Wykład VIII
Transkrypt
Wykład VIII
Wykład VIII Wielki kryzys gospodarczy The Great Depression 1929 - 1933/35…41? Świat, Europa, Polska 1 Cykl koniunkturalny 2 Przyczyny kryzysu Sfera „realna” Spadek konsumpcji i inwestycji Depresja w rolnictwie Skrajne uzależnienie wielu państw od niestabilnych rynków zbytu działu I Sfera finansów Spadek ilości pieniądza Niedostateczne rozmiary (zły rozdział) rezerw złota na świecie Kryzys finansowy „boom spekulacyjny” Pogląd eklektyczny: nieszczęśliwy zbieg różnych czynników monetarnych i nie monetarnych mających swe korzenie w I wojnie światowej Zakłócenia w handlu, przepływie kapitałów, systemie walutowym 3 Wielki kryzys gospodarczy Przyczyny kryzysu ROZWARCIE NOŻYC CEN: 1925r.- 94:100 1925r. - 89:100 wzrost światowych zapasów towarów zmiana relacji cen towarów: • KRYZYS FINANSOWY „Czarny czwartek” 24 X 1929 r. „Czarny wtorek” – 29 X 1929 r. 4 Rozwarcie nożyc cen poziom cen art. przemysłowe art. rolno-spożywcze czas 5 Objawy „przedkryzysowe” • „WYSOKI WZROST GOSPODARCZY” • TANI i ŁATWY KREDYT • WZMOŻONY PROCES KREACJI PIENIĄDZA • ZWIĘKSZONA PODAŻ PIENIĄDZA • WZROST CEN (np. nieruchomości) • WZMOŻONY OBRÓT PAPIERAMI WARTOŚCIOWYMI WZROST CEN AKCJI 6 Sfera finansów • • • • Akcje Funkcjonowanie GIEŁDY Rynki finansowe Oczekiwania graczy i koniunktura (popyt spekulacyjny) • „Bańka mydlana” 7 Cena akcji odzwierciedla: CENA AKCJI • Ogólną koniunkturę na giełdzie (hossę lub bessę) +?- • Kondycję i perspektywy ekonomiczne przedsiębiorstwa 8 Indeks cen papierów wartościowych • ROK 1926 = 100 • 3 września 1929 r. osiągnął 381 • 13 listopada 1929 r. spadł do 198 … i spadał dalej…. • Panika w USA i Europie… wycofywanie lokat bankowych…. 9 Kryzys finansowy wzrost gospodarczy sfera finansów kryzys sfera realna czas 10 Spadek produkcji przemysłowej Świat – 33% Kraje europejskie – 27,5% USA – 49% Kanada – 45% Niemcy – 47% 11 Objawy kryzysu: • wzrost bezrobocia (do 40%) • spadek cen artykułów rolnych (64%) • spadek cen surowców (56%) 12 Wielki kryzys gospodarczy (retorsje) • Fatalna sytuacja krajów surowcowo-rolniczych • Handel międzynarodowy – dominuje polityka protekcjonistyczna, złe praktyki (dumping), nieufność • Zakłócenia w światowym systemie walutowym • Rozwój ZSRR (plany pięcioletnie 1928-37), faszyzm w Niemczech i Włoszech (przemysł zbrojeniowy) 13 Handel światowy w 1937r. • • • • • • • • Europa Zachodnia – 26% Wlk. Brytania – 14% Reszta Europy – 10% USA i Kanada – 16% Azja – 16% Ameryka Łac. – 9% Afryka – 6% Oceania – 3% 14 Wielki kryzys gospodarczy (środki zaradcze – aktywna rola państwa w gospodarce) • Anglia - J.M. Keynes kreowanie popytu • USA – F.D. Roosevelt „New Deal” • Niemcy, Włochy, Japonia zbrojenia • Odbudowa gospodarki światowej 1934-38 (przemysł – wzrost średniorocznie o 7%; rolnictwo – zmniejszenie zbiorów; handel – wzrost tylko o 6% za cały okres!!!) • Symptomy nadciągającej burzy (Mandżuria i Chiny, Abisynia, Austria, Czechosłowacja, Kłajpeda) 15 Wielki kryzys gospodarczy (aktywna rola państwa w gospodarce) John Maynard Keynes – Wielka Brytania 16 Myśl Johna Maynarda Keynesa • Krytyka dotychczasowego systemu kapitalistycznego opartego na liberalizmie gospodarczym: – – – – liberalizm nie zapewnia równowagi ekonomicznej niezdolność do pełnego zatrudnienia zbyt wielka różnica w dochodach interwencja państwa w życie gospodarcze jest w stanie ograniczyć wahania koniunktury i zapewnić równowagę • Pośrednie i bezpośrednie środki interwencji państwa w gospodarkę 17 Myśl Johna Maynarda Keynesa Pośrednie środki interwencji państwa w gosp. • Odejście od parytetu złota (sztywności pieniądza) wprowadzenie płynnych kursów • Operowanie stopą procentową (st.