w kierunku zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy w polsce

Transkrypt

W KIERUNKU ZRÓWNOWAŻONEJ
GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY
W
POLSCE
MONOGRAFIA NAUKOWA POD REDAKCJĄ
PIOTRA SOCHACZEWSKIEGO
R ADA P ROGRAMOWA
Aleksander Busłowski, Robert Ciborowski, Wojciech Florkowski,
Kazimierz Górka, Ryszard Cz. Horodeński (przewodniczący),
Grażyna Klamecka-Roszkowska, Tchon Li, Tadeusz Markowski,
Edward Ozorowski, Włodzimierz Pawluczuk, Bazyli Poskrobko,
Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Zbigniew Strzelecki,
Henryk Wnorowski, Jan Zarzecki
Publikację przygotowano w ramach projektu „Program upowszechniania osiągnięć nauki
w zakresie zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy”
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach
Europejskiego Funduszu Społecznego
nr umowy UDA-POKL.04.02.00-00-081/08-00
PUBLIKACJA ROZPOWSZECHNIANA BEZPŁATNIE
W KIERUNKU ZRÓWNOWAŻONEJ
W POLSCE
MONOGRAFIA NAUKOWA POD REDAKCJĄ
PIOTRA SOCHACZEWSKIEGO
Wyższa Szkoła Ekonomiczna
Białystok 2011
r e c e n z e n t
prof. dr hab. Anna Chmielak
c o p y r i g h t
©
b y
Wyższa Szkoła Ekonomiczna
Białystok 2011
I S B N
978-83-61247-53-1
redaktor:
Janina Demianowicz
korektor:
Zespół
autor okładki:
Krystyna Krakówka
(grafika Tudor Antoral Adrian / 123rf.com)
skład:
Agencja Wydawnicza EkoPress
tel. 601 311 838
e-mail: [email protected]
druk i oprawa:
PRINT GROUP Sp. z o.o. Szczecin
tel. 91 812-43-49
S P I S
T R E Ś C I
WSTĘP (Piotr Sochaczewski) ..................................................................................................................................... 9
ANALIZA POZIOMU IMPLEMENTACJI ZRÓWNOWAŻONEJ GOSPODARKI
OPARTEJ NA WIEDZY
1.
Analiza zróżnicowania województw Polski w aspekcie kształtowania się
gospodarki opartej na wiedzy (Ewa Roszkowska, Ewa Piotrowska) ........................................ 12
1.1. Metodologia pomiaru gospodarki opartej na wiedzy ........................................................................ 14
1.2. Metoda TOPSIS ................................................................................................................................................... 16
1.3. Dobór wskaźników gospodarki opartej na wiedzy .............................................................................. 18
1.4. Uporządkowanie liniowe województw ze względu na poziom gospodarki
opartej na wiedzy z zastosowaniem metody TOPSIS ......................................................................... 24
2.
Wskaźniki zrównoważonego rozwoju dla społeczności lokalnych – od teorii
do praktyki na przykładzie Milanówka (Justyna Gutowska, Jerzy Śleszyński) ................... 31
2.1. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju na poziomie lokalnym ....................................................... 32
2.2. Od teorii do praktyki ........................................................................................................................................ 36
2.3. Przykład Milanówka ........................................................................................................................................ 38
3.
Działalność innowacyjna a rozwój gospodarki opartej na wiedzy
(Anna Gardocka-Jałowiec) .............................................................................................................................. 52
3.1. Istota gospodarki opartej na wiedzy ......................................................................................................... 53
3.2. Istota działalności innowacyjnej w gospodarce opartej na wiedzy ............................................. 59
3.3. Czynniki dojrzałości innowacyjnej w aspekcie rozwoju gospodarki opartej na wiedzy ..... 61
4.
Nakłady na badania i rozwój oraz ich wpływ na innowacyjność
polskich uczelni wyższych na tle krajów Unii Europejskiej w latach 2000-2011
(Natalia Białek, Dominik Łazarz, Ewa Nowak-Koprowicz) ............................................................... 65
4.1 Przedsiębiorstwa ............................................................................................................................................... 67
4.2. Szkolnictwo wyższe........................................................................................................................................... 72
DZIAŁANIA STYMULUJĄCE ROZWÓJ GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY
5.
Innowacyjność Polski – wnioski z Raportu Go-Global (Jan Fazlagić) .................................. 78
5.1. Rozumienie innowacji ..................................................................................................................................... 79
5.2. Silne strony polskiej gospodarki i społeczeństwa ................................................................................ 82
5.3. Przeszkody rozwoju innowacyjności w Polsce ..................................................................................... 85
5.4. Zbyt silna regulacja ........................................................................................................................................... 87
5
5.5.
5.6.
Jak uwolnić potencjał ludzi i firm? ............................................................................................................. 89
Stymulowanie popytu na innowacje ......................................................................................................... 90
6.
Otwartość i zaufanie w organizacji opartej na wolnych licencjach
na przykładzie Wikipedii (Dariusz Jemielniak, Sebastian Skolik) ............................................. 92
Współczesne modele organizacyjne ......................................................................................................... 93
Organizacje oparte na wolnych licencjach i wykorzystujące wolne licencje ........................... 94
Metody badawcze .............................................................................................................................................. 96
Ramy organizacyjne Wikipedii .................................................................................................................... 96
Charakterystyka płynnej struktury Wikipedii ...................................................................................... 99
Wyłanianie się struktury oczekiwań wobec osób uzyskujących formalne pozycje
w projekcie wolnej encyklopedii .............................................................................................................. 101
6.1.
6.2.
6.3.
6.4.
6.5.
6.6.
7.
Outsourcing usług finansowo-księgowych – usługi oparte na wiedzy
(Anna Dyhdalewicz) ....................................................................................................................................... 105
7.1. Istota outsourcingu ......................................................................................................................................... 106
7.2. Zjawisko offshoringu i outsourcingu usług dla biznesu w Polsce
jako trend umiędzynaradawiania usług opartych na wiedzy ...................................................... 109
7.3. Biura usług księgowych dla małych i średnich przedsiębiorstw ............................................... 115
8.
Gospodarka finansowa jednostek samorządu terytorialnego
w kierunku e-administracji (Joanna Juszczuk) .............................................................................. 121
8.1. Modele zarządzania wiedzą ....................................................................................................................... 122
8.2. Prawne narzędzia zarządzania gospodarką ....................................................................................... 125
8.3. Budżet jako narzędzie zarządzania finansami społeczności lokalnej ...................................... 128
DZIAŁANIA NA RZECZ RÓWNOWAŻENIA GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY
9.
9.1.
9.2.
9.3.
9.4.
9.5.
10.
Racjonalne gospodarowanie zasobami przyrody jako narzędzie
zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy
na przykładzie budowy parku botanicznego w Białymstoku (Grażyna Łaska) .......... 134
Charakterystyka środowiska przyrodniczego terenu planowanego przedsięwzięcia ..... 136
Metodyka inwentaryzacji siedlisk przyrodniczych i stanowisk gatunków roślin .............. 144
Ocena zasobów przyrody na terenie planowanego przedsięwzięcia ....................................... 147
Ocena wartości przyrodniczej i walorów krajobrazowych zbiorowisk roślinnych ........... 149
Racjonalne zagospodarowanie zasobów przyrody
na terenie planowanego przedsięwzięcia ............................................................................................ 151
Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich w celach i instrumentach
wspólnej polityki rolnej Unii Europejskie (Artur Bołtromiuk) ............................................. 154
10.1. Cele polityki rolnej 2004–2013 w zakresie środowiska przyrodniczego .............................. 155
10.2. Instrumenty polityki rolnej 2004-2013 w zakresie środowiska przyrodniczego .............. 158
10.3. Środowiskowe efekty wspólnej polityki rolnej ................................................................................. 161
6
11.
Przywracanie właściwego stanu ochrony na obszarach Natura 2000
w rezerwacie Beka (Ewa Chętnik, Bogumiła Pawluśkiewicz) .................................................... 166
11.1. Charakterystyka stanu i zagrożeń przedmiotu ochrony w rezerwacie ................................... 167
11.2. Realizacja zabiegów ochronnych ............................................................................................................. 170
11.3. Efekty przywracania właściwego stanu przedmiotów ochrony ................................................ 174
12.
Parki ekoprzemysłowe jako narzędzie realizacji zasad
zrównoważonego rozwoju w praktyce gospodarczej (Marta Gontarska) ..................... 177
12.1. Koncepcja ekologii przemysłowej ........................................................................................................... 178
12.2. Rola sektora publicznego w procesie tworzenia i rozwoju parków
ekoprzemysłowych ....................................................................................................................................... 184
12.3. Możliwości rozwoju parków ekoprzemysłowych przez sektor publiczny
(bariery i instrumenty) ................................................................................................................................ 186
13.
13.1.
13.2.
13.3.
13.4.
13.5.
13.6.
13.7.
Zrównoważony rozwój w polityce regionalnej województwa podkarpackiego
(Alina Walenia) ................................................................................................................................................ 194
Rola samorządu terytorialnego w procesach wdrażania rozwoju zrównoważonego ...... 195
Programowanie zrównoważonego rozwoju regionu według Strategii rozwoju
województwa podkarpackiego ................................................................................................................. 201
Pola strategiczne rozwoju województwa podkarpackiego
oraz pożądane kierunki zmian ................................................................................................................. 204
Przyszła pozycja województwa podkarpackiego w gronie średnio rozwiniętych
obszarów kraju ................................................................................................................................................ 208
Regionalna strategia innowacyjna w kontekście polityki zrównoważonego rozwoju
i jej wpływ na konkurencyjność Podkarpacia .................................................................................... 210
Potencjał innowacyjny oraz infrastruktura badawczo – rozwojowa
a transfer wiedzy w województwie podkarpackim ......................................................................... 215
Bilans strategiczny potencjału rozwojowego Podkarpacia .......................................................... 218
Rozwój gmin Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy” według opinii
władz samorządowych (Beata Warczewska) .................................................................................. 224
14.1. Metoda badań sondażowych ..................................................................................................................... 224
14.2. Charakterystyka obszaru badań .............................................................................................................. 225
14.3. Analiza odpowiedzi na pytania kwestionariusza ............................................................................. 226
14.
WYBRANE PROBLEMY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
W GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY
15.
Problematyka zrównoważonego rozwoju w interpretacji
mieszkańców miasta Radomia (Monika Żelezik) .......................................................................... 238
15.1. Cel pracy ............................................................................................................................................................. 239
15.2. Metodyka badań ............................................................................................................................................. 239
15.3. Wyniki badań ................................................................................................................................................... 239
7
16.
16.1.
16.2.
16.3.
16.4.
Zrównoważony rozwój a zużycie wody w Polsce (Paweł Bartoszczuk) ............................ 247
Polityka wodna i jej konsekwencje ......................................................................................................... 247
Sposoby oszczędzania wody ...................................................................................................................... 251
Metoda badawcza ........................................................................................................................................... 253
Empiryczna weryfikacja modelu ............................................................................................................. 255
17.
17.1.
17.2.
17.3.
Drugie domy a zrównoważony rozwój obszarów wiejskich (Adam Czarnecki) .......... 258
Drugie domy a lokalna gospodarka ........................................................................................................ 259
Drugie domy a kwestie społeczno-demograficzne .......................................................................... 264
Drugie domy a środowisko przyrodnicze ............................................................................................ 267
18.
Współpraca transgraniczna pogranicza polsko-białoruskiego
w aspekcie zrównoważonego rozwoju (Emilia Jankowska) ................................................... 274
18.1. Charakterystyka pogranicza polsko-białoruskiego ......................................................................... 274
18.2. Współpraca transgraniczna a zrównoważony rozwój ................................................................... 281
18.3. Przykłady działań w kontekście zrównoważonego rozwoju ....................................................... 287
19.
19.1.
19.2.
19.3.
19.4.
19.5.
19.6.
Nowe oblicze zrównoważonego rozwoju biznesu w środowisku naturalnym
i społeczeństwie – perspektywa zarządzania strategicznego przedsiębiorstwem
(Grażyna Leśniak-Łebkowska) ................................................................................................................... 291
Zrównoważony rozwój na poziomie przedsiębiorstwa ................................................................. 291
Zrównoważony rozwój: priorytet strategiczny czy terapia szokowa? .................................... 294
Priorytety w realizacji strategii przedsiębiorstwa ........................................................................... 296
Budowa trwałej wartości dla interesariuszy jako warunek ich poparcia
dla zrównoważonego rozwoju .................................................................................................................. 298
Najważniejsze uwarunkowania zainteresowania zrównoważonym rozwojem
w przedsiębiorstwie ...................................................................................................................................... 301
Biznes w społeczeństwie i środowisku naturalnym – podsumowanie ................................... 303
20.
Różnorodność w perspektywie organizacyjnej
na przykładzie przedsiębiorstw Podlasia (Barbara Mazur) ................................................. 307
20.1. Różnorodność w teorii zarządzania ....................................................................................................... 307
20.2. Różnorodność kulturowa w podlaskich przedsiębiorstwach ..................................................... 309
Bibliografia .................................................................................................................................................................... 316
Spis tabel ..................................................................................................................................................................... 329
Spis rysunków .............................................................................................................................................................. 331
Noty o autorach ........................................................................................................................................................... 334
8
W S T Ę P
Na przełomie XX i XXI wieku w teorii ekonomii szczególnie dynamicznie rozwijały się dwie koncepcje: zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy.
Pierwsza postuluje zasady postępowania gwarantujące możliwość zaspokajania potrzeb, nie tylko obecnym, ale i przyszłym pokoleniom. Druga natomiast wskazuje
na konieczność jak najpełniejszego wykorzystania zasobów wiedzy, które stać się mają czynnikiem determinującym rozwój. Koncepcje te pozornie są niezależne, jednakże
realizacja ich założeń możliwa jest jedynie poprzez korelację ich działań. Przykładowo, zrównoważony rozwój silnie akcentuje konieczność zachowania bioróżnorodności. Z punktu widzenia gospodarki opartej na wiedzy jest to również istotny element,
ponieważ różnorodność biologiczna gwarantuje różnorodność informacji, w tym
informacji genetycznej, która może być wykorzystana w biotechnologii, farmacji
lub branży kosmetycznej. Z drugiej strony, rozwój wiedzy umożliwia racjonalizację
oddziaływania człowieka na środowisko.
Przedłożona monografia jest jednym z dwóch tomów będących dorobkiem
Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Zrównoważona rozwój oparty na wiedzy”
zorganizowanej w Białymstoku w październiku 2011 roku w ramach projektu
dofinansowanemu ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego „Program upowszechniania osiągnięć nauki z zakresu zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy”. Zawarte w niej artykuły koncentrują się na możliwości implikacji koncepcji zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy w życie gospodarcze
Polski. Monografia składa się z dwudziestu opracowań autorskich podzielonych
na cztery rozdziały.
W rozdziale pierwszym podjęto próbę oceny stopnia implementacji koncepcji
zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy w Polsce. Analizę rozpoczęto od wygenerowania poszczególnych wskaźników istotnych z punktu widzenia gospodarki opartej na wiedzy (E. Piotrowska, E. Roszkowska) oraz zrównoważonego
rozwoju (J. Gutowska, J. Śleszyński), a następnie rozszerzono ją o ocenę działalności
innowacyjnej w Polsce (A. Gardocka-Jałowiec) oraz związaną z nią identyfikację nakładów na działalność badawczo-rozwojową (N. Białek, D. Łazarz, E. Nowak-Koprowicz).
W rozdziale drugim wyodrębniono potencjalne działania obszarów gospodarczych stymulujące rozwój gospodarki opartej na wiedzy. Przedstawiono w nim mocne
i słabe strony społeczeństwa polskiego pod względem potencjału innowacyjności Polski, a tym samym możliwości kształtowania gospodarki opartej na wiedzy (J. Fazlagić).
Wskazano korzyści pogłębiania społecznej otwartości i zaufania w kontekście powstawania organizacji opartych na wolnych licencjach (D. Jemilniak, S. Skolik). Zaprezentowano istotę usług outsourcingowych na przykładzie usług finansowo-księgowych
9
(A. Dyhdalewicz) oraz gospodarkę finansową jednostek samorządu terytorialnego
(J. Juszczuk).
W rozdziale trzecim zawarto artykuły dotyczące potencjalnych działań na rzecz
równoważenia gospodarki opartej na wiedzy. Podjęto problematykę racjonalnego gospodarowania zasobami przyrodniczymi (G. Łaska), zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich w świetle wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej (A. Bołtromiuk)
oraz możliwości przywracania właściwego stanu ochrony na obszarach Natura 2000
(E. Chętnik, B. Pawluśkiewicz), a także omówiono możliwości wykorzystania parków
ekoprzemysłowych, jako narzędzia realizacji zasad zrównoważonego rozwoju (M. Gontarska). Dokonano oceny potencjału innowacyjnego oraz infrastruktury badawczo-rozwojowej w świetle strategii rozwoju Podkarpacia, jako narzędzia wdrażania zrównoważonego rozwoju na poziomie regionu (A. Walenia). Zidentyfikowano, za pomocą
przeprowadzonych badań sondażowych, bariery realizacji zasad zrównoważonego
rozwoju gmin (B. Warczewska).
W rozdziale czwartym zamieszczono artykuły dotyczące wybranych problemów
zrównoważonego rozwoju w gospodarce opartej na wiedzy. Podjęto problematykę
zrównoważonego rozwoju na przykładzie miasta Radomia (M. Żelezik) oraz racjonalnego gospodarowania zasobami wody w Polsce (P. Bartoszczuk). Przeanalizowano
wpływ tak zwanych drugich domów na gospodarkę lokalną, społeczność lokalną oraz
środowisko naturalne oraz oceniono to zjawisko w świetle teorii zrównoważonego
rozwoju (A. Czarnecki). Dokonano analizy dotychczasowej współpracy transgranicznej pogranicza polsko-białoruskiego w aspekcie realizacji zasad zrównoważonego
rozwoju (E. Jankowska) Przedstawiono nowe oblicze zrównoważonego rozwoju biznesu
w środowisku naturalnym i społeczeństwie wraz z perspektywą zarządzania strategicznego przedsiębiorstwa (G. Leśniak-Łebkowska) oraz zagadnienie różnorodności w perspektywie organizacyjnej na przykładzie przedsiębiorstw Podlasia (B. Mazur).
Mam nadzieję, że niniejsza monografia przyczyni się do komplementarnego traktowania koncepcji zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy. Przyszłość związana jest nieuchronnie z dynamicznym rozwojem wiedzy oraz implementacją nowych technologii, przy których należy zachować poszanowanie zasad zrównoważonego rozwoju. Takie ukierunkowanie ma szanse uchronić przed konsekwencjami wywołanymi przez rewolucje przemysłowe, zwłaszcza w perspektywie dynamicznego rozwoju opartego na wiedzy. Akcentuje również szczególnie ważne obszary
badawczo-rozwojowe, mające na celu zachowania możliwości zaspokojenia potrzeb
przyszłych pokoleń.
Monografia adresowana jest przede wszystkim do pracowników naukowych
zajmujących się problematyką zrównoważonego rozwoju i/lub gospodarką opartą na
wiedzy oraz studentów studiów ekonomicznych i słuchaczy studiów podyplomowych.
Piotr Sochaczewski
Białystok, październik 2011
10
ANALIZA POZIOMU IMPLEMENTACJI
ZRÓWNOWAŻONEJ GOSPODARKI
OPARTEJ NA WIEDZY
1
ANALIZA ZRÓŻNICOWANIA WOJEWÓDZTW POLSKI
W ASPEKCIE KSZTAŁTOWANIA SIĘ
EWA ROSZKOWSKA
EWA PIOTROWSKA
Pojęcie gospodarki opartej na wiedzy (knowledge-based economy) zidentyfikowano na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Stosowano je wtedy w celu opisania procesów ekonomicznych w Stanach Zjednoczonych, ale z czasem zaczęto używać go również w stosunku do innych wysoko rozwiniętych gospodarek. Organizacja
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (1996) definiuje gospodarkę opartą na wiedzy
(GOW) jako gospodarkę, która jest bezpośrednio oparta na produkcji, dystrybucji i użyciu wiedzy i informacji.1 Według Komitetu Gospodarczego APEC (2000) GOW
to gospodarka, w której produkcja, dystrybucja i użycie wiedzy jest głównym czynnikiem wzrostu, tworzenia bogactwa i zatrudnienia we wszystkich przemysłach.2 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (2001) i Instytut Banku Światowego
za GOW przyjmują taką gospodarkę, gdzie wiedza jest tworzona, zdobywana, transmitowana i użyta efektywnie przez przedsiębiorstwa, organizacje, jednostki i wspólnoty.
Nie jest wąsko skupiona na przemysłach zaawansowanych technologii lub na technologiach teleinformatycznych, ale raczej prezentuje ramy dla analizowania zakresu opcji
politycznych w edukacji, infrastrukturze informacyjnej i systemach innowacji, które mogą pomóc zapoczątkować gospodarkę wiedzy.3 W Podręczniku Oslo zwraca się uwagę,
że wyrażenie „gospodarka oparta na wiedzy” wskazuje na trendy w najbardziej rozwiniętych gospodarczo krajach, polegające na rosnącej roli wiedzy, informacji i zaawansowanych umiejętności oraz na rosnącą potrzebę łatwego do nich dostępu
w sektorze przedsiębiorstw i publicznym. Rośnie złożoność wiedzy i techniki/technologii,
co z kolei zwiększa rolę powiązań między firmami i innymi podmiotami jako sposobu
1 The Knowledge-Based Economy, OECD, Paris 1996, p. 7, accessed: www.oecd.org [date of entry:
05.10.2011].
2 Towards Knowledge-Based Economies in APEC, Economic Committee, p. vii, accessed:
www.publications.apec.org [date of entry: 05.10.2011].
3 OECD Science, Technology and Industry Scoreboard – Towards a Knowledge-Based Economy,
OECD, Paris 2001, accessed: www.oecd-ilibrary.org [date of entry: 05.10.2011].
12
na zdobywanie specjalistycznej wiedzy. Równoległym zjawiskiem w gospodarce krajów wysoko rozwiniętych jest rozwój innowacji w sektorze usług4.
Do głównych czynników, które tworzą filary rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w regionie zalicza się kapitał ludzki i społeczny, działalność badawczo-rozwojową
i innowacyjność, infrastrukturę techniczną (w szczególności w postaci technologii informacyjno-telekomunikacyjnych) oraz czynniki instytucjonalno-organizacyjne. Efektywne wykorzystanie potencjalnych czynników rozwoju GOW prowadzi do określonych korzyści w sferze działalności gospodarczej i społecznej, do uzyskania przewagi
regionu nad innymi regionami. Wysoki udział GOW w gospodarce regionu uznaje się
też za główne i efektywne źródło jego konkurencyjności5. Na poziomie regionalnym
istotnym instrumentem promocji gospodarki opartej na wiedzy jest kreowanie Regionalnego Systemu Innowacyjnego. Wyznaczenie kierunków strategii rozwoju GOW
wymaga dokładnej analizy słabych i mocnych stron stanu regionu. Można tutaj wykorzystać zaawansowane metody statystyczne, które poprzez analizę odpowiednio dobranych wskaźników cząstkowych pozwolą ocenić ogólny stan rozwoju gospodarki
opartej na wiedzy, czy wyodrębnić w miarę jednorodne grupy regionów o podobnym
poziomie analizowanych cech.
Celem opracowania jest identyfikacja przestrzennego zróżnicowania województw Polski w aspekcie gospodarki opartej na wiedzy. Zbadano kształtowanie się
GOW w ramach poszczególnych filarów jej rozwoju. W tym celu, za pomocą metody
TOPSIS i w oparciu o metodologię KAM, zbudowano cztery cząstkowe syntetyczne
mierniki opisujące stan GOW w ramach każdego filaru. Następnie wyznaczono ogólny
wskaźnik gospodarki opartej na wiedzy jako średnią arytmetyczną wskaźników
cząstkowych. Metoda TOPSIS poprzez analizę odpowiednio dobranych wskaźników
cząstkowych pozwala ocenić ogólny stan rozwoju gospodarki opartej na wiedzy oraz
wyodrębnić w miarę jednorodne grupy regionów o podobnym poziomie analizowanych cech.6 Zastosowanie metody TOPSIS umożliwia dokonanie klasyfikacji województw. Otrzymane wyniki stanowią podstawę oceny wykorzystania wiedzy w procesie rozwoju gospodarczego poszczególnych województw. W tym celu w badaniach
wykorzystano dane GUS-u z 2009 roku publikowane w Roczniku statystycznym województw i Banku Danych Lokalnych.
Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, OECD, Eurostatu Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2008, s. 30.
5 T. Czyż, Konkurencyjność regionu wielkopolskiego w aspekcie gospodarki opartej na wiedzy,
dostęp: www.igsegp.amu.edu.pl [data wejścia: 05.10.2011].
6 C. L. Hwang, K. Yoon, Multiple Attribute Decision Making: Methods and Applications, SpringerVerlag, Berlin 1981; F. Wysocki, Metody taksonomiczne w rozpoznawaniu typów ekonomicznych
rolnictwa i obszarów wiejskich, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego, Poznań 2010.
4
13
1.1.
METODOLOGIA POMIARU GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY
Koncepcja gospodarki opartej na wiedzy zakłada, że głównym czynnikiem rozwoju i kształtowania się nowych struktur gospodarki staje się wiedza, a tradycyjne czynniki
produkcji: ziemia i zasoby naturalne, praca i kapitał ustępują jej miejsca7. Jednak jak
zauważa OECD wiedza jest: szczególnie trudna do zliczenia i oceny. Obecnie mamy
jedynie bardzo pośrednie i częściowe wskaźniki wzrostu opartego tylko na wiedzy. Nieznane ilości wiedzy są ukryte, nieskodyfikowane i przechowywane w umysłach jednostek.
Obszar magazynowania i przepływu wiedzy, jej dystrybucji i relacji pomiędzy tworzeniem wiedzy a stanem gospodarki pozostaje ciągle praktyczne niezbadany8. I dalej są
cztery główne powody, dla których wskaźniki wiedzy (…) nie mogą zbliżyć się do systematycznej pełni tradycyjnych wskaźników gospodarczych:
•
nie ma stabilnej formuły lub „przepisu” na przekład wkładu w tworzenie wiedzy
na uzyskaną wiedzę;
•
wkład w tworzenie wiedzy jest trudny do określenia, ponieważ nie ma rachunków
wiedzy analogicznych do tradycyjnych rachunków narodowych;
•
wiedzy brakuje systematycznego systemu cen, który byłby podstawą do sumowania
cząstek wiedzy będących w zasadzie niepowtarzalnymi;
•
nowa kreacja wiedzy nie staje się koniecznie dodatkiem netto do pokładów wiedzy,
a starzenie się jednostek wiedzy w jej pokładach nie jest klasyfikowane.9
Rooney zauważa, że wiedza nie jest łatwa do wyjaśnienia czy opisania, a gospodarkę opartą na wiedzy jest jeszcze trudniej opisać czy wyjaśnić. Wiedza jest efemeryczna, nie jest pojedynczą rzeczą.10 Podobnie K. Piech stwierdza, że mierzenie GOW jest
nadal wyzwaniem dla ekonomistów. Zależy ono w dużym stopniu od sposobu zdefiniowania GOW, jak również od dostępności danych. Tradycyjne statystyki nie dostarczają
jasnych odpowiedzi.11
Ze względu na charakter i złożoność problemu pomiar poziomu rozwoju gospodarki bazującej na wiedzy jest zadaniem niezwykle trudnym. Poszukiwanie optymalnych miar i metod oceny gospodarki opartej na wiedzy jest przedmiotem ciągłych badań. Punktem wyjścia jest zdefiniowanie samego pojęcia oraz określenie jego istoty
i cech charakterystycznych mogących stanowić obszary podlegające pomiarom.
Kształtowanie się GOW w regionie jest wypadkową wielu procesów i zjawisk o charakterze społecznym, gospodarczym czy przestrzennym. Złożoność i wieloaspektowość zagadnienia pociąga konieczność konstrukcji miar syntetycznych, gdyż prosta
analiza jednowymiarowych zależności nie daje dostatecznych podstaw do oceny
7 Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego, red. A. Kukliński, Komitet Badań Naukowych, Warszawa 2003.
8 The Knowledge-Based Economy…, op. cit., p. 29.
9 Ibidem, p. 30-31.
10 D. Rooney, G. Hearn, T. Mandeville, R. Joseph, Public Policy in Knowledge-Based Economies,
Edward Elgar Publ., Cheltenham-Northampton 2003, p. xiii.
11 K. Piech, Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli
państwa, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2009, s. 287.
14
regionu, czy jego pozycji względem innych. Metodologia pomiaru powinna być także
dostosowana do skali przestrzennej procesów podlegających ocenie, gdyż to co istotne w definiowaniu gospodarki opartej na wiedzy, na przykład na poziomie krajów
może nie odzwierciadlać rozwoju gospodarki opartej na wiedzy na poziomie województw.
Przyjmuje się, że w systemie oceny GOW należy uwzględnić działalność innowacyjną, edukacyjną, informatyczno-komunikacyjną, zarządzanie wiedzą na poziomie
organizacji na podstawie identyfikacji otoczenia instytucjonalno-biznesowego oraz
różnorodne aspekty charakterystyk regionalnych. Z gospodarką opartą na wiedzy łączą się więc nieobserwowalne i trudno mierzalne pojęcia takie, jak: informacja, wiedza, innowacje, kapitał ludzki. Dobór zmiennych do konstrukcji miary jest uzależniony
od dostępności, wiarygodności, kompletności oraz ciągłości występowania danych
statystycznych w ujęciu regionalnym.
Wyróżnia się dwa podejścia ze względu na zagadnienie pomiaru stopnia rozwoju
GOW: strukturalne oraz holistyczne. W podejściu strukturalnym zwraca się uwagę
na wyodrębnienie konkretnych sektorów gospodarki uznanych za nowoczesne i stymulujących rozwój GOW. Podejście to obejmuje koncepcję OECD, Eurostatu i sektora
informacyjnego według Porata12. Podejście holistyczne związane jest z opracowaniem
zestawu wskaźników opisujących funkcjonowanie poszczególnych wymiarów społeczno-gospodarczych. W ramach tego podejścia można wyróżnić na przykład metodologię KAM (Knowledge Assessment Methodology), opracowaną przez Instytut Banku
Światowego, D. Coylea i D. Quah z brytyjskiej Fundacji Pracy, SINE proponowaną
przez Eurostat i Komisję Europejską i koncepcję pomiaru wiedzy OECD.13
Za najbardziej rozpowszechnioną uznaje się opracowaną przez Instytut Banku
Światowego w 1999 roku i ciągle doskonaloną metodę KAM, gdzie pomiar GOW oparto na zestawie wskaźników zgrupowanych w cztery kategorie wyznaczające filary gospodarki opartej na wiedzy.14 Są to:
•
reżim bodźców gospodarczych i instytucjonalnych, których celem jest stymulacja
do efektywnego wykorzystywania istniejącego bądź kreowanego zasobu wiedzy
oraz pobudzanie przedsiębiorczości;
•
edukacja i zasoby ludzkie odpowiedzialne za kreowanie i przekazywanie wiedzy,
budowę kapitału ludzkiego zdolnego do aktywnego uczestnictwa w GOW;
•
system innowacji, obejmujący nowe technologie umożliwiające efektywną adaptację wiedzy istniejącej;
•
technologie informatyczne związane z ułatwieniem komunikacji, przetwarzania
i rozprzestrzeniania informacji i wiedzy.
M. Cyrek, Wybrane koncepcje pomiaru gospodarki opartej na wiedzy, w: Nierówności społeczne
a wzrost gospodarczy. Gospodarka oparta na wiedzy, red. M. G. Woźniak, Katedra Teorii Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007, s. 210-211; K. Piech, Wiedza i innowacje
w rozwoju gospodarczym..., op. cit.
13 K. Piech, Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym..., op. cit.
14 Knowledge Assessment Methodology, accessed: www.web.worldbank.org [date of entry:
05.10.2011].
12
15
Metoda ta zawiera dwa główne wskaźniki: wskaźnik gospodarki opartej na wiedzy (Knowledge Economy Index – KEI) oraz wskaźnik wiedzy (Knowledge Index – KI).
Knowledge Economy Index składa się z czterech subindeksów, reprezentujących cztery
filary GOW i bada, czy GOW w danym kraju może być efektywnie wykorzystana i przyczyniać się do rozwoju gospodarczego. Knowledge Index jest średnią uzyskanych
znormalizowanych wyników dla zmiennych trzech filarów GOW: edukacji i zasobów
ludzkich, systemu innowacyjnego oraz technologii informatycznych i mierzy ogólny
potencjał wiedzy w danym kraju, jego zdolność do generowania, stosowania oraz
dyfuzji wiedzy.
1.2.
METODA TOPSIS
Metoda TOPSIS (Technique for Order Preference by Similarity to an Ideal Solution)
zaproponowana przez C.L. Hwanga i K. Yoona (1981)15, a w rzeczywistości wywodząca się z podstaw teoretycznych postawionych wcześniej przez Z. Hellwiga (1968)16,
jest jedną z metod porządkowania liniowego obiektów wielocechowych. Polega ona
na wyznaczaniu odległości każdego obiektu od wzorca i antywzorca rozwoju, a następnie liniowym uporządkowaniu tych obiektów17. Wykorzystana w pracy metoda
TOPSIS umożliwia ilościowy opis złożonego zjawiska, którego nie można bezpośrednio zmierzyć. Badanie poziomu rozważanego zjawiska przy użyciu zbioru wskaźników
zastępuje się analizą za pomocą jednej zagregowanej wielkości tzw. syntetycznego
miernika, który przyjmuje wartości z przedziału <0,1>. Im wyższa jest jego wartość,
tym bliżej idealnego wzorca znajduje się badany obiekt. Metoda TOPSIS umożliwia nie
tylko ustalić ranking poszczególnych województw, ale także dodatkowo pozwala wyznaczyć odległość każdego województwa od abstrakcyjnego regionu o najkorzystniejszych wartościach poszczególnych wskaźników.
W niniejszym opracowaniu cechy badanych obiektów są wskaźnikami liczbowymi, a metodę TOPSIS zastosowano do liniowego uporządkowania województw ze
względu na poziom GOW. Podstawowym narzędziem jest syntetyczny miernik poziomu kształtowania się GOW dla województw, będący funkcją agregującą wskaźniki
GOW (cechy proste). Przy wyznaczaniu wartości tego miernika wyróżnia się pięć etapów postępowania18.
Etap 1. Wybór wskaźników gospodarki opartej na wiedzy (cech prostych)
na podstawie przesłanek merytorycznych oraz statystycznych. Ustalone warianty i wartości wskaźników dla poszczególnych województw zestawia się w macierz danych:
15 C. L. Hwang, K. Yoon, Multiple Attribute Decision Making: Methods and Applications, SpringerVerlag, Berlin 1981.
16 Z. Hellwig, Zastosowania metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów ze względu na poziom rozwoju i strukturę wykwalifikowanych kadr, „Przegląd Statystyczny” 1968 z. 4.
17 F. Wysocki, Metody taksonomiczne w rozpoznawaniu …, op. cit.
18 Ibidem.
16
X = [xik]
(1.1)
gdzie:
xik
– wartość k-tego wskaźnika GOW dla i-tego województwa,
i = 1,2, …, n – liczba województw (n = 16),
k = 1,2, …, m – liczba wskaźników GOW.
Na podstawie tablicy wartości macierzy X konstruuje się macierz korelacji R oraz
macierz odwrotną R-1. Na podstawie elementów diagonalnych macierzy odwrotnej
dokonuje się analizy stopnia korelacji między zmiennymi, co pozwala odrzucić cechy
nadmiernie skorelowane. Ponadto, jeśli korelacja cechy prostej z konstruowaną cechą
złożoną ma dodatnią zależność (im wyższa wartość tym lepiej), to cechę uznaje się za
stymulantę, jeżeli korelacja jest ujemna (im niższa wartość tym lepiej) wówczas cechę
uznaje się za destymulantę.
Etap 2. Normalizacja wartości wskaźników GOW (cech prostych). Celem normalizacji jest ujednolicenie charakteru wskaźników poprzez przekształcenie nominant
i destymulat w stymulanty oraz sprowadzenie tych wskaźników do porównywalności.
