIEKSZY REGRES: górnictwo i przemysł ciężki
ROZWÓJ: elektrotechniczny, skórzany, produkcja
energii,
wydobycie gazu ziemnego i soli 32
Kryzys w polskim przemyśle
• Gwałtowny rozwój monopolizacji
• Liczba karteli1930 – 1936 z 133  274
• Liczba karteli międzynarodowych 32  104
• Przykładowy rok 1934 kartelizacja objęła:
27,5% liczby S.A.
65,5% kapitału akcyjnego
30 – 40% całej produkcji przemysłowej
Cele kartelizacji i skutki?
33
Kryzys w polskim przemyśle
• Bankructwa słabszych finansowo
przedsiębiorstw
(1930 – 1933 liczba przedsiębiorstw zmniejszyła się
z 12.712 do 9.639)
• Dekoncentracja przemysłu
• Wzrost bezrobocia (43% w okresie dna
kryzysu)
Największe bezrobocie: przem. włókienniczy,
budowlany, mineralny, hutnictwo
34
Kryzys w polskim przemyśle
• Obniżenie płac nominalnych
1928r. = 100
1932r. = 49
1933r. = 44
• Wzrost płac realnych (wzrost siły nabywczej o
23% w latach 1929 – 1930)
• Spadek dochodów klasy robotniczej o 1 / 3
35
Spadek spożycia w Polsce wg grup zawodowych
w okresie 1928-1933 (rok 1928 = 100)
•
•
•
•
•
•
urzędnicy – 100
przedsiębiorcy i wolne zawody – 92
ziemianie – 82
drobnomieszczaństwo – 78
robotnicy – 73
chłopi – 44
36
Charakterystyka kryzysu w polskim
przemyśle 1929-1935
(Podsumowanie)
• ograniczenie produkcji (głównie dóbr
inwestycyjnych)
• bankructwa i zamykanie
przedsiębiorstw
• tendencje monopolistyczne
• spadek zatrudnienia i wzrost bezrobocia
37
Problemy
walutowo – skarbowe
• Cel polityki rządu  utrzymanie za wszelką
cenę ustalonego parytetu złota oraz
wymienialności waluty polskiej na złoto
tzw. polityka Overall
• Polityka deflacyjna - polityka monetarna
polegająca na dostosowaniu całości elementów
życia gospodarczego do w/w zasady (obrona
kursu, zahamowanie wzrostu obiegu pieniężnego,
ograniczenia kredytowe, zmniejszenie inwestycji i
wydatków państwa (kompresja budżetu), liberalna
polityka dewizowa,
38
Problemy walutowo – skarbowe
• Deficyt budżetowy  cięcia wydatków o około 26%
(fundusz robót publicznych, rolnictwo, oświata)
• Dług publiczny  rozpisanie pożyczek
wewnętrznych 1933r. i 1935r.  dług publiczny w
latach 1930-1936 wzrósł z 477 mln do 1705 mln tj. o
275% (Przeznaczenie?)
• Kryzys systemu kredytowego (1930-35 upada 111
instytucji kredytowych; regres bankowości prywatnej i
rozkwit państwowej; obniżka stopy procentowej 1930r.