%): recesja obniżka st. % potanienie kredytu wzrost inwestycji wzrost popytu ożywienie • Regulowanie przez Bank Centralny ilości pieniądza na rynku • Polityka fiskalna (progresja podatkowa, podatki majątkowe, redystrybucja dochodów zasilenie pieniądzem najszerszych biedniejszych mas wzrost pp 18 Myśl Johna Maynarda Keynesa Bezpośrednie środki interwencji państwa w gosp. • Inwestycje publiczne (takie, które nie wywołują nadprodukcji, a wpływają na … wzrost zatrudnienia dochodów popytu) • Środki? Dług publiczny! 19 „New Deal” w USA 20 Założenia „New Deal” – USA • Zakaz wywozu złota za granicę • Dewaluacja dolara i zniesienie wymienialności na złoto (ożywienie HZ) • Rolnictwo: - odszkodowania za zmniejszenie upraw zmniejszenie produkcji wzrost cen wzrost pp - zawieszenie spłaty długów - zmniejszenie stopy % od kredytów rolniczych 21 Założenia „New Deal” • Przemysł: - ustalenie warunków umów o pracę w zamian pracodawcy otrzymywali zamówienia od państwa (tydzień pracy z 48 do 40 h, płaca minimalna) - wprowadzenie rent, ubezpieczeń dla bezrobotnych, - zwiększono uprawnienia związków zawodowych 22 Założenia „New Deal” • Zastosowanie robót publicznych (zatrudniono 8 mln spośród 13 mln bezrobotnych) • Efekt: • 120 tys. budynków publicznych • 80 tys. mostów • 295 lotnisk • Stadiony, oczyszczanie miast, zalesianie, regulacja rzek 23 Niemiecki plan gospodarczy • • • • Specyfika Niemiec faszyzm Realizacja planu „Lebensraum” Centralizacja, planowanie i kontrola Korporacjonizm zrzeszanie wielkich przedsiębiorstw (przemysł, handel, rzemiosło, banki, ubezpieczenia, turystyka kierowane przez NSDAP) • Plan niezależności surowcowej i rozwój przemysłu zbrojeniowego cela: autarkia 24 Wielki Kryzys w Polsce 1929 - 1935 25 Przyczyny wielkiego kryzysu w Polsce • Silne powiązanie polskiej gospodarki z gospodarką światową transponowanie kryzysu finansowego („efekt zarażania”) • Tendencja zniżkowa cen żywności 1928-29 (ograniczenie popytu mas ludności wiejskiej) • PODAŻ > POPYT = KRYZYS 26 Kryzys w polskim rolnictwie • Spadek cen artykułów rolnych w latach 1928 / 35 średnio o 65% (większy niż w innych krajach): Pszenica o 66% Żyto o 68%, Ziemniaki o 66%, Wieprzowina 66%, Wołowina 57% Mleko 62% 27 Kryzys w polskim rolnictwie • Spadek dochodów gospodarstw rolnych 1927/28 – 214 zł netto z 1 ha 1930/31 – 25 zł 1931/32 – 8 zł „Aby otrzymać tę samą sumę pieniędzy co w roku 1928 rolnik musiał sprzedać w roku 1935 trzykrotnie większą ilość towarów” 28 Kryzys w polskim rolnictwie • Rozwarcie nożyc cen nr 1 i nr 2 „Wieś na zakup tych samych wyrobów przemysłowych musiała sprzedać o wiele więcej produktów niż w latach przed kryzysem” • Zahamowanie postępu agrotechnicznego (spadek zużycia nawozów sztucznych i zakupu sprzętu rolniczego) • Zadłużenie rolnictwa (np. w 1932r zadłużenie wyniosło 4,3 mld zł a wartość całego zbytu 1,5 mld 29 Kryzys w polskim rolnictwie (konsekwencje) • Utrzymanie lub zwiększanie za wszelką cenę wysokości produkcji, tzw. „podaż głodowa” • Pauperyzacja społeczności rolniczej • Ograniczenie agregatowego popytu – katastrofalne zmniejszenie spożycia !!! 