Wykorzystuje się do tego celu następującą procedurę:
•
dla stymulant:
z ik =
x ik − min{x ik }
i
max{x ik }− min{x ik }
(1.2)
,
(1.3)
i
i
•
,
dla destymulant:
z ik =
max{x ik } − x ik
i
max{x ik }− min{x ik }
i
i
gdzie:
i
– numer województwa (i = 1, 2, ..., n = 16),
k
– numer wskaźnika GOW (cechy prostej) (k = 1, 2, ..., m),
max{x ik }– maksymalna wartość k-tego wskaźnika GOW,
i
min{x ik } – minimalna wartość k-tego wskaźnika GOW,
i
Etap 3. Obliczenie odległości euklidesowej województw od wzorca rozwoju
z+ = (1, 1, ..., 1) oraz antywzorca rozwoju z– = (0, 0, ..., 0) zgodnie ze wzorami:
di+ =
m
 (z
k =1
ik
− z k+
)
2
,
di− =
m
 (z
k =1
ik
− z k−
)
2
(1.4)
dla (i = 1, 2, ..., n = 16).
Etap 4. Wyznaczenie wartości syntetycznego miernika poziomu GOW (cechy syntetycznej) zgodnie ze wzorem:
=
,
(1.5)
gdzie (i = 1, 2, ..., n = 16).
17
Zachodzi przy tym 0 ≤ qi ≤ 1. Wyższe wartości miernika qi świadczą o wyższej
pozycji w rankingu i-tego województwa ze względu na poziom kształtowania się GOW.
Etap 5. Uporządkowanie liniowe i klasyfikacja wyodrębnionych województw
ze względu na wartość syntetycznego miernika poziomu GOW.
Typologia województw na podstawie kryterium statystycznego wykorzystującego średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe z wartości syntetycznego miernika
poziomu GOW:
klasa I (poziom wysoki):
≥
+
,
(1.6)
klasa II (poziom średni wyższy):
+
>
≥ ,
(1.7)
klasa III (poziom średni niższy):
>
≥
−
,
(1.8)
klasa IV (poziom niski):
<
−
,
(1.9)
gdzie:
– średnia arytmetyczna wartość miernika,
sq – odchylenie standardowe.
1.3.
DOBÓR WSKAŹNIKÓW GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY
W niniejszym opracowaniu analiza poziomu kształtowania się gospodarki opartej na wiedzy w województwach opiera się na czterech jej filarach. Są to: reżim bodźców gospodarczych i instytucjonalnych (filar A), edukacja i zasoby ludzkie (filar B),
system innowacji (filar C), technologie informacyjno-komunikacyjne (filar D) i odpowiadające im wskaźniki syntetyczne oraz całkowity wskaźnik syntetyczny reprezentujący ogólny poziom rozwoju w kierunku gospodarki opartej na wiedzy. Doboru
zmiennych objaśniających dokonano w taki sposób, aby spełniały określone kryteria
formalne, merytoryczne oraz statystyczne. Punktem wyjścia do rozważań, umożliwiających ocenę poziomu GOW regionów Polski, były wskaźniki wykorzystywane w metodologii KAM. Na ich podstawie dokonano wstępnego wyboru zmiennych. Ze względu na brak dla polskich regionów niektórych wskaźników proponowanych w metodologii KAM, w analizach posłużono się danymi statycznymi dla województw dostępnymi w Roczniku statystycznym województw oraz Banku Danych Lokalnych. Wskaźniki
cząstkowe zostały wyznaczone metodą TOPSIS, a ogólny miernik gospodarki opartej
na wiedzy jest średnią arytmetyczną mierników cząstkowych.
Na podstawie dostępnych danych zaproponowano zbiór potencjalnych zmiennych objaśniających poziom gospodarki opartej na wiedzy regionów, z podziałem
na 4 kategorie (tabele 1.1-1.4).
18
Tabela 1.1.
Zmienne objaśniające poziom GOW w województwach Polski ze względu na kategorię
„reżim bodźców gospodarczych i instytucjonalnych”
Symbol
Znaczenie zmiennej [rok]
A1:
A2:
podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności [2009]
PKB (ceny bieżące) per capita [2008]
A3:
wartość dodana brutto per capita [2008]
A4:
nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca [2009]
A5:
stopa bezrobocia rejestrowanego (w %), [2009]
A6:
odsetek bezrobotnych w wieku do 25 lat [2009]
A7:
liczba bezrobotnych przypadających na jedną ofertę pracy [2009]
A8:
przeciętne zatrudnienie w przemyśle na 1000 ludności [2009]
A9:
odsetek zatrudnionych w przemyśle [2009]
A10:
odsetek wydatków na oświatę i wychowanie [2009]
A11:
dofinansowanie z funduszy strukturalnych i funduszy spójności na lata 2007-2013 (% w skali
kraju), [2009]
dofinansowanie z funduszy strukturalnych i funduszy spójności na lata 2007-2013 per capita
[2009]
A12:
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa
2010, Bank Danych Lokalnych.
Tabela 1.2.
„edukacja i zasoby ludzkie”
Symbol
B1:
B2:
B3:
B4:
B5:
B6:
B7:
B8:
B9:
B10:
B11:
B12:
HRST jako odsetek aktywnych zawodowo [2009]
udział aktywnych zawodowo pracujących z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie
aktywnych zawodowo pracujących [2009]
kształcenie ustawiczne osób w wieku 25-64 lata (w %), [2009]
odsetek studentów kierunków ścisłych [2009/2010]
studenci na 1000 mieszkańców [2009]
doktoranci na 1000 mieszkańców [2009]
słuchacze studiów podyplomowych na 1000 mieszkańców [2009]
odsetek profesorów wśród nauczycieli akademickich [2009]
odsetek nauczycieli akademickich posiadających stopień naukowy [2009]
współczynnik skolaryzacji na poziomie ponadgimnazjalnym netto (w %), [2009]
odsetek maturzystów w ogóle absolwentów szkół ponadgimnazjalnych [2009]
zdawalność matury (w %), [2009]
Źródło: ibidem.
19
Tabela 1.3.
„system innowacji”
Symbol
C1:
C2:
C3:
C4:
C5:
C6:
C7:
nakłady na działalność B+R per capita [2009]
nakłady na działalność B+R jako % PKB [2009]
udział zatrudnionych w B+R do pracujących ogółem (w %), [2009]
zatrudnienie w działalności B+R w EPC na 100 aktywnych zawodowo [2009]
wynalazki zgłoszone na 1 mln mieszkańców [2009]
udzielone patenty na 1 mln mieszkańców [2009]
odsetek przedsiębiorstw przemysłowych, które współpracowały w zakresie działalności
innowacyjnej [2009]
odsetek nakładów na B+R pochodzących od podmiotów gospodarczych [2009]
udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych na eksport w przychodach
netto ze sprzedaży ogółem (w %), [2009]
udział przedsiębiorstw w ogólnej liczbie jednostek B+R (w %), [2009]
przedsiębiorstwa, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w zakresie innowacji
produktowych i procesowych w ogóle przedsiębiorstw w przemyśle (w %), [2009]
C8:
C9:
C10:
C11:
Źródło: ibidem.
Tabela 1.4.
„technologie informatyczne”
Symbol
D1:
D2:
D3:
D4:
D5:
D6:
D7:
D8:
D9:
D10:
D11:
D12:
D13:
D14:
D15:
D16:
wskaźnik komputeryzacji szkół ponadgimnazjalnych [2009]
wskaźnik komputeryzacji szkół podstawowych [2009]
wskaźnik komputeryzacji szkół gimnazjalnych [2009]
odsetek gospodarstw domowych posiadających telefon komórkowy [2009]
odsetek gospodarstw domowych posiadających komputer [2009]
odsetek gospodarstw domowych z dostępem do Internetu [2009]
odsetek przedsiębiorstw korzystających z komputerów [2009]
odsetek przedsiębiorstw posiadających połączenie z Internetem [2009]
odsetek przedsiębiorstw posiadających połączenie z Internetem przez łącze szerokopasmowe [2009]
odsetek przedsiębiorstw posiadających własną stronę internetową [2009]
odsetek przedsiębiorstw korzystających z wewnętrznej sieci komputerowej LAN [2009]
odsetek przedsiębiorstw posiadających Intranet [2009]
liczba zainstalowanych środków automatyzacji produkcji [2009]
odsetek przedsiębiorstw wykorzystujących Internet w kontaktach z administracją publiczną [2009]
odsetek przedsiębiorstw otrzymujących zamówienia na produkty, towary i materiały za pomocą
sieci komputerowych [2009]
odsetek przedsiębiorstw składających zamówienia na produkty, towary i materiały za pomocą
sieci komputerowych [2009]
Źródło: ibidem.
20
Następnie dokonano weryfikacji zmiennych ze względu na ich własności statystyczne, które są istotne z punktu widzenia analizy zjawiska, takie jak: uniwersalność
(wskaźniki posiadają uznaną powszechnie wagę i znaczenie), porównywalność
(zmienne przedstawione zostały w postaci wskaźników natężenia), słabe skorelowanie zmiennych ze sobą (pozwala uniknąć powielania informacji), odpowiednie zróżnicowanie (współczynnik zmienności jest większy od 10%).19 Charakterystyki statystyczne zmiennych diagnostycznych z tabeli 1.1 przedstawiono w tabeli 1.5.
Tabela 1.5.
Wybrane statystyki opisowe badanych zmiennych ze względu na kategorię
„reżim bodźców gospodarczych i instytucjonalnych”
Zmienna
Minimum
A1
A2
A3
A4
A5
A6
A7
A8
A9
A10
A11
A12
690,00
23101,00
20222,00
3673,00
9,00
18,70
43,00
42,30
16,72
2,23
2,40
1515,00
Maksimum
1270,00
52770,00
46194,00
8723,00
20,70
27,90
277,00
101,70
38,36
9,17
17,00
2904,00
Średnia
arytmetyczna
946,44
30643,31
26824,31
5263,56
13,36
22,61
125,13
66,80
29,22
5,06
6,24
2277,44
Odchylenie
standardowe
Współczynnik
zmienności
174,17
7223,73
6323,61
1431,52
3,31
2,71
72,99
15,81
4,98
1,91
4,12
431,06
18,40
23,57
23,57
27,20
24,77
11,97
58,34
23,67
17,05
37,76
66,00
18,93
Źródło: opracowanie własne.
W tabeli 1.6 przedstawiono charakterystyki statystyczne zmiennych diagnostycznych z tabeli 1.2.
Tabela 1.6.
„edukacja i zasoby ludzkie”
Zmienna
B1
B2
B3
B4
Minimum
30,80
20,52
3,00
17,40
Maksimum
50,20
33,52
7,30
27,90
Średnia
arytmetyczna
37,73
24,41
4,49
22,12
Odchylenie
standardowe
4,80
3,08
1,04
3,47
Współczynnik
zmienności
12,72
12,61
23,15
15,67
19 Por. Z. Hellwig, U. Siedlecka, J. Siedlecki, Taksonometryczne modele zmian struktury gospodarczej Polski, IRiSS, Warszawa 1997, s. 25; E. Nowak, Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych, PWE, Warszawa 1990, s. 24-28.
21
Zmienna
B5
B6
B7
B8
B9
B10
B11
B12
Minimum
27,93
0,07
2,06
20,18
54,98
83,78
79,76
80,04
Maksimum
64,29
1,79
11,56
27,12
72,92
93,58
88,89
88,89
Średnia
arytmetyczna
46,04
0,71
4,31
23,43
65,18
88,76
84,62
85,11
Odchylenie
standardowe
10,36
0,50
2,22
2,35
5,13
3,02
3,17
2,29
Współczynnik
zmienności
22,50
70,72
51,49
10,02
7,87
3,41
3,75
2,69
Charakterystyki statystyczne zmiennych diagnostycznych z tabeli 1.3 przedstawiono w tabeli 1.7.
Tabela 1.7.
Wybrane statystyki opisowe badanych zmiennych ze względu na kategorię „system innowacji”
Zmienna
C1
C2
C3
C4
C5
C6
C7
C8
C9
C10
C11
Minimum
29,00
0,10
0,21
1,50
22,77
6,31
3,90
7,80
0,71
53,41
21,30
Maksimum
Średnia
arytmetyczna
Odchylenie
standardowe
670,00
1,21
1,08
9,30
123,32
64,92
9,20
50,30
8,80
86,79
36,70
174,38
0,43
0,44
3,44
65,44
33,49
6,21
25,81
3,93
67,39
28,87
151,21
0,29
0,21
1,95
28,59
16,88
1,34
13,46
2,44
9,76
4,11
Współczynnik
zmienności
86,72
68,20
48,67
56,85
43,70
50,40
21,61
52,16
62,18
14,48
14,22
Charakterystyki statystyczne zmiennych diagnostycznych z tabeli 1.4 przedstawiono w tabeli 1.8.
22
Tabela 1.8.
„technologie informatyczne”
Zmienna
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9
D10
D11
D12
D13
D14
D15
D16
Minimum
7,49
8,53
9,91
80,30
55,40
43,30
86,90
84,70
48,90
44,80
43,30
22,50
1352,00
84,70
3,70
12,10
Maksimum
10,80
14,86
14,32
90,40
63,80
58,00
96,40
93,20
63,00
65,60
60,20
33,20
13811,00
94,00
11,50
21,60
Średnia
arytmetyczna
Odchylenie
standardowe
8,99
11,61
12,46
85,98
60,28
52,41
91,76
89,04
56,21
54,18
54,39
26,71
4327,31
89,18
7,62
15,78
0,93
1,68
1,15
2,69
2,74
4,45
2,96
2,71
4,52
5,85
4,34
3,13
3465,52
2,41
2,33
2,86
Współczynnik
zmienności
10,39
14,50
9,22
3,13
4,55
8,49
3,23
3,04
8,04
10,79
7,99
11,72
80,08
2,70
30,59
18,15
W pierwszym kroku ze zbioru potencjalnych wskaźników opisujących poziom
gospodarki opartej na wiedzy poszczególnych województw usunięto te zmienne,
dla których współczynnik zmienności nie był większy od 10%, uznając je za niewnoszące istotnych informacji o badanym zjawisku. Oznacza to, że wielkości tych wskaźników, chociaż różnią się w przekroju regionalnym, to nie na tyle wystarczająco,
aby powodować istotne zmiany w poziomie gospodarki opartej na wiedzy województw. W przypadku pozostałych wskaźników zaobserwowano wysokie zróżnicowanie niektórych wskaźników w obrębie rozważanych kategorii.
Następnie analizie poddano macierze korelacji i elementy diagonalne macierzy
odwrotnych do macierzy korelacji. Efektem tych analiz było usunięcie z dalszych rozważań zmiennych zbyt silnie skorelowanych (czyli tych, dla których wartości
na głównej przekątnej macierzy odwrotnej przekraczały liczbę 10). Ostatecznie, na
podstawie przesłanek merytorycznych, statystycznych i po analizie macierzy korelacji
do zestawu zmiennych opisujących syntetyczne mierniki gospodarki opartej na wiedzy w ramach poszczególnych kategorii weszły następujące zmienne:
•
kategoria A: A2, A4, A5, A7, A8, A10, A11, A12;
•
kategoria B: B2, B3, B4, B5, B7, B8;
•
kategoria C: C2, C4, C6, C7, C8, C9, C11;
•
kategoria D: D1, D2, D10, D12, D13, D15, D16.
23
Zmienne A5 i A7 są destymulantami, co oznacza, że im większa jej wartość
zmiennej tym niższa wartość miernika. Pozostałe zmienne są stymulantami, to znaczy
wyższe wartości tych wskaźników sprzyjają lepszej pozycji województwa w rankingu.
Dodatkowo, w oparciu o kryterium statystyczne wykorzystujące średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe z wartości syntetycznych mierników poziomu gospodarki opartej na wiedzy wyodrębniono cztery grupy typologiczne odzwierciedlające
poziom kształtowania się GOW województw w nich skupionych, obejmujące regiony
o wysokim, średnim wyższym, średnim niższym lub niskim poziomie gospodarki
opartej na wiedzy.
1.4.
UPORZĄDKOWANIE LINIOWE WOJEWÓDZTW ZE WZGLĘDU
NA POZIOM GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY Z ZASTOSOWANIEM
METODY TOPSIS
Wartości syntetycznych mierników ze względu na kategorie opisujące poziom
gospodarki opartej na wiedzy, jak również rankingi województw w obrębie każdej
kategorii zaprezentowano na rysunkach 1.1-1.4. Za pomocą różnych odcieni szarości
uwzględniono przynależność województw do jednej z czterech klas typologicznych.
Rysunek 1.1.
Wartość syntetycznego miernika „reżim bodźców gospodarczych i instytucjonalnych” otrzymanego metodą TOPSIS
1. Mazowieckie
2. Śląskie
3. Dolnośląskie
4. Małopolskie
5. Łódzkie
6. Pomorskie
7. Wielkopolskie
8. Lubuskie
9. Opolskie
10. Podkarpackie
11. Świętokrzyskie
12. Kujawsko-Pomorskie
13. Zachodniopomorskie
14. Podlaskie
15. Warmińsko-Mazurskie
16. Lubelskie
0,000
0,734
0,728
0,597
0,521
0,507
0,491
0,485
0,454
0,408
0,378
0,374
0,348
0,329
0,301
0,267
0,244
0,100
0,200
0,300
0,400
0,500
0,600
0,700
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników otrzymanych metodą TOPSIS.
24
0,800
Rysunek 1.2.
Wartość syntetycznego miernika „edukacja i zasoby ludzkie” otrzymanego metodą TOPSIS
1. Mazowieckie
2. Dolnośląskie
3. Małopolskie
5. Pomorskie
6. Świętokrzyskie
8. Łódzkie
9. Opolskie
10. Śląskie
11. Lubelskie
12. Wielkopolskie
13. Podlaskie
15. Podkarpackie
16. Lubuskie
0,705
0,526
0,511
0,476
0,458
0,456
0,438
0,397
0,378
0,376
0,329
0,308
0,293
0,279
0,235
0,189
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
Źródło: ibidem.
Rysunek 1.3.
Wartość syntetycznego miernika „system innowacji” otrzymanego metodą TOPSIS
1. Mazowieckie
2. Śląskie
3. Dolnośląskie
4. Pomorskie
5. Małopolskie
6. Podkarpackie
7. Opolskie
9. Wielkopolskie
11. Lubelskie
12. Łódzkie
13. Świętokrzyskie
14. Podlaskie
15. Lubuskie
0,000
0,643
0,594
0,534
0,533
0,526
0,507
0,418
0,412
0,351
0,347
0,336
0,329
0,310
0,266
0,215
0,200
0,100
0,200
0,300
0,400
0,500
0,600
0,700
Źródło: ibidem.
25
Rysunek 1.4.
Wartość syntetycznego miernika „technologie informatyczne” otrzymanego metodą TOPSIS
1. Mazowieckie
2. Śląskie
3. Wielkopolskie
4. Dolnośląskie
5. Pomorskie
6. Małopolskie
7. Łódzkie
9. Świętokrzyskie
10. Podkarpackie
11. Podlaskie
12. Lubuskie
15. Lubelskie
16. Opolskie
0,000
0,748
0,745
0,606
0,581
0,528
0,509
0,399
0,390
0,377
0,361
0,346
0,326
0,274
0,257
0,227
0,218
0,100
0,200
0,300
0,400
0,500
0,600
0,700
0,800
Źródło: ibidem.
Wartości cząstkowych syntetycznych mierników zawierają się w przedziale
<0,244; 0,734> dla kategorii reżim bodźców gospodarczych i instytucjonalnych,
w przedziale <0,189; 0,705> dla kategorii edukacja i zasoby ludzkie, w przedziale
<0,2; 0,643> dla kategorii system innowacji, przedziale <0,218; 0,748> dla kategorii
technologie informatyczne. Oznacza to, że nie ma województwa, które byłoby najlepsze bądź najgorsze ze względu na poszczególne zmienne w ramach rozważanych
kategorii. Tylko województwo mazowieckie we wszystkich rankingach zajmuje
pierwszą pozycję. Natomiast w pozostałych województwach jest zróżnicowanie pozycji w poszczególnych rankingach cząstkowych. Największa różnica lokat w cząstkowych rankingach występuje dla województwa zachodniopomorskiego (12 lokat),
najmniejsza zaś dla województwa i dolnośląskiego i pomorskiego (2 lokaty) oraz małopolskiego i podlaskiego (3 lokaty). Różnicę 9 lokat zaobserwowano dla województw: opolskiego, podkarpackiego oraz wielkopolskiego. Pozostałe województwa
charakteryzują się różnicami między pozycjami w rankingach od 5 do 8 lokat. Dogłębna analiza otrzymanych w pracy cząstkowych mierników gospodarki opartej na wiedzy pozwala na dokonanie analizy SWOT, czyli określenie słabych i mocnych stron
regionu, jego szans i zagrożeń, a w konsekwencji na przygotowanie rekomendacji
do prowadzenia właściwej, efektywnej polityki oddziaływania na procesy społecznogospodarcze regionu, wykorzystującej jej specyficzne uwarunkowania, czy też zasoby.
Województwa różnią się również pod względem ogólnego poziomu gospodarki
opartej na wiedzy. Wartości syntetycznego ogólnego miernika poziomu gospodarki
opartej na wiedzy, ranking województw Polski ze względu na jego wartości oraz po-
26
dział regionów na klasy typologiczne o różnym stopniu poziomu gospodarki opartej
na wiedzy przedstawia rysunek 1.5.
Rysunek 1.5.
Podział województw w Polsce na klasy według syntetycznego ogólnego miernika poziomu
gospodarki opartej na wiedzy i wyznaczonego metodą TOPSIS
Źródło: ibidem.
Klasa pierwsza obejmuje województwa o wysokim poziomie gospodarki opartej
na wiedzy. Zaliczają się do niej województwa: mazowieckie, śląskie oraz dolnośląskie.
W ramach poszczególnych wskaźników województwo mazowieckie zajęło pierwszą
pozycję ze względu na PKB (ceny bieżące) per capita, nakłady inwestycyjne
na 1 mieszkańca, stopę bezrobocia zarejestrowanego, dofinansowanie z funduszy
strukturalnych i funduszy spójności na lata 2007-2013, kształcenie ustawiczne osób
w wieku 25-64 lata, odsetek aktywnych zawodowo pracujących z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie aktywnych zawodowo pracujących, słuchaczy studiów podyplomowych na 1000 mieszkańców nakłady na działalność B+R jako procent PKB,
udział zatrudnionych w B+R w pracujących ogółem, zatrudnienie w działalności B+R
w EPC na 100 aktywnych zawodowo, udzielone patenty na 1 mln mieszkańca, odsetek
przedsiębiorstw posiadających własną stronę internetową, odsetek przedsiębiorstw
posiadających Intranet, odsetek przedsiębiorstw otrzymujących zamówienia na produkty, towary i materiały za pomocą sieci komputerowych, odsetek przedsiębiorstw
27
składających zamówienia na produkty, towary i materiały za pomocą sieci komputerowych. Województwo śląskie zajmuje pierwszą pozycję ze względu na odsetek
przedsiębiorstw, które współpracowały w zakresie działalności innowacyjnej, odsetek
nakładów na B+R pochodzących od podmiotów gospodarczych, wskaźnik komputeryzacji szkół podstawowych, liczbę zainstalowanych środków automatyzacji produkcji,
liczbę bezrobotnych przypadających na jedną ofertę pracy, zatrudnienie w przemyśle
na 1000 ludności. Województwo dolnośląskie zajęło drugą pozycję ze względu na odsetek studentów kierunków ścisłych, udzielone patenty na 1 mln mieszkańców, na
odsetek przedsiębiorstw, które współpracowały w zakresie działalności innowacyjnej,
odsetek przedsiębiorstw, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych w ogóle przedsiębiorstw w przemyśle,
odsetek przedsiębiorstw posiadających Intranet.
Klasę drugą tworzą województwa o średnim wyższym poziomie gospodarki
opartej na wiedzy. Zostały do niej zakwalifikowane trzy województwa: małopolskie,
pomorskie i wielkopolskie. Województwo małopolskie zajmuje najlepszą pozycję
ze względu na odsetek studentów kierunków ścisłych, liczbę studentów przypadającą
na 1000 mieszkańców oraz wskaźnik komputeryzacji szkół ponadgimnazjalnych.
Województwo pomorskie znajduje się w drugiej klasie we wszystkich rankingach
cząstkowych. Województwo wielkopolskie znajduje się w pierwszej klasie ze względu
na technologie informatyczne, w drugiej klasie typologicznej ze względu na reżim
bodźców gospodarczych i instytucjonalnych oraz w trzeciej dla pozostałych dwóch
filarów gospodarki opartej na wiedzy.
Klasa trzecia obejmuje dziewięć regionów reprezentujących średni niski poziom
gospodarki opartej na wiedzy. Należą do niej województwa: łódzkie, świętokrzyskie,
podkarpackie, opolskie, kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie, podlaskie oraz lubuskie.
Województwa łódzkie, świętokrzyskie, kujawsko-pomorskie znajdują się w drugiej lub trzeciej, a podlaskie w trzeciej lub czwartej klasie typologicznej ze względu na
kategorie cząstkowe. Pozostałe województwa w tej klasie są bardziej zróżnicowane
pod względem wartości cząstkowych mierników opisujących gospodarkę opartą
na wiedzy w ramach różnych kategorii. Warto zaznaczyć, że województwo łódzkie
charakteryzuje się najwyższym odsetkiem wydatków na oświatę i wychowanie,
województwo świętokrzyskie najwyższym odsetkiem profesorów wśród nauczycieli
akademickich, województwo podkarpackie najwyższym odsetkiem przedsiębiorstw,
które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych w ogóle przedsiębiorstw w przemyśle, województwo kujawskopomorskie najwyższym udziałem netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych
na eksport w przychodach netto ze sprzedaży ogółem.
Do klasy czwartej zostało zakwalifikowane województwo lubelskie, które charakteryzuje się niskim poziomem gospodarki opartej na wiedzy. W rankingach cząstkowych
województwo to znajduje się w grupie klas najsłabszych: trzeciej lub czwartej.
28
Tabela 1.9.
Zestawienie rankingów województw Polski dla poszczególnych kategorii gospodarki opartej
na wiedzy oraz ogólnego poziomu gospodarki opartej na wiedzy
Województwo
Dolnośląskie
Kujawsko-pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
Warmińsko-mazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Pozycja województwa w rankingu
cząstkowym obejmującym kategorię
A
B
C
D
3
12
16
8
5
4
1
9
10
14
6
2
11
15
7
13
2
14
11
16
8
3
1
9
15
13
5
10
6
7
12
4
3
8
11
15
12
5
1
7
6
14
4
2
13
10
9
16
4
8
15
12
7
6
1
16
10
11
5
2
9
14
3
13
Pozycja województwa ze względu
na ogólny poziom gospodarki
opartej na wiedzy
3
10
16
15
7
4
1
11
9
14
5
2
8
12
6
13
***
Na poziomie regionalnym istotnym instrumentem promocji gospodarki opartej
na wiedzy jest kreowanie Regionalnego Systemu Innowacyjnego. Wyznaczenie kierunków strategii rozwoju GOW wymaga dokładnej analizy słabych i mocnych stron
regionu. Zasadniczą rolę w kształtowaniu GOW odgrywa informacja, edukacja i technologie, zwłaszcza informacyjne i komunikacyjne. Podstawą funkcjonowania GOW jest
działalność badawczo-rozwojowa i innowacje, które prowadzą do modernizacji gospodarki i wzrostu produktywności, co z kolei decyduje o wielkości wytworzonego
dochodu. Gospodarka oparta na wiedzy charakteryzuje się wysokim poziomem kapitału ludzkiego, a także wysokim poziomem wydatków na sektor badawczo-rozwojowy
i wysokim poziomem konkurencyjności. Kapitał ludzki i społeczny stanowi zarówno
źródło, jak i potencjalne ogniwo przekazywania wiedzy innowacyjnej do gospodarki.
Do klasyfikacji województw ze względu na poziom gospodarki opartej na wiedzy
zastosowano syntetyczny miernik GOW otrzymany metodą TOPSIS, która umożliwia
wielowymiarową analizę badanego zagadnienia i określenie pozycji każdego województwa w strukturze kraju. Pozwala nie tylko ustalić ranking poszczególnych województw, ale także dodatkowo wyznaczyć odległość każdego województwa od abstrakcyjnego województwa o najkorzystniejszych wartościach poszczególnych wskaźników. Ze względu na brak jednej, uznanej metody pomiaru poziomu rozwoju gospo29
darki opartej na wiedzy warto odnotować, że przeprowadzone badanie może być
uznane co najwyżej za jedną z propozycji w ramach literatury przedmiotu20. Syntetyczny miernik gospodarki opartej na wiedzy jest funkcją wielu zmiennych diagnostycznych wziętych do badania, które odzwierciedlają różne filary funkcjonowania
GOW. Otrzymany wynik jest pewnym kompromisem pomiędzy próbą uzyskania oceny
zróżnicowania województw ze względu na poziom gospodarki opartej na wiedzy
a słabością niektórych zmiennych diagnostycznych.
Badania prowadzone systematycznie dla kolejnych okresów umożliwią analizę
dynamiki i poziomu kształtowania się gospodarki opartej na wiedzy z podziałem
na województwa, jak również mogą być pomocne w tworzeniu oraz monitorowaniu
regionalnych strategii innowacyjności. Potrzebne są jednak prace nad dostosowaniem
bazy danych statystycznych w przekroju wojewódzkim do „pomiaru” gospodarki
opartej na wiedzy w ujęciu regionalnym. Dobór zmiennych do konstrukcji miary jest
uzależniony od dostępności, wiarygodności, kompletności, ciągłości występowania
danych statystycznych w ujęciu regionalnym. Nieadekwatność gromadzonych danych
do charakterystyki współczesnych procesów społeczno-gospodarczych utrudnia
lub wręcz uniemożliwia rzeczywistą i pełną analizę problemu. W konsekwencji uzyskiwane wyniki mogą być niewystarczające do opisania pełnego obrazu badanego
zjawiska, a wnioskowanie na ten temat może być obarczone błędem. Poważną przeszkodą w badaniach są także utrudnienia w dostępie do najświeższych danych
z zakresu gospodarki opartej na wiedzy, co powoduje trudności w interpretowaniu
informacji na potrzeby bieżącej polityki regionalnej.
Propozycje pomiaru gospodarki opartej na wiedzy, innowacyjności w ujęciu województw
zawierają między innymi prace: K. Piech, Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli państwa, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2009;
Z. Chojnicki, T. Czyż, Aspekty regionalne gospodarki opartej na wiedzy w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2006; Zdolności innowacyjne polskich regionów, red. A. Nowakowska,
Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 2009; Budowanie zdolności innowacyjnych regionów, red. A. Nowakowska, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 2009; E. Piotrowska, E. Roszkowska, Analiza zróżnicowania województw Polski pod względem poziomu innowacyjności, w: Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2010 roku, red. T. Baczko, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Warszawa
2011, s. 114-119.
20
30
2
WSKAŹNIKI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
DLA SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH
– OD TEORII DO PRAKTYKI
NA PRZYKŁADZIE MILANÓWKA
JUSTYNA GUTOWSKA
JERZY ŚLESZYŃSKI
W artykule przedstawiono właściwe podejście do tworzenia wskaźników na poziomie lokalnym. W tym celu przypomniano typologię mierników zrównoważonego
rozwoju ze szczególnym zwróceniem uwagi na wskaźniki właściwe dla społeczności
lokalnych. Odwołano się do dotychczasowych, krajowych doświadczeń i prac zagranicznych, żeby wskazać popełniane zwykle błędy, a następnie scharakteryzować pożądane cechy wskaźników lokalnych.
Celem badania przeprowadzonego na terenie miasta Milanówek było wykazanie,
że teoretyczny model kładący nacisk na współpracę z władzami i mieszkańcami może
zostać zastosowany w praktyce. Wychodząc od analizy dotychczasowych prac nad
wskaźnikami zaproponowano autorski projekt zmierzający do poprawy zbioru
wskaźników stosowanych do oceny realizacji planu zrównoważonego rozwoju miasta.
W toku przeprowadzonego badania i we wnioskach podkreślony został specyficzny
charakter wskaźników wynikający z bliskiej relacji z interesariuszami. Zwrócono
uwagę na potrzebę podejścia partycypacyjnego, w którym społeczność lokalna jest
bezpośrednio zaangażowana w tworzenie, ocenę i posługiwanie się wskaźnikami monitorującymi zrównoważony rozwój jej najbliższego otoczenia.
31
2.1.
WSKAŹNIKI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
NA POZIOMIE LOKALNYM
Stosunkowo bogata jest literatura poświęcona wskaźnikom zrównoważonego
rozwoju1, ich konstrukcji i praktycznemu wykorzystaniu2. W tym opracowaniu proponuje się typologię wskaźników zrównoważonego rozwoju uwzględniającą jednocześnie: sposób konstruowania wskaźników, przeznaczenie wskaźników oraz ich odbiorców3:
Wskaźniki przekrojowe. Występują w postaci zbioru celowo wybranych wskaź1.
ników. Są to bezpośrednio wykorzystywane obserwacje statystyczne lub dane
przetworzone pod kątem lepszego opisu wybranego zagadnienia. Przekrojowość
odnosi się do wybranego profilu opisu, którym może być wybrany problem,
składnik środowiska, klasyfikacja geograficzna, administracyjna, polityczna.
Wskaźniki przekrojowe mogą zatem opisywać oceniane zagadnienie na poziomie
globalnym, narodowym, regionalnym, a także lokalnym.
Wskaźniki syntetyczne lub agregatowe. Kumulują w sobie, według pewnej opra2.
cowanej teoretycznie metodyki, dane lub wskaźniki cząstkowe i opisują badane
zjawisko syntetycznie za pomocą zagregowanej wielkości. Synteza gubi precyzję
miar cząstkowych, dając jednocześnie w zamian wygodną do analiz i porównań
pojedynczą wartość liczbową.
Wskaźniki dla lokalnych społeczności. Są wynikiem kompromisu między obiek3.
tywizmem statystyk a subiektywizmem ocen konkretnych obywateli. Lokalna
społeczność opisywana jest zbiorem wskaźników przekrojowych i ewentualnie
również syntetycznych, wśród których znajdują się wskaźniki odzwierciedlające
miejscowe, specyficzne uwarunkowania, priorytety i aspiracje.
W ogólnie dostępnych publikacjach i opracowaniach instytucji międzynarodowych najpopularniejsze są wskaźniki przekrojowe. Prawdopodobnie dlatego, że do
wielowymiarowego zjawiska zrównoważonego rozwoju stosunkowo najłatwiejsze
jest zastosowanie zestawu od kilkunastu do kilkudziesięciu wybranych informacji statystycznych, które przedstawiają obiekt – świat, obszar, kraj, składnik środowiska,
wybrane zagadnienie – z różnych punktów widzenia. Celowy wybór kluczowych
wskaźników jest sprawą niezbędną, ponieważ potencjalnie zbiór wskaźników jest
zbiorem nieskończonym.
Pozostając przy zdaniu, że jedynym poprawnym tłumaczeniem terminu sustainable development jest polskie określenie trwały rozwój, w tym opracowaniu posługujemy się określeniem zrównoważony rozwój. Jest to uzasadnione nieuniknionym i częstym odwoływaniem się
do oficjalnych dokumentów i krajowych publikacji, które zawierają w tytule tłumaczenie zrównoważony rozwój.
2 I. Moffat, Sustainable development. Principles, analysis and policies, Parthenon, London 1996;
G. Atkinson, S. Dietz, E. Neumayer, Handbook of sustainable development, Edward-Elgar, Cheltenham 2006; Ph. Lawn, Sustainable development indicators in ecological economics, EdwardElgar, Cheltenham 2007.
3 J. Śleszyński, Ekonomiczne problemy ochrony środowiska, ARIES, Warszawa 2000.
1
32
Gospodarka narodowa może być opisana zespołem wskaźników przekrojowych,
ale do tego celu służą również wskaźniki jednoliczbowe, które w syntetycznej formie
informują o kondycji całego układu gospodarczego. Wskaźniki tworzy się na podstawie obserwacji i wniosków poczynionych w wyniku badań nad dostosowaniem krajowego systemu makroekonomicznych rachunków narodowych do wymagań zrównoważonego rozwoju. Nowe przedstawienie rachunków narodowych generuje nowe,
syntetyczne wskaźniki dla gospodarki, komplementarne względem PKB. Ponadto, podejmowane są próby polegające na swobodnym konstruowaniu syntetycznych mierników wyrażanych w jednostkach fizycznych lub wyliczanych jako sumaryczny wpływ
wielorakich czynników ujmowanych łącznie w postaci unormowanej.