z 9% do 6,5%; 1933 do 5%
39
• Odpływ kapitału zagranicznego (1929-35  2,57
Handel wewnętrzny i zagraniczny
• Proces rozdrabniania handlu wewnętrznego
• Handel zagraniczny:
• 1) Ochrona rynku wew.  protekcja celna,
reglamentacja przywozu
• 2) Promowanie eksportu  subsydia
eksportowe dla płodów rolnych tzw. „zwroty
ceł”, wyrobów hutniczych, chemicznych i
tekstylnych
• 3) Zmiany w strukturze geograficznej i
rzeczowej polskiego HZ
40
Polski HZ w latach 1929 - 1935
Wartość obrotu
Lata
Saldo Polska
Polska
Świat
1929
-298
100
100
1930
187
79
87,1
1931
410
56,5
57,9
1932
222
32,8
39,2
1933
133
30,2
35,2
1934
176
29,9
33,9
1935
64
30,1
34,7
41
Polityka rządu polskiego
• Do 1932r.  polityka pasywna
(przystosowanie do kryzysu, aktywność
jedynie w rolnictwie)
• Od 1932r. Kompleksowy program walki z
kryzysem:
• Rolnictwo  oddłużenie oraz stabilizacja
i wzrost cen
• Przemysł  obniżenie cen art. przem.,
roboty publiczne, wzrost etatyzmu
42
Okres interwencjonizmu
państwowego w Polsce
• Skomplikowana sytuacja Polski w momencie
ustąpienia kryzysu
• Czynniki zewnętrzne: roszczeniowa polityka
Niemiec, brak układów z sąsiadami
Czynniki wewnętrzne: śmierć marszałka, dwa
ośrodki władzy: 1) wokół gen. RydzaŚmigłego i prezydenta Mościckiego
wicepremierem E. Kwiatkowski
43
Eugeniusz Kwiatkowski (1888 – 1974)
44
Podstawowe wytyczne polityki
E. Kwiatkowskiego
• Szybki rozwój przemysłu (cel: poprawa
obronności + nowe miejsca pracy)
• Podjęcie szerokiej akcji inwestycyjnej
przez kapitał polski (ulgi podatkowe,
preferencje kredytowe, zamówienia
państwowe)
• Promowanie polityki etatyzmu (monopol
państwowy w kolejnictwie, komunikacja
lotnicza, żegluga morska, radio, oraz w ponad
70% telefony, hutnictwo, wydobycie soli)
45
Interwencjonizm w rolnictwie
• Zakończenie kryzysu widoczne dopiero w 1935r
• Wzrost cen art. rolnych  zmniejszenie nożyc cen
• Polska notowała nadwyżki w produkcji rolnej 
państwo popierało eksport (premie eksportowe,
kredyty zaliczkowe)
• Z inicjatywy rządu budowa: spichlerzy,
elewatorów, chłodni i rzeźni
• Od 1937r. prowadzenie polityki aprowizacyjnej
• Reforma rolna: rozparcelowano 2,6 mln ha 
wzrost liczby gospodarstw ale nie ich
powierzchni!!!
• Przeludnienie wsi brak efektów
46
Interwencjonizm w przemyśle
• Poprawa koniunktury w przemyśle już w
1933r.; od 1935r. dynamiczny wzrost
• Wzrost liczby czynnych przedsiębiorstw
• Rozwój nowych gałęzi przemysłu
(telekomunikacyjny, samolotowy, samochodowy)
• Wzrost potencjału wytwórczego po
przyłączeniu Zaolzia w 1938r. (20% węgla
kamiennego, 52% koksu, 40% stali)
• Budowa COP’u
47
Koncepcje Eugeniusza Kwiatkowskiego:
• „realny” czteroletni plan inwestycyjny 19361940:
– utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego
• „wirtualny” piętnastoletni plan inwestycyjny
1939-1954:
–
–
–
–
–
I okres – rozbudowa przemysłu zbrojeniowego
II okres – poprawa stanu komunikacji
III okres – rozwój rolnictwa
IV okres – dalsze uprzemysłowienie i urbanizacja
V okres – zatarcie różnic między Polską A i B
48
Centralny Okręg Przemysłowy
- województwa:
wschodnie kieleckie i krakowskie
południowe lubelskie
zachodnie lwowskie
- ogółem 15% powierzchni kraju i 18% ludności
•
•
•
trzy rejony COP-u:
A (kielecki) – surowcowy
B (lubelski) – aprowizacyjny
C (sandomierski – w widłach Wisły, Sanu i
Dunajca) – przetwórczy
49
50
Przykłady inwestycji w COP-ie:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
elektrownia wodna w Rożnowie
projekty elektrownii w Solinie i Czorsztynie
huta Stalowa Wola
produkcja kauczuku i opon w Dębicy
fabryka obrabiarek w Rzeszowie
produkcja samolotów w Mielcu
fabryka armat w Stalowej Woli
produkcja broni w Sanoku
fabryka samochodów ciężarowych w Lublinie
51