30 Charakterystyka kryzysu w rolnictwie 1929-1935 (Podsumowanie) • • • • • • • dłuższe trwanie niż w pozostałych państwach spadek cen a nie produkcji nożyce cen zadłużanie się gospodarstw wstrzymanie inwestycji ograniczanie konsumpcji spowolnienie realizacji reformy rolnej 31 Kryzys w polskim przemyśle • Spadek produkcji (o 41% w roku 1932 w porównaniu z 1928r.) Produkcja światowa – 33% Kraje europejskie – 27% USA – 49% Kanada – 45% Niemcy – 47% NAJWIEKSZY REGRES: górnictwo i przemysł ciężki ROZWÓJ: elektrotechniczny, skórzany, produkcja energii, wydobycie gazu ziemnego i soli 32 Kryzys w polskim przemyśle • Gwałtowny rozwój monopolizacji • Liczba karteli1930 – 1936 z 133 274 • Liczba karteli międzynarodowych 32 104 • Przykładowy rok 1934 kartelizacja objęła: 27,5% liczby S.A. 65,5% kapitału akcyjnego 30 – 40% całej produkcji przemysłowej Cele kartelizacji i skutki? 33 Kryzys w polskim przemyśle • Bankructwa słabszych finansowo przedsiębiorstw (1930 – 1933 liczba przedsiębiorstw zmniejszyła się z 12.712 do 9.639) • Dekoncentracja przemysłu • Wzrost bezrobocia (43% w okresie dna kryzysu) Największe bezrobocie: przem. włókienniczy, budowlany, mineralny, hutnictwo 34 Kryzys w polskim przemyśle • Obniżenie płac nominalnych 1928r. = 100 1932r. = 49 1933r. = 44 • Wzrost płac realnych (wzrost siły nabywczej o 23% w latach 1929 – 1930) • Spadek dochodów klasy robotniczej o 1 / 3 35 Spadek spożycia w Polsce wg grup zawodowych w okresie 1928-1933 (rok 1928 = 100) • • • • • • urzędnicy – 100 przedsiębiorcy i wolne zawody – 92 ziemianie – 82 drobnomieszczaństwo – 78 robotnicy – 73 chłopi – 44 36 Charakterystyka kryzysu w polskim przemyśle 1929-1935 (Podsumowanie) • ograniczenie produkcji (głównie dóbr inwestycyjnych) • bankructwa i zamykanie przedsiębiorstw • tendencje monopolistyczne • spadek zatrudnienia i wzrost bezrobocia 37 Problemy walutowo – skarbowe • Cel polityki rządu utrzymanie za wszelką cenę ustalonego parytetu złota oraz wymienialności waluty polskiej na złoto tzw. polityka Overall • Polityka deflacyjna - polityka monetarna polegająca na dostosowaniu całości elementów życia gospodarczego do w/w zasady (obrona kursu, zahamowanie wzrostu obiegu pieniężnego, ograniczenia kredytowe, zmniejszenie inwestycji i wydatków państwa (kompresja budżetu), liberalna polityka dewizowa, 38 Problemy walutowo – skarbowe • Deficyt budżetowy cięcia wydatków o około 26% (fundusz robót publicznych, rolnictwo, oświata) • Dług publiczny rozpisanie pożyczek wewnętrznych 1933r. i 1935r. dług publiczny w latach 1930-1936 wzrósł z 477 mln do 1705 mln tj. o 275% (Przeznaczenie?) • Kryzys systemu kredytowego (1930-35 upada 111 instytucji kredytowych; regres bankowości prywatnej i rozkwit państwowej; obniżka stopy procentowej 1930r. z 9% do 6,5%; 1933 do 5% 39 • Odpływ kapitału zagranicznego (1929-35 2,57 Handel wewnętrzny i zagraniczny • Proces rozdrabniania handlu wewnętrznego • Handel zagraniczny: • 1) Ochrona rynku wew. protekcja celna, reglamentacja przywozu • 2) Promowanie eksportu subsydia eksportowe dla płodów rolnych tzw. „zwroty ceł”, wyrobów hutniczych, chemicznych i tekstylnych • 3) Zmiany w strukturze geograficznej i rzeczowej polskiego HZ 40 Polski HZ w latach 1929 - 1935 Wartość obrotu Lata Saldo Polska Polska Świat 1929 -298 100 100 1930 187 79 87,1 1931 410 56,5 57,9 1932 222 32,8 39,2 1933 133 30,2 35,2 1934 176 29,9 33,9 1935 64 30,1 34,7 41 Polityka rządu polskiego • Do 1932r. polityka pasywna (przystosowanie do kryzysu, aktywność jedynie w rolnictwie) • Od 1932r. Kompleksowy program walki z kryzysem: • Rolnictwo oddłużenie oraz stabilizacja i wzrost cen • Przemysł obniżenie cen art. przem., roboty publiczne, wzrost etatyzmu 42 Okres interwencjonizmu państwowego w Polsce • Skomplikowana sytuacja Polski w momencie ustąpienia kryzysu • Czynniki zewnętrzne: roszczeniowa polityka Niemiec, brak układów z sąsiadami Czynniki wewnętrzne: śmierć marszałka, dwa ośrodki władzy: 1) wokół gen. RydzaŚmigłego i prezydenta Mościckiego wicepremierem E. Kwiatkowski 43 Eugeniusz Kwiatkowski (1888 – 1974) 44 Podstawowe wytyczne polityki E. Kwiatkowskiego • Szybki rozwój przemysłu (cel: poprawa obronności + nowe miejsca pracy) • Podjęcie szerokiej akcji inwestycyjnej przez kapitał polski (ulgi podatkowe, preferencje kredytowe, zamówienia państwowe) • Promowanie polityki etatyzmu (monopol państwowy w kolejnictwie, komunikacja lotnicza, żegluga morska, radio, oraz w ponad 70% telefony, hutnictwo, wydobycie soli) 45 Interwencjonizm w rolnictwie • Zakończenie kryzysu widoczne dopiero w 1935r • Wzrost cen art. rolnych zmniejszenie nożyc cen • Polska notowała nadwyżki w produkcji rolnej państwo popierało eksport (premie eksportowe, kredyty zaliczkowe) • Z inicjatywy rządu budowa: spichlerzy, elewatorów, chłodni i rzeźni • Od 1937r. prowadzenie polityki aprowizacyjnej • Reforma rolna: rozparcelowano 2,6 mln ha wzrost liczby gospodarstw ale nie ich powierzchni!!! • Przeludnienie wsi brak efektów 46 Interwencjonizm w przemyśle • Poprawa koniunktury w przemyśle już w 1933r.; od 1935r. dynamiczny wzrost • Wzrost liczby czynnych przedsiębiorstw • Rozwój nowych gałęzi przemysłu (telekomunikacyjny, samolotowy, samochodowy) • Wzrost potencjału wytwórczego po przyłączeniu Zaolzia w 1938r. (20% węgla kamiennego, 52% koksu, 40% stali) • Budowa COP’u 47 Koncepcje Eugeniusza Kwiatkowskiego: • „realny” czteroletni plan inwestycyjny 19361940: – utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego • „wirtualny” piętnastoletni plan inwestycyjny 1939-1954: – – – – – I okres – rozbudowa przemysłu zbrojeniowego II okres – poprawa stanu komunikacji III okres – rozwój rolnictwa IV okres – dalsze uprzemysłowienie i urbanizacja V okres – zatarcie różnic między Polską A i B 48 Centralny Okręg Przemysłowy - województwa: wschodnie kieleckie i krakowskie południowe lubelskie zachodnie lwowskie - ogółem 15% powierzchni kraju i 18% ludności • • • trzy rejony COP-u: A (kielecki) – surowcowy B (lubelski) – aprowizacyjny C (sandomierski – w widłach Wisły, Sanu i Dunajca) – przetwórczy 49 50 Przykłady inwestycji w COP-ie: • • • • • • • • • elektrownia wodna w Rożnowie projekty elektrownii w Solinie i Czorsztynie huta Stalowa Wola produkcja kauczuku i opon w Dębicy fabryka obrabiarek w Rzeszowie produkcja samolotów w Mielcu fabryka armat w Stalowej Woli produkcja broni w Sanoku fabryka samochodów ciężarowych w Lublinie 51