Ostatnia z grup wyróżnionych w typologii wskaźników zrównoważonego rozwoju to wskaźniki dla społeczności lokalnych. Ich cechą wyróżniającą i charakterystyczną jest szerokie uwzględnianie aspiracji lokalnej społeczności oraz uwarunkowań
specyficznych dla danego czasu i miejsca4. Zgodnie z takim podejściem zbiór wskaźników powinien być opracowywany z aktywnym udziałem społeczeństwa. Pewna część
wskaźników proponowana jest przez zewnętrznych ekspertów i władze samorządowe, które opierają się na dotychczasowych doświadczeniach i uwzględniają potrzeby
sprawozdawczości statystycznej.
Druga część proponowana jest przez obywateli w wyniku przeprowadzenia badań ankietowych lub wiarygodnych i konstruktywnych konsultacji. Należy zauważyć,
że skonstruowane w ten sposób wskaźniki mogą znacznie odbiegać od znanych w statystyce kategorii. Nie zawsze mogą, ze względów technicznych lub logicznych, podlegać agregacji do poziomu regionu, czy tym bardziej poziomu całego kraju. Wskaźniki
takie są ściśle powiązane z lokalną specyfiką i często nie mają dobrych odpowiedników w informacji statystycznej gromadzonej na potrzeby statystyki krajowej.
Do ograniczonego zbioru wskaźników dla danej społeczności lokalnej wchodzą
wskaźniki przekrojowe oraz, czasami, wybrane wskaźniki syntetyczne, jednoliczbowe.
Ponieważ użytecznych wskaźników jest bardzo dużo, to selekcja zestawu wskaźników
powinna być ściśle podporządkowana miejscowym priorytetom i powinna odzwierciedlać miejscowe aspiracje, system wartości lokalnych mieszkańców. Ostateczny wybór zestawu wskaźników przekrojowych powinien być procesem demokratycznym,
wymaga więc zaangażowania wszystkich zainteresowanych stron.
Praktyka stosowania wskaźników dla społeczności lokalnych z reguły odbiega
od zasugerowanych wyżej wytycznych. O ile w krajach starej Unii zrozumienie specyfiki oceny na poziomie lokalnym nie napotyka na trudności, o tyle w nowych krajach
członkowskich, w tym i w Polsce, często mamy do czynienia z podejściem paternalistycznym, które zakłada, że „władza wie lepiej” i zmierza do „wdrażania” zrównoważonego rozwoju, jak gdyby chodziło o realizację przedsięwzięcia izolowanego od społeczeństwa.
S. Bell, S. Morse, Sustainability indicators. Measuring the immeasurable, Earthscan, London
2000; S. Bell, S. Morse, Measuring sustainability. Learning from doing, Earthscan, London 2003.
4
33
Pierwsze zastrzeżenie, kierowane pod adresem dotychczasowych prac nad
wskaźnikami właściwymi do oceny zrównoważonego rozwoju na poziomie lokalnym,
ma charakter metodologiczny. Sprowadza się do sprzeciwu wobec traktowania
wskaźników lokalnych jako wskaźników uzyskiwanych wyłącznie w wyniku „dezagregacji” wskaźników dla gospodarki narodowej, a więc będących w swej merytorycznej i zasadniczej treści repliką wskaźników gromadzonych na wyższych poziomach sprawozdawczości statystycznej. Nie jest to słuszne z dwóch powodów.
Po pierwsze, w ten sposób nadmiernie i w sposób nieuzasadniony lekceważy się
specyfikę małych obszarów o wyjątkowej, czasami unikatowej charakterystyce. Biorąc
pod uwagę realną wielorakość obiektów, dążenie do totalnej unifikacji proponowanych wskaźników jest próbą nieuzasadnionej „urawniłowki” w sytuacji, gdy sensem
i solą podejścia lokalnego („Lokalna Agenda 21”) jest wskazywanie różnic, wyjątkowości i lokalnego kolorytu miejsca i to na dodatek w powiązaniu z priorytetami
i celami interesariuszy. Po drugie, pod płaszczykiem statystycznej poprawności zbyt
łatwo jest przemycić idee silnie centralistyczne, pomimo że Unia Europejska nie od
dzisiaj promuje na różne sposoby decentralizację, zasadę pomocniczości, regionalizmy
i samorządność.
Trudno wyobrazić poprawny zbiór wskaźników dla lokalnej społeczności, który
nie uwzględniałby w zadowalającym stopniu aspiracji i oczekiwań mieszkańców związanych z miejscem, w którym żyją. Powinny one zostać wprowadzone do oceny rozwoju
w postaci kilku lub kilkunastu wskaźników zaproponowanych przez obywateli lub ich
lokalnych reprezentantów. Jest mało prawdopodobne, by bez akceptacji lokalnej społeczności zestaw był faktycznie używany w zarządzaniu daną miejscowością5.
Materiały dotyczące lokalnych wskaźników są dostępne w światowej literaturze
przedmiotu. Stosunkowo łatwo można odwołać się do lokalnych doświadczeń krajów
skandynawskich lub Wielkiej Brytanii. W przypisie wymieniono kilka pozycji6, które
poruszają kluczowy problem przy tworzeniu zbioru wskaźników do oceny zrównoważonego rozwoju na poziomie lokalnym: zachowanie odpowiednich proporcji między podejściem redukcjonistycznym i odgórnym (top-down) a podejściem partycypacyjnym i oddolnym (bottom-up).
W przypadku wskaźników stosowanych na poziomie lokalnym zachowuje ważność wskazówka związana z możliwością rzeczywistego popularyzowania i posługiwania się tymi wskaźnikami – zasada operacjonalizacji, czyli dopasowanie liczby
wskaźników do możliwości percepcji odbiorców. Przede wszystkim służy ona temu,
żeby uniknąć decyzyjnego pata w sytuacji, gdy szafy wypełnione po brzegi potencjalnymi wskaźnikami nie służą w żaden sposób ocenie aktualnej sytuacji. Liczba wskaźM. S. Reed, E. D. Fraser, A. J. Dougill, An adaptive learning process for developing and applying
sustainability indicators with local communities, “Ecological Economics” 2006 No. 59, pp. 406-418.
6 K. Eckberg, E. Mineur, The use of local sustainability indicators: case studies in two Sweden municipalities, “Local Environment” 2003 No. 8, pp. 591-614; N. Holman, Incorporating local sustainability indicators into structures of local governance: a review of the literature, “Local Environment” 2009 No. 14, pp. 365-375; M. S. Reed, E. D. Fraser, A. J. Dougill, An adaptive learning...,
op. cit.
5
34
ników możliwych do pomyślenia nie zna granic. Liczba stosowanych wskaźników,
niezależnie od celu ich sformułowania, musi być ograniczona z uwagi na społeczną
komunikację.
Z pragnieniem dobrej praktyki posługiwania się wskaźnikami łączy się następne
oczekiwanie, które można ująć najkrócej w ten sposób, że nie ma wskaźników zrównoważonego rozwoju bez uprzedniego określenia odbiorcy, klienta, na miarę którego
konkretny zbiór wskaźników jest przygotowywany. Tym samym, zaznacza się ważna
różnica między danymi statystycznymi a wskaźnikami, w tym wskaźnikami zrównoważonego rozwoju w szczególności. Dane statystyczne (również te o charakterze
wskaźnikowym) można bezrefleksyjnie, rutynowo i biernie gromadzić. Wskaźniki mają, w danym czasie i miejscu, komuś coś wskazać. W przypadku lokalnej społeczności
odbiorca jest bardzo konkretny, dostępny i wyposażony w wiedzę i opinię na temat
właściwych kierunków rozwoju. Wskaźniki skupione na zrównoważonym rozwoju,
ze względu na wielowymiarowy charakter zjawiska, mają prowadzić do oceny stanu
obecnego w celu podjęcia decyzji i dokonania oczekiwanych zmian na lepsze.
Nie jest celem tego artykułu analizowanie instytucjonalnych lub organizacyjnych
okoliczności sprzyjających stosowaniu wskaźników na poziomie lokalnym. Jednakże,
trzeba w tym miejscu sformułować istotną uwagę na temat krajowego podejścia
do tworzenia i posługiwania się wskaźnikami. Jak dotąd, w prowadzonych i zakończonych badaniach dominowała „praca u podstaw”. Wielkim nakładem pracy i czasu
dokonano przeglądu istniejących danych, określono lokalizację, jakość i dostępność
danych, które potencjalnie będą mogły służyć wyliczaniu wskaźników zrównoważonego rozwoju na wszystkich poziomach gospodarowania.
W ten sposób zrealizowana została krajowa inwentaryzacja, bez której dalsze
twórcze działania nie byłyby możliwe. Należałoby spodziewać się, że po tym etapie
objawi się zainteresowanie decydentów politycznych, ekspertów, grup społecznych,
lokalnych społeczności zainteresowanych skwantyfikowaną oceną złożonego procesu
zrównoważonego rozwoju. Nic takiego nie nastąpiło, a winą za to nie można obarczać
naukowców. Niedostatek świadomości społecznej w połączeniu z brakiem zainteresowania działaczy gospodarczych i polityków owocuje bardzo ograniczonym i fasadowym posługiwaniem się wskaźnikami.
Na poziomie krajowym nie dokonano wyboru kluczowych wskaźników zrównoważonego rozwoju dokumentujących jawnie i klarownie, rok po roku, w dostępnych
portalach lub publikacjach rzeczywisty rozwój Polski. W zakresie poszczególnych
składowych rozwoju publikuje się wiele, ale bez tendencji do zastosowania w praktyce i popularyzowania podejścia zintegrowanego, zbieżnego przynajmniej z systemem
wskaźników monitorujących postępy strategii zrównoważonego rozwoju w innych
krajach Unii Europejskiej. Wskaźniki z badań prowadzonych w ramach Systemu Analiz Samorządowych są tą jaskółką, która wiosny nie czyni. Praktyczne i użytkowe
posługiwanie się wskaźnikami na poziomie lokalnym istnieje być może w kilku gminach. Podejmowane lokalnie inicjatywy są nieliczne, a i tak brakuje im metodycznej
poprawności, która stwarzałaby szanse porównań krajowych i międzynarodowych.
35
Podsumowując, praktyczne i skuteczne posługiwanie się wskaźnikami znajduje
się wciąż w powijakach i to niezależnie od poziomu administracyjnego i zasobności
krajowych banków danych. Przyczyna tego stanu rzeczy nie ma związku z przeprowadzonymi badaniami oraz stanem i jakością danych statystycznych, ale wynika
wprost z braku świadomości, determinacji, zaangażowania i decyzji o charakterze politycznym. Oczywiście na poziomie lokalnym i samorządowym podobne zarzuty dotyczą samych obywateli, a konkretnie braku ich wyraźnego zaangażowania w promocję
zrównoważonego rozwoju.
2.2.
OD TEORII DO PRAKTYKI
Cechą wyróżniającą wskaźniki dla społeczności lokalnych powinno być szerokie
uwzględnianie aspiracji lokalnej społeczności oraz uwarunkowań specyficznych dla
danego miejsca. Zgodnie z takim podejściem przygotowywanie zbioru wskaźników
powinno odbywać się z udziałem przedstawicieli społeczeństwa. Pewna część wskaźników może zostać zaproponowana z zewnątrz na podstawie dotychczasowych
doświadczeń ekspertów oraz możliwości i potrzeby krajowej lub międzynarodowej
sprawozdawczości statystycznej. Druga część powinna jednak zostać zaproponowana
przez obywateli – w wyniku przeprowadzenia badań ankietowych lub wiarygodnych
konsultacji.
Należy raz jeszcze wyraźnie podkreślić, że skonstruowane w ten sposób, dołączone wskaźniki mogą znacznie odbiegać od statystycznych schematów. Nie zawsze
mogą, ze względów technicznych lub logicznych, podlegać agregacji do poziomu regionu, czy tym bardziej kraju. Wskaźniki takie jak odległość do najbliższego przystanku komunikacji miejskiej, stosunek obszaru zajętego przez parkingi do obszaru zieleni, udział mieszkańców w zebraniach samorządowych czy bezpieczeństwo spacerów
w miejscu zamieszkania, to przykłady miar, które są ściśle związane z lokalną specyfiką i nie mają dobrych odpowiedników wśród mierników dostępnych dla województw,
a tym bardziej dla całego kraju.
Ponadto, w skali lokalnej bardzo wyraźnie występuje problem komunikacji
i liczby wskaźników. Ponieważ możliwych wskaźników jest mnóstwo, to wybór zestawu wskaźników powinien być ściśle podporządkowany miejscowym priorytetom
i odzwierciedlać miejscowe aspiracje, system wartości lokalnych mieszkańców. Selekcja i ostateczna decyzja co do wyboru zestawu wskaźników przekrojowych powinny
być procesem demokratycznym, wymagają więc zaangażowania wszystkich zainteresowanych stron.
Dokonywanie selekcji nie powinno polegać na odgórnym i arbitralnym eliminowaniu wskaźników „trudnych”. Z reguły takie wygodne podejście prowadzi do usunięcia z analizy i oceny istotnych tematów, które w powszechnym odczuciu są ważne dla
jakości życia i należałoby brać je pod uwagę na poziomie lokalnym. Oto tylko kilka
najważniejszych: estetyka otoczenia, wygoda życia codziennego (komunikacja, sklepy,
urzędy, usługi), życie kulturalne, poczucie bezpieczeństwa, grupowa solidarność,
36
mniejszości narodowościowe i imigranci, akty wandalizmu, inicjatywy samorządowe.
To prawda, że są to problemy nie zawsze lub z dużymi kłopotami poddające się sprawozdawczości, ale na tym właśnie polega specyfika i trudność podejścia lokalnego,
że należy przynajmniej próbować wziąć je pod uwagę.
Praktyczna realizacja aktywnego posługiwania się wskaźnikami na poziomie
lokalnym nie będzie miała szans powodzenia, jeżeli samorządy, administracja,
a przede wszystkim instytucje odpowiedzialne w kraju za zbieranie i przetwarzanie
informacji statystycznej nie docenią i nie uwzględnią zasady, że jednym z ważnych
źródeł jest informacja specyficznie określona i gromadzona przez daną społeczność
lokalną. Mogą to być wskaźniki unikatowe lub wzięte z literatury światowej, które nie
są opracowywane przez jednostki statystyczne na podstawie rutynowo zbieranych
danych, a jednak są istotne dla opisu lokalnego rozwoju.
Tego rodzaju inicjatywy powinny być komunikowane urzędom statystycznym.
W szczególności Bank Danych Lokalnych (BDL) powinien gromadzić wyniki oszacowań specyficznych, lokalnych wskaźników, nie tylko w celu ich archiwizowania,
ale również w celu aktywizowania biernych lokalnych społeczności. Może to czynić
poprzez informowanie o podejmowanych inicjatywach, a w wyjątkowych przypadkach i po konsultacji z ekspertami obligując do dołączenia pewnych interesujących
wskaźników do zestawu wskaźników obowiązujących dotychczas lokalną sprawozdawczość.
W ramach tworzenia bazy danych na poziomie regionalnym i lokalnym warto
również pamiętać o wskaźnikach syntetycznych, a w szczególności o regularnym obliczaniu śladu ekologicznego7 i śladu węglowego. Są to wskaźniki popularne w świecie
i powszechnie stosowane. Dane wejściowe nie powinny stwarzać zasadniczych problemów, a tam, gdzie lokalnie występowałyby pewne braki, możliwe jest zastosowanie podejścia upraszczającego rachunki.
Praca związana z powstaniem i funkcjonowaniem BDL da oczekiwane owoce,
o ile zgromadzone dane będą rzeczywiście wykorzystywane do tworzenia zestawów
wskaźników i oceny zrównoważonego rozwoju. Warunkiem powodzenia jest skuteczne egzekwowanie tworzenia na poziomie gmin planów o charakterze strategii zrównoważonego rozwoju. Z kolei warunkiem sine qua non użyteczności BDL będzie uzupełnianie strategii zestawem wskaźników pozwalających ocenić jej realizację.
Główny Urząd Statystyczny, wspierany przez samorządy i organizacje pozarządowe, powinien zwrócić uwagę decydentów i opinii publicznej na fakt, że gminy, oceniane en bloc, wciąż nie dbają o tworzenie strategii, a jeżeli ją nawet mają, to regularna
ocena wskaźnikowa należy do niezmiernie rzadkich wyjątków. W przeciwnym razie
grozi nam papierowa realizacja zrównoważonego rozwoju. Brak strategii lub jej symulowanie na poziomie lokalnym skłaniają do formułowania propozycji wskaźników
wyprowadzonej ze schematów wskaźników właściwych do oceny strategii zrównoważonego rozwoju na poziomie gospodarek krajowych.
7 M. Wackernagel, How big is our Ecological Footprint? Using the concept of appropriated carrying capacity for measuring sustainability, The Write Stuff, Vancouver 1994.
37
Z pewnością jest to podejście niewystarczające i mało skuteczne. Należy promować i propagować punkt widzenia wymagający partycypacyjnej i kompleksowej oceny
zrównoważonego rozwoju jako jedynej odpowiedniej dla poziomu lokalnego. Włączenie do tworzenia wskaźników wszystkich istotnych interesariuszy łączy się wprost
z oczekiwanymi na poziomie lokalnym zaangażowaniem i twórczą współpracą obywateli z instytucjami odpowiedzialnymi za stan krajowej sprawozdawczości statystycznej, a więc z partycypacją, szczególnie ważną w sprawie aktywnego wspierania zrównoważonego rozwoju.
2.3.
PRZYKŁAD MILANÓWKA
2.3.1.
Strategia zrównoważonego rozwoju
W latach 2003-2005 opracowana została Strategia zrównoważonego rozwoju
miasta Milanówka na lata 2004-20208. Początkowo, na zlecenie miasta, prace nad
strategią wykonywał Bałtycki Instytut Gmin, jednak w fazie końcowej strategia była
dopracowywana własnymi siłami Urzędu Miasta Milanówka. Tworząc strategię zrównoważonego rozwoju starano się zachować zgodność z istniejącymi już wówczas dokumentami: Planem rozwoju lokalnego oraz Wieloletnim planem inwestycyjnym.
Mniej więcej w tym samym czasie zakończyły się prace nad Programem ochrony
i kształtowania środowiska miasta Milanówka wraz z Planem gospodarki odpadami
na lata 2004-2011. Wciąż nie wykonano jednak inwentaryzacji przyrodniczej, która
powinna dać solidne podstawy do opracowania strategii zrównoważonego rozwoju,
jak też do planu rozwoju lokalnego i programu ochrony i kształtowania środowiska.
Prace nad strategią zawierały także element partycypacyjny: przeprowadzono
konsultacje dokumentu z mieszkańcami. Zorganizowano spotkanie konsultacyjne, na
którym zabierali głos głównie przedstawiciele lokalnych organizacji pozarządowych.
Istniała także możliwość zgłoszenia uwag do strategii na piśmie, ale brak w Strategii
informacji o ich uwzględnieniu.
W strategii określono cel nadrzędny rozwoju miasta oraz cele długookresowe.
Celem nadrzędnym jest utrzymanie i wzmacnianie dotychczasowego charakteru miasta-ogrodu9. Strategiczne cele długookresowe, które według strategii wpisują się
w wyżej wymieniony cel nadrzędny, przedstawia tabela 2.1. Odnoszą się one do środowiska, gospodarki i społecznych aspektów rozwoju.
Stanowi ona załącznik do uchwały nr 336/XXIX/05 Rady Miasta Milanówka z dnia 20 grudnia
2005 roku.
9 Rada Miasta Milanówka, Strategia zrównoważonego rozwoju miasta Milanówka na lata
2004-2020. Aktualizacja. Załącznik do uchwały nr 373/XXXII/09 Rady Miasta Milanówka z dnia
18 grudnia 2009 r., s. 64.
8
38
Tabela 2.1.
Strategiczne cele długookresowe zrównoważonego rozwoju Milanówka
Cel strategiczny
Modernizacja miasta – Przyspieszenie działań modernizacyjnych Milanówka
Ekologia – Podniesienie poziomu działań władz samorządowych, biznesu i mieszkańców na rzecz
zrównoważonego rozwoju miasta
Kultura, turystyka, rekreacja – Rozwój funkcji kulturowej, turystycznej i rekreacyjnej miasta w oparciu
o tradycję i historię
Mieszkańcy – Nieustanna dbałość o wysoki poziom życia mieszkańców miasta
Społeczeństwo obywatelskie – Kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego
Przedsiębiorczość – Rozwój nowych przedsięwzięć gospodarczych i wzmocnienie kondycji istniejących firm
w Milanówku
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rada Miasta Milanówka, Strategia zrównoważonego
rozwoju miasta Milanówka na lata 2004-2020. Aktualizacja. Załącznik do uchwały nr 373/XXXII/09
Rady Miasta Milanówka z dnia 18 grudnia 2009 r., s. 64-65.
Wszystkim celom długookresowym w strategii przypisano w podpunktach hasła,
określające, w jaki sposób mają one być realizowane, przy czym część tych podpunktów
stanowią sformułowania określające cele operacyjne, natomiast część stanowią przypisane celom strategicznym formy ich realizacji. Przykładami celów podrzędnych są:
„poprawa stanu sieci gazowniczej” i „rozwój turystyki, w tym kwalifikowanej”, natomiast przykładami form realizacji celów są: „modernizacja sieci elektroenergetycznej”,
„budowa ścieżek rowerowych” i „działanie na terenie miasta Forum Oświatowego
(integracja nauczycieli na wszystkich poziomach nauczania, korelacja programów
i wymagań, szkolenia)”. Z założenia wskaźniki dobiera się do celów, nie do form
ich realizacji, dlatego takie błędy formalne utrudniają proces doboru wskaźników.
Sformułowanie samych celów strategicznych również budzi kilka wątpliwości.
Przykładowo, z przypisanych do pierwszego celu podpunktów wynika, że chodzi
w nim nie o „przyspieszenie działań modernizacyjnych”, lecz o po prostu modernizację infrastruktury miejskiej. Podobnie, „nieustanna dbałość o wysoki poziom życia
mieszkańców miasta” mogłaby zostać zastąpiona na przykład podniesieniem poziomu
życia mieszkańców miasta. Również cel 5 nie jest klarowny – czy chodzi o to, by
„kształtować”, czy o „społeczeństwo obywatelskie”. Być może w czasie tworzenia strategii pojęcie kapitału społecznego nie było jeszcze tak popularne, jednak dziś można
zaproponować określenie celu 5 jako „podniesienie poziomu kapitału społecznego”.
Należałoby zweryfikować sformułowania zawarte w Strategii w rozdziale 4 Uwarunkowania i cele rozwoju. Ma to zasadnicze znaczenie, gdyż w procesie zarządzania
powinno się najpierw formułować cele strategiczne, a później, mając na uwadze raz
określone cele strategiczne, opracowywać cele podrzędne (operacyjne) i podporządkowane im programy działań, które mają doprowadzić do osiągnięcia celów. Sformułowanie celów ma także bardzo duże znaczenie w monitoringu realizacji strategii.
Istnieje różnica pomiędzy sprawdzaniem, czy władze miasta nieustannie dbają
39
o wysoki poziom życia mieszkańców, a oceną, czy poziom życia mieszkańców rzeczywiście się podniósł.
W rozdziale 6 Strategii zawarto programy operacyjne podporządkowane każdemu z sześciu celów strategicznych. Zestawiając rozdział 4 z rozdziałem 6 można
dostrzec wiele niespójności. Cele podrzędne z rozdziału 4 powinny przekładać się
w prosty sposób na programy operacyjne. Tymczasem, na przykład budowa ścieżek
rowerowych w rozdziale 4 przypisana jest do celu 3, a w rozdziale 6 do celu 1. Bałagan
ten wynikać może z tego, że w strategię zrównoważonego rozwoju starano się wpisać
we wcześniej planowane i już istniejące projekty.
Z jednej strony to dobrze, że miasto od dawna kierowało się priorytetami wpisującymi się w zrównoważony rozwój, z drugiej strony proces planowania strategicznego mógł zostać zaburzony tymi wcześniejszymi planami. Zaleca się na przyszłość
trzymanie się logicznej kolejności w opracowywaniu strategii: najpierw analiza obecnej sytuacji miasta, następnie wskazanie atutów, słabości, szans i zagrożeń rozwoju,
na podstawie tego wybór najpilniejszych i najważniejszych celów do realizacji, a dopiero w dalszej kolejności wybór programów, które pomogą osiągnąć najważniejsze
cele. Mogą to być programy już wcześniej planowane, ale tylko wtedy, gdy faktycznie
odpowiadają obecnym potrzebom miasta.
Wiele celów podrzędnych nie zostało uwzględnionych wśród programów operacyjnych, a czas przewidziany na realizację wielu programów operacyjnych kończy się
kilka lub nawet kilkanaście lat przed końcem okresu, na który przewidziana była
realizacja strategii. Być może miasto mogłoby dopisać do listy programów operacyjnych nowe, odnoszące się do dostrzeżonych i spisanych w podpunktach potrzeb.
Te programy operacyjne mogłyby zostać zrealizowane po zakończeniu wcześniej zaplanowanych. Strategia nabrałaby wówczas spójności i wskazywała dalsze kierunki
działań przyszłym władzom miasta.
2.3.2.
Wskaźniki monitoringu realizacji strategii
Wszystkie wskaźniki monitoringu realizacji strategii, jakie znalazły się w Strategii zrównoważonego rozwoju Milanówka uchwalonej w 2005 roku, przedstawiono
w tabeli 2.2. Gdy dobierano wskaźniki, starano się uwzględnić to, co istotne dla miasta
z ekonomicznego i społecznego punktu widzenia. Logiczne jest założenie, że te istotne
dla miasta kwestie zostały już wcześniej poruszone w strategii – w analizie miasta
oraz sformułowanych celach. Wskaźniki powinny bowiem pokazywać, czy cele zostały
osiągnięte i czy programy operacyjne zostały wykonane i przyniosły oczekiwane efekty.
Można do każdego wskaźnika z zestawu zastosować elementarne kryteria doboru wskaźników: mierzalność, zasadność w danym przypadku i klarowność. Kryterium
mierzalności teoretycznie spełniają prawie wszystkie wskaźniki z tabeli 2.2. Fakt,
że coś da się policzyć, nie oznacza, że jest to robione w bieżącej pracy miasta, a nawet
jeśli jest, to niekoniecznie w rzetelny sposób.
Problem z dostępnością danych można zobrazować za pomocą przykładu klasy
czystości wód powierzchniowych na terenie Milanówka. Dane dla tego wskaźnika ist40
nieją tylko dla rzeki Rokitnicy. Problem rzetelności danych najlepiej zobrazuje fakt,
że nie ma prowadzonego systematycznego monitoringu dzikich wysypisk śmieci.
Z informacji pracownika Referatu Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Milanówka wynika, że miejsca takie są zgłaszane przez mieszkańców lub firmę sprzątającą miasto,
gdy zostaną zauważone, ale nie obserwuje się systematycznie całego obszaru miasta
(lub chociażby punktów szczególnie narażonych na takie zjawisko). Więcej przykładów zawiera tabela 2.2.
Trudniej sprawdzić zasadność niektórych wskaźników, gdyż nie wszystkie kwestie zostały wystarczająco szczegółowo opisane w strategii, na przykład nie wskazano,
dlaczego sieć energetyczna wymaga modernizacji – czy problemem są przerwy w dostawie energii czy też co innego. Ani w opisie miasta, ani w formułowanych celach
i programach operacyjnych nie pojawiają się informacje o braku chodników. Dlatego
trudno stwierdzić, z jakiego powodu w zestawie zawarto wskaźnik „ilość dróg gminnych bez chodników”. Czytelnik może się domyślić, że jest to element modernizacji
dróg, ale rodzi się wówczas pytanie, dlaczego nie zawarto w zestawie ilości dróg nieutwardzonych, o których wcześniej wspomniano w strategii. Zasadność wskaźnika
„powierzchnia mieszkalna przypadająca na mieszkańca” budzi wątpliwości, ponieważ
w kontekście celu – wysokiego poziomu życia mieszkańców – wskaźnik ten powinien
wzrastać, natomiast wobec potrzeby budowy mieszkań socjalnych, a więc o małej
powierzchni mieszkalnej na mieszkańca, wskaźnik ten powinien spadać. Podobnie,
rosnąca „roczna liczba mieszkańców uczestnicząca w spotkaniach z władzami samorządowymi” może z jednej strony wskazywać na wzrost aktywności i świadomości
obywatelskiej mieszkańców, ale z drugiej strony może ilustrować rosnącą liczbę problemów i nieporozumień pomiędzy mieszkańcami a władzami miasta.
Rozważając, czy wskaźniki spełniają kryterium klarowności, należy zadać pytanie, czy jest jednoznacznie określone, co mierzy wskaźnik. Odnośnie przerw w dostawie energii elektrycznej nie jest jasne, czy wlicza się przerwy dotyczące całego obszaru miasta, czy tylko jego części czy nawet fragmentu ulicy. Wskaźnik „liczba drzew
poddawanych zabiegom pielęgnacyjnym” nie określa, czy chodzi także o zabiegi pielęgnacyjne wykonywane przez mieszkańców na własnych działkach, czy tylko te wykonywane przez miasto na miejskich terenach zielonych. Procentowy wskaźnik
powierzchni terenów zielonych łatwo odnieść do miejskich terenów zielonych, ewentualnie osiedlowych terenów zielonych, a w Milanówku zielone są także liczne prywatne ogrody. Nie wiadomo jednak, czy wskaźnik ma je obejmować. Można mieć wątpliwości, czy dwa materace i kilka butelek leżące w lesie to jest już dzikie wysypisko
śmieci czy jeszcze nie i czy sterty śmieci znajdujące się na dwóch krańcach nieogrodzonej działki to jedno dzikie wysypisko czy dwa. Te i inne wątpliwości powinny
zostać rozwiane w opublikowanym dokumencie, aby zestaw wskaźników monitoringu
realizacji strategii mógł zostać wykorzystany w praktyce.
Zawarte powyżej uwagi i treść tabeli 2.2 obrazują pole do działania na rzecz
udoskonalenia monitoringu zrównoważonego rozwoju, które zostało podjęte w pracy
41
magisterskiej J. Gutowskiej10. Uwagi krytyczne nie zmieniają oceny, że strategia milanowska jest wielce obiecująca i znajduje się w ścisłej czołówce wśród podobnych wieloletnich dokumentów gmin powiatu grodziskiego.
Tabela 2.2.
Krytyka wskaźników monitoringu realizacji Strategii zrównoważonego rozwoju Milanówka
z 2005 roku
Lp. Cel
Liczba przerw
w dostawie energii
elektrycznej
Stopień
skanalizowania
miasta
1
2
1
3
4
5
6
7
8
2
9
10
11
Wskaźnik
Liczba gospodarstw
domowych
posiadających
przyłącze gazowe
Liczba gospodarstw
posiadających szybkie
łącze internetowe
Liczba dróg gminnych
bez chodników
Liczba wydanych
zezwoleń na wycinkę
drzew zdrowych
i obumarłych
Liczba drzew poddawanych zabiegom
pielęgnacyjnym
Procentowy
wskaźnik powierzchni
terenów zielonych
Liczba metrów
bieżących cieków
wodnych poddanych
konserwacji
Procentowy
wskaźnik śmieci
segregowanych
Liczba dzikich
wysypisk śmieci
na terenie gminy
Uwagi
Kilka możliwych przyczyn zmian wartości wskaźnika,
na przykład: modernizacja sieci, mniejsza ilość wichur
lub remontów – problemy z interpretacją.
Wskaźnik ten można zobrazować na dwa sposoby –
poprzez procent ludności korzystający z kanalizacji
lub poprzez stosunek długości istniejącej sieci
kanalizacyjnej do długości sieci projektowanej.
Jak wyżej, ponadto: bardziej porównywalny byłby
procent; Istniejąca sieć gazowa określana jest na 95%
zapotrzebowania, jednak korzysta z niej w 2010 roku
dopiero 73,2% mieszkańców.
Bardziej porównywalny byłby procent.
Bardziej porównywalny byłby procent.
Nieznana wartość optymalna – problemy
z interpretacją.
Dostępność
danych
Brak danych
Dane dostępne
lub możliwe
do oszacowanie
Dostępne dane
o % ludności,
brak danych
o długości sieci
Dostępne dane
szacunkowe dla
2002 i 2005 r.
Częściowo
dostępne
Dane dostępne
Kilka możliwych przyczyn zabiegu pielęgnacyjnego:
nadłamanie lub obumarcie gałęzi, kolizja z obiektami
lub urządzeniami, kształtowania koron drzew.
Powierzchnia terenów zielonych wśród terenów
ogólnodostępnych i osiedlowych stanowi niewielki
procent powierzchni Milanówka, ale prywatne działki
są w znacznym stopniu pokryte zielenią.
W Milanówku występują różne rodzaje cieków –
traktowanie wszystkich w taki sam sposób nie wydaje
się właściwe. Bardziej porównywalny byłby procent.
Dane dostępne
Nieprecyzyjne sformułowanie, nazwa wskaźnika
powinna być sformułowana następująco: procent
śmieci segregowanych zbieranych przez miasto.
Co dzieje się z posegregowanymi śmieciami?
Dane zbierane w sposób nieuporządkowany.
Brak definicji dzikiego wysypiska śmieci.
Dane dostępne
Dostępne dane
niepełne
Dane dostępne
Dane dostępne
J. Gutowska, Ocena realizacji strategii zrównoważonego rozwoju Milanówka, praca magisterska, Międzywydziałowe Studia Ochrony Środowiska, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2011.
10
42
Lp. Cel
12
13
14
15
16
17
3
18
19
20
21
22
23
24 4
25
26
Wskaźnik
Procent budżetu gminy
wykorzystany na
ochronę środowiska
Klasa czystości
zbiorników i cieków
wodnych na terenie
gminy
Środki budżetu
miasta wydane
na turystykę
Liczba imprez kulturalnych i sportowych
w roku, w tym organizowanych wspólnie
z powiatem
Liczba zorganizowanych poza szkołą
kursów informatycznych dla mieszkańców Milanówka w
ciągu roku
Łączna długość tras
turystycznych na
terenie miasta, w tym
ścieżek rowerowych
Łączny nakład
druków promocji
turystycznej
Uwagi
Dostępność
danych
Nie określono, co zalicza się do wydatków na ochronę
środowiska.
Dane dostępne
Właściwie jest to kilka wskaźników (dla każdego
zbiornika/cieku jedna liczba). Wymaga innego
sformułowania.
Dostępne tylko
dane o klasie
czystości
Rokitnicy
Dane dostępne
Miasto przeznacza środki na turystykę okazjonalnie;
Dane Urzędu Miasta Milanówka niespójne z danymi
BDL. Bardziej porównywalny byłby procent.
Dlaczego sportowe i kulturalne razem?
Jak to interpretować? Tylko pojedyncze imprezy
organizowane były wspólnie z powiatem
i ta współpraca niezbyt dobrze się układała.
Miasto zorganizowało kursy komputerowe
dla mieszkańców Milanówka lub osób pracujących
w Milanówku. Kursy były tylko w ciągu 3 lat.
W aktualizacji strategii zrezygnowano z zapisu
„obniżenia poziomu bezrobocia”.
Trasa „Mały Londyn” nie ma długości, jest zbiorem
obiektów historycznych. Ścieżka rowerowa wzdłuż
drogi wojewódzkiej nie jest trasą turystyczną, a raczej
alternatywnym szlakiem komunikacyjnym
Czy uwzględniać tylko druki wydane przez Urząd
Miasta Milanówka, czy także przez lokalne organizacje
pozarządowe i artykuły o Milanówku drukowane
w gazetach?
Liczba obiektów
Różne rozmiary obiektów; Jak traktować obiekt
sportowych wolnego sezonowy – basen odkryty? Wskaźnik w tej formie
wstępu dla młodzieży nie daje się porównać z innymi gminami.
Liczba miejsc
Liczba obiektów czy łóżek? Od 2009 roku w Milanówku
noclegowych
funkcjonuje tylko jeden prywatny obiekt oferujący
10 miejsc noclegowych.
Liczba udzielonych
Tylko 10 miejsc noclegowych.
noclegów
Parametry jakości
Który/e parametr/y? Według burmistrza informacja
wody pitnej
o zdatności do picia jest wystarczająca.
Procent budżetu
W tym przypadku sugeruje się raczej wskaźnik
miasta przeznaczany odnośnie efektów, a nie nakładów. Co jest zaliczane
na inwestycje
do inwestycji oświatowych (na przykład
oświatowe
czy działalność forum oświatowego jest zaliczana)?
Liczba osób korzysta- Na podstawie dostępnych danych można jedynie
jących rocznie z oferty przedstawić sumę uczestników poszczególnych imprez
instytucji kultury
(jeśli jedna osoba była na kilku imprezach w ciągu tego
na terenie gminy
samego roku, liczona jest kilkakrotnie).
Średni wskaźnik
Problemy z interpretacją. Czy wzrost wartości tego
powierzchni
wskaźnika byłby pozytywny – wszak jeśli człowiek
mieszkalnej
użytkuje więcej zasobów (w tym wypadku przestrzeni)
przypadającej
niż wystarcza mu do życia, świadczy to o niezbyt
na mieszkańca
proekologicznym stylu życia.
Stopa bezrobocia
Rejestrowanego.
Dane dostępne
Dane dostępne
Dane dostępne
Dostępne dane
szacunkowe,
niepełne
Dane dostępne
Dane dostępne
Dane dostępne
Prawdopodobnie
dane dostępne
Dane dostępne
Dane dostępne,
niepełne
Dane dostępne
Dane dostępne
43
Lp. Cel
27
28
29
30
5
31
32
33
34
35
6
36
37
Wskaźnik
Uwagi
Dostępność
danych
Liczba przestępstw,
na przykład pobić,
rozbojów, włamań
do domów
i mieszkań, kradzieży
samochodów
Liczba organizacji
pozarządowych
Niekonkretność – których przestępstw? Wszystkich
razem?; Bardziej porównywalna byłaby liczba
przestępstw na mieszkańca.
Dane dostępne
Bardziej porównywalna byłaby liczba organizacji
pozarządowych na mieszkańca.
Liczba osób działających w organizacjach
pozarządowych
Ankietowa ocena
pracy UMM i pozostałych samorządowych
jednostek organizacyjnych
Roczna liczba mieszkańców uczestnicząca
w spotkaniach
z władzami
samorządowymi
Procentowy udział
mieszkańców
w imprezach kulturalnych i sportowych
w ciągu roku
Liczba inicjatyw
obywatelskich
Procent budżetu
przeznaczony
na promocję
gospodarczą
Środki wydane na
uzbrojenie terenów
inwestycyjnych
Średni czas uzyskania
pozwolenia na budowę
Liczba podmiotów
gospodarczych
działających
na terenie miasta
Bardziej porównywalny byłby procent osób.
Dane dostępne
dla 2005 i 2009
roku
Brak danych
Niekonkretność – których jednostek? Wszystkich?
Brak danych
Różne możliwe przyczyny zmian wartości.
Dane dostępne
Brakuje informacji o tym, jaką część uczestników
imprez odbywających się w Milanówku stanowią
mieszkańcy oraz o tym, ile osób uczestniczyło
w kilku imprezach w tym samym roku.
Brak danych
Problemy z interpretacją – nie wiadomo, ile osób
uczestniczyło w inicjatywie ani jakie one były
W odpowiedzi na wniosek udzielono autorce
informacji, że: „Ze względu na specyfikę Miasta-Ogrodu
Urząd nie przeznacza środków na ten cel.”
Dane dostępne
W odpowiedzi na wniosek udzielono autorce informacji, że: „nie są przeznaczane oddzielne środki
na uzbrojenie terenów inwestycyjnych”.
Liczony od złożenia wniosku o pozwolenie na budowę
czy od początku procesu związanego
z przekwalifikowaniem działki na budowlaną?
Bardziej porównywalna byłaby liczba podmiotów…
na mieszkańca; Samo istnienie podmiotów jest bardzo
powierzchowną informacją – problemy z interpretacją
Dane dostępne,
na stałym,
zerowym
poziomie
Brak danych/
Wartości zerowe
Brak
precyzyjnych
danych
Dane dostępne
Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Gutowska, Ocena realizacji strategii zrównoważonego rozwoju Milanówka, praca magisterska, Międzywydziałowe Studia Ochrony Środowiska,
Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2011.
Z kontaktów bezpośrednich i przeprowadzonych rozmów z radnymi i urzędnikami
wynika, że w 2007 roku podjęto analizę realizacji strategii, która, podobno, wypadła
dobrze, ale dokument na ten temat nie został opublikowany, a kolejne zmiany na stanowisku sekretarza nie ułatwiają wyjaśnienia tej historii w 2011 roku.
44
Osoby zaangażowane w tamte działania twierdzą, że urzędnicy obowiązkowo
powinni zbierać dane do monitoringu realizacji strategii, jednak wyraźnie nie wywiązali się z tego obowiązku w ostatnich latach. Gdy 6 grudnia 2010 roku złożono pierwszy wniosek o udostępnienie danych o wartościach wskaźników, pracownicy urzędu
miasta często nie wiedzieli, gdzie można je znaleźć. Część z nich wykazała się życzliwością i chęcią pomocy, jednak dopiero złożenie drugiego wniosku osobiście u burmistrza doprowadziło do uzyskania zbiorczej, pisemnej odpowiedzi na zapytania zawarte we wniosku. W ten sposób można było zorientować się, że nie funkcjonuje ani system zarządzania realizacją strategii zrównoważonego rozwoju Milanówka, ani system
monitoringu realizacji strategii. Ponadto, niektórzy urzędnicy szczerze dziwili się,
że ktoś prosi o takie dane, twierdząc, że do niczego się one nie przydadzą lub że po
prostu nie mają sensu.
Warto wspomnieć fakt, że Strategia zrównoważonego rozwoju Milanówka była
już raz aktualizowana11. W jej ramach nie odwołano się do analizy wskaźnikowej
realizacji strategii, lecz raczej do tego, w jakim stopniu zrealizowano programy operacyjne (czy uda się je zakończyć w przewidzianym czasie, czy miasto nadąża z finansowaniem programów) i czy wizja miasta się nie zmieniła. Aktualizacja była także konsultowana z mieszkańcami i na spotkaniu z organizacjami pozarządowymi. Dlaczego
nie użyto wskaźnikowej analizy? Czyżby uznano, że na nią za wcześnie? Czyżby chciano zrezygnować z tego narzędzia, ale jednak pozostawiono je w strategii, aby to jeszcze rozważyć? Nie znamy odpowiedzi na to pytanie. A może wartości wskaźników nie
były przydatne do zmian w strategii? Faktem jest, że trudno je interpretować w takiej
postaci, w jakiej zostały zapisane w strategii, dodatkowo nie mając wielu potrzebnych
danych (tabela 2.2).
2.3.3.
Doskonalenie zestawu wskaźników
Po zapoznaniu się z sytuacją rozpoczęto poszukiwania możliwości poprawy zestawu z wykorzystaniem istniejących danych. Przedmiotem zainteresowania są mierniki pozwalające stwierdzić, czy Milanówek dokonuje postępu w zakresie zrównoważonego rozwoju i co trzeba poprawić, aby jego rozwój następował faktycznie
w tym kierunku. Przyjęto, że zrównoważony rozwój Milanówka należy rozumieć tak,
jak rozumieją go autorzy strategii i potrzebne są wskaźniki, które pokażą, czy Milanówek realizuje cele strategiczne.
W ciągu kilku lat (przed upływem 2020 roku, do którego miała obowiązywać
opracowana strategia) niektóre uwarunkowania miasta mogą się dość znacznie zmieniać. Odnosi się to także do tych uwarunkowań, które wpłynęły na sformułowanie
celów w ich obecnym kształcie i na rezygnację z postawienia innych lub inaczej sformułowanych celów. Z tego powodu uzasadnione wydaje się monitorowanie uwarunkowań kluczowych dla miasta.
11
Uchwała nr 373/XXXII/09 Rady Miasta Milanówka z dnia 18 grudnia 2009 roku.
45
Kryteriami, jakie powinny spełniać wskaźniki, są kryteria proponowane przez
N. Holman12: wskaźnik powinien być mierzalny, zasadny w danym przypadku i klarowny. Niestety, spełnienie wszystkich tych kryteriów równocześnie jest często
niemożliwe, przykładowo w związku z brakiem danych na poziomie gminy dla pożądanych wskaźników. Szukano także wskaźników mogących stanowić punkt odniesienia – przykładowo wartości wskaźników dla całego województwa mazowieckiego,
dla których istniałyby dane (w przypadku wskaźników, dla których takie porównanie
ma sens). Szukano więc tak sformułowanych wskaźników, żeby porównywanie ich
z innymi gminami Mazowsza było sensowne, czyli wartości względnych raczej
niż bezwzględnych (przykładowo nie „liczba podmiotów gospodarczych”, lecz „liczba
podmiotów gospodarczych na mieszkańca”). Kryterium mierzalności, na pozór
najprostsze do spełnienia z trzech przytaczanych przez N. Holman, zostało więc
w pewnym sensie rozszerzone o dostępność danych i wartości odniesienia oraz możliwość użycia oceny względnej.
W procesie dobierania wskaźników spełniających także kolejne kryteria –
zasadności i klarowności – posłużono się badaniem ankietowym, przeprowadzonym
na próbie 100 osób z Milanówka. Głównym celem ankiety było zbadanie, jak ważne
są poszczególne wskaźniki dla mieszkańców. Przy okazji odpowiedzi na te pytania,
respondenci mogli wyrazić wątpliwości, jakie budzi dany wskaźnik i włączenie go
do zestawu monitoringu zrównoważonego rozwoju. Tym sposobem próbowano
dowiedzieć się, czy proponowany wskaźnik jest zrozumiały dla mieszkańców. Mogli
także wysunąć własne propozycje wskaźników, które powinny być monitorowane,
ocenić ich ważność i wyrazić uzasadnienie. Poprzez użycie badania ankietowego,
metoda doboru wskaźników nabrała charakteru partycypacyjnego. Końcowy zestaw
wskaźników spełnia także kryterium akceptacji lokalnej społeczności. Badanie umożliwiło poznanie hierarchii wartości lokalnej społeczności, co może mieć znaczenie dla
decyzji władz miasta o wykorzystaniu wyników tej pracy w praktyce.
W pierwszym etapie pracy nad zestawem mierników, odrzucono wskaźniki,
dla których nie można było uzyskać danych oraz sprecyzowano wskaźniki, które
wymagały dookreślenia. Następnie starano się dobrać w oparciu o dostępne dane
wskaźniki, które mogłyby zastąpić odrzucone lub uzupełnić inne luki tematyczne
dostrzeżone w zestawie (głównie kierowano zapytania do Urzędu Miasta Milanówka
oraz przeglądano BDL).
Zebrane w ten sposób propozycje wskaźników, łącznie z tymi, których pozostawienie w zestawie bez żadnych zmian wydawało się słuszne, umieszczono w ankiecie
i poproszono mieszkańców Milanówka o ocenę w skali od 1 do 5: jak ważne jest
dla nich, żeby dany wskaźnik był monitorowany. Obliczono średnie arytmetyczne dokonanych ocen i utworzono ranking wszystkich wskaźników, a także rankingi dla
czterech grup wskaźników: środowiskowych, społecznych, instytucjonalnych i gospodarczych. Jednak samo wysokie miejsce w rankingu nie było wystarczającym argumentem do pozostawienia wskaźnika w zestawie. W analizie starano się, żeby wszyst12
N. Holman, Incorporating local sustainability..., op. cit.
46
kie grupy były reprezentowane odpowiednio do hierarchii wartości mieszkańców,
którą zbadano pytając w ankiecie: czy jest dla pani/pana ważny stan środowiska przyrodniczego Milanówka?/żeby rozwijała się w Milanówku przedsiębiorczość?/średni
poziom jakości życia mieszkańców Milanówka? Nie pytano o instytucje, ale poproszono o ocenę pracy urzędu miasta.
Respondenci mieli także możliwość uzasadniania swojej oceny i komentowania
zaproponowanych wskaźników. Byli do tego zachęcani, ale nie było to obowiązkowe.
Jeśli jakiś wskaźnik wzbudzał kontrowersje wśród mieszkańców, było to argumentem
przeciw umieszczeniu go w zestawie. Oceny i komentarze respondentów okazały się
bardzo pomocne, przyczyniły się do wyłonienia wskaźników, które są najbardziej klarowne i zasadne według lokalnej społeczności.
Ponadto, w ankiecie zostawiono specjalne miejsce na propozycje nowych wskaźników, których monitorowania chcieliby mieszkańcy. Te propozycje należy wykorzystać w dalszej pracy nad zestawem wskaźników. Niestety, precyzyjne sprawdzenie
dostępności potrzebnych do ich konstrukcji danych wykraczało poza możliwości i tak
już obszernej pracy badawczej, a tym bardziej nierealne było przeprowadzenie kolejnej ankiety, dającej możliwość sprawdzenia, które z tych propozycji są ważne/akceptowane przez resztę społeczności. Stanowi to jednak ciekawe i ważne pole
dalszych badań.
Starano się dotrzeć z ankietą przede wszystkim do potencjalnych interesariuszy
w procesie zarządzania rozwojem miasta – osób, które są dobrze zorientowane w tym,
co dzieje się w mieście i mogą mieć wpływ na jego politykę (burmistrz miasta, radni,
działacze lokalnych organizacji pozarządowych, przedsiębiorcy prowadzący firmy
w Milanówku, urzędnicy). Ponadto każdy, kto chciał, mógł zabrać głos wypowiadając
się poprzez Internet, klikając link do tej samej ankiety na stronie miasta Milanówka
i wypełniając ją.
Proces doboru wskaźników zrównoważonego rozwoju jest otwarty13. W razie
zmian w strategii lub pojawienia się nowych możliwości, przykładowo uzyskania dostępu do danych, należy ponownie rozważyć modyfikację zestawu. Z racji dużej różnorodności tematów, których dotyczyły wskaźniki, nie wprowadzono jednolitego schematu doboru wskaźników, lecz przeanalizowano włączenie do zestawu każdego
wskaźnika oddzielnie. Ponieważ zestaw proponowany w strategii (tabela 2.1) liczył
ponad 30 wskaźników, starano się nie przekroczyć tej liczby, aby monitoring był przystępny i przejrzysty. Z tego samego powodu wyróżniono wskaźniki kluczowe i pomocnicze.
M. S. Reed, E. D. Fraser, A. J. Dougill, An adaptive learning process for developing and applying
sustainability indicators with local communities, “Ecological Economics” 2006 No. 59, pp. 406-418.
13
47
2.3.4.
Zaproponowane zmiany
Ponieważ założono monitorowanie nie tylko osiągania celów, ale także kluczowych uwarunkowań, proponuje się prezentować wskaźniki nie według celów, lecz
pogrupowane w czterech grupach odpowiadających wymiarom zrównoważonego
rozwoju: środowiskowe, społeczne, instytucjonalne i gospodarcze. Sześć strategicznych celów łatwo przyporządkować tym czterem grupom, więc jest to niewielka
zmiana. Dzięki takiemu pogrupowaniu łatwiej zobaczyć, jak reprezentowane są poszczególne wymiary zrównoważonego rozwoju w zestawie i czy odpowiada to hierarchii wartości mieszkańców.
W grupie wskaźników środowiskowych proponuje się, oprócz liczby wydanych
zezwoleń na wycięcie drzew, monitorować liczbę drzew zasadzonych przez miasto
w danym roku. Oprócz powierzchni terenów zielonych uznano, że należy włączyć
do zestawu procent powierzchni biologicznie czynnej. Zamiast klasy czystości wód
powierzchniowych sugeruje się monitorowanie zużycia wody na odbiorcę. Rezygnuje
się z parametrów jakości wody pitnej, liczby gospodarstw posiadających przyłącze
gazowe. Zamiast przerw w dostawie energii elektrycznej zasugerowano zużycie energii elektrycznej na mieszkańca. Dodatkowo proponuje się uwzględnić udział odpadów
biodegradowalnych.
Wśród wskaźników społecznych pozostawiono liczbę imprez kulturalnych
i sportowych, ale bez imprez organizowanych wspólnie z powiatem. Rezygnuje się
z liczby osób korzystających z oferty instytucji kultury i udziału mieszkańców w imprezach. Temat warunków edukacji reprezentuje liczba uczniów przypadających
na jeden szkolny komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów.
Opiekę zdrowotną sugeruje się monitorować poprzez liczbę porad udzielonych w placówkach podstawowej opieki zdrowotnej na mieszkańca. Pozostawia się powierzchnię użytkową mieszkań na mieszkańca. Liczbę przestępstw i liczbę organizacji pozarządowych zaleca się monitorować w przeliczeniu na mieszkańca. Ponadto uznano,
że może się przydać włączenie do zestawu wskaźników obciążenia demograficznego:
ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym i ludność
w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym.
Za najważniejszy spośród wszystkich wskaźników mieszkańcy uznali pozyskane
przez miasto środki unijne na mieszkańca. Oprócz tego w grupie wskaźników instytucjonalnych proponuje się monitorować frekwencję wyborczą oraz wydatki na administrację publiczną na mieszkańca. Ankietowa ocena pracy urzędu miasta i ankietowa
ocena pozostałych jednostek samorządowych również zostały ocenione jako ważne,
więc sugeruje się, żeby miasto zaczęło wykonywać takie oceny, ale obecnie nie ma dostępnych danych, więc wskaźniki nie mogą być w zestawie.
Jeśli chodzi o wskaźniki gospodarcze, rezygnuje się z liczby podmiotów gospodarczych, natomiast proponuje się monitorować udział dochodów miasta z podatku
od zysków firm. Bardzo ważnym wskaźnikiem dla mieszkańców jest procent obszaru,
dla którego istnieją obowiązujące miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego
(wiąże się to też z czasem uzyskania pozwolenia na budowę, z którego się rezygnuje).
48
Usunięto z zestawu środki na uzbrojenie terenów inwestycyjnych (były do tej pory
zerowe), a także procent budżetu przeznaczony na promocję gospodarczą, nakład
druków promocji miasta, środki wydane na turystykę, liczbę miejsc noclegowych
i udzielonych noclegów. Temat turystyki wymaga pilnie dalszych poszukiwań, ponieważ jest ważny dla miasta, a nie udało się zidentyfikować ani jednego dotyczącego
tego tematu wskaźnika spełniającego rozpatrywane kryteria. Pozostawia się stopę
bezrobocia rejestrowanego. Zamiast dróg bez chodników włączono do zestawu procent dróg utwardzonych.
2.3.5. Proponowany zestaw wskaźników
Dzięki przeprowadzonym poszukiwaniom, badaniu ankietowemu i analizie zebranych informacji utworzono zestaw liczący 30 wskaźników. Wskaźniki te powiązane są ze wszystkimi celami strategicznymi (tabela 2.3). Często jeden wskaźnik wiąże
się więcej niż z jednym celem strategicznym. Cele te nie są reprezentowane równomiernie w zestawie wskaźników. Jeśli jednak sprawdzimy, czy liczba wskaźników
w poszczególnych grupach odpowiada hierarchii wartości, na przykład porównując
liczbę wskaźników dla poszczególnych grup (wartości w tabeli 2.4) z oceną respondentów, jak ważne są poszczególne aspekty lokalnego rozwoju (rysunek 2.1), wydaje
się, że zestaw ten można uznać za odzwierciedlający hierarchię wartości lokalnej społeczności.
Tabela 2.3.
Cel strategiczny:
1. Modernizacja
miasta
2. Ekologia
3. Kultura,
turystyka, rekreacja
4. Mieszkańcy
5. Społeczeństwo
obywatelskie
6. Przedsiębiorczość
Liczba wskaźników w zestawie dotyczących poszczególnych celów strategicznych
Liczba
wskaźników
ogółem
6
13
2
10
3
4
Liczba
wskaźników
kluczowych
3
5
1
3
0
2
Źródło: J. Gutowska, Ocena realizacji Strategii zrównoważonego rozwoju..., op. cit., s. 125.
49
Tabela 2.4.
Liczba wskaźników w zestawie należących do poszczególnych grup tematycznych
Grupa
wskaźników:
Środowiskowe
Społeczne
Instytucjonalne
Gospodarcze
12
10
3
5
5
2
1
2
Liczba
wskaźników
ogółem
Liczba
wskaźników
kluczowych
Źródło: Ibidem, s. 157-158.
Rysunek 2.1.
Ocena respondentów, poszczególnych aspektów lokalnego rozwoju
90
liczba odpowiedzi
nieważne
ważne
bardzo ważne
79
80
68
70
60
47
50
40
28
30
21
25
28
20
10
4
0
0
stan środowiska
przyrodniczego
poziom jakości życia
rozwój
przedsiębiorczości
kategoria oceniana pod względem ważności
Źródło: ibidem, s. 121.
Utworzony zestaw może być wciąż udoskonalany (sugerowane kierunki dalszej
pracy są omawiane w źródłowym opracowaniu14). Jego słabą stroną jest fakt, że dla
niektórych wskaźników brakuje punktu odniesienia, co zdecydowanie utrudnia interpretację. Ponadto brakuje na przykład wskaźników obrazujących stan turystyki, dość
mocno podkreślanej w strategii dziedziny. Zdecydowanie jednak lepiej używać niedoskonałego zestawu niż nie prowadzić żadnego monitoringu.
W polskiej administracji bardzo brakuje nawyku dokonywania ewaluacji prowadzonych działań i polityk. Nie sposób tego zmienić z dnia na dzień, ale najwyższy czas
czynić wyraźne kroki w tym kierunku. Bez sprawdzania efektów wdrażania przyjętych strategii nie jest możliwe efektywne zarządzanie15. Dlatego wszystkim jednostJ. Gutowska, Ocena realizacji Strategii ..., op. cit., s. 126-129.
A. K. Koźmiński, Na czym polega zarządzanie? w: Zarządzanie: teoria i praktyka, red. A. K.
Koźmiński, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 59.
14
15
50
kom samorządowym, które odgrywają bardzo dużą rolę we wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, zaleca się stosowanie wskaźników, tworzenie nowych i doskonalenie
istniejących. Praca nad zestawem wskaźników zrównoważonego rozwoju Milanówka
pokazała, że połączenie eksperckiego podejścia do selekcji wskaźników z partycypacyjnym może dać obiecujące rezultaty.
***
Tworzenie wskaźników zrównoważonego rozwoju polega na właściwym wyborze zagadnień, które mają zostać włączone do analizy, a następnie na określeniu, jakie
dane lub dane przetworzone będą te zagadnienia opisywały liczbowo pod kątem
zgodności z koncepcją zrównoważonego rozwoju. Ponadto, wszędzie tam, gdzie to
możliwe, trzeba poszukiwać punktu odniesienia (poziomu krytycznego, stanu idealnego, roku bazowego), który pozwalałby ocenić, czy obserwowane trendy prowadzą
we właściwym kierunku. Szczególnej roli nabiera aktywna łączność między odbiorcami wskaźników (eksperci, decydenci polityczni, społeczeństwo) a naukowcami proponującymi nowe rozwiązania w zakresie monitorowania zjawisk ekonomicznych,
społecznych i przyrodniczych składających się na zrównoważony rozwój. Obiecującym przykładem pozytywnych i pożądanych zmian niech będzie omówiony w artykule przykład – studium Milanówka koło Warszawy.
51
3
DZIAŁALNOŚĆ INNOWACYJNA
A ROZWÓJ GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY
ANNA GARDOCKA-JAŁOWIEC
Założenia Strategii Europa 2020 będącej kontynuacją założeń strategii lizbońskiej obowiązującej do 2010 roku postawiły przed państwami Unii Europejskiej (UE)
ambitne zadanie – budowania gospodarki opartej na wiedzy. Realizacja założeń strategii wymaga podejmowania działań, które dla Polski (ale i dla większości państw UE)
stanowią wyzwanie. Problemem gospodarki polskiej jest bowiem niski jej poziom
rozwoju w aspekcie czynnika wiedzy. W przedstawianym opracowaniu przyjmuje się,
że jednym z istotnych czynników wspierania rozwoju gospodarki opartej na wiedzy
jest działalność innowacyjna wsparta dojrzałością innowacyjną. Za zasadniczy cel analiz uznano przedstawienie czynników decydujących o dojrzałości innowacyjnej
w aspekcie potrzeby rozwoju gospodarki opartej na wiedzy.
Punktem wyjścia proponowanych rozważań uczyniono istotę gospodarki opartej
na wiedzy uwzględniając metodę Knowledge Assessment Methodology (KAM) międzynarodowej instytucji analitycznej i doradczej jaką jest Bank Światowy. W efekcie określono miejsce polskiej gospodarki na mapie Unii Europejskiej na przestrzeni lat
1995-2009 w aspekcie wzrastającego czynnika wiedzy. Weryfikacja wysuniętej hipotezy oparta została na ogólnej analizie działalności innowacyjnej, którą to uczyniono
podstawą pogłębionej analizy czynników wpływających na dojrzałość innowacyjną.
W prezentacji istoty działalności innowacyjnej zwrócono szczególną uwagę na świadomą, ukierunkowaną na osiągniecie określonego celu aktywność ludzką takie jak
zaangażowanie społeczne, subiektywny charakter aktywności innowacyjnej.
Podstawą rozważań uczyniono dostępną i aktualną literaturę przedmiotu,
wskaźnik gospodarki opartej na wiedzy – Knowledge Economy Index – KEI Banku
Światowego, wytyczne OECD dotyczące pomiaru działalności naukowej i technicznej1,
dokumenty Komisji Europejskiej, jak również dane statystyczne Eurostatu.
Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Pomiar działalności naukowej i technicznej, Komisja Europejska, Wyd. OECD, 2005.
1
52
3.1.
ISTOTA GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY
Gospodarką opartą na wiedzy jest gospodarka ukierunkowana na wykorzystywanie kapitału intelektualnego2. Według OECD jest to gospodarka oparta wprost na:
tworzeniu (traktowanym jako produkcja) wiedzy i informacji; dalszym przekazywaniu, czyli dystrybucji, wiedzy i informacji; praktycznym wykorzystaniu wiedzy i informacji. W takiej gospodarce, jak wskazuje J. Fazlagić, wiedza jest nadrzędnym czynnikiem produkcji, co oznacza, że o sukcesie w biznesie i jakości życia decyduje innowacyjność obywateli i organizacji, w których oni funkcjonują3.
Za bazę kształtowania się gospodarki opartej na wiedzy uznaje się: uczelnie
i jednostki badawczo-rozwojowe, instytucje zajmujące się transferem wiedzy, przedsiębiorstwa stosujące wiedzę w swojej działalności oraz wykształconych pracowników, którzy korzystać będą z coraz bardziej skomplikowanych technologii, wytwarzać
coraz bardziej wiedzochłonne produkty, tworzyć nowe rozwiązania oraz wdrażać
innowacje4.
Czynnikiem istotnym dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy jest społeczeństwo informacyjne cechujące się przygotowaniem i zdolnością do użytkowania systemów informatycznych, jak również wykorzystaniem usług telekomunikacyjnych
do przekazywania i zdalnego przetwarzania informacji5. Warto nadmienić, że społeczeństwo staje się społeczeństwem informacyjnym, gdy osiąga stopień rozwoju oraz
skalę i skomplikowanie procesów społecznych i gospodarczych wymagające zastosowania nowych technik gromadzenia, przetwarzania, przekazywania i użytkowania
olbrzymiej masy informacji generowanej przez owe procesy6. Rozwijające się technologie
informacyjno-telekomunikacyjne stają się źródłem tworzenia nowych i/lub modyfikacji
istniejących instytucji formalnych i nieformalnych. Zmiany o charakterze instytucjonalnym następują bowiem z pewnym opóźnieniem w stosunku do zmian techniczno-technologicznych. Wytwory technologii informacyjno-telekomunikacyjnych wyzwalają z jednej strony zmiany po stronie instytucji nieformalnych, jak na przykład potrzebę
wzrostu umocnienia relacji międzyludzkich (opierających się o zaufanie, wywiązywanie się z zobowiązań), zdolności jednostek danej społeczności do samoorganizowania
się dla realizacji wspólnych celów, tworzenia zespołów projektowych czy wynalaz2 Kapitał intelektualny jest skutkiem wykorzystania wiedzy, zaangażowania pracowników, przy
współudziale nowoczesnych technologii, na rzecz generowania, rozwijania i wykorzytsywania
innowacji, zapewniania rozwoju, podniesienia jakosci życia ludzi oraz uzyskiwania przewagi
konkurencyjnej; B. Poskrobko, Wiedza i gospodarka oparta na wiedzy, w: Gospodarka oparta
na wiedzy, red. B. Poskrobko, WSE, Białystok 2011, s. 40.
3 J. Fazlagić, Know-how w działaniu. Jak zdobyc przewagę konkurencyjną dzieki zarządzaniu wiedzą, Wyd. Helion, Gliwice 2010, s. 13.
4 M. Dolińska, Innowacje w gospodarce opartej na wiedzy, PWE, Warszawa 2010, s. 36-37.
5 M. Nowina-Konopka, Istota i rozwój społeczeństwa informacyjnego, w: Społeczeństwo informacyjne. Istota, rozwój, wyzwania, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s. 15.
6 P. Dziekański, Społeczeństwo informacyjne jako pierwszy etap kształtowania się gospodarki
opartej na wiedzy, w: Gospodarka oparta na wiedzy, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok
2011, s. 156.
53
czych, zaś z drugiej zmiany po stronie instytucji formalnych na przykład potrzebę aktualizacji praw własności czy zasad ochrony własności intelektualnej. Wdrażanie nowych bądź modyfikacja istniejących instytucji, przekształcanie innowacji w wiedzę
stanowi krok ku rozwojowi społeczeństwa wiedzy. Zdaniem A. Dąbrowskiej, społeczeństwo wiedzy można traktować jako kolejny etap transformacji społeczeństw, jako
najwyższe stadium rozwoju społeczeństwa informacyjnego7.
Niezaprzeczalnie gospodarka oparta na wiedzy opiera się na rozwoju technologii
informacyjno-telekomunikacyjnych, przy czym obejmuje znacznie szerszy aspekt
zmian wynikających z wykorzystania wiedzy, jako czynnika tworzenia wartości dodanej. Zgodnie z założeniami Strategii Europa 2020 proces kształtowania gospodarki
opartej na wiedzy wymaga skoordynowania działalności badawczo-rozwojowej, edukacyjnej i innowacyjnej.
Nurtującą kwestią pozostaje pytanie: kiedy, na jakim etapie rozwoju gospodarka
staje się w coraz większym stopniu gospodarką opartą na wiedzy? Madej zaproponował uproszczony model wskazujący na etapy rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w
oparciu o wybrane wskaźniki8:
1.
Stadium zalążków gospodarki opartej na wiedzy – nakłady na działalność badawczo-rozwojową stanowią 1,0-1,4% PKB; współczynnik skolaryzacji na poziomie powyżej 20%; udział wiedzy w przyroście PKB ponad 30%.
2.
Stadium średnio zaawansowanej gospodarki opartej na wiedzy – nakłady
na działalność badawczo-rozwojową stanowią 1,5-1,2% PKB; współczynnik skolaryzacji na poziomie około 50%; udział wiedzy w przyroście PKB 45-50%.
3.
Stadium wysoko zaawansowanego rozwoju gospodarki opartej na wiedzy – nakłady na działalność badawczo-rozwojową stanowią ponad 2,3% PKB; współczynnik skolaryzacji na poziomie powyżej 50%; udział wiedzy w przyroście PKB
ponad 50%.
W przypadku gospodarki polskiej wartości wskaźników cechujących stadium
zalążków gospodarki opartej na wiedzy osiągnięte mają zostać do 2020 roku. Jedno
z założeń Strategii Europa 2020 obliguje państwa UE do wzrostu inwestycji na działalność B+R do poziomu 3% PKB9. Założenie ambitne, bowiem biorąc pod uwagę
udział nakładów w relacji do PKB w naszym kraju zauważa się jego stosunkowo niski
i utrzymujący się od kilku lat poziom.
W Polsce w latach 2004-2009 nakłady wewnętrzne na działalność B+R we
wszystkich jednostkach prowadzących tę działalność w relacji do PKB (tabela 3.1)
A. Dąbrowska, M. Janoś-Kresło, A. Wódkowski, E-usługi a społeczeństwo informacyjne, Wyd. Difin,
Warszawa 2009, s. 13.
8 Z. Madej, Gospodarka oparta na wiedzy wkracza w świat paradygmatów, w: Teoria i praktyka
ekonomii a konkurencyjnośc gospodarowania, red. E. Freitag-Mika, Wyd. Difin, Warszawa 2006,
s. 27-28.
9 W dokumencie „Założenia do Krajowego Programu Reform na rzecz realizacji strategii Europa
2020” (przyjętym przez Komitet do Spraw Europejskich 22 listopada 2010 roku) założono
w harmonogramie dojść do realizacji celów krajowych, że w Polsce do 2020 roku inwestycje
w B+R stanowić będą 1,7% PKB z udziałem sektora publicznego i prywatnego 50%; Annual
Growth Survey. Annex 1. Progress Report on Europe 2020, European Commission 2011, p. 15.
7
54
zwiększyły się z poziomu 0,56% w 2004 roku do 0,68% w 2009 roku gdy w państwach UE wskaźnik ten wzrósł z poziomu 1,83% w 2004 roku do 2,01% w 2009 roku. Osiągnięty w 2004 roku przez polską gospodarkę wskaźnik na poziomie 0,56%
utrzymywał się przez kolejne trzy lata (z niewielkimi wahaniami w przedziale 0,560,57%). Od 2008 roku odnotowany wzrost nakładów wewnętrznych na działalność
B+R (we wszystkich jednostkach prowadzących tę działalność) w relacji do PKB jest
zjawiskiem pozytywnym, i pożądanym w obliczu dążeń gospodarki do kształtowania
rozwoju opartego o wiedzę i innowacje.
Tabela 3.1.
Nakłady na działalność B+R (we wszystkich jednostkach) w Polsce na tle państw UE
w latach 2004-2010 (% PKB)
Rok
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
1,83
1,89
1,85
1,86
0,49
1,25
2,48
2,49
0,85
1,23
0,55
1,06
2,15
1,1
0,37
0,42
0,75
1,63
0,87
0,53
1,93
2,26
0,56
0,75
0,39
1,4
0,51
3,45
3,58
1,68
1,82
1,89
1,84
1,83
0,46
1,41
2,46
2,49
0,93
1,25
0,59
1,12
2,1
1,09
0,4
0,56
0,75
1,56
0,95
0,57
1,9
2,45
0,57
0,78
0,41
1,44
0,51
3,48
3,56
1,73
1,85
1,92
1,87
1,86
0,46
1,55
2,48
2,53
1,13
1,25
0,58
1,2
2,1
1,13
0,43
0,7
0,79
1,66
1
0,61
1,88
2,46
0,56
0,99
0,45
1,56
0,49
3,48
3,68
1,75
1,85
1,93
1,88
1,9
0,45
1,54
2,58
2,53
1,1
1,29
0,58
1,27
2,07
1,18
0,44
0,59
0,81
1,58
0,97
0,58
1,81
2,52
0,57
1,17
0,52
1,45
0,46
3,47
3,4
1,78
1,92
2,01
1,96
1,96
0,47
1,47
2,87
2,68
1,29
1,45
1,35
2,11
1,23
0,43
0,61
0,8
1,51
1
0,57
1,76
2,67
0,6
1,5
0,58
1,65
0,47
3,72
3,7
1,77
2,01
2,1
2,05
1,96
0,53
1,53
3,02
2,82
1,42
1,77
1,38
2,21
1,27
0,46
0,46
0,84
1,68
1,15
0,54
1,84
2,75
0,68
1,66
0,47
1,86
0,48
3,96
3,62
1,87
2,77
3,88
-
Państwa
UE-27
UE (15)
UE (16)
Belgia
Bułgaria
Czechy
Dania
Niemcy
Estonia
Irlandia
Grecja
Hiszpania
Francja
Włochy
Cypr
Łotwa
Litwa
Luksemburg
Węgry
Malta
Holandia
Austria
Polska
Portugalia
Rumunia
Słowenia
Słowacja
Finlandia
Szwecja
Wielka Brytania
Źródło: Eurostat, accessed: www.epp.eurostat.ec.europa.eu [date of entry: 03.09.2011].
55
Poziom ten nie jest zadowalający. Średnio ujmując nakłady ponoszone w latach
2004-2009 na działalność B+R we wszystkich jednostkach w relacji do PKB kształtowały się w Polsce na poziomie 0,59% i stanowiły 31% poziomu państw UE-27 wynoszącego 1,88% (rysunek 3.1). Polska w analizowanym okresie zajmowała przeciętnie
20 pozycję na 27 państw UE.
Rysunek 3.1.
Przeciętny poziom nakładów na działalność B+R w relacji do PKB w państwach UE
w latach 2004-2009 (% PKB)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu: dostęp:
www.epp.eurostat.ec.europa.eu [date of entry: 03.09.2011].
Istniejący stan jest w pewnym zakresie wynikiem struktury nakładów na działalność badawczo-rozwojową. Zgodnie z założeniami strategii lizbońskiej, promującej
rozwój gospodarki opartej na wiedzy, udział budżetu państwa w finansowaniu działalności badawczo-rozwojowej powinien osiągnąć poziom nie większy niż 1/3 ogółu
nakładów. Tymczasem w Polsce 2/3 nakładów na działalność B+R finansuje sektor
rządowy. Struktura finansowania działalność B+R w Polsce jest praktycznie odwróceniem struktury panującej średnio w UE-27 i proporcji zakładanych w Strategii Europa
2020 (rysunek 3.2).
Ważną z punktu widzenia analiz poziomu rozwoju gospodarki opartej na wiedzy
jest metoda KAM – Knowledge Assessment Methodology Instytutu Banku Światowego,
która proponuje dwa zagregowane wskaźniki:
•
wskaźnik gospodarki wiedzy (Knowledge Economy Index – KEI);
•
wskaźnik wiedzy (Knowledge Index – KI).
Narzędzia te pozwalają dokonać porównań ekonomicznych na poziomie międzynarodowym. Przy czym, wskaźnik KEI pozwala wyjaśnić, jak bardzo szeroko rozumiane środowisko danego kraju sprzyja efektywnemu wykorzystaniu wiedzy dla
rozwoju gospodarczego10.
A. Pawluczuk, Kształtowanie gospodarki opartej na wiedzy w świecie – wnioski dla Polski, w:
Gospodarka oparta na..., op. cit., s. 112.
10
56
Rysunek 3.2.
Struktura nakładów na działalność B+R według źródeł finansowania w latach 2004-2008a
w Polsce i UE-27
0,3% 5,8%
Polska
2,9%
Sektor rządowy
Sektor przedsiębiorstw
Sektor szkolnictwa wyższego
31,9%
Sektor non-profit
59,1%
Środki z zagranicy
1,7%
8,8%
UE-27
0,8%
34,0%
Sektor rządowy
Sektor przedsiębiorstw
Sektor szkolnictwa wyższego
Sektor non-profit
Środki z zagranicy
54,7%
a brak pełnych danych dla wszystkich państw UE za rok 2009 uniemożliwił przeprowadzenie
analizy w okresie 2004-2009.
Źródło:
opracowanie
własne
na
podstawie
danych
www.epp.eurostat.ec.europa.eu [date of entry: 11.09.2011].
•
•
•
•
Eurostat:
accessed:
Wskaźnik Knowledge Economy Index jest zbudowany z czterech filarów takich jak:
reżim bodźców gospodarczych i instytucjonalnych;
edukacja i zasoby ludzkie;
system innowacji;
technologie informatyczne.
57
Rysunek 3.3.
Indeks gospodarki opartej na wiedzy (KEI) w Polsce na tle państw UE(27)
w latach 1995-2009
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Knowledge for Development, World Bank, accessed:
www.go.worldbank.org [date of entry: 02.10.2011].
Jak wskazują dane Banku Światowego (rysunek 3.3) Polska na tle państw UE
zajmowała w 2009 roku miejsce odległe – 24 przy wskaźniku KEI na poziomie 7,41.
Uzyskana wartość była wyższa względem 1995 roku o 0,72 (plasując gospodarkę
na miejscu 5 wśród 26 państw UE) pod względem wielkości zmiany, ale niższa
o 0,11 względem 2008 roku (plasując gospodarkę na drugim miejscu od końca wśród
26 państw UE), (wykres 3.4). 11
Rysunek 3.4.
Poziom zmiany KEI w Polsce na tle państw UE(27) w 2009 roku
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Knowledge for Development, World Bank, accessed:
www.go.worldbank.org [date of entry: 02.10.2011].
11
W roku 1995 i 2008 w badaniach Banku Światowego nie uwzględniano Malty.
58
Uzyskany przez polską gospodarkę wskaźnik rozwoju gospodarki opartej
na wiedzy w 2009 roku jest niższy względem roku poprzedniego i wzbudza niepokój.
Niewątpliwie liczne dyskusje o skutkach kryzysu finansowego skłaniają do refleksji
i w tym obszarze. Przy czym, do analizy wskazanej wyżej zależności należy podejść
ostrożnie, bowiem duża grupa wskaźników KAM 2009 bazuje na danych pierwotnych
z 2007 roku, a nawet lat minionych12.
3.2.
ISTOTA DZIAŁALNOŚCI INNOWACYJNEJ W GOSPODARCE OPARTEJ
NA WIEDZY
Niezaprzeczalnie działalność innowacyjna była, jest i będzie istotna dla rozwoju
gospodarki opartej na wiedzy. W strategii lizbońskiej w sposób wyraźny podkreślano
już zasadniczą rolę badań i innowacji. W 2004 roku W. Świtalski, stwierdził, że rozwój
nauki zmierza w kierunku zmniejszenia odległości między nauką a gospodarką. Podobnie dzieje się z gospodarką – ta, podlega zmianom, staje się coraz bardziej zależna od:
nagromadzonej w społeczeństwie wiedzy, wyników aktualnych badań w sferze nauki,
sprawności systemu edukacyjnego oraz rozwiązywania przez przedsiębiorstwa problemów praktycznych zastosowań dostępnej wiedzy13. Założenia strategii lizbońskiej podtrzymane zostały w kolejnej strategii Europa 2020, według której to zaproponowany
model europejskiej społecznej gospodarki rynkowej w XXI wieku ma się opierać
na trzech współzależnych i wzajemnie uzupełniających się priorytetach:
•
rozwoju inteligentnym – czyli rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach;
•
rozwoju zrównoważonym – czyli wspieraniu gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej;
•
rozwoju sprzyjającym włączeniu społecznemu – czyli wspieraniu gospodarki
charakteryzującej się wysokim poziomem zatrudnienia i zapewniającej spójność
gospodarczą, społeczną i terytorialną14.
Problematyka innowacyjności pozostaje niezmiennie kluczowym elementem
rozważań związanych z budowaniem podstaw dla trwałego rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Realizacja potencjału drzemiącego w innowacyjności, którą można postrzegać jako zdolność i motywację do kreowania i wdrażania systemowych zmian
w każdej sferze życia społeczno-gospodarczego określa specyfikę prowadzonej działalność innowacyjnej15. Według Podręcznika Oslo działalność innowacyjna ujmowana
jest jako całokształt działań naukowych, technicznych, organizacyjnych, finansowych
12 A. Pawluczuk, Kształtowanie gospodarki opartej na wiedzy w świecie – wnioski dla Polski,
w: Gospodarka oparta..., op. cit., s. 124.
13 W. Świątkiewicz, Kapitał kulturowy a zagadnienia integracji społecznej, w: Ku integracji rozwoju człowieka i społeczeństwa, red. M. S. Szczepański, A. Barska, T. Michalczyk, Uniwersytet
Śląski, Katowice-Opole 2001, s. 105.
14 Europe 2020 – A European strategy for smart, sustainable and inclusive growth. Communication from the Commission, European Commission 2010, p. 8.
15 J. Baruk, Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 90.
59
i komercyjnych, które prowadzą lub mają w zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji. Niektóre z tych działań mają charakter innowacyjny, natomiast inne nie są
nowością, lecz stanowią niezbędny krok na drodze ku wdrożeniu innowacji.16
Elementami działalności innowacyjnej według wytycznych OECD są:
•
całokształt działalności badawczo-rozwojowej (B+R) finansowanej lub realizowanej przez przedsiębiorstwa w tym: opracowywanie i udoskonalanie oprogramowania komputerowego; prace konstruktorskie i testowanie prototypów; wewnętrzna i zewnętrzna działalność B+R;
•
działania podejmowane na potrzeby innowacji w obrębie produktów i procesów
w tym: nabycie innej wiedzy zewnętrznej; nabycie maszyn, urządzeń i innych
dóbr kapitałowych; inne przygotowania do innowacji w obrębie produktów
i procesów, takie, jak testowanie i ocena, czy prace inżynieryjno-przygotowawcze; przygotowanie rynku na innowacje produktowe, w tym wstępne badanie
rynku, testy rynkowe oraz reklamę wprowadzającą na rynek nowe lub znacząco
udoskonalone wyroby lub usługi; szkolenia;
•
działania podejmowane na potrzeby innowacji marketingowych i organizacyjnych, w tym: przygotowanie do innowacji marketingowych i organizacyjnych;
•
projekt/konstrukcje produktu (jako dostosowanie formy i wyglądu produktów, a nie
ich specyfikacji technicznych czy innych cech użytkowych albo funkcjonalnych).17
Specyfika działalności innowacyjnej wynika z faktu, że innowacje obejmują nie
tylko przedsięwzięcia techniczne, ale również ekonomiczno-organizacyjne i odnoszą
się do fundamentalnych, radykalnych zmian związanych z transformacją nowej idei
lub wynalazku w rynkowy produkt, metody produkcji, otwarcia nowego rynku, zdobycia nowego źródła zasobów (surowców, półfabrykatów), jak również reorganizacji
przemysłu18. Uważa się, że zmiany o charakterze innowacyjnym powinny przynosić
pozytywne efekty ekonomiczne i/lub społeczne (w zależności od dziedziny w której
są wprowadzane) w oparciu o proces akumulacji know-how, uczenia się wewnętrznego i zewnętrznego19 oraz o umiejętność perspektywicznego spojrzenia na daną sytuację, w celu wskazania jej szans, okoliczności zmian.
Działalność innowacyjna jest zatem świadomym, ukierunkowanym na osiągnięcie określonego celu aktem aktywności ludzkiej. Zaangażowanie społeczne oraz ukierunkowane badania, będące podstawą przyjętej strategii innowacyjnej decydują o jej
sprawności20. Owa celowość, nierozerwalny związek z dokonywaniem wyboru sprawia, iż aktywność innowacyjna ma charakter subiektywny.
Podręcznik Oslo..., op. cit., s. 20-21.
Ibidem, s. 95-101.
18 J. A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s. 104.
19 R. Rothwell, Towards the Fifth-Generation Innovation Process, “International Marketing Review” 1994 Vol.11 No. 1 (11), p. 7-31.
20 V. Lendel, M. Varmus, Creation and Implementation of the Innovation Strategy in the Enterprise, „Economics and Management“ 2011 No. 16, p. 819.
16
17
60
3.3.
CZYNNIKI DOJRZAŁOŚCI INNOWACYJNEJ W ASPEKCIE ROZWOJU
Za podstawę dojrzałości innowacyjnej należy uznać poziom ukształtowania kapitału kulturowego21, kapitału instytucjonalnego22, które określają zdolności do tworzenia, absorbowania i wprowadzania innowacji. Niedostateczny poziom dojrzałości innowacyjnej przyczynia się do:
•
rozbieżności w postrzeganiu znaczenia działalności B+R;
•
niskiego potencjału badawczego w społeczeństwie;
•
braków w zakresie kapitału ludzkiego;
•
braku kooperacji pomiędzy ośrodkami badawczymi a przedsiębiorcami.
Przedstawiona w pierwszej części niniejszego opracowania, struktura nakładów
na działalność B+R w Polsce w latach 2004-2008, odbiegająca istotnie od podziału
wydatków na ten cel w UE i od założeń strategii lizbońskiej obowiązującej do 2010
roku, jak i obowiązującej obecnie Strategii Europa 2020 wskazuje na wymienione obszary problemów.
Niewątpliwie za istotną dla dojrzałości innowacyjnej należy uznać kreatywność
zespołową uwarunkowaną właściwościami indywidualnymi jednostek takimi jak: motywy, styl życia, wartości, osobowość jednostki i postawy.
Powszechny jest pogląd, że bardziej efektywne, od osób działających osobno, są
grupy innowacyjne. Wysoko ocenia się ich kreatywność zespołową. Dla wyższej skuteczności grupy powołuje się zespoły do rozwiązywania konkretnych zadań. Uzyskuje
się wówczas wyspecjalizowany w danej dziedzinie kreatywny zespół ludzi. Niezależnie od modelu, od ilość etapów procesu innowacyjnego, jednostki mogą być w różnym
stopniu w nim zaangażowane. Oznacza to, że nie wszyscy muszą uczestniczyć w każdym etapie procesu innowacyjnego23:
•
Tworzenie innowacji jest etapem kreowania pomysłu odnośnie usprawnień, nowych wariantów rozwiązań, produktów. Jest on realizowany przez jednostki
twórcze, potrafiące stworzyć wizję przyszłego stanu udoskonalonego przebiegu
procesów w przedsiębiorstwie oraz osoby reprezentujące poziom odpowiedniej
wiedzy technicznej lub innej niezbędnej do stworzenia określonej innowacji.
Kreatywne pomysły mogą powstawać w głowach pojedynczych osób lub być generowane na specjalnych sesjach grupowych.
Kapitał kulturowy rozumiany jest jako: doświadczenia zakorzenione w tradycji kulturowej;
orientacja na wartości; otwartość na nowe doświadczenia, zwyczaje, obyczaje; szerzej w:
W. Świątkiewicz, Kapitał kulturowy a zagadnienia integracji społecznej, w: Ku integracji rozwoju
człowieka i społeczeństwa, red. M. S. Szczepański, A. Barska, T. Maichalczyk, Uniwersytet Śląski,
Katowice-Opole 2001.
22 Kapitał instytucjonalny rozumieć należy jako: układy i sieci formalnych i nieformalnych interakcji, które kreują wartość dodaną; relacje międzyludzkie; zdolność członków danego społeczeństwa do samoorganizowania się, łączenia dla realizacji wspólnych celów; działania zbiorowe społecznie pożądane.
23 P. Niedzielski, K. Rychlik, Innowacje i kreatywność, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006.
21
61
Wdrażaniem pomysłu zajmują się jednostki przedsiębiorcze lub specjalnie
do tego zadania wyszkolone i przygotowane grupy robocze. Na tym etapie wymagane jest angażowanie pracowników, których ma objąć dana innowacja.
Wśród tych podmiotów mogą znaleźć się uczestnicy bierni i czynni.
•
Dyfuzja i absorpcja innowacji wymaga natomiast ludzi kreatywnych, przedsiębiorczych, potrafiących dostrzec okazję i być w związku z tym elastycznym.
Jednostki tworzące określoną grupę innowacyjną czy zadaniową cechuje różnorodność osobowości. Dlatego też, za istotne należy uznać czynniki warunkujące ich
decyzje, przyjęte strategie postępowania24. Ważnymi stają się: motywy, wartości, osobowość jednostki, styl życia i postawy.
Motywy są stanami wewnętrznymi, które pobudzają, organizują i ukierunkowują
pewne wzorce zachowań. Motywacja jest zorientowana na osiągnięcie wyznaczonego
celu, a natężenie motywacji jest uzależnione od wagi i intensywności potrzeby, która
ją wywołała. Wybór konkretnego kierunku i sposobu działania jest wynikiem procesów myślowych (poznawczych, informacyjnych) oraz wcześniejszych doświadczeń.
Zatem motywy mogą:
•
mieć charakter racjonalny (rozumowy) lub emocjonalny (uczuciowy);
•
oddziaływać w sferze podświadomości jednostki (przykładowo przy nieoczekiwanych zmianach, przy impulsywnych reakcjach), kiedy indziej mogą być w pełni świadome.
W interakcjach społecznych, typowych przecież dla działalności innowacyjnej,
liczba motywów jest nieograniczona. Co więcej zmienia się ich struktura oraz wzajemne relacje. Ponadto ten sam motyw uruchamiać może rozmaite działania skierowane na osiągnięcie różnych celów.
Mówiąc o motywacji do aktywności innowacyjnej warto wspomnieć o lęku, czyli
stanie niepokoju ujawniającym się w obliczu zmiany. Jeżeli tego typu lęk jest głównym
mechanizmem motywującym, jednostka będzie unikać zmiany. Dodatkowo jednostka
będzie skłonna zaakceptować innowację lub przyjąć względem niej postawę obronną
w zależności od wyniku analizy korzyści własnych czy korzyści społecznych. Motywacja wspomaga osobiste zaangażowanie w problem, szerokie zaznajamianie się z nim
w celu osiągnięcia własnej satysfakcji.
Obok motywów równie ważną rolę w kształtowaniu dojrzałości innowacyjnej
pełnią wartości. Podstawową funkcją wartości jest określanie, co jest słuszne, a co nie;
co jest ważne, a co jest bez znaczenia. Stąd też ze względu na pełnione funkcje wyróżnia się następujące grupy wartości25:
•
poznawczych – ukierunkowanych na zdobywanie wiedzy, umiejętności i realizację zainteresowań. Wyróżnia sie wśród nich wartości intelektualne i perfekcjonistyczne (doskonalenie osobowości, doskonałość moralna, sprawność);
•
Od decyzji należy odróżnić strategię. Decyzją jest wybór jednej z możliwości w konkretnej
sytuacji, w jakiej gracz się znalazł. Gdy strategią są możliwe sposoby postępowania gracza,
kompletne opisy zachowania w każdej sytuacji, w jakiej znalazł się uczestnik gry rynkowej.
25 A. Jachnis, J. F. Terelak, Psychologia konsumenta i reklamy, Oficyna O.W. Branta, Bydgoszcz
1998, s. 326-327.
24
62
moralnych – mających wpływa na kształtowanie kryteriów postępowania;
emocjonalnych – koncentrujących sie na doznawaniu silnych przeżyć;
prestiżowych – koncentrujących sie na ocenie przedmiotów z punktu widzenia
ich znaczenia w hierarchii społecznej;
•
przyjemnościowych – wpływających na wyzwalanie pozytywnych emocji związanych z ich realizacją;
•
materialnych – czyli dążenie do komfortu materialnego i określonych korzyści
materialnych;
•
społecznych – mających związek z oceną przez jednostkę innych uczestników
gry, grup i związków między nimi.
Motywy i wartości są determinantami aktywności innowacyjnej o których można
wnioskować na podstawie zachowań lub deklaracji jednostek. Tymczasem osobowość
i styl życia są obserwowalne, realne. Osobowość jest bowiem zespołem cech psychicznych, za pomocą których można opisać podstawowe zachowania jednostki. Zaś skutkiem i ekspozycją osobowości jest przyjęty styl życia, który znajduje swoje odzwierciedlenie w relacjach formalnych i nieformalnych. Można zatem powiedzieć, że mieści
się w ramach reguł konstytutywnych.
Postawa to kolejna determinanta określająca poziom dojrzałości innowacyjnej,
ponieważ wskazuje na stosunek jednostki do zmiany, poziom jej (jednostki) kreatywności. W obliczu działalności innowacyjnej zachowanie człowieka jest w dużej mierze
zdeterminowane przez niepewność i ryzyko poniesienia straty. Wskazuje się trzy
podstawowe reakcje na zmiany26:
•
postawę zachowawczą;
•
postawę recepcyjną;
•
postawę pionierską.
Postawa zachowawcza jest typowa dla jednostek, które odczuwają lęk przed
utratą dotychczasowej pozycji i nieprzystosowaniem do nowych warunków. Cechuje
ją niechęć do innowacji i opór wobec ich wprowadzania. Postawa recepcyjna charakteryzuje się ostrożnością wobec zmian. Sprzyja raczej dyfuzji a nie nowym innowacjom. Jednostki reprezentujące tę postawę akceptują innowacje, które zostały już
wprowadzone przez innych a efekty są już klarowne. Postawa pionierska umożliwia
zainicjowanie zmian, tworzenie twórczych koncepcji i wpływa pobudzająco na jednostki sceptycznie nastawione do innowacji. Postawę tę reprezentują osoby samodzielnie poszukujące inspiracji do tworzenia kreatywnych rozwiązań innowacyjnych.
Osoby reprezentujące postawę pionierską cechuje wysoki poziom kreatywności.
Kreatywność polega na reorganizacji struktur umysłowych, wytwarzających
nowe połączenia myśli w zależności od postrzegania sytuacji w rzeczywistości. Im
bardziej elastyczna jest ta reorganizacja, tym bardziej kreatywny jest proces myślenia.
Kreatywność jest interpretowana jako niezbywalna cecha natury ludzkiej27. Jest połączeniem myśli oraz pomysłów zaczerpniętych z różnych i mocno zróżnicowanych ob•
•
•
26
27
P. Niedzielski, K. Rychlik, Innowacje i …, op. cit., s. 148-150.
M. A. West, Rozwijanie kreatywności wewnątrz organizacji, PWN, Warszawa 2000.
63
szarów wiedzy28. Polega na kojarzeniu wiedzy w celu tworzenia nowych oryginalnych
myśli i pomysłów.
Poziom kreatywności każdego człowieka jest uzależniony od indywidualnych
zdolności i bodźców zewnętrznych – warunków stworzonych przez otoczenie. Jednostka posiadająca większe zdolności indywidualne i lepsze warunki do ich rozwoju
ma predyspozycje do osiągnięcia wysokiego poziomu kreatywności. Przy czym nie jest
powiedziane, że jednostka o niskim poziomie zdolności osobistych nie będzie prezentowała wysokiego poziomu kreatywności, jeśli nie stworzy się jej odpowiednich warunków. Indywidualne uwarunkowania i zewnętrzne bodźce są względem siebie substytucyjne i komplementarne. Kreatywność powinna być rozpatrywana zawsze
w dwóch wskazanych wyżej aspektach.
***
Przeprowadzone rozważania wskazują, że w kształtowaniu gospodarki opartej
na wiedzy niezbędna jest efektywna działalność innowacyjna wsparta dojrzałością
innowacyjną. Niski poziom rozwoju polskiej gospodarki w aspekcie wiedzy ma swoje
źródła w między innymi udziale nakładów na działalność B+R w PKB będącym 1/3
poziomu UE; udziale budżetu państwa w finansowaniu działalności B+R stanowiącym
blisko 2/3 nakładów na działalność B+R. Występująca w Polsce struktura finansowania nakładów na badania i rozwój jest więc praktycznie odwróceniem struktury
do jakiej dąży się w krajach wysoko rozwiniętych – krajach innowacyjnych; do jakiej
zmierza Komisja Europejska poprzez wyznaczone założenia w Strategii Europa 2020.
Odbiega od modelu, do którego osiągnięcia powinna dążyć polityka naukowotechniczna w Polsce. Jest to bowiem struktura sprzyjająca innowacjom postępowym,
a nie innowacjom radykalnym. Niezaprzeczalnie aspekt finansowy jest w tym wypadku niezwykle ważny, przy czym należy pamiętać, że innowacjom radykalnym jest ponadto niezbędna między innymi: współpraca ośrodków naukowych z przedsiębiorstwami, zaangażowanie przedsiębiorstw w badania, dostosowanie prowadzonej działalności B+R do potrzeb i oczekiwań przedsiębiorców. Inaczej ujmując niezbędna jest
dojrzałość innowacyjna wspierająca kreatywność grupową. Wspólnym mianownikiem
dla członków grupy jest więź psychiczna, wyrażająca się we wspólnym układzie przekonań, norm i wartości, które są jednymi z regulatorów zachowań uaktywniających
się w działalności innowacyjnej. Słusznie podkreślił J. Penc dla funkcjonowania gospodarki opartej na wiedzy podstawowym problemem nie jest wiedza sama w sobie, ale jej
zastosowanie w praktyce29. Zastosowanie które wymaga zaangażowania, kreatywności, a w konsekwencji postaw pionierskich.
D. Q. Mendes, L. A. V. de Carvalho, Creativity and Delusions. A Neurocomputational Approach,
accessed: www.arxiv.org [date of entry: 31.08.2007].
29 J. Penc, Nowoczesne kierowanie ludźmi, Wyd. Difin, Warszawa 2007, s. 14.
28
64
4
NAKŁADY NA BADANIA I ROZWÓJ
ORAZ ICH WPŁYW NA INNOWACYJNOŚĆ
POLSKICH UCZELNI WYŻSZYCH NA TLE KRAJÓW
UNII EUROPEJSKIEJ W LATACH 2000-2011
NATALIA BIAŁEK
DOMINIK ŁAZARZ
EWA NOWAK-KOPROWICZ
W Lizbonie 23-24 marca 2000 roku zorganizowano specjalne spotkanie Rady
Europejskiej, na którym obradowano nad przyszłością gospodarki Unii Europejskiej.
Nowa strategia zorientowana została na kształtowanie gospodarki opartej na wiedzy,
która zapewnić może trwały rozwój, tworzenie nowych miejsc pracy oraz zwiększenie
spójności społecznej. Ówcześnie podkreślano zależności między wzrostem nakładów
na działalność prorozwojową w obrębie trzech sektorów: naukowo-badawczego, edukacyjnego oraz przedsiębiorstw a budowaniem przewagi konkurencyjnej. Poziom nakładów na badania i rozwój jest jednym z czynników kształtowania gospodarki opartej na wiedzy, jednakże efektywność i skuteczność ich wykorzystania stanowi kluczowy czynnik sukcesu. Istotną rolę w tym zakresie pełni szkolnictwo wyższe, które najczęściej jest postrzegane przez pryzmat dostawcy komponentów takich, jak: wiedza,
technologia, pomysły oraz przyszła kadra naukowo-badawcza. Uczelnie w połączeniu
z innymi elementami takimi, jak badania, edukacja oraz nakłady finansowe stanowią
o przewadze konkurencyjnej społeczeństw.
W przypadku realizacji strategii lizbońskiej okres oczekiwania, by rozpocząć
rozmowy na temat inwestycji finansowych w projekty rozwojowe trwał dwa lata.
Podczas szczytu w Barcelonie w marcu 2002 roku określono założenia dotyczące
wielkości poziomu nakładów Unii Europejskiej na badania i rozwój oraz finansowania
prywatnego. Ustalono, że do końca pierwszej dekady XXI wieku wydatki na badania
i rozwój osiągną 3% PKB, a pula finansowania prywatnego wzrośnie do 66%. Rosnącym oczekiwaniom na konkretne działania, które umożliwią realizację przyjętych zamierzeń towarzyszyły wytyczne w postaci komunikatów Komisji Europejskiej.
Sześć miesięcy po pierwszym dokumencie z września 2002 roku „Więcej badań
dla Europy – w stronę 3% PKB” Komisja Europejska zaproponowała sposób osiągnięcia deklarowanych wskaźników. W komunikacie „Inwestycje w badania: plan działań
dla Europy” z marca 2003 roku ujęto między innymi oczekiwanie stworzenia narodo65
wych strategii wzrostu nakładów na badania i rozwój oraz konieczność zapewnienia
w perspektywie do 2010 roku równowagi między finansowaniem ze źródeł publicznych na szczeblu krajowym i unijnym.
Rysunek 4.1.
Procentowa zmiana w nakładach na badania i rozwój w latach 2000-2006
Źródło: dostęp: www.pro-Science.eu [data wejścia: 15.08.2011].
Narodowy Plan Rozwoju powstał również w Polsce, która w 2002 roku w Barcelonie, wraz z innymi państwami kandydującymi do UE, została zaproszona do wypełnienia postanowień strategii lizbońskiej. Przyjęty przez Radę Ministrów dokument
zakładał, że do 2006 roku nakłady na badania i rozwój wzrosną do 1,5% PKB. Prognoza wzrostu udziału nakładów na badania i rozwój w PKB do 1,5% do 2008 roku
to również rezultat negocjacji Polski z Komisją Europejską (Podstawy Wsparcia
Wspólnoty. Promowanie rozwoju gospodarczego i warunków sprzyjających wzrostowi zatrudnienia). Sytuacja przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej wskazywała
zatem na konieczność zwiększenia krajowych wydatków na badania i rozwój oraz
wykorzystanie funduszy strukturalnych na wsparcie przedsiębiorczości, między
innymi komercjalizacji wyników badań, szybszy transfer technologii. W 2003 roku
udział nakładów budżetowych na naukę w Polsce wynosił 0,34% PKB i pozostawał
w stagnacji. Podobny trend został zaobserwowany w pozostałych krajach przystępujących do strategii lizbońskiej. W 2003 roku wydatki te utrzymywały się na poziomie
1,93% PKB UE-25. Zamierzony cel zrealizowały jedynie kraje skandynawskie, czyli
66
Finlandia i Szwecja.1 Zmiany w wielkości nakładów na badania i rozwój w poszczególnych krajach Unii Europejskiej oraz państw stowarzyszonych przedstawiono
na rysunku 4.12.
4.1.
PRZEDSIĘBIORSTWA
Nakłady na projekty rozwojowe do 2006 roku osiągnęły poziom zaledwie 1,84%
PKB UE-25. Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna większości państw członkowskich
oraz kryzys finansowy w Europie nie sprzyjał wzrostowi nakładów na naukę i badania. W przedstawionym raporcie Komisji Europejskiej sytuacja Polski została ukazana
jako wręcz beznadziejna. W przeciągu sześciu lat odnotowano 17% spadek finansowania nauki i badań, co plasuje Polskę na przedostatnim miejscu w UE. Pewną szansę
na rozwiązanie tego problemu stanowi dofinansowanie unijne, które umożliwia nawiązanie współpracy z ośrodkami międzynarodowymi zajmującymi się prowadzeniem prac naukowo-badawczych. Do grona liderów, czyli państw które w latach
2000–2006 odnotowały największy wzrost nakładów Komisja Europejska zaliczyła
takie państwa, jak: Estonia, Litwa oraz Cypr.
Kolejna perspektywa czasowa dotyczy lat 2006–2009 z uwzględnieniem ostatniego rozszerzenia UE o Bułgarię i Rumunię. Ogólne wydatki inwestycyjne i koszty
bieżące na badania i rozwój przedstawione zostały jako procent wydatków rządowych
(tabela 4.1). Państwa, w których w 2009 roku ogólne wydatki na badania i rozwój były
największe to: Finlandia, Portugalia, Hiszpania i Niemcy, które ponadto konsekwentnie rokrocznie zwiększają ogólne wydatki na projekty rozwojowe. W grupie odnotowującej stałe wzrosty są również Luksemburg i Węgry. Polska plasuje się na końcu
stawki, jedynie państwa takie jak Malta, Łotwa, Litwa mają mniejsze wydatki, a wydatki naszego kraju na badania i rozwój są na poziomie Rumunii. Wskaźnik 3% PKB
z przeznaczeniem na badania i rozwój nie został osiągnięty.
1 Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie: „Realizacja wspólnotowego programu lizbońskiego – Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów: Badania naukowe
i innowacje jako inwestycje na rzecz wzrostu i zatrudnienia – wspólna koncepcja”, COM (2005)
488 wersja ostateczna; Strategia zwiększenia nakładów na działalność B+R w celu osiągnięcia
założeń Strategii Lizbońskiej, Departament Innowacyjności Ministerstwa Gospodarki, Pracy
i Polityki Społecznej, Warszawa, marzec 2004.
2 Nakłady finansowe na badania naukowo-rozwojowe w Europie, Pro-Science, dostęp. www.biotechnolog.pl [data wejścia: 20.10.2011].
67
Tabela 4.1.
Ogólne wydatki inwestycyjne i koszty bieżące (koszt pracy personelu i inne koszty bieżące)
związane z B+R jako wydatki rządowe [%]
Rok
2006
2007
2008
2009
Państwa
Unia Europejska (27)
Belgia
Bułgaria
Czechy
Dania
Niemcy
Estonia
Irlandia
Grecja
Hiszpania
Francja
Włochy
Cypr
Łotwa
Litwa
Luksemburg
Węgry
Malta
Holandia
Austria
Polska
Portugalia
Rumunia
Słowienia
Słowacja
Finlandia
Szwecja
Wielka Brytania
1,47
1,26
0,83
1,3
1,4
1,67
1,5
1,29
0,72
1,78
1,53
1,26
0,75
0,7
0,97
0,85
0,7
0,37
1,56
1,34
0,72
1,56
0,93
1,25
0,74
2,09
1,6
1,5
1,49
1,25
0,65
1,36
1,56
1,77
1,42
1,34
0,64
1,94
1,42
1,34
1
0,83
0,96
1,02
0,78
0,35
1,52
1,34
0,75
1,72
1,02
1,23
0,62
2,05
1,55
1,49
1,47
1,35
0,81
1,29
1,64
1,81
1,62
1,23
.
1,87
1,39
1,3
0,98
0,75
0,7
1,21
0,87
0,35
1,51
1,44
0,7
1,98
1,04
1,15
0,79
1,99
1,55
1,37
1,48
1,25
0,83
1,38
1,69
1,83
1,54
1,19
.
1,8
1,4
1,24
1,08
0,47
0,6
1,22
0,91
0,39
1,73
1,5
0,76
1,92
0,76
1,6
0,73
2,01
1,66
1,37
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
W Polsce oprócz nakładów na badania i rozwój brakuje również współpracy nauki z przedsiębiorstwami. Według danych opublikowanych przez firmę Deloitte, polskie firmy nie korzystają z ulg podatkowych na badania i rozwój w takim stopniu jak
inne kraje OECD. Polska ma jeden z najniższych poziomów zwrotu podatków z każdej
złotówki zainwestowanej w sektor badania i rozwój. W latach 2006-2008 ze wspomnianej ulgi skorzystało w Polsce zaledwie 128 firm, podczas gdy w Wielkiej Brytanii
14 430 przedsiębiorstw. W Polsce właściciele firm otrzymali zwolnienia podatkowe
o łącznej wysokość 27 tys. EUR, natomiast na Wielkiej Brytanii 1 776 mln EUR. Główną przyczyną zaistniałej sytuacji są rygorystyczne przepisy podatkowe. Jeżeli Polska
68
w najbliższym czasie nie rozpocznie reformy systemu podatkowego w dziedzinie
badań i rozwoju, to wielkość inwestycji zagranicznych napływających do Polski może
spaść, ponieważ zachowanie status quo wpływa (in minus) na atrakcyjność inwestycyjną kraju.3
Według ostatnich badań zamieszczonych w raporcie Banku Światowego „Europe
2020 Poland” w Polsce wydatki na badania i rozwój zostały zaniedbane. Zdaniem ekspertów potrzebne są reformy, których celem byłoby wspieranie działań zwiększających poziom wykształcenia Polaków oraz rozwój i wykorzystanie nowoczesnych
technologii. Spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego, pojawiające się oznaki kryzysu, zmniejszony napływ inwestycji zagranicznych do Polski oraz wyższe koszty
obsługi długu publicznego nie będą sprzyjać powyższym działaniom. Z drugiej strony,
stagnacja nie sprzyja rozwoju innowacyjności. Poparcie powyższych tez znajduje
odzwierciedlenie w poniższym wykresie przedstawiającym stopień wykorzystania
potencjału innowacyjnego w krajach UE (rysunek 4.2).4
Rysunek 4.2.
Innowacyjność w krajach Unii Europejskiej
Źródło: Dostęp: www.forsal.pl [data wejścia: 14.10.2011].
Trzykrotnie więcej pieniędzy na badania naukowe za 10 lat, dostęp: www.money.pl [data wejścia: 20.10.2011].
4 Europe 2020 Poland, The World Bank, accessed: www.siteresources.worldbank.org [date of
entry: 20.10.2011].
3
69
Polska zajmuje 21 pozycję wśród 27 krajów UE. Postrzegana jest jako umiarkowany innowator, gdzie stopień wykorzystania potencjału innowacyjnego wynosi niecałe 30%, przy średniej unijnej 50%. Nawet małe państwa takie, jak Cypr, Irlandia
i Malta potrafią w większym stopniu wykorzystać wiedzę, doświadczenie, wyniki badań, aby zwiększyć innowacyjność swoich przedsiębiorstw. W badaniu uwzględniono
25 wskaźników, przykładowo: powiązanie badań z biznesem, wykwalifikowana kadra,
finansowanie prywatne bądź publiczne innowacyjnych projektów, nowe patenty czy
aktywność małych i średnich przedsiębiorstw w działalności badawczej.
Polskie firmy nie potrafią wdrażać innowacyjnych rozwiązań. Barierę stanowi
niechęć do podejmowania ryzyka, a ponadto brakuje przygotowania organizacyjnego
do implikowania nowych pomysłów. Obawy te nie znajdują jednak uzasadnienia
w wynikach ekonomicznych przedsiębiorstw, które zdecydowały się wprowadzić innowacyjne rozwiązania. Przedsiębiorstwa takie są w stanie relatywnie szybciej dostosować się do zmieniających się warunków rynkowych, są bardziej elastyczne, a ich
zyski stale rosną. Według badań przeprowadzonych przez firmę Deloitte, osoby zarządzające przedsiębiorstwami innowacyjnymi technologicznie w Europie Środkowej,
obserwują ten sektor i spodziewają się wzrostu przychodów (60% ankietowanych).
Jest to wzrost optymistycznych perspektyw rozwoju o 4% w stosunku do tych samych
badań przeprowadzonych w 2010 roku.5
W ramach programu prowadzonego przez PARP Skuteczne Otoczenie Innowacyjnego Biznesu powstał raport, w którym zawarto najważniejsze rekomendacje dotyczące zmian w polskim systemie komercjalizacji wiedzy i transferu technologii. Szczególną uwagę zwrócono na potrzebę stworzenia „nowego projektu cywilizacyjnego”,
mającego za zadanie zwiększenie skuteczności i siły oddziaływania polskiego systemu
transferu wiedzy i technologii na przedsiębiorstwa, rozwój wybranych sektorów oraz
na międzynarodową pozycję Polski. Rekomendacje dotyczą zwiększenia liczby ośrodków innowacji, takich jak inkubatory, parki technologiczne, centra transferu technologii, których działalność jest niespójna i w małym stopniu wpływa na rozwój tego sektora gospodarki. Należy podkreślić, że Polska ma wszystkie niezbędne elementy, aby
rozwijać innowacyjność gospodarczą, takie jak: potencjał, regulacje, instytucje czy
pieniądze. Brak jest koordynacji działań, występuje konkurencja w obrębie jednego
kraju, nie występują wspólnie uzgodnione priorytety – to główne mankamenty, które
powodują, że jesteśmy w „ogonie” europejskich państw wspierających gospodarkę
opartą na wiedzy. Obszary, w których należy przeprowadzić efektywne reformy to:
•
regulacje systemowe – stworzenie jednolitej polityki innowacyjnej, systemu
wspierania przedsiębiorstw (takiego, aby właściciele nie obawiali się przystąpić
do tego systemu i żeby nie występował element lobbingu czy znajomości podczas pisania i oceny wniosków); istotne jest wprowadzenie ogólnych regulacji
państwowych;
5 Innowacyjność w Polsce zobacz ja radzimy sobie na tle Europy, dostęp: www.forsal.pl [data wejścia: 29.10.2011].
70
regulacje prawne – stosownych ulepszeń wymaga ustawa o wspieraniu działalności innowacyjnej; zwraca się uwagę na wyjaśnienie przepisów dotyczących
możliwości przystępowania placówek naukowych do spółek, co według jednych
jest dozwolone, a według innych wręcz odwrotnie; nie do końca zrozumiałe jest
także stosowanie prawa odnoszącego się do własności intelektualnej, gdzie nie
został jasno zdefiniowany właściciel;
•
instytucje – celem powinno być stworzenie sieci współpracy instytucji związanych z innowacyjnością, które będą mieć uzasadnione osiągnięcia i doświadczenie w tej dziedzinie oraz będą dążyć do stworzenia i rozwoju polskiej gospodarki
opartej na wiedzy; do miana takich instytucji mogą pretendować centra badawcze, naukowe, instytuty, parki technologiczne, laboratoria, a także przedsiębiorstwa promujące innowacyjne rozwiązania; dzięki temu zostanie nawiązana szeroką skalę współpraca nauki i przedsiębiorczości;
•
kultura oraz kompetencje – działalność innowacyjna musi opierać się na współpracy sektora nauki i gospodarki; przedsiębiorcy muszą mieć możliwość korzystania z wiedzy i osiągnięć naukowych profesorów, którzy powinni współpracować z innowacyjnymi przedsiębiorstwami; ponadto kierunek kształcenia kadry
zarządzającej powinien uwzględniać nie tylko bieżącą działalność, ale także stawiać na rozwój technologiczny.6
Warto odnotować również porównanie wielkości nakładów ponoszonych na badania i rozwój przez Polskę jako procent PKB kraju oraz wydatków Ministerstwa
Obrony Narodowej (MON) w relacji do PKB Polski (rysunek 4.3). W latach 2007-2009
odnotowano wzrost wydatków na działalność badawczo-rozwojową w Polsce, a wydatki MON-u systematycznie spadają, co może zostać uznane jako dobry prognostyk
dla rozwoju naszego kraju. Istotną kwestią będzie zatem wyodrębnienie tych dziedzin,
w ramach których ponoszone wydatki są bardziej istotne dla wzrostu konkurencyjności Polski oraz zaistnienia państwa na arenie międzynarodowej. Z budżetu MON-u
w 2010 roku, który wynosił 25,72 mld PLN, zaledwie 154 mln PLN przeznaczano
na badania i rozwój (0,6% budżetu),7 we Francji wydatki te stanowią około 10%
budżetu8. Można zaryzykować stwierdzeniem, że lepszym rozwiązaniem jest przeznaczenie pieniędzy pochodzących z budżetu państwa na badania i rozwój, gdzie efekty
są widoczne, niż na MON. Kontrola wydatków pod względem przełożenia na kształtowanie przewagi konkurencyjnej Polski powinna także dotyczyć poszczególnych regionów danego państwa.
•
6 Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, dostęp: www.parp.gov.pl [data wejścia:
20.10.2011].
7 Ministerstwo Obrony Narodowej, Podstawowe informacje o budżecie resortu obrony narodowej
na 2010 rok, Warszawa 2010, dostęp: www.bip.mon.gov.pl [data wejścia: 12.10.2011].
8 Niewielki wzrost francuskich wydatków obronnych, dostęp: ww.dziennikzbrojny.pl [data wejścia: 12.10.2011].
71
Rysunek 4.3.
Wydatki na badania i rozwój w porównaniu do wydatków Ministerstwa Obrony Narodowej w
relacji do PKB Polski
Wydatki na B&R oraz wydatki MON-u w relacji do PKB [%]
2,5
2
1,5
1
0,5
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Wydatki na działalność B+R w realacji do PKB w %
Wydatki MON w relacji do PKB w %
Źródło: Ministerstwo Obrony Narodowej oraz dane statystyczne GUS-u.
4.2.
SZKOLNICTWO WYŻSZE
Istotną funkcję w kreowaniu działań badawczo-rozwojowych pełnią inwestycje
w szkolnictwo wyższe w ramach środków europejskich przyznanych Polsce na lata
2007-2013. Fundusze te przeznaczone bezpośrednio na wsparcie szkół wyższych są
podstawowym czynnikiem podnoszenia innowacyjności polskiej nauki. Zdecydowana
ich większość przeznaczona jest na inwestycje infrastrukturalne w zakresie, między
innymi, laboratoriów oraz centrów badawczych, których stworzenie ma przyczyniać
się do większego udziału uczelni w kreowaniu gospodarki opartej na wiedzy oraz
tworzeniu nowych innowacyjnych rozwiązań, usług lub produktów. Uwagę przykłada
się również do zwiększenie współpracy szkół wyższych z przedsiębiorstwami zwłaszcza w zakresie komercjalizacji i wykorzystania badań realizowanych na szczeblu
uczelni.
Polska wchodząc do Unii Europejskiej otrzymała środki w ramach perspektywy
finansowej 2000-2006. Przyznane fundusze zostały w całości rozdysponowane
na rzecz wsparcia rozwoju kraju, a więc między, innymi na inwestycje infrastrukturalne w tym transportowe, edukacyjne, społeczne, a także rozwój nauki. W latach
2007-2013 Polska otrzymuje środki w ramach kolejnej perspektywy finansowej i są
one zdecydowanie wyższe niż to było w okresie poprzedzającym. Polska jest największym beneficjentem środków pomocowych UE, ponieważ łączny budżet jaki otrzymała to ponad 67 mld EUR. Z kwoty tej ponad 4 mld EUR jest bezpośrednio wdrażane
przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW), które dysponuje środkami przeznaczonymi na wsparcie polskiej nauki. Ponadto, środki przeznaczone
72
na naukę i szkolnictwo wyższe są wdrażane w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (około
400 mln EUR). Istotność wsparcia szkolnictwa wyższego również zauważyły samorządy województw gdzie w ramach poszczególnych Regionalnych Programów Operacyjnych, zaplanowano środki na wsparcie szeroko pojętej sfery nauki (głównie projekty wspierające infrastrukturę techniczną oraz teleinformatyczną wykorzystywaną
w edukacji w szkołach wyższych).
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego rozdysponowuje środki w ramach
trzech dużych programów operacyjnych zasilanych w głównym stopniu funduszami
unijnymi:
• Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL) współfinansowany przez Europejski
Funduszu Społeczny;
• Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG) współfinansowany przez
Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego;
• Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (PO IŚ) współfinansowany
przez EFRR oraz Fundusz Spójności (przy czym inwestycje na naukę są współfinansowane z tego pierwszego funduszu).
Na dzień 25 października 2011 roku wartość podpisanych umów MNiSW z beneficjentami wyniosła ponad 15 mld PLN czyli blisko 90% wszystkich środków jakimi
zarządza minister nauki i szkolnictwa wyższego. W największym stopniu rozdysponowane są środki z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka oraz Programu
Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko – ponad 90% dostępnej alokacji. W przypadku PO Kapitał Ludzki jest to około 75% środków przeznaczonych na naukę i badania.9
W ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki jest realizowanych dziesięć
priorytetów, projekty przeznaczone na naukę finansowane są w ramach priorytetu IV,
którego cele zostały określone jako:10
•
cel szczegółowy 1 – dostosowanie kształcenia na poziomie wyższym do potrzeb
gospodarki i rynku pracy;
•
cel szczegółowy 2 – poprawa jakości oferty edukacyjnej szkół wyższych;
•
cel szczegółowy 3 – podniesienie atrakcyjności kształcenia w obszarze nauk matematyczno-przyrodniczych i technicznych na poziomie wyższym;
•
cel szczegółowy 4 – podniesienie kwalifikacji kadr sektora B+R w zakresie
współpracy z gospodarką oraz marketingu i komercjalizacji badań naukowych.
W ramach celu szczegółowego pierwszego realizowane są głównie programy
rozwojowe uczelni, które mają poszerzać ofertę edukacyjną, podnosić jakość pracy
nauczycieli akademickich oraz kierownictwa zarządzającego, rozwijać e-learning oraz
przygotowywać absolwentów do funkcjonowania na współczesnym rynku pracy.
Oczekiwany efekt jaki został założony to wzrost o 7% ilości studentów realizujących
staże lub praktyki. Kolejny cel ma być osiągnięty poprzez między innymi realizację
9 Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, dostęp: www.mnisw.gov.pl [data wejścia:
20.10.2011].
10 Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007,
s. 168-170.
73
badania w zakresie efektywności i jakości funkcjonowania uczelni wyższych, tworzenie nowoczesnych programów nauczania w szkołach wyższych w oparciu o potrzeby
w zakresie gospodarki opartej na wiedzy oraz wdrażanie wspomnianych wcześniej
programów rozwojowych. Ważnym elementem będzie opracowanie standardów
w zakresie uznawania akredytacji w ramach Europejskiego Obszaru Szkolnictwa
Wyższego. Oczekiwane efekty to między innymi czterokrotne zwiększenie (z poziomu
1,25% do 5%) liczby kierunków wyróżniających się na podstawie oceny Państwowej
Komisji Akredytacyjnej. Założono, że kolejnym efektem będzie wdrożenie programów
rozwojowych przez 22,5% uczelni oraz modelu zarządzania jakości kształcenia przez
ponad 25% instytucji szkolnictwa wyższego. W ramach priorytetu czwartego PO KL
założono osiągnięcie efektu w postaci wzrostu odsetka absolwentów kierunków technicznych i matematyczno-przyrodniczych poprzez projekty wspierające i promujące
kształcenie na tych kierunkach. Dalsze działania związane są z podnoszeniem kwalifikacji osób pracujących w sektorze badawczo-rozwojowym w odniesieniu do współpracy ze sferą gospodarki, a także umiejętności komercjalizacji osiągnięć naukowych.
Założono, że ponad 7% odsetka kadry sektora badawczo-rozwojowego podniesie
w tym zakresie swoje kompetencję.11
Całkowita ilość środków przeznaczonych bezpośrednio na wsparcie szkolnictwa
wyższego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki wyniesie blisko 1 mld
EUR i będzie to około 8,5% budżetu tego programu.
Następne źródło dofinansowania dla uczelni wyższych to Program Operacyjny
Innowacyjna Gospodarka, który całościowo jest najważniejszym źródłem finansowania projektów mających na celu podniesienie innowacyjności polskich przedsiębiorstw. Realizowany jest on przez dziewięć priorytetów, przy czym bezpośrednio na
naukę i badania głównie przeznaczone są środki w ramach priorytetu pierwszego
oraz drugiego. Cele tutaj zostały określone jako:
•
priorytet pierwszy – zwiększenie znaczenia sektora nauki w gospodarce poprzez
realizację prac B+R w kierunkach uznanych za priorytetowe dla rozwoju społeczno-gospodarczego kraju;
•
priorytet drugi – wzrost konkurencyjności polskiej nauki dzięki konsolidacji oraz
modernizacji infrastruktury naukowo-badawczej i informatycznej najlepszych
jednostek naukowych działających w Polsce.
Cel priorytetu pierwszego realizowany jest poprzez projekty dotyczące między
innymi prognozowania kierunków badań naukowych w Polsce, które będą najistotniejsze w rozwoju kraju. Ważne jest również wsparcie na prowadzenie prac rozwojowych i badań naukowych mających na celu tworzenie gospodarki innowacyjnej i opartej na wiedzy. Istotne jest również ściślejsze powiązanie realizowanych prac i badań
naukowych z potrzebami gospodarki, a także wsparcie dla polskich przedsiębiorstw
w zakresie prac badawczo-rozwojowych. Założono, że dzięki realizacji tego priorytetu
PO IG między innymi udział nakładów na prace badawczo-rozwojowe związane z zapotrzebowaniem przedsiębiorstw wzrośnie z poziomu blisko 27% do około 48% oraz
11
Ibidem, s. 168-170.
74
zwiększy się liczba pracujących w sektorze B+R do poziomu 150 tys. (to jest o ponad
25 tys. więcej niż w 2005 roku). Cel priorytetu drugiego zostanie osiągnięty między
innymi poprzez realizację wsparcia infrastruktury badawczej ośrodków o wysokim
potencjale badawczym, a także realizację różnych projektów dla sfery nauki w zakresie nowoczesnej infrastruktury informatycznej, rozwoju nowoczesnych usług teleinformatycznych i cyfrowych. W ramach zakładanych efektów wymienia się między innymi zwiększenie udziału środków na zakup aparatury naukowo-badawczej wykorzystywanych przez szerszą grupę jednostek naukowych, a także uzyskanie akredytacji przez dofinansowane laboratoria naukowe oraz zwiększenie liczby firm korzystających ze wspartych laboratoriów.12 Na priorytety te w ramach Programu Innowacyjna Gospodarka zostanie przeznaczone ze środków publicznych (w tym europejskich)
ponad 2,5 mld EUR.
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego częściowo administruje również
Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko. Jest to największy europejski program operacyjny, którego budżet to około 40% wszystkich środków przyznanych Polsce. Koncentruje się on głównie na projektach z zakresu infrastruktury transportowej
oraz energetycznej. Wsparcie bezpośrednie dla szkolnictwa wyższego i nauki to zaledwie około 1,5% wszystkich środków tego programu, czyli około 500 mln EUR. W ramach PO IŚ realizowane jest piętnaście priorytetów, wśród nich priorytet trzynasty
jest skierowany do szkolnictwa wyższego. Cel główny tego priorytetu został określony
jako: rozwój nowoczesnych ośrodków akademickich przede wszystkim kształcących
specjalistów w zakresie nowoczesnych technologii.13 Ma być on osiągnięty poprzez
realizację projektów infrastrukturalnych szkół wyższych a dotyczących zwłaszcza
obiektów dla nauk ścisłych i technicznych (między innymi kierunków związanych
z biotechnologią, elektroniką, informatyką, inżynierią biomedyczną oraz materiałową), w tym laboratoriów badawczych wraz z zakupem nowoczesnego wyposażenia.
Ważną kwestią będzie wsparcie dla projektów, które będą wykorzystywane do intensyfikacji współpracy międzynarodowej szkół wyższych. Efekty realizacji tych przedsięwzięć to między innymi zwiększenie dostępu do nowoczesnej infrastruktury
informatycznej dla studentów, a także wzrost partycypacji uczelni wyższych w realizacji europejskich projektów naukowych i badawczych.14
Środki bezpośrednio przeznaczone na naukę znajdują się również w Programie
Rozwój Polski Wschodniej nadzorowanym bezpośrednio przez Polską Agencje Rozwoju Przedsiębiorczości. Program ten obejmuje pięć województw: podkarpackie,
świętokrzyskie, lubelskie, podlaskie oraz warmińsko-mazurskie i jest realizowany
przez sześć priorytetów. W priorytecie pierwszym przyznano fundusze na szkolnictwo wyższe, przy czym znajdują się one w jednym z czterech działań „Infrastruktura
uczelni”. Całkowity budżet działania, którego celem jest przygotowanie uczelni
Ibidem, s. 84-89, 92-95.
Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko. Wersja zaakceptowana przez Komisję Europejską decyzją K(2011)5563 z 3 sierpnia 2011 r., Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, s. 166.
14 Ibidem, s. 166-169.
12
13
75
do aktywnego udziału w tworzeniu konkurencyjnej gospodarki, to blisko 400 mln EUR.
Środki te zostały zakontraktowane w całości.15
W zakresie wykonania tego celu są realizowane projekty dotyczące budowy
i wyposażenia w nowoczesny sprzęt naukowo-badawczy, w tym specjalistyczne laboratoria, pracownie komputerowe, zwłaszcza w zakresie nauk technicznych i matematyczno-przyrodniczych, ale również dziedzin które są kluczowe dla rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej, w tym, rozwoju innowacji. Realizowane projekty mogą dotyczyć również infrastruktury uczelnianej takiej jak na przykład akademickie biblioteki, budynki administracyjne czy akademiki, przy czym muszą być to elementy uzupełniające projekty o zakresie dydaktycznym.16
Środki na uczelnie wyższe, w ramach programów operacyjnych, wpływają
na zwiększenie atrakcyjności polskiej nauki. Potwierdzeniem tego mogą być dane
Światowego Forum Ekonomicznego, gdzie wskaźnik określony jako stymulator efektywności sektora szkolnictwa wyższego i edukacji notuje wzrost (w 2006 roku Polska
zajmowała 33 pozycję na 125 ujętych krajów, aby w 2010 zająć 26 pozycję na 136
sklasyfikowanych państw).17 Zauważyć można że, wzrost nakładów ogółem na badania i rozwój z poziomu 0,56% PKB w 2006 roku wzrósł do poziomu 0,68% w 2009,
przy czym widać szczególnie zwiększanie się nakładów publicznych. Duża w tym zasługa funduszy europejskich. Pomimo zwiększania się wartości dotacji, polskie nakłady w stosunku do PKB są niezadowalające zwłaszcza na tle innych państw Unii Europejskiej (dopiero 21 pozycja).18
Bardzo ważną sferą przy kreowaniu pozytywnych tendencji związanych z nakładami na badania i rozwój jest szkolnictwo wyższe, które jest kluczowym kreatorem
takich komponentów, jak technologie, przyszła kadra naukowa czy pomysły. Przykłady krajów najbardziej innowacyjnych (przykładowo Niemcy, Szwecja czy Dania)
wskazują, na silne powiązanie innowacyjności uczelni oraz ich odpowiedniego finansowania ze wzrostem sfery badawczo-rozwojowej. Ponadto w krajach, w których
innowacyjność jest na wysokim poziomie, obserwuje się również silniejszą tendencję
do współpracy uczelni z przedsiębiorcami.
Program Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013, Szczegółowy opis osi priorytetowych, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 29 lipca 2011, s. 20.
16 Ibidem, s. 20-21.
17 Raport Polska 2011, Gospodarka-Społeczeństwo-Regiony, Projekt, Ministerstwo Rozwoju
Regionalnego, Warszawa czerwiec 2011.
18 Ibidem, s. 40.
15
76
DZIAŁANIA STYMULUJĄCE
ROZWÓJ GOSPODARKI
OPARTEJ NA WIEDZY
5
INNOWACYJNOŚĆ POLSKI
– WNIOSKI Z RAPORTU GO GLOBAL !
JAN FAZLAGIĆ
Apele o innowacyjność stały się w Polsce jednym z najczęściej formułowanych haseł
– zazwyczaj niestety nieprecyzyjnie rozumianym i nie mającym przełożenia na konkretne działania. Mówiąc o innowacyjności politycy chcą zademonstrować swą troskę o konkurencyjność gospodarki – i zdobyć w ten sposób dodatkowe poparcie wyborców, administracja państwowa wyczuwa nadejście nowych wyzwań, ale jest nieprzygotowana do
wprowadzenia bardzo odbiegających od utrwalonych standardów zmian w swoim funkcjonowaniu, naukowcy chcieliby udowodnić przydatność prowadzonych przez siebie badań i pozyskać na nie dodatkowe środki, przedsiębiorcy – unowocześnić swój profil działania i zapewnić sobie stabilniejszą pozycje na rynku, zaś potencjalni inwestorzy i przedstawiciele sektora bankowego animować wzrost liczby innowacyjnych przedsięwzięć
i wykorzystać efekt skali, zmniejszający ryzyko angażowania się w poszczególne projekty mające przynieść ponadprzeciętny zysk hasło „innowacyjność” pozostaje zbyt często
wyłącznie wygodnym sloganem, nie prowadząc do działań realnie wpływających na poprawę sytuacji. […] A sytuacja wymaga poprawy zdecydowanej i szybkiej – wśród wielu
wyzwań, których nie szczędzi nam dzisiejszy świat wyzwanie podnoszenia innowacyjności przedsiębiorstw prowadzące do wzrostu konkurencyjności całej gospodarki wydaje
się być absolutnie kluczowe.1
W Polsce w ciągu ostatnich lat powstało wiele raportów dotyczących innowacyjności. Wynika to z dużego zapotrzebowania na informacje tego typu, ale także z rosnącej podaży danych. Pomiar innowacyjności stał się niemal „przemysłem”, w którym
różnego rodzaju ośrodki badawcze zajmujące generowaniem i przetwarzaniem informacji. Szczególnie dużą popularność zyskał wskaźnik nakładów na badania i rozwój (B+R) w stosunku do PKB. W przypadku Polski kształtuje się on na poziomie kilka
razy niższym od poziomu 3%, wyznaczonego przez strategie lizbońską. Obecnie wynoszą one około 0,6% PKB, lecz według prognoz rządowych w 2020 roku wydatki te
sięgną 1,7% lub nawet 1,9% polskiego PKB. W 2009 roku nakłady na badania i rozwój
w Polsce wyniosły zaledwie 0,64% PKB. W Hiszpanii wskaźnik ten wynosił 1,35%
PKB, w Czechach – 1,47% PKB, w Portugalii – 1,51% PKB, w Słowacji – 1,66% PKB,
a we Francji – 2,02% PKB. Średnia wydatków na naukę dla Unii Europejskiej wynosi
1
Raport Go Global!, ewaluator M. Kleiber, Uczelnia Vistula, Warszawa 2011.
78
1,9% PKB, w USA – 2,8%, a w Japonii – 3,5% PKB.2 Liczby te przedstawiają jedynie
efekty pewnych zachowań zbiorowych w społeczeństwie. Niesłusznie zakłada się
a priori, że powodem niewielkiej innowacyjności polskiej gospodarki są niskie nakłady na badania i rozwój. A może jest zupełnie odwrotnie? Być może niewielka innowacyjność polskich obywateli i firm, brak prorozwojowych postaw, nawyki kulturowe
hamujące rozwój nowych idei, to przyczyny niskiej innowacyjności?
Autorzy raportu Go Global!, dotyczącego polskiej innowacyjności, postanowili
przeanalizować praprzyczyny niskiej innowacyjności polskiej gospodarki. W raporcie
tym zawarto wyniki studiów literaturowych innych raportów o innowacyjności, a także przedstawiono wyniki własnych przemyśleń poparte serią wywiadów z ekspertami
z praktyki gospodarczej. Celami raportu były:
•
ocena mocnych i słabych stron polskiej gospodarki w obszarze innowacyjności
oraz zaproponowanie prostej metody regularnego mierzenia postępów Polski
w tym obszarze;
•
przedstawienie rekomendacji działań dla sektora publicznego, rządu i samorządów, których wdrożenie pozwoli na wzrost innowacyjności polskiej gospodarki,
czyli na świadomy wybór drogi innowacyjności.
W skład zespołu badawczego projektu Go Global! wchodzili: K. Rybiński,
T. Czechowicz, E. Bendyk, J. Fazlagić, A. Jajszczyk, M. Jarzębowski, J. Marszalec,
M. Miller, A. Wodecki, a funkcję ewaluatora raportu pełnił M. Kleiber.3
5.1.
ROZUMIENIE INNOWACJI
W Raporcie przyjęto następujące definicje kluczowych pojęć związanych z innowacyjnością:
•
innowacja, to wdrożona idea tworząca nową (dla danej firmy, kraju lub w skali
globalnej) wartość lub nowy rynek;
•
innowacyjna firma, to taka firma, która znaczną (określony udział procentowy,
może być różny dla różnych branż) część swoich przychodów osiąga dzięki
innowacjom;
•
innowacyjna gospodarka, to gospodarka kraju z którego pochodzi relatywnie
wiele innowacyjnych firm.
Na podstawie tych definicji opracowano zestaw syntetycznych wskaźników pomiarowych (tabela 5.1). Miały one opisać te obszary, które są zaniedbywane w innych
opracowaniach. Stworzono dziewięć miar innowacyjności polskiej gospodarki.4
2 Za 10 lat wydatki na badania i rozwój sięgną 1,7% PKB, www.wprost.pl [data wejścia: 03.11.2011].
3Raport
o innowacyjności polskiej gospodarki został opracowany przez zespół badawczy
współpracujący z Uczelnią Vistula, na zlecenie Krajowej Izby Gospodarczej i Telekomunikacji
Polskiej S.A. Prace nad projektem były realizowane od stycznia do czerwca 2011 roku. Raport
opublikowany w nakładzie 3000 egz. redagował zespół w składzie: K. Rybiński, J. Fazlagić,
A. Wodecki. Jego główne tezy były prezentowane na Kongresie Innowacyjności Polskiej Gospodarki w centrum Nauki Kopernik w czerwcu 2011 roku, dostęp: www.madra-polska.pl [data
wejścia: 03.11.2011].
79
Tabela 5.1.
Wskaźniki polskiej innowacyjności Go Global!
Miara
Udział młodych firm notowanych na GPW
w kapitalizacji giełdy
(firmy młodsze niż 5 i 10 lat odpowiednio)
Wartość (rok), źródło
Odpowiednio 1,8% i 6,3%%,
grudzień 2010, Giełda Papierów
Wartościowych i strony
internetowe notowanych firma
0,8% w 2009 roku, European
Venture Capital Association
Wartość inwestycji Venture Capital i growth
stage Private Equity w Polsce w relacji
do całkowitej wartości tych transakcji
w Europie
Liczba polskich firm na liście 100 globalnych 0, w 2010 roku, na podstawie
challengerów w krajach rozwijających się
raportu Boston Consulting Group
Procent przedsiębiorstw, które wskazują
uczelnie jako źródło innowacji, przemysł
i usługi
Procent firm przemysłowych i usługowych
wdrażających innowacje
Udział przychodów z istotnie ulepszonych
produktów lub usług w przychodach przedsiębiorstwa ogółem, dla przemysłu i usług
Miejsce Polski w rankingu e-administracji
ONZ
Odpowiednio 5.4% i 5,0% w roku
2009, źródło GUS
Stabilizacja na niskich
poziomach (0)
Spadek (-1)
Bez zmian,
na najniższym
możliwym poziomie (0)
Lekki wzrost z bardzo
niskich poziomów (+1)
Odpowiednio 18% i 14% w 2009
roku, źródło GUS
Odpowiednio 10,6% i 3,2% w 2009
roku
Silny spadek (-2)
45 miejsce, w 2010 roku, raport
Organizacji Narodów
Zjednoczonych
Wzrost o 40,000 etatów w okresie
Q1-Q3’2010, GUS
Silny spadek,
wyprzedziła
nas Bułgaria (-2)
Przyspieszenie trendu
wzrostu zatrudnienia
(-2)
Zmiana zatrudnienia w administracji
publicznej, obronie narodowej i ZUS w ciągu
roku (spadek zatrudnienia oznacza wzrost
innowacyjności)
Miejsce Polski w rankingu Doing Business
70 miejsce w 2010 roku, Raport
mierzącym przyjazność regulacji dla biznesu Banku Światowego
Łączna wartość wskaźnika
a
Kierunek zmian
Silny spadek (-2)
Stabilizacja na niskich
poziomach (0)
Na poziomie
gospodarki
antyinnowacyjnej (-8)
Z wyłączeniem spółek Unicredit i Tauron
Źródło: Raport Go Global!, op. cit.
Dokonano wyboru takich, a nie innych mierników, ponieważ zwiększenie ich
wartości będzie wiązało się ze wzrostem innowacyjności gospodarki zdefiniowanym
na początku raportu. Miary te są łatwo dostępne i liczone cyklicznie. Dotyczą głównie
firm, ale również sektora publicznego, który ma kluczowe znaczenie dla tworzenia
Jeżeli wartość wskaźnika rośnie to do łącznej punktacji dodajemy 1, jeżeli maleje to odejmujemy 1, w przypadku silnych zmian dodajemy lub odejmujemy 2. Jeżeli otrzymana wartość jest
bliska lub większa od 9 to uznajemy polską gospodarkę za bardzo innowacyjną, jeżeli jest bliska
-9 lub niższa – za gospodarkę anty-innowacyjną. Wartość dodatnia łącznego wskaźnika oznacza,
że nadrabiamy zaległości wobec liderów w dziedzinie innowacyjności, ujemna wskazuje,
że rośnie dystans.
4
80
ekosystemu innowacyjności w Polsce. Jedna miara dotyczy relacji biznesu i uczelni,
ponieważ doświadczenia międzynarodowe wskazują, że na styku tych sektorów mogą
bardzo dynamicznie rozwijać się firmy innowacyjne, jeżeli stworzy im się odpowiednie warunki.
Tabela 5.2.
Uzasadnienie wyboru mierników innowacyjności.
Miara
Udział młodych firm notowanych
na GPW w kapitalizacji giełdy (firmy
młodsze niż 5 i 10 lat odpowiednio)
Wartość inwestycji Venture Capital
i growth stage Private Equity w Polsce
w relacji do całkowitej wartości tych
transakcji w Europie
Liczba polskich firm na liście 100
globalnych challengerów w krajów
rozwijających
Procent przedsiębiorstw, które
wskazują uczelnie jako źródło
innowacji, przemysł i usługi
Uzasadnienie
Przełomowe innowacje powstają w większości w małych, nowych
firmach, które dzięki tym innowacjom stają się duże i globalne.
Fundusze VC/PE inwestują w innowacyjne firmy, skala tych
inwestycji wskazuje na liczbę takich firm w gospodarce. Wskaźnik
jest określony jako udział inwestycji w Polsce w inwestycjach tego
typu w Europie, taka konstrukcja wskaźnika eliminuje jego silne
uzależnienie do koniunktury.
Dalszy dynamiczny rozwój polskiej gospodarki będzie możliwy
tylko wtedy, gdy coraz więcej firm będzie odnosiło sukces w skali
globalnej, co można osiągnąć albo przez obniżenie kosztów (model
chiński, nieodpowiedni dla Polski) lub przez znaczący wzrost
innowacyjności tych firm na skalę globalną.
Na świecie wiele innowacji i wiele wielkich firm powstaje na styku
uczelni i biznesu. W Polsce poza nielicznymi wyjątkami oficjalna
współpraca uczelni i biznesu kuleje, za to rozwija się szara strefa
tej współpracy, przyjmująca formę chałturzenia zamiast badań
naukowych.
Bezpośrednia miara (samoocena) mierząca innowacyjność firm.
Procent firm przemysłowych
i usługowych wdrażających innowacje
Udział przychodów z istotnie
Bezpośrednia miara (samoocena) mierząca innowacyjność firm.
ulepszonych produktów lub usług
w przychodach przedsiębiorstwa
ogółem, dla przemysłu i usług
Miejsce Polski w rankingu
Zdolność do skutecznego wdrożenia technologii informacyjnych
e-administracji ONZ
w administracji publicznej jest miarą innowacyjności administracji,
co stwarza możliwości rozwoju innowacyjnym firmom
(na przykład przez dostęp do informacji, obniżenie kosztów,
łatwość funkcjonowania).
Zmiana zatrudnienia w administracji Miara dobrana specyficznie dla Polski, nieistotna w innych krajach
publicznej, obronie narodowej i ZUS
regionu, gdzie zatrudnienie w administracji publicznej jest stabilne.
w ciągu roku (spadek zatrudnienia
Rosnące zatrudnienie wskazuje na brak innowacyjności
oznacza wzrost innowacyjności)
administracji publicznej, gdzie nowe zadania realizuje się
zatrudniając nowych ludzi.
Miejsce Polski w rankingu Doing
Ranking Doing Business podsumowuje jakość regulacji otoczenia
Business mierzącym przyjazność
biznesu w Polsce. Zła jakość tych regulacji skutecznie przeszkadza
regulacji dla biznesu
innowatorom przekuć idee na innowacje, a potem na biznes
i pieniądze.
Źródło: Raport Go Global!, op. cit.
81
5.2.
SILNE STRONY POLSKIEJ GOSPODARKI I SPOŁECZEŃSTWA
W większości rankingów innowacyjności Polska lokuje się na dalekich miejscach,
ale jako kraj i jako naród posiada wiele przewag, na których można budować sukces.
Zidentyfikowano dziewięć silnych stron Polski i Polaków, które dobrze rokują
na przyszłość:
Jesteśmy przedsiębiorczy – według badań Gallusa i Eurostatu, Polska (obok Chin
1.
i Turcji) należy do najbardziej przedsiębiorczych krajów na świecie. Na pytanie,
„co zrobilibyście z otrzymaną nieoczekiwanie dużą sumą pieniędzy?” wielu Polaków odpowiedziało, że założyłoby własną firmę, podczas gdy przedstawiciele
innych społeczeństw Europy, szczególnie na Zachodzie i Południu kontynentu
wolałyby kupić większy dom lub spłacić kredyt5.
Potrafimy zrobić coś z niczego – Polacy potrafią improwizować, a to ważna cecha
2.
innowatorów.
Chcemy i potrafimy angażować się społecznie (w sieci) – w rankingu największych
3.
stron internetowych na świecie wypadamy bardzo dobrze: 96 miejsce zajęła bowiem stworzona przez Red Sky wyszukiwarka FilesTube.com. W kwietniu 2010
roku korzystało z niej 23 mln użytkowników na świecie. Na 233 miejscu jest
Onet.pl. W rankingu znalazł się serwis społecznościowy Nasza-Klasa, która zajęła
238 miejsce. Na dalszych miejscach znalazły się strony Wirtualnej Polski na 263,
Allegro 317, Interia 476, gazeta 510, wrzuta 679.6 W badaniu European Trusted
Brands (2010) okazało się, że o ile Polacy są narodem generalnie nieufnym,
to nasza ufność wobec Internetu jest wyjątkowo wysoka: wskaźnik zaufania
do Internetu, wśród polskich respondentów wyniósł 72% (średnia dla wszystkich krajów europejskich to 49%). Wyniki badania znajdują także potwierdzenie
w rankingu krajów z największą liczbą użytkowników w najszybciej rozwijającym się portalu społecznościowym na świecie – Facebook. W momencie przeprowadzania badania Polska zajmowała w nim 32 miejsce (prawie 3 mln użytkowników), wyprzedzając taki kraj jak Japonia, a od tego czasu liczba użytkowników w Polsce wzrosła dwukrotnie.7 Język polski jest również w czołówce najczęściej wykorzystywanych języków przy wpisach w Wikipedii, gdzie zajmujemy
piąte miejsce. Powstaje pytanie: jakie mechanizmy stworzyć, aby skutecznie wykorzystać tę społeczną internetową energię Polaków?
Nie cała polska gospodarka ma problemy z innowacyjnością: istnieje kilka wspa4.
niałych przykładów sukcesów – współczesnych i w historii. Branża kreatywna
jest w wielu krajach lokomotywą wzrostu gospodarczego. Aby ją rozwijać nie potrzeba silnej bazy przemysłowej: można przeskoczyć pewne stadia rozwoju gospodarczego, przez które przechodziły kraje zachodnie. Branże kreatywne,
5 European Commission (2010), “Entrepreneurship in the EU and Beyond”, Flash EB Series no. 283.
A. Małek, Największe strony internetowe na świecie (Polacy w pierwszej setce), dostęp: www.
pcworld.pl [data wejścia: 15.08.2011].
7 Polacy ufają globalnej sieci – Wyniki badania European Trusted Brands 2010, dostęp: www.
egospodarka.pl [data wejścia: 15.08.2011].
6
82
5.
6.
do których zalicza się między innymi reklamę, projektowanie mody (fashion
design), architekturę, produkcję filmową i telewizyjną dają wysokie wpływy
z eksportu, wysokie płace, wysoką wartość dodaną. Przykładowo, wyprodukowanie polskiego hitu eksportowego: gry Wiedźmin 2 kosztowało 30 mln PLN,
a spodziewane zyski liczy się w dziesiątkach milionów dolarów. Przewiduje się,
że „Wiedźmin 2” może zostać sprzedany w co najmniej 3 mln egzemplarzy na całym świecie.8 Polski rząd na razie niespecjalnie interesuje się nowymi technologiami. Jak zauważa „Rzeczpospolita”9, państwo polskie wciąż woli dofinansowywać branżę meblarską, jubilerską, a nawet budownictwo, niż coś, co naprawdę
sprzedaje się za granicą. Polacy mogą stać się wkrótce liderami w produkcji grafenu10 – niezwykłego materiału składającego się z pojedynczej warstwy atomów
węgla, kilkaset razy bardziej wytrzymałego niż stal i w dodatku pozwalającego
się zginać. Polakom udało się opracować sposób przeniesienia produkcji grafenu
z laboratorium (za to odkrycie otrzymali Nobla w roku 2010 dwaj uczeni pracujący w Wielkiej Brytanii) do fabryki – wykorzystali do tego dostępne dziś na rynku urządzenia do wytwarzania struktur półprzewodnikowych. W efekcie komputery będą mniejsze, bardziej oszczędne i kilkaset razy szybsze.
Są już pierwsze dobre przykłady bizuki11 – polskie firmy coraz efektywniej współpracują z naukowcami. Zdaniem M. Adamkiewicza, jeszcze kilka lat temu współpraca uczelni z biznesem w sektorze farmaceutycznym była drogą przez mękę,
podpisanie kontraktu o współpracy z uczelnią mogło trwać nawet dwa lata,
a naukowcy, którzy wykonywali zlecenia dla biznesu ze wstydem ukrywali ten
fakt – mówiło się, że chałturzą. Następuje zmiana kulturowa: obecnie coraz częściej „wypada” współpracować z biznesem, umowy podpisuje się szybko
i sprawnie, a przykładowo firmy farmaceutyczne pozytywnie wypowiadają się
o tej współpracy.
Mamy coraz lepsze dziewczyny – innowacyjnej gospodarki w Polsce nie są w stanie zbudować wyłącznie sami mężczyźni. Bez odpowiedniego wykorzystania potencjału intelektualnego kobiet w nauce i biznesie trudno będzie osiągnąć w Polsce istotnie większy przyrost PKB, który warunkuje w dużym stopniu ogólny poziom dobrobytu całego społeczeństwa. Polska może się pochwalić bardzo wysoką liczbą absolwentek studiów wyższych oraz kobiet będących pracownikami
naukowymi (około 50% ogółu kadry akademickiej), a także z wysoką liczbą kobiet zdobywających stopień doktora (ponad 40% doktoratów uzyskują kobiety).
Obecnie 20% osób, które rozpoczynają działalność gospodarczą to kobiety, a połowa z nich deklaruje, że zamierza opierać swoją działalność na innowacjach.12
Na polską grę „Wiedźmin 2” czeka cały świat, dostęp: www.rozrywka.dziennik.pl [data wejścia:
15.08.2011].
9 A. Krakowiak, Czy premier zagra w Wiedźmina?, dostęp: www.rp.pl [data wejścia: 15.08.2011].
10 „Rzeczpospolita”: Polscy naukowcy wyprzedzili świat, dostęp: www.wyborcza.biz [data wejścia: 15.08.2011].
11 Bizuka = BIZnes + nauka.
12 dostęp: www.superja.pl [data wejścia: 15.08.2011].
8
83
7.
8.
9.
Na przykład trzy kobiety z Poznania – założycielki firmy Datapoint – jako pierwsze w Polsce stworzyły system, który umożliwia badanie kondycji spółki za pośrednictwem Internetu. Wydatnie skraca to czasochłonne i żmudne procesy.13
Mamy mnóstwo spryciarzy i młodzież odnoszącą sukcesy międzynarodowe – we
wrześniu 2010 roku w Lizbonie zakończył się 22 Konkurs Prac Młodych
Naukowców Unii Europejskiej. Polacy zdobyli w Portugalii dwie nagrody główne.
Konkurs jest organizowany przez Komisję Europejską. Ocenia się, że uczestniczy
w nim co roku ponad 30 tysięcy młodych badaczy z całego świata.14
W Polsce następuje rozwój metropolii – przez stulecia rozwój miast oraz mieszczaństwa był skutecznie hamowany przez szlachtę. Brak silnego mieszczaństwa
był hamulcem rozwoju handlu i przemysłu. W wolnej Polsce samorządy miast
i województw dbają znacznie lepiej o rozwój metropolii niż w czasach PRL-u nie
wspominając o czasach przedrozbiorowych. Uważa się, że polskie społeczeństwo
jest społeczeństwem chłopskim15, lecz młodzi Polacy wykazują coraz więcej cech
społeczeństwa postindustrialnego: lubią żyć w centrach miast i korzystać z rozrywek oferowanych przez metropolie. W środowisku miejskim Polacy uczą się,
że wygrywać mogą wszyscy, a nie tylko nieliczni. A innowacja to gra, w której
prawie wszyscy wygrywają. Urbanizacja Polski jest szansą na upowszechnienie
kodów kulturowych, które będą sprzyjać przedsiębiorczości i innowacyjności.
Miliony ludzi na całym świecie darzy Polskę szacunkiem i sentymentem – jeden
z byłych dyplomatów był zaproszony do Wietnamu na obchody rocznicowe. Był
zaskoczony tym, że wiele osób na wysokich stanowiskach w administracji Wietnamu mówi biegle po polsku, nawet istnieje stowarzyszenie osób, które kiedyś
studiowały w Polsce, do tej pory się spotykają, utrzymują kontakty między sobą.
Inna osoba wspominała zespołowi redakcyjnemu, jak przed akcesją Polski do
Unii Europejskiej spotkała się z wysoko postawionym dyplomatą unijnym, zakochanym w pięknej Polce i przez to zakochanym w Polsce. Podczas spotkania
przekazał nieformalnie wiele informacji o problemach Polski związanych z jej
akcesją do UE, które zostały przekazane rządowi i pozwoliły na bardziej skuteczne przygotowanie się do wejścia do UE. W Chinach, rosnącej potędze XXI
wieku, wiele osób na wysokich stanowiskach studiowało w Polsce i darzy nasz
kraj wielką sympatią, co można przekuć na relacje biznesowe, jeżeli tylko nawiąże się z tymi osobami kontakt. Za granicą na wszystkich kontynentach przebywa
obecnie miliony Polaków. Wiele z tych osób ma za sobą międzynarodowe sukcesy naukowe, biznesowe lub na polu bizuki. Jeżeli utworzone zostaną oferty
współpracy, to można będzie odnieść takie sukcesy w obszarze innowacyjności
jak swego czasu Irlandia, która skutecznie wykorzystała migrację irlandzką
w Stanach Zjednoczonych.
13 L. Zalewska, Trzy dziewczyny z Poznania kontra rekiny konsultingu, „DGP”, 2011, 22 kwietnia, s. 3.
Łukasz Sokołowski – I nagroda, dostęp: www.naukowcy.eu [data wejścia: 15.08.2011].
I niekoniecznie jest to określenie pejoratywne – do chłopskich społeczeństw zalicza się także
społeczeństwo Szwecji i Finlandii! Różnica polega jedynie na tym, ze chłopi Skandynawscy byli
wolni, a Polscy żyli przez stulecia w folwarkach.
14
15
84
5.3.
PRZESZKODY ROZWOJU INNOWACYJNOŚCI W POLSCE
Jedną z przeszkód wymienianych w Raporcie jest system edukacji. Polscy nauczyciele nie zawsze są dobrymi liderami, stąd także nie potrafią przekazać umiejętności przywódczych uczniom. Pracownie techniczne w szkołach – potencjalne kuźnie
pasjonatów – już dawno umarły. W szkołach i na uczelniach promowany jest indywidualizm, podczas gdy kluczowa jest praca w grupie. Nie korzysta się z najprostszych
metod budowy kluczowych kompetencji wśród dzieci, jaką jest uczenie sztuki muzycznej w szkole. W szkołach dzieci nie mają możliwości zarabiania pieniędzy na własne potrzeby w ramach klasowych projektów. Poza nielicznymi wyjątkami w żadnym
programie zajęć nie znajduje się tworzenie i prowadzenie własnej firmy, a przecież to
na tych właśnie zajęciach młody człowiek powinien nauczyć się od praktyka biznesu
jak odnieść komercyjny sukces i jak nie obawiać się porażki. Nauczyciele, najważniejsze po uczniach osoby w szkołach, są nauczani, a nie trenowani. Świat zmienia się
w zawrotnym tempie, młodzież zna technologie, w tym Internet, dużo lepiej niż nauczyciele, rozwija się też inaczej niż kilkanaście lat temu. Nie wystarczy nauczać nauczycieli – potrzeba więcej praktycznych treningów, podczas których przyswoją oni
najnowsze osiągnięcia światowej dydaktyki.
Innowacyjne pomysły nie mogą powstawać w umysłach pełnych poczucia winy,
niespełnienia i rozpamiętujących przeszłość. Polska kultura została ukształtowana
przez klęski, w przeciwieństwie do kultury niemieckiej czy rosyjskiej. Największe
emocje budzą porażki – to wokół nich Polacy budują tożsamość narodową. To zdecydowanie przeszkadza innowacyjności. Nawet ci, którzy odnoszą sukcesy czują się jak
bąki, czyli owady, o których fizycy mówią, że nie mają prawa latać, ale jakimś dziwnym zrządzeniem losu jednak latają. Każda innowacja, nawet najbardziej skomplikowana i złożona rodzi się w umyśle człowieka. A. Einstein powiedział, że umysł rozciągnięty do rozmiarów nowej idei nigdy się już nie kurczy. Wyzwaniem dla wielu Polaków jest to, że „w nierozciągniętym umyśle nigdy nie powstanie wielka idea”. Polska
kultura nie nagradza sukcesu. Polacy nie potrafią rozmawiać o ważnych sprawach.
Michał Kleiber wskazuje na inne, istotne zagrożenie dla rozwoju Polski: milczące
przyzwolenie na narastający rozdział pomiędzy promowaną przez tabloidalne media
kulturą masową i prostacką pseudohumanistyką oraz agresywną, często powierzchowną i nieobiektywną publicystyką polityczną z jednej strony, a współczesnym
światem nauk ścisłych, przyrodniczych i technicznych z drugiej. Media wpływają na
jakość debaty publicznej i nasze postrzeganie świata. Jakość debaty pozostawia jednak
wiele do życzenia. W swoim opracowaniu Mądra Polska16 twierdzi też, że przemyślany
system informowania obywateli o prawdziwych dylematach współczesności jest warunkiem koniecznym racjonalnego podejmowania szeroko akceptowanych decyzji
w systemie demokratycznym. Aby to jednak było możliwe, należy przygotować się
do debatowania na kluczowe tematy – tak jednak nie jest.
M. Kleiber, „Mądra Polska”. Dekalog dla społeczeństwa wiedzy, umiejętności i przedsiębiorczości, dostęp: www.aktualnosci.pan.pl [data wejścia: 15.08.2011].
16
85
Większość problemów przekracza często możliwość ich zrozumienia nawet
przez wykształconych obywateli. Zaledwie 42% Polaków wierzy, że w ciągu najbliższych lat polski produkt może zdobyć światowe uznanie dzięki swojej innowacyjności.
Zaskakująco wysoki poziom sceptycyzmu odnotowaliśmy za to wśród najmłodszych,
w wieku 15-17 lat”. Wśród nich prawie 60% wątpi w możliwość globalnego sukcesu
polskiej innowacji17. Aby działać globalnie, potrzebna jest wiara w siebie, której zbyt
wielu Polakom brakuje. Polacy nie są mobilni, świadczy o tym fakt, że żyją najczęściej
w odległości mniejszej niż 70 km od miejsca wykształcenia. A częsta zmiana miejsca
i środowisk sprzyja innowacyjności. Ruch to życie, stabilność zabija. Zdaniem
M. Kleibera18, aby skutecznie wykorzystywać potencjał gromadzony w naszych głowach niezbędny jest przyrost kapitału społecznego, rozumianego jako sumaryczna
zdolność do merytorycznego porozumiewania się, konstruktywnej współpracy i obdarzania się wzajemnym zaufaniem. Wskaźniki charakteryzujące ten kapitał należą dzisiaj do najniższych w Europie – tylko co dziesiąty Polak ufa innym ludziom. Na niskim
poziomie jest zaufanie do kluczowych instytucji publicznych, szczególnie tych jednoznacznie kojarzonych z polityką (rząd, parlament, partie polityczne), mała jest aktywność obywatelska, ciągle jako ważnego zasobu rozwojowego nie traktuje się kultury,
brakuje dynamicznej, wpływowej klasy ludzi kreatywnych.
W efekcie nie ufamy sobie, boimy się, że ktoś ukradnie nam nasz oryginalny pomysł i dlatego chowamy go do szuflady. Taka postawa blokuje innowacyjność, jest
jedną z przyczyn słabej współpracy pomiędzy nauką a biznesem. W raporcie zrezygnowano z liczby patentów jako miary innowacyjności, ponieważ stymulowanie kultury patentowania w warunkach dramatycznie niskiego kapitału społecznego mogłoby mieć niepożądane skutki, na przykład mogłoby skutkować tworzeniem kultury
„zamykania pomysłu w szufladzie”, bo patent byłby sukcesem samym w sobie. Miarą
innowacyjności nie powinna być liczba patentów, ale liczba pomysłów wykorzystanych
w praktyce lub wartość przychodów uzyskana z patentów. Na Piątej Alei w Nowym Jorku
są setki różnych banków; jest nawet bank koreański, urugwajski i filipiński. Nie ma banku
polskiego, choć w Stanach Zjednoczonych żyje 12 mln Polaków. Polacy wolą trzymać pieniądze w innych bankach. W ten sposób mają pewność, że inni Polacy nie zarabiają na
nich pieniędzy19. Julian Ochorowicz (1936) uważał, że w Polsce występuje nie tyle indywidualizm, ile „osobnictwo”. Jest to niechęć do wspólnego, zorganizowanego i długotrwałego działania pod jednym kierownictwem. Polacy znoszą tylko krótkotrwałe związki, jak
konfederacje, zajazdy, porwania niewiast, kuligi. Józef Piłsudski w 1917 roku stwierdził,
że przeszkodą w budowie państwa polskiego będzie abnegacja państwowa i państwowa
kultura. Uważał on, że dla Polaków ważniejszy jest nastrój niż argumenty i rozumowanie,
dlatego najlepiej nimi rządzić poprzez wzniecanie nastrojów 20.
M. Gajewski, 25% Polaków wierzy w globalny sukces polskich firm IT i internetowych, dostęp:
www.technologie.gazeta.pl [data wejścia: 15.08.2011].
18 M. Kleiber, „Mądra Polska”..., op. cit.
19 E. Lewandowski, Charakter Narodowy Polaków i Innych, Muza, Warszawa 2008, s. 203-204.
20 Ibidem, s. 178.
17
86
W Polsce jest zbyt mało ludzi, którzy potrafią skutecznie przekuć pomysł
na działanie. Zbyt dużo mówimy, zbyt mało robimy. I to zarówno na poziomie zarządzania państwem (porównaj liczba strategii rozwoju w Polsce), jak i na poziomie
wdrażania pomysłów biznesowych. Zbyt słaba jest orientacja na rezultat: prosty,
ale wdrożony pomysł jest lepszy od najwspanialszej wizji, która pozostała w głowie.
Pozytywne myślenie o przyszłości stymuluje do efektywnych działań, ale wizje i marzenia obniżają efektywność21.
5.4.
ZBYT SILNA REGULACJA
Innowacja często powoduje zmianę istniejącego porządku. Urzędnicy z kolei są
przywiązani do tradycji dbania o jego utrzymanie. W kulturze urzędników jest ślepe
trzymanie się litery prawa, nawet jeżeli oznacza to działania wbrew zdrowemu rozsądkowi. Do tego dochodzi coraz większa ilość prawa tworzonego corocznie w postaci
ustaw i rozporządzeń Rady Ministrów. Polska jest w tym obszarze wiceliderem wśród
nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej: uchwalamy corocznie cztery razy
więcej prawa niż na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku (tabela 5.3). Jedna
z firm doradczych wydaje corocznie podręcznik o VAT dla przedsiębiorców, liczący
obecnie ponad 1000 stron. Mało który przedsiębiorca jest w stanie się z tym zapoznać
i stosować w praktyce!
Tabela 5.3.
Liczba ustaw i rozporządzeń rządu w latach 1990-2010
Państwo Bułgaria
Czechy
Estonia
Węgry
Łotwa
Litwa
Polska
Rumunia Słowacja
Rok
1990
(.)
602
6
206
57
157
489
42
602
1991
(.)
582
90
244
121
179
498
82
582
1992
(.)
648
37
263
122
161
457
158
648
1993
(.)
337
394
286
173
146
541
124
328
1994
(.)
276
544
278
404
220
628
217
374
1995
(.)
318
480
303
587
270
637
185
308
1996
(.)
327
423
362
695
403
710
196
388
1997
(.)
357
442
443
748
418
1029
376
390
1998
(.)
335
508
336
777
321
1165
452
409
1999
(.)
373
633
343
730
358
1175
539
400
2000
(.)
505
690
421
684
558
1157
660
489
2001
(.)
501
675
446
791
390
1678
1079
600
G. Oettinge, D. Mayer, The Motivating Function of Thinking About the Future: Expectations Versus Fantasies, “Journal of Personality and Social Psychology” 2002 Vol. 83 No. 5, p. 1198-1212.
21
87
Państwo Bułgaria
Czechy
Estonia
Węgry
Łotwa
590
682
373
866
Litwa
Polska
Rumunia Słowacja
Rok
2002
(.)
454
1901
965
761
2003
(.)
498
590
420
1092
498
2055
831
621
2004
352
700
621
520
1417
473
2591
838
778
2005
288
554
543
524
1363
241
1935
679
666
2006
363
626
474
498
1365
334
1631
717
698
2007
415
393
477
591
1232
266
1660
592
669
2008
372
486
776
474
1443
368
1438
576
650
2009
409
492
424
524
2134
362
1636
529
602
2010
350
439
391
560
1617
453
1558
452
560
Źródło: Raport Go Global!, op. cit., za: O. Kowalewski, K. Rybiński opracowanie dla Oxford
Review of Economic Policy.
Dzisiaj nie można oczekiwać wizjonerstwa i zdrowego rozsądku od urzędników
– dlatego powinno się zmienić wizję funkcjonowania administracji. Największe kodeksy etyczne regulujące ludzkie działania są oparte na zakazach, a nie nakazach. Dzisiaj
urzędnicy zastanawiają się jak „stymulować innowacyjność”, wkładając wiele wysiłku
w tworzenie „polityk proinnowacyjnych”. Michał Kleiber wskazuje na ogromny niewykorzystany potencjał instytucji (kilkuset w skali kraju) wspierania innowacyjności.
Przyczyn jest wiele: od kulturowych (brak dialogu, zrozumienia potrzeb, wiary w sensowność działań), po strukturalne (system finansowania innowacji w sektorze
publicznym). Brakuje działań integrujących działania innowacyjne realizowane przez
różne resorty. Zaniedbana jest promocja i rozumienie zagadnień ochrony prawa własności intelektualnej – a jest to jeden z filarów innowacyjnych gospodarek.
Nasza biurokracja nie jest instytucjonalnie przygotowana do współpracy z innowacyjnymi organizacjami, ponieważ nie akceptuje porażek rynkowych jako efektu
uczenia się. Porażka rynkowa jest traktowana jako „wina” (urzędnika bądź przedsiębiorcy). A przecież T. Watson, jeden z założycieli firmy IBM powiedział, że najszybszym sposobem na odniesienie sukcesu jest podwojenie tempa popełniania pomyłek. Portal Napster kilka lat temu był szlagierem Internetu, ale zbankrutował. Zainspirował on
twórców portalu Kazaa, którzy z kolei założyli firmę Skype – lidera bezpłatnej telefonii
internetowej. W Polsce Skype nigdy by nie powstał, zostałby zablokowany przez
urzędników – do tej pory twórcy „polskiego Napstera” byliby zajęci zamykaniem swojej firmy.
Polskim przedsiębiorcom przeszkadza też w innowacyjności nieprzewidywalność przepisów – to zupełnie niezarządzalne ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej – czy też bzdury prawne typu konieczności płacenia podatku VAT od niezapłaconych faktur. Wskazują też na brak w sektorze publicznym profesjonalnie przygotowanych menedżerów innowacji: osób, których zadaniem jest tworzenie i wspierania
innowacyjnych rozwiązań. Firmy mają swoje działy badań i rozwoju – urzędy nie.
Istotnym czynnikiem ograniczającym polską innowacyjność jest też mało elastyczny
88
rynek pracy. Jak mówi jeden z naszych rozmówców: w Polsce łatwiej jest się rozwieść,
niż zwolnić sekretarkę. Zniechęca to do tworzenia nowych firm i zatrudniania pracowników na umowę o pracę.
5.5.
JAK UWOLNIĆ POTENCJAŁ LUDZI I FIRM?
Kluczowe dla Polski jest umiejętne zarządzanie talentami, inspiracja do przedsiębiorczości i tworzenie warunków do uwalniania dużego potencjału drzemiącego w
młodych ludziach. Okazuje się, że często nie trzeba wiele: wystarczy stworzyć miejsca
spotkań zachęcające do twórczości i dać zadania, których rozwiązanie jest ambitnym,
ale wykonalnym zadaniem. W efekcie młodzi Polacy nauczą się pracować razem, nabiorą do siebie zaufania i uwierzą we własne możliwości. Sztywny gorset regulacji nie
służy innowacyjności, a często ją ogranicza. Misją sektora publicznego powinno być
tworzenie warunków dla przedsiębiorczości, co w pierwszej kolejności oznacza koncentrację na reformach likwidujących bariery rozwoju. Równolegle trzeba zmienić
systemy wsparcia z niszczących innowacyjność na faktycznie ją rozwijające oraz stymulować popyt na nowe produkty/usługi. Na koniec zastanowić się, czy faktycznie
potrzebna nam kolejna strategia (innowacyjności), czy też lepiej jest wspierać oddolne
działania i uczyć na sukcesach i błędach innych krajów? Żyjemy w kraju, w którym
wiele środowisk: młodzieży, małych i dużych firm, nauki, ma ogromny, niewyzwolony
potencjał. Pomysłów na biznes jest w Polsce wiele. Model biznesu jest istotny, ale krytycznie ważna jest postawa lidera. Zdaniem ekspertów, z którymi przeprowadzono
wywiady (J. Sievert, V. Siewierski, T. Czechowicz, P. Sienkiewicz, M. Adamkiewicz)
najbardziej cenione są obecnie wśród pracowników osoby, które:
•
wierzą w sukces;
•
są zorientowane na rynek, rozumieją klienta i jego potrzeby;
•
są pasjonatami, którzy zarazili swoją wiarą zgrany zespół.
Na ocenę pomysłu biznesu składają się w efekcie nie tylko analizy przesłanych
dokumentów, ale przede wszystkim obserwacja człowieka. Umiejętności tej nie da się
skodyfikować czy nauczyć z książek – inwestorzy „fizjonomiści” uczą się tego przez
całe życie. Przedstawiciel świata nauki i dyrektor Narodowego Centrum Nauki A. Jajszczyk gromadzi wokół siebie ludzi potrafiących postawić odpowiednie pytanie,
po czym niestandardowo na nie odpowiedzieć (nawet, jeśli jest to odpowiedź błędna).
Idealny młody naukowiec powinien umieć pracować w grupie: potrafić dzielić duże
zadanie na wiele mniejszych, dzielić się pracą z innymi (bardzo ważne jest wzajemne
zaufanie) i łączyć rezultaty zadań cząstkowych w całość. Ważne są też jego pasje/
hobby, chęć podróży i generalnie ciekawość świata. Ma być po prostu ciekawym człowiekiem – wiedza faktograficzna jest istotna, ale na pewno nie najważniejsza. Człowiek powinien mieć pasję i zarażać nią innych. Ma być ciekawym człowiekiem.
Janusz Marszalec, opisując swoje doświadczenia z wielu lat spędzonych w Finlandii,
mocno podkreśla rolę nauczyciela jako mentora stymulującego młodzież do realizacji
wspólnych przedsięwzięć i, przede wszystkim, poznania swoich silnych stron. Ucz89
niowie mogą przy tym otwarcie wyrażać swoje opinie na różne tematy, nawet kontrowersyjne, a w procesie nauczania uświadamia im się, że uczą się dla siebie a nie dla
ocen, a zdobyta wiedza i umiejętności pozostaną z nimi na zawsze.
Podobnie, w szkołach niekiedy nadmiernie promujących indywidualizm, promowane być powinno odtwarzanie sztuk teatralnych. Poprawia to pewność siebie,
umiejętność publicznego wysławiania się oraz buduje kapitał społeczny (jak się okazuje, kluczowy dla innowacyjności). Na rozwijanie umiejętności pracy w grupie
od początku edukacji szkolnej kładzie też nacisk A. Jajszczyk. Swoje zespoły buduje nie
tylko z osób „ciekawych”, ale też stara się, by w jednej grupie pracowały osoby o różnych cechach charakteru: ultrakreatywne razem z twardo stąpającymi po ziemi.
5.6.
STYMULOWANIE POPYTU NA INNOWACJE
Niski popyt na innowacje jest często wskazywany jako jedna z kluczowych barier
rozwoju innowacyjności w Polsce. Trzeba więc zacząć go stymulować. Michał Kleiber
zwraca uwagę na coraz silniejszą rolę systemów, w których innowacyjność stymulowana jest przez stronę popytu (demand-driven innovation). Krytycznie ważna staje się
umiejętność kreowania rynków na innowacyjne produkty i usługi – sektor publiczny
odgrywa tu istotną rolę. Anil Hansjee mocno rekomenduje zmianę systemu zamówień
publicznych tak, by zamówienia te w dużej części trafiały do nowych, małych, innowacyjnych firm. Rząd powinien dużo kupować od małych, młodych i innowacyjnych firm.
Regulacje prawne powinny zmuszać administrację publiczną do takiej specyfikacji
zamówień publicznych, żeby znaczących procent trafiał do małych firm innowacyjnych. Słowo „innowacyjnych” nie oznacza, że muszą mieć setki patentów, tylko takich,
które proponują wykonanie zlecenia publicznego w innowacyjny sposób. Ten procent
może być różny w zależności od sektora (mniej w przypadku budowy dróg, więcej
w przypadku budowy nowych systemów zarządzania). Zamiast narodowej strategii
innowacji – wspieranie oddolnych inicjatyw.
Polska jest potęgą w dziedzinie strategii. Według badania przeprowadzonego
przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego w czerwcu 2007 roku w Polsce uchwalono
ich 406, z których wiele było wzajemnie sprzecznych. Mamy 16 regionalnych strategii
innowacji, które się wzajemnie wykluczając. Tymczasem jedno z niewielu zwycięskich
powstań w historii Polski – Powstanie Wielkopolskie (1918-1919) – wybuchło i rozwinęło się spontanicznie: bez planu, bez przywódców, ale z poparciem wszystkich
warstw społeczeństwa polskiego w Wielkopolsce. Prusacy skutecznie sprzeciwiali się
powstaniu polskiego szkolnictwa wyższego w Wielkopolsce. Z tego powodu liczba
osób z wykształceniem wyższym nie przekraczała około 300. Sukces więc był możliwy
dzięki „inteligencji rozproszonej”, a nie „skupionej”. Jego sukces był możliwy dzięki
trwającemu od ponad stu lat budowie kapitału społecznego w regionie. Zdaniem autorów Raportu nadszedł właściwy moment można było rzucić do akcji wielkopolskich ha-
90
kerów.22 Dlatego też nowa strategia innowacyjności Polski powinna przewidywać
działania oddolne, które pojawią się we właściwym, ale trudno przewidywalnym
miejscu i czasie i będą prowadziły do sukcesu.
***
Po dwudziestu latach transformacji nadszedł czas na zmianę. Polska nie będzie
tańsza od Chińczyków, ani nie będzie dłużej pracować od Koreańczyków, bo i tak jest
jednym z najbardziej zapracowanych narodów, a w dodatku szybko się starzeje.
Dlatego musi wykorzystać pomysły, „przekuć” je na innowacje, które pozwolą naszym
firmom w ekspansji na rynki zagraniczne. Jeżeli chce dalej szybko się rozwijać, to jeszcze w tej dekadzie wiele polskich firm powinno stać się globalnymi graczami na swoich rynkach, a inne powinny stworzyć nowe rynki i zająć na nich mocną pozycję.
Najlepszym testem na wartość polskich innowacji będzie zakończona powodzeniem
ich globalizacja.
Za większością globalnych sukcesów nowych innowacyjnych firm stoją fundusze
Venture Capital i Private Equity (VC/PE). Zrozumiała to już Rosja, gdzie premier i prezydent zapraszali na osobiste spotkania największych inwestorów VC/PE, przekonując ich do otwarcia biur w Rosji. Polskie władze powinny podjąć próbę przyciągnięcia
tych funduszy do Polski, podobnie jak uczyniły władze Rosji – aktywnie angażując się
w mniej lub bardziej formalne spotkania z ich przedstawicielami. Aby zwiększyć
dostęp do globalnego know-how, polska agencja rządowa powinna otworzyć stałe biuro w Dolinie Krzemowej (Silicon Valley).
Polskie władze powinny aktywnie zaangażować się w przyciąganie globalnych
funduszy Venture Capital i Private Equity do Polski. Przykłady pokazują, że aby firma
rozpoczęła globalną ekspansję trzeba mieć kompetencje i doświadczenie, którego często brak właścicielom i zarządom polskich firm. Globalizacja to naturalny etap wzrostu organizacji. Jak każdy, wymaga nie tylko odpowiedniej wiedzy i doświadczenia, ale
też rozbudowanej sieci relacji biznesowych i interpersonalnych. A tych ostatnich nie
da się nauczyć w szkole czy podczas lektury Harvard Business Review. To kapitał
gromadzony przez lata przez ciężką pracę wysoko wyspecjalizowanych specjalistów.
Firmy, kultura i nauka nie istnieją bez ludzi. Dlatego, zdaniem M. Kleibera, ich globalizacja nie będzie możliwa bez podniesienia społecznej otwartości na świat. Uczmy się
języków obcych, w miarę możliwości podróżujmy za granicę, zapraszajmy do siebie
i swoich instytucji gości zagranicznych: studentów, naukowców czy przedsiębiorców.
Haker rozumiany jest tutaj jako osoba człowiek doprowadzający coś, w szczególności technologię, do maksimum możliwości. Patrz: Słowniczek ważnych pojęć związanych z innowacyjnością, w: Raport Go Global! ..., op. cit.
22
91
6
OTWARTOŚĆ I ZAUFANIE W ORGANIZACJI OPARTEJ
NA WOLNYCH LICENCJACH
NA PRZYKŁADZIE WIKIPEDII
SEBASTIAN SKOLIK
DARIUSZ JEMIELNIAK
Problem organizacji opartych na wolnych licencjach dzisiaj głównie odnosi się
do sfery działań przedsiębranych w przestrzeni Internetu. Internet jako globalne medium, nie tylko w znaczeniu globalnego dostępu do zawartych w nim treści, ale także
jako te, które pozwala na globalne wykorzystanie wcześniejszych form medialnych
(prasy, radia, telewizji), stał się nośnikiem wywołującym szereg refleksji nad współczesną rzeczywistością medialną. Ewolucja tej rzeczywistości jest różnie ujmowana,
ale zazwyczaj przedstawiana jest jako proces ukazujący następujące po sobie formy
nowych mediów1, przy czym ukazywane są one jako konkurujące ze sobą i wypierające inne z istniejących nisz2. Sieć Internetu poza tym, że pozwala na globalne korzystanie z zawartych w niej informacji, przyczynia się do powstania możliwości globalnego
jej wytwarzania, przy czym podmiotami biorącymi udział w tworzeniu informacji są
nie tylko wyspecjalizowane instytucje, ale każdy, kto zechce przyłączyć się
do „wikinomicznego miejsca pracy”3. Nowe media, na początku XXI wieku kojarzone z
komputeryzacją i Internetem w ogólności, gdzie ich istotą była modularność, wariacyjność i daleko posunięta automatyzacja wytwarzania treści4, w połowie pierwszego
dziesięciolecia określane są jako Web 2.0 i przeciwstawiane wcześniejszej, z założenia
korporacyjnej formie Internetu5. Aczkolwiek podkreślana jest tu wyraźnie kwestia
powrotu do początków samego Internetu, tworzonego przez komunitariańską wspólnotę programistów. Pod pojęciem Web 2.0 kryje się zarówno idea partycypacji,
współwytwarzania, ale i wykorzystywania potencjału globalnej społeczności dla nowego typu produktów. Poza kwestiami uczestnictwa, jak i szybkiego nabywaniu umiejętności działania w nowej technologii, te nowe formy współpracy kształtowane są
E. Davis, TechGnoza. Mit, magia + mistycyzm w wieku informacji, Wyd. Rebis, Poznań 2002.
P. Levinson, Miękkie ostrze, Wyd. MUZA S.A, Warszawa 1999, s. 147-164.
3 Pojęcie wikinomii wprowadzono w: D. Tapscott, D. A. Wiliams, Wikinomia. O globalnej współpracy, która zmienia wszystko, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
4 L. Manovich, Język nowych mediów, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s. 79-113.
5 T. O'Reilly, What Is Web 2.0. dostęp: www.oreilly.com [date of entry: 15.10.2011].
1
2
92
poprzez zmianę podejścia do problemu praw autorskich. Kultura tylko do odczytu zastępowana jest kulturą do odczytu i zapisu, a jej twórcy opisują ją jako kulturę wolną6.
6.1.
WSPÓŁCZESNE MODELE ORGANIZACYJNE
Sposoby zarządzania organizacjami podlegają teoretycznym modom. Jak w przekonywujący sposób pokazali S. N. Barley i G. Kunda, można w historii teorii zarządzania zaobserwować naprzemiennie okresy dominacji koncepcji kontroli racjonalnej
i kontroli normatywnej. Przeplatają się w kilkunasto-kilkudziesięcioletnich cyklach,
w których wyraźnie przeważają zarówno w literaturze, jak i praktyce zarządzania.
Nurt kontroli racjonalnej (do którego zaliczyć można choćby naukowe zarządzanie,
podejście systemowe, a z bardziej współczesnych Total Quality Management, czy
reengineering) opiera się na podstawowych założeniach tak zwana teoria X, a zatem
na kontroli procesu produkcji i efektu końcowego. Fundamentalnym założeniem tych
teorii jest rachunek ekonomiczny: pracownicy starają się minimalizować swój wysiłek, pracodawca pilnuje, aby wywiązywali się z kontraktu, zatem obie strony kierują
się swoim bezpośrednim interesem.
Z kolei nurt kontroli normatywnej (do którego zaliczyć można na przykład
podejście human relations, zarządzania międzykulturowego, zarządzania wiedzą,) zakłada, że praca w odpowiednich warunkach jest przyjemnością, do której nikogo
nie trzeba przymuszać. W związku z tym, podstawowym narzędziem kontroli organizacyjnej jest internalizacja norm: pracownik powinien być przekonany o wartości
swojej pracy i opierać się na wewnętrznej motywacji. Paradoksalnie, podejście to, uosabiające tak zwane podejście Y, prowadzi do znacznie większego wykorzystania pracowników, niż podejście X. Wymaga bowiem silnej kontroli ideologicznej,
„zachłanności” na czas pracownika i ingeruje w życie pracowników znacznie bardziej,
niż podejście typu X.
W obu prezentowanych wyżej podejściach wyraźnie dominuje przekonanie
o możliwości sprawowania kontroli – organizacje mogą być hierarchiczne lub nie, mają jednakże siłę sprawczą (decydentów, w rolę których wcielają się menedżerowie),
która może w mniej lub bardziej świadomy sposób sprawować kontrolę nad pracownikami. O ile zatem możliwe jest pełne włączenie pracowników w proces decyzyjny
(przykładowo poprzez tak zwane high-performance work systems i stosowanie zarządzania partycypacyjnego), o tyle wciąż istnieje decydent-projektant, który ostatecznie
przedstawia, w jaki sposób społeczność może decydować o kształcie organizacji.
W pewnym sensie, przekonanie o niezbędności zarządzania poprzez zewnętrznego decydenta jest wyrazem paradygmatu nauk o zarządzaniu, który towarzyszył tej
dyscyplinie w zasadzie od samego początku. Paradygmat ten jednak ulega szybkiej
przemianie w ostatnich latach.
L. Lessig, Remiks. Aby sztuka i biznes rozkwitały w hybrydowej gospodarce, Wyd. Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 37-47.
6
93
W dwudziestym wieku tak zwane industrial democracy (demokracja przemysłowa), pomimo udowodnionej skuteczności i efektywności także finansowej i prób
popularyzacji w ramach kierunku action research, wyraźnie nie cieszyła się zainteresowaniem. Prawdopodobne przyczyny tego stanu rzeczy nie są jednak związane
z efektywnością. Struktury organizacyjne i relacje władzy odzwierciedlają walkę
o pozycję społeczną i z oczywistych powodów mogą wynikać choćby z niechęci posiadaczy środków produkcji do dzielenia się władzą z wykonawcami, co jest widoczne
nawet w nowoczesnych profesjach opartych na wiedzy.
Wyraźnie jednak rozwiązania charakterystyczne dla organizacji opartych
na zarządzaniu kolektywnym i spółdzielczym, typowe dla organizacji non-profit,
ale uprzednio zdecydowanie rzadkie, jeśli nie całkowicie wyjątkowe dla organizacji
biznesowych, zdecydowanie zyskują na popularności.
Powstają opracowania opisujące, powody dla których organizacje rozproszone,
polegające wyłącznie na dobrej woli wolontariuszy, są w stanie skutecznie konkurować z potężnymi korporacjami. Sztandarowym przykładem tego typu sytuacji jest system operacyjny Linux, symbolizowany przez logo pingwina, który z powodzeniem
wygrywa na konkurencyjnym rynku oprogramowania serwerowego z Microsoftem.
Częstym argumentem jest wskazanie, że tradycyjna organizacja pracy opiera się
na tak zwanym modelu budowy katedry, tak, jak na hierarchicznym i odgórnie zaplanowanym procesie według założonego planu, podczas gdy organizacja pracy w projektach open-source przebiega bez centralnego ośrodka decyzyjnego, w sposób „bazarowy”. Chociaż powoduje to znacznie większy chaos, jednocześnie uczestnicy
w znacznie większym stopniu wyczuleni są na korygowanie błędów. Jednocześnie
sami orientują się na tworzenie tego, co ich zdaniem jest najpotrzebniejsze (i decydują
o tym na bieżąco w dyskusjach, przez co strategia rozwoju produktu końcowego jest
znacznie bardziej reaktywna i dostosowawcza).
Dzięki temu dochodzi do całkowitego rozproszenia decyzji, a organizacja działa
jak „rozgwiazda” (która po zranieniu może podzielić się na dwa w pełni sprawne
organizmy), a nie jak „pająk” (który po przepołowieniu ginie).
W niniejszym artykule przeanalizowano największą encyklopedię świata, Wikipedię, tworzoną jednocześnie za pomocą modelu „bazaru”, bez centralnego ośrodka
decyzyjnego i z oddaniem pełnej władzy w ręce społeczności.
6.2.
ORGANIZACJE OPARTE NA WOLNYCH LICENCJACH
I WYKORZYSTUJĄCE WOLNE LICENCJE
Pojawienie się wolnych licencji, pozwalających na swobodne kopiowanie, modyfikowanie i dystrybucję treści, jest istotą ruchu wolnej kultury i wolnego oprogramowania, który zaczął się w latach osiemdziesiątych XX wieku manifestem hakera
R. Stallmana. Dobrowolne dzielenie się zasobami informacji, przeciwstawne rynkowej
konkurencji i indywidualizmowi, doprowadziło do powstania takich projektów jak
Linux czy Wikipedia. Ich popularność spowodowała, że w nauce zaczęto postulować
94
nowy model produkcji, jakim ma być produkcja partnerska7. Autorzy współpracujący
w taki sposób przy produkowaniu treści, które od zaraz są gotowe do użycia, skonsumowania, określeni zostali jako prosumenci.8
Należy odwołać się do definicji Wolnych Dóbr Kultury aby określić, czym są wolne licencje9. Określa ona następujące wolności:
•
wolność wykorzystywania utworu i czerpania korzyści z jego używania;
•
wolność poznawania utworu i stosowania nabytej w ten sposób wiedzy;
•
wolność tworzenia i rozpowszechniania kopii informacji lub utworu, w całości
lub we fragmentach;
•
wolność wprowadzania zmian i poprawek, rozpowszechniania utworów pochodnych.
Pierwsza z wolności mówi o tym, że można dany utwór wykonywać bez ograniczeń i można czerpać z tego korzyści majątkowe. Autorzy zgadzają się więc, aby inni
mogli zarabiać na ich pracy. Druga z wymienionych wolności odnosi się do możliwości
poznawania utworu, w tym także poznawania sposobu jego wytworzenia. Jest to sytuacja przeciwstawna do utworów zamkniętych, których wytwarzanie objęte jest tajemnicą handlową. Trzecia wolność oznacza, że dzieło może być powielane także komercyjnie bez uzyskiwania zgody na powielenie dowolnej ilości informacji. Czwarta
z wolności pozwala na tworzenie wielu wariantów danego utworu, a więc do wzbogacania ideosfery poprzez remiksowanie dotychczasowych dzieł znajdujących się w zasobach wolnej kultury.
Wolne licencje dozwalają na zastosowanie ograniczeń w postaci konieczności
podania autorów dzieła oryginalnego i dzieł pochodnych, jeśli chce się je wykorzystać
oraz publikowania kopii i dzieł pochodnych na tych samych warunkach co oryginał.10
Istotną kwestią dla partnerskiego wytwarzania treści jest możliwość oddziaływania i włączenia się każdego w dowolnym momencie w proces produkcyjny,
co w konsekwencje może mieć nie tylko dla gromadzenia wiedzy w sieci Internetu,
ale może także przyczyniać się do powstawania modelu produkcyjnego, bazującego
na nieopatentowanych technologiach11 czy też do rozpowszechniania materiałów
edukacyjnych, tak jak w przypadku Massachusetts Institute of Technology12. Jednym
z bardziej znanych projektów wolnej kultury, jest wzmiankowana wyżej Wikipedia.
W artykule tym postanowiono szerzej opisać problemy związane z jej funkcjonowaniem w wymiarze organizacyjnym.
Część organizacji, na przykład Fundacja Wikimedia, wspierająca takie projekty
jak Wikipedia, czy organizacje wspierające wolne oprogramowanie, w całości opierają
się na wolnych licencjach. Zaliczyć tu można także firmę Wikia, która dostarcza inter7 D.
Tapscott, A. D. Williams, Wikinomia…, op. cit., s. 23-40.
s. 84-87.
9 Definition/Pl accessed: www.freedomdefined.org [date of entry: 15.10.2011].
10 Accessed: www.freedomdefined.org [date of entry: 15.10.2011].
11 Jedną z takich koncepcji jest projekt FreeBeer, Accessed: www.freebeer.org [date of entry:
15.10.2011].
12 Informacje o tym znaleźć można na stronie projektu MIT OpenCourseWare: accessed:
www.web.mit.edu [date of entry: 15.10.2011].
8 Ibidem,
95
nautom platformę do tworzenia serwisów typu wiki, czy też inicjatywę Global Voices,
skupiającą kilkuset wydawców, tłumaczy i wolontariuszy publikujących blogi na wolnej licencji Creative Commons.
Poza tym warto odnotować serwisy internetowe, jak Flickr, czy Jamendo, które
również są platformami dla internautów, chcących publikować zdjęcia oraz utwory
muzyczne. Jednakże w tych przypadkach jedynie część utworów udostępniana jest
na w pełni wolnych licencjach. O tym, że licencje te stają się popularne również w organizacjach związanych z tradycyjnymi branżami, świadczyć może chociażby projekt
samochodu Mio udostępniony na licencji Creative Commons przez Fiata. Poszukiwanie partnerów w biznesie może także prowadzić do większej otwartości i negowania
utartych wzorców myślenia, jak chociażby tego, że każdy projekt, aby mógł przyczyniać się do rozwoju gospodarczego, powinien być objęty patentem. Aby jednak móc
opisać funkcjonowanie organizacji opartych na powyżej wymienionych wolnościach,
najlepiej odnieść się do projektów flagowych. Z tego też względu autorzy w dalszej
części opracowania skupili się na analizie Wikipedii.
6.3.
METODY BADAWCZE
Obaj autorzy są doświadczonymi wikipedystami od wielu lat i mają na koncie
wiele tysięcy edycji. Obaj są demokratycznie wybranymi do roli „administratorów”
polskiej Wikipedii. Od pięciu lat trudno o dzień, w którym nie zaglądają na Wikipedię.
Prezentowany projekt badawczy ma zatem charakter długoterminowy i jakościowy.
Przyjętym zbiorem metod badawczych jest etnografia, a w szczególności etnografia organizacji, z zastosowaniem analizy społeczności wirtualnej. Chociaż etnograficzne badania Internetu bywają nazywane etnografią wirtualną lub netnografią, autorzy stoją na stanowisku, że wprowadzenie takiego szczegółowego rozróżnienia jest
zbędne, ponieważ w badaniu społeczności wirtualnych stosuje się te same narzędzia,
co w etnografii (z zastrzeżeniem specyfiki danej kultury i medium, które jest jednak
konieczne w każdym badaniu etnograficznym).
Głównymi metodami, które posłużyły do przeprowadzenia badań, były obserwacja uczestnicząca i analiza przypadku. Są to metody typowo wykorzystywane w badaniach etnograficznych. Dodatkowo, zostały one poddane procesowi triangulacji, z zastosowaniem pomocniczej analizy ilościowej.
6.4.
RAMY ORGANIZACYJNE WIKIPEDII
W przypadku projektu, jakim jest Wikipedia, podobnie jak w innych projektach
wolnej kultury ważną kwestią jest globalna współpraca, możliwa poprzez zgodę
na modyfikację treści i ich nieograniczoną redystrybucję, co jest konsekwencją tego,
że oparta jest ona na wolnej licencji. Niemniej istotne jest też to, że autorami treści
projektu są wolontariusze. Ponieważ model współpracy jest właściwie identyczny
96
we wszystkich wersjach językowych, w tym artykule ograniczamy się do analizy projektu tworzonego w języku polskim.
W roku 2008 przeprowadzone przez Stowarzyszenie Klon/Jawor badania ujawniły, że w ciągu dwóch lat nastąpił spadek aktywności wolontariuszy13. W tym czasie
zaobserwowano też spadek aktywności w społecznościach projektów Wikimedia,
w tym przede wszystkim w Wikipedii14. Można sobie zadać pytanie: Czyżby przyczyny
spadku aktywności wolontariuszy mogłyby być związane z ogólnym pogorszeniem się
sytuacji gospodarczej w ujęciu globalnym? Jednakże nie należałoby wykluczać także
czynnika, jakim jest struktura organizacyjna. Zakłożono, że warunki pracy nie są
głównym powodem spadku aktywności jednostek działających na rzecz innych, lecz
w sytuacjach kryzysowych warunki te mogą katalizować proces ucieczki od społecznego zaangażowania. Dlatego też istotny wydaje się określenie ramowych warunków
działania wolontariuszy. Tradycyjnie rozumiany wolontariat odnosi się do aktywności
jednostek, świadczących działania na rzecz statutowych celów organizacji pozarządowych. Jest więc on rozumiany jako działanie w formalnie istniejących strukturach
organizacyjnych15. Takie ujmowanie wolontariatu obecnie można uznać za zbyt wąskie. W przypadku Wikipedii wolontariusze tworzą ten projekt, nie będąc w tym celu
zrzeszeni w żadnej organizacji, aczkolwiek powołane zostały organizacje wspierające
rozwój tego projektu.
Specyfiką środowiska Wikipedii jest brak formalnych ram organizacyjnych
przedsięwzięcia. Rytm pracy nie jest narzucany, a każdy jego uczestnik wykonuje te
zadania, na które ma w danej chwili ochotę. Często zdarza się, że tłumnie wykonuje się
uznane za ważne w danej chwili zadanie. W tym względzie struktura jest nieprzewidywalna, płynna. Brak narzuconych ram czasowych przedsięwzięcia powoduje,
że niektóre prace nie są dokańczane i w każdej chwili ktoś może podjąć się ich sfinalizowania. Nie oznacza to, że nie ma tutaj żadnej organizacji pracy. Formy organizacyjne
ustalane są jednak w sposób nieformalny i zazwyczaj ad hoc w zależności od zaistniałej sytuacji. W niektórych obszarach następuje rytualizacja działań. W innych wymagane są odpowiednie uprawnienia potrzebne do podjęcia konkretnych działań.
Istotnymi ramami są tworzone przez społeczność zasady współpracy. Obiektywizacja i kodyfikacja norm działania dokonuje się poprzez negocjowanie warunków
pracy wszystkich zainteresowanych użytkowników. Ich zapis ma miejsce na specjalnie
do tego celu tworzonych stronach internetowych. Część ustaleń dotyczy całej Wikipedii, inne dotyczą tylko wąskich obszarów tematycznych. Z kolei funkcjonowanie struktur organizacyjnych w znacznej mierze uzależnione jest od aktywności wolontariuszy,
którym przypisywana jest opieka nad konkretnymi pracami. Ich brak może powodo-
Wolontariat, dostęp: www.civicpedia.ngo.pl [data wejścia: 15.10.2011].
Wikipedia Statistics Active wikipedians, accessed: www.stats.wikimedia.org [date of entry
15.10.2011].
15 M. Bednarczyk, Organizacje publiczne. Zarządzanie konkurencyjnością, PWN, Warszawa-Kraków 2001, s. 20.
13
14
97
wać w szczególnych przypadkach, że będą one pozostawać martwe16. O tym, czy dana
struktura organizacji pracy będzie istniała nadal, decyduje to, czy jest ona dla wolontariuszy atrakcyjna. Do struktur w miarę trwałych zaliczyć można te, które związane
są z następujących obszarami działań:
•
promocja treści (haseł i ilustracji uznanych na najlepsze), odbywająca się głównie poprzez eksponowanie ich na stronie głównej (domowej);
•
działania związane z kontrolą pracy innych użytkowników w odniesieniu
do przyjętych zasad i zaleceń;
•
ustalanie standardów zarówno samej pracy jak i wytwarzanego produktu w postaci haseł encyklopedii, co prowadzi do instytucjonalizacji procedur.17
Miejscami, w których zachodzą powyżej opisane działania są specjalnie do tego
celu założone strony internetowe, służące zarówno dyskusji jak i katalogowaniu procedur, jakie należy wdrażać:
•
„kawiarenka”, czyli wewnętrzne forum dyskusyjne18;
•
wikiprojekty poświęcone19:
−
danym zagadnieniom tematycznym, odnoszącym się do haseł encyklopedii
(literatura, botanika, geografia),
−
konkretnym rodzajom prac (ilustrowanie, usuwanie haseł naruszających
prawa autorskie);
•
strony, na których dokonuje się selekcja haseł pod względem ich jakości. Są to
zarówno takie, na których przeprowadza się krytykę zgłaszanych do wyeksponowania haseł, jak i te, na których dyskutuje się kwestie usunięcia konkretnych
artykułów ze względu na ich niską jakość;
•
strony, na których katalogowane są hasła posiadające braki, jakie należy uzupełnić, bądź też błędy, które trzeba poprawić;
•
strony, poświęcone dyskusjom dotyczącym przyznawania odpowiednich uprawnień administracyjnych użytkownikom Wikipedii; są to uprawnienia techniczne,
pozwalające na usuwanie stron, ich blokowanie lub blokowanie kont osób nie
stosujących się do przyjętych zasad.
Mimo, że powyższe działania są w miarę ustalone, to jednak ich natężenie jest
zależne od wielu czynników, często od osób, stających się liderami budującymi wokół
siebie sieć współpracowników. Nierzadko są to też wolontariusze dołączający do projektu i znajdujący w tych obszarach własną niszę. W pewnych okresach niektóre obszary działań są eksploatowane w miarę równomiernie, a w innych odbywa się to
w sposób burzliwy. Wpływa też na to otoczenie projektu, przede wszystkim inne wersje językowe Wikipedii i opinie w mediach. Jednym z takich przypadków jest rozpo16 S. Skolik, Przywódca jako węzeł sieci komunikacyjnej w projektach zadaniowych Wikipedii,
w: Psychologiczne i socjologiczne aspekty zarządzania zasobami ludzkimi, red. F. Bylok, M. Harciarek, Wyd. Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2009.
17 S. Skolik, Społeczne tworzenie Wikipedii. Perspektywa aktywnego uczestnika projektu, w: Media
i społeczeństwo. Nowe strategie komunikacyjne, red. M. Sokołowski, Wyd. Adam Marszałek, Toruń
2008.
18 Dostęp: www.pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Kawiarenka/Zasady [data wejścia: 15.10.2011].
19 Dostęp: www.pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Wikiprojekt [data wejścia: 15.10.2011].
98
wszechnione w mediach istniejące niegdyś problematyczne hasło o Henryku Batucie,
będące w istocie mistyfikacją. Jego wykrycie przez społeczność doprowadziło do natychmiastowego wytworzenia procedur nakierowanych na kontrolę zawartości merytorycznej, głównie poprzez odnoszenie się w pisanych hasłach do wiarygodnych źródeł.
6.5.
CHARAKTERYSTYKA PŁYNNEJ STRUKTURY WIKIPEDII
Istnienie Internetu jako przestrzeni, w której działają na co dzień miliony ludzi,
wymusza refleksję na temat zmiany funkcjonowania współczesnego społeczeństwa,
podobnie jak rozwijający się przemysł wraz z maszyną parową refleksję taką wywoływał u XIX-wiecznych myślicieli społecznych, później socjologów. Dotychczasowy,
a wytworzony właśnie w społeczeństwie przemysłowym, podział na czas pracy i czas
wolny, zaczyna się znów zacierać. Działanie w przestrzeni Internetu jest ograniczone
do wytwarzania treści symbolicznych i interfejsów stron internetowych, a język ciała
zastępowany jest umownymi znakami graficznymi, czy specjalnymi wyrażeniami językowymi20.
To, co jawi się jako szczególnie istotne, to brak pewności, czy osoba, z którą
wchodzimy w interakcje nie zniknie nagle pod wpływem wydarzeń z realnego świata,
na które nie mamy wpływu. Ponieważ w sieci Internetu działają miliony osób, istnieje
możliwość ciągłego uzupełniania wirtualnych zespołów roboczych. Jednak czas oczekiwania na pojawienie się osoby z odpowiednimi kwalifikacjami do wykonania konkretnej pracy powoduje, że nie da się zaplanować dokładnie ram czasowych zakończenia takiej pracy.
Kolejnym problemem jest chronienie własnej społeczności przed konfliktami ze
strony osób, które doprowadzać mogą do bezproduktywnych sporów wewnątrz projektu. Ponieważ Wikipedia jest otwarta jako miejsce współdziałania, nie da się jej odgraniczyć od reszty Internetu. Społeczność, zorientowana na przyciąganie nowych
osób w celu powiększania zasobów, na takie ograniczenia nie dawałaby mandatu.
W okresie kilku lat prowadzonej w Wikipedii obserwacji uczestniczącej zauważono, że
apele o ograniczenie możliwości działania dla osób z zewnątrz szybko wywoływały
negatywne reakcje innych użytkowników, co świadczy o tym, że inkluzywność jest dla
społeczności istotną wartością. Przystępując do zespołu, każdy informowany jest
o tym, że treści Wikipedii pozostają wolne, w rozumieniu wolnych licencji.
Konsekwencją płynnej struktury organizacyjnej jest zarówno możliwość jej ciągłego wytwarzania przez wolontariuszy, jak i brak poczucia stabilności dla tych, którzy chcieliby uniknąć ryzyka zmarnowania własnego merytorycznego wkładu w projekt. Szczególnie dotyczy to sytuacji, gdy przyjęte wcześniej założenia, na przykład
co do tego, jakie hasła powinny znaleźć się w encyklopedii, z czasem zostają przez
społeczność wycofywane i zastępowane innymi.
20
J. Grzenia, Komunikacja językowa w Internecie, PWN, Warszawa 2007.
99
Dokonano ogólnej klasyfikacji działań wykonywanych w projekcie aby przybliżyć charakter pracy wolontariuszy. Ze względu na podejmowane działania, współtwórców Wikipedii podzielić można na kilka niewykluczających się kategorii:
•
osoby specjalizujące się w tworzeniu nowych haseł – zazwyczaj w wąskiej tematyce, często są to pierwsze prace wykonywane w projekcie;
•
osoby dokonujące poprawek technicznych, językowych, czy merytorycznych,
poprawiające katalogowanie istniejących zasobów, czy też wykonujące inne
drobne prace w wielu hasłach encyklopedii;
•
osoby kontrolujące wkład innych użytkowników, sprawdzające poprawność
działań w odniesieniu do przyjmowanych zasad i zaleceń;
•
osoby biorące udział w ustalaniu zasad, dyskusjach nad przyznawaniem uprawnień, regulujące istniejący porządek normatywny;
•
osoby nie specjalizujące się w żadnych konkretnych działaniach, często poszukujące nowych, atrakcyjniejszych form działania wewnątrz projektu;
•
osoby incydentalnie edytujące, bądź też włączające się jednorazowo w celu wykonania jakiejś konkretnej pracy, głównie w odniesieniu do konkretnego tematu,
z jakim są osobiście związane.
Wolontariusze przyzwyczajają się do odpowiedniego dla siebie rytmu pracy, ich
działania są dobrowolne, lecz deklarowanie wykonania konkretnych prac skutkuje
poczuciem zobowiązania wobec innych członków społeczności.
Charakterystycznym dla pracy w Wikipedii jest też to, że osoby dołączają do projektu bez wcześniejszego zapoznania się z istniejącymi zasadami. Dostęp do dokumentacji tychże zasad jest możliwy z poziomu każdej strony internetowej projektu. Jednak
objętość treści tych zasad jest na tyle duża, że wykonywane po raz pierwszy działania
są najczęściej wykonywane błędnie. Społeczność zachęca nowicjuszy do zapoznawania się z zasadami, ale nawet w przypadku osób zachęcających znajdują się takie, które
nie do końca zinternalizowały system aksjonormatywny projektu. Skutkuje to często
wybuchającymi sporami.
Od 2007 roku obserwuje się stopniowe zmniejszanie liczby nowych użytkowników, co związane jest także ze wzrostem trudności tworzenia treści samej encyklopedii21. Ma na to wpływ kilka czynników:
•
zwiększająca się popularność innych projektów internetowych, głownie tak
zwanych mediów społecznościowych (Facebook, Nasza-Klasa);
•
zmniejszająca się liczba potrzebnych do opracowania tematów encyklopedii
niewymagających specjalistycznej wiedzy;
•
zwiększający się poziom trudności tworzenia haseł, ze względu na przekształcanie istniejących zasad i tworzenie nowych (inflacja norm);
•
zwiększający się poziom trudności od strony technicznej tworzenia stron internetowych Wikipedii (ulepszenia dla odbiorcy często idą w parze z komplikacją
kodu stron projektu).
21 J. F. O. Soto, Wikipedia: A quantitative analysis, Universidad Rey Juan Carlos Publ., Madryt 2009.
100
W projekcie nie ma formalnych funkcji kierowniczych. Ocena wykonywanych
prac dokonywana jest przez wszystkich. W odniesieniu do ocen wkładu merytorycznego poszczególnych użytkowników, występuje wyraźnie zarysowana władza ekspercka i władza odniesienia22. Społeczność identyfikuje ekspertów poprzez ich wkład
w projekt i przyzwala na ocenianie własnego wkładu przez nich. Użytkownik może
oczekiwać, że jego wkład będzie oceniony przez dowolną inną osobę. Nierzadko
pierwsze interakcje zaczynają się właśnie od takich ocen, pouczeń, lub wskazań właściwego sposobu działania. Nieformalny, niewyspecjalizowany charakter kontaktów,
powoduje, że niezależnie od pozycji społecznej jednostki w „realnym” życiu, w przestrzeni „wirtualnej” statusy się zrównują względem merytoryki wykonywanych działań. Nie da się jednak tego wprost odnieść do statusów wynikających z formalnych
uprawnień przypisanych technicznie do projektu.
6.6.
WYŁANIANIE SIĘ STRUKTURY OCZEKIWAŃ WOBEC OSÓB
UZYSKUJĄCYCH FORMALNE POZYCJE W PROJEKCIE
WOLNEJ ENCYKLOPEDII
Ze względu na to, że Wikipedia jest z definicji projektem wolnym, który każdy
może edytować, istnieje spore ryzyko, że dotychczasowy dorobek wolontariuszy może
być niszczony przez innych użytkowników, niezależnie od motywów takich działań.
Z tego względu od samego jej początku część użytkowników obdarzona zaufaniem
społeczności otrzymuje specjalne uprawnienia (nominalnie określane jako uprawniania administratora, aczkolwiek w tym przypadku administrator nie oznacza osoby
odpowiadającej za treści projektu), pozwalające na blokowanie (zazwyczaj krótkookresowe) stron do dalszej edycji, usuwanie haseł nie nadających się do encyklopedii,
czy też blokowanie innych użytkowników, niechcących dostosować się do reguł.
W początkowym okresie uprawnienia te nadawane były na zasadzie konsensusu niewymagającego żadnej formalizacji. Jednakże ze względu na to, że z czasem nierówność
w dostępie do uprawnień była silnie odczuwana, przyjęto schemat głosowania, trwającego przez 7 dni, w czasie którego kandydat ubiegający się o te uprawnianie jest
oceniany na podstawie dotychczasowego wkładu oraz odpowiedzi na zadawane pytania towarzyszące głosowaniu.
Do czasu rozpoczęcia procedury nadawania uprawnień administratora na stronach Wikipedii, w polskiej wersji językowej status administratora posiadało ponad
40 osób, wcześniej wybieranych na liście dyskusyjnej projektu, gdzie wystarczał brak
sprzeciwów ze strony subskrybentów listy. Od początku lutego 2005 roku do końca
lutego 2011 roku, czyli nie licząc pierwszego miesiąca, przez pierwsze sześć lat istnienia tej procedury w polskojęzycznej Wikipedii, zakończyło się pozytywnie bądź negatywnie 291 głosowań. W pierwszych miesiącach liczba kandydatów wzrastała skokowo, ale już po dwóch latach zaczęła spadać. W trakcie głosowań kandydatom przed22
R. Karaszewski, Przywództwo w środowisku globalnego biznesu, Toruń 2008, s. 52.
101
stawiono łącznie 3407 pytań. Na podstawie ich analizy można prześledzić, w jaki sposób zmieniała się struktura oczekiwań lub wymagań wobec osób, którym społeczność
powierzała uprawnienia. Autorzy publikacji skategoryzowali zadane pytania oraz wypowiedzi o charakterze próśb w 8 różnych typów:
•
Pytania odnoszące się do ogólnych ocen i wizji projektu lub ocen innych osób.
•
Pytania odnoszące się do aktywności kandydata bądź jej braku.
•
Pytania o kompetencje, w szczególności o wiedzę na temat projektu, głównie
w odniesieniu do kwestii technicznych i znajomości procedur (zasad, zaleceń).
•
Pytanie odnoszące się do kwestii statusu administratora, czy samej procedury
przyznawania uprawnień.
•
Pytanie odnoszące się do kwestii komunikacji, sytuacji konfliktowych, stresowych oraz z tożsamości, czyli relacji interpersonalnych.
•
Pytania o dotychczasowe działania i zamiary działania w przyszłości.
•
Pytania o wcześniejsze błędy kandydata i prośby o wytłumaczenie wcześniejszych działań uznanych za nieodpowiednie bądź niejasne.
•
Prośby o wykonanie konkretnego działania lub prośby o ustosunkowanie się
do danej sytuacji („Co zrobił(a)byś w danej sytuacji”).
Porównując rodzaje pytań jakie zadawano w początkowym okresie, w pierwszych dwóch latach po uruchomieniu procedury głosowań z ostatnimi dwoma latami,
okazuje się, że nastąpiły daleko idące zmiany, jeżeli chodzi o oczekiwania względem
administratorów. Zmiany ilustruje rysunek 6.1.
Rysunek 6.1.
Rodzaje pytań zadawanych od lutego 2005 do lutego 2011 kandydatom ubiegającym się
o uprawnienia administracyjne
281
268
231
236
209
207
178
156
175
100
80
95
56
102
142
112
47
II 2005 - II 2007
III 2007 - II 2009
143
104
34
24
21
III 2009 - II 2011
Wizje / sądy / oceny
Relacje interpersonalne
Działania / zamierzenia
Kompetencje / wiedza
Błędy
Prośby o działanie
Status admistratora
Aktywność
102
169
152
Pytania dotyczące sposobu komunikowania się, podejścia do sytuacji stresogennych czy konfliktów z czasem stały się mniej ważne, podobnie jak pytania o wiedzę
i kompetencje. Wytłumaczyć można to w ten sposób, że oceny dotyczącej kwestii interpersonalnych można było dokonywać po prostu obserwując zachowania kandydatów podczas samej procedury ich oceniania. Z kolei zmniejszającej się liczbie pytań
o wiedzę i kompetencje towarzyszył znaczny wzrost pytań, w których kandydatów
rozliczano z popełnianych wcześniej błędów oraz wzrost liczby próśb o wykonanie
zadań, czy też rozwiązania hipotetycznych sytuacji, z jakimi mogliby się zmierzyć, jako
osoby posiadające odpowiednie uprawnienia. Szczególnie wzrost liczby pytań o wcześniejsze błędy może świadczyć o mniejszym zaufaniu wobec kandydatów i, w konsekwencji, potrzebie ich sprawdzenia, wylegitymowania.
Celem sprawdzenia, czy następuje tendencja do bardziej skrupulatnego sprawdzania użytkowników, przed powierzeniem im narzędzi, które pozwalają innych czasowo lub stale eliminować z projektu, założono, że z czasem przybywa pytań dotyczących konkretnych problemów, w stosunku do pytań ogólnych. Jako pytania dotyczące
problemów konkretnych wybrane zostały następujące:
•
Pytania odnoszące się do zaprezentowania dotychczasowego dorobku oraz zamierzeń kandydata, jeżeli chodzi o działanie w projekcie.
•
Pytania i prośby, odnoszące się do błędów, jakie wcześniej popełniały osoby
ubiegające się o status administratora, w tym prośby o wyjaśnienia działań własnych bądź innych użytkowników.
•
Pytania będące testami kompetencyjnymi, w których przedstawiano faktyczne
bądź hipotetyczne sytuacje, z jakimi mógłby się spotkać kandydat.
•
Pytania o ocenę konkretnych treści haseł czy też konkretnych działań w projekcie.
•
Pytania o ocenę konkretnych użytkowników.
•
Prośby o wykonanie konkretnego działania, wyróżnione od pytań o charakterze
testów kompetencyjnych ze względu na ich charakter – miały one formę „czy
mógłbyś zrobić...”, a nie „co zrobiłbyś w następującej sytuacji...”.
Pozostałe pytania określone zostały jako pytania ogólne. Wyniki analizy przedstawia rysunek 6.2.
103
Rysunek 6.2.
Wzrost liczby pytań odnoszących się do rozwiązywania konkretnych problemów
w stosunku do pytań ogólnych
800
700
753
600
605
585
595
500
400
444
300 367
200
100
0
II 2005 - II 2009
Pytania o problemy ogólne
III 2007 - II 2009
III 2009 - II 2011
Pytania dot. konretnych problemów
Liczba pytań dotyczących konkretnych problemów w pierwszych dwóch latach
była dwukrotnie mniejsza od pytań o kwestie ogólne, za to w ostatnich dwóch latach
obie wartości się zrównały. Wpływać na to może to, że z czasem zgłaszają się, bądź są
zgłaszani przez innych użytkownicy z większym stażem, którzy są na tyle dobrze poznani przez „egzaminujących”, że pytań ogólnych, przykładowo o wizje projektu, zadawać im nie trzeba. Jednakże w ogólnym obrazie wskazuje to na mniejsze zaufanie
wobec kandydatów.
***
Otwartość organizacji, czy też projektu, wynikająca z przyjęcia jako swojej filozofii działania wolnych licencji, niekoniecznie przekładać się musi na stały poziom zaufania współpracowników względem siebie. Brak istnienia decydentów w tego typu
projektach nie oznacza, że rola decydenta nie będzie przypisywana konkretnym jednostkom. Posiadanie dodatkowych uprawnień technicznych, dających możliwość blokowania dostępu, w analizowanym przypadku dostępu do włączenia się w proces wytwórczy, powoduje wytwarzanie się swoistego systemu kontroli. Pojawia się bowiem
masowy decydent, który wybiera swych przedstawicieli do sprawowania kontroli.
Tym samym świat bazaru Wikipedii, a zakładamy, że podobne procesy powinny pojawiać się w innych projektach open source, coraz bardziej wyraźnie przeplata się z tradycyjnym modelem katedralnym.
104
7
OUTSOURCING
USŁUG FINANSOWO-KSIĘGOWYCH
– USŁUGI OPARTE NA WIEDZY
ANNA DYHDALEWICZ
W XXI wieku wiedza stanowi główną siłę napędową gospodarek. Badania naukowe, wiedza techniczna, informacja, usługi są podstawą rozwoju gospodarczego. Pojawiają się rynki globalne, nowe regiony gospodarcze zyskują na znaczeniu, zmianie
ulegają kierunki przepływu kapitału, technologie informacyjne i komunikacyjne eliminują pojęcie miejsca, głównym źródłem wartości staje się wiedza, gospodarka opiera się na sieciach integrujących jednostki w grupy, które współpracują z innymi sieciami. Otwartym problemem staje się nie tylko tworzenie wiedzy, ale także jej transfer
do różnych organizacji w celu kształtowania ich innowacyjności. Zjawisko dzielenia
się wiedzą staje się koniecznością.
W działalności współczesnych podmiotów gospodarczych coraz większego znaczenia nabiera wykorzystanie podmiotów zewnętrznych, czyli tak zwani usługodawcy
specjalizującego się w konkretnej dziedzinie, do realizacji określonych funkcji wyodrębnionych ze struktury organizacyjnej danego przedsiębiorstwa. Outsourcing i offshoring wpisuje się w nurt nowych praktyk gospodarczych. Procesowi podlegają praktycznie wszystkie funkcje związane z zarządzaniem przedsiębiorstwem – od funkcji logistycznych, poprzez usługi księgowe, usługi finansowo-analityczne, zarządzanie jakością,
zarządzanie projektami restrukturyzacji i reorganizacji, zarządzanie personelem, administracją, zarządzanie projektami informatycznymi, po kompleksowe usługi informatyczne1. Coraz większego znaczenia nabiera świadczenie usług biznesowych „wyższego rzędu”, usług o dużym udziale czynnika wiedzy z obszarów zarządzania, finansów
i rachunkowości, doradztwa, badań i rozwoju. Zastosowania outsourcingu usług biznesowych, między innymi procesów finansowo – księgowych, może przynosić organizacji wymierne korzyści.
Celem opracowania jest przedstawienie istoty outsourcingu i offshoringu jako
sposobów rozwoju nowoczesnych usług biznesowych opartych na wiedzy, ze szczególnym uwzględnieniem usług finansowo-księgowych. Obecnie w Polsce mamy do
czynienia z rozwiniętym rynkiem usług outsourcingowych w zakresie prawie wszyst1 S. Szukalski, Współczesne trendy rozwoju wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy, w: Gospodarka
oparta na wiedzy. Materiały do studiowania, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011, s. 61.
105
kich dziedzin działalności gospodarczej. W Polsce rynek usług finansowo-księgowych
tworzą centra usług dla biznesu, które dają największe korzyści korporacjom lub grupom kapitałowym, a także biura finansowo-księgowe, których oferta skierowana jest
zwłaszcza do małych i średnich przedsiębiorstw. Procesy wydzielenia funkcji biznesowych zewnętrznym firmom zapoczątkowały wielkie korporacje zagraniczne.
Powstanie centrów usług dla biznesu jest pochodną procesów globalizacji gospodarki
światowej. Centra usług biznesowych stały się narzędziem wspomagającym osiąganie
różnych celów organizacji. Z kolei usługowe prowadzenia ksiąg rachunkowych przez
biura rachunkowe, to działalność, która ma szczególne znaczenie z punktu widzenia
małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. W przypadku małych i średnich przedsiębiorstw brak wiedzy na temat prowadzenia firmy, a w szczególności umiejętności
zarządzania finansowego, niedobór wykwalifikowanych pracowników i małą innowacyjność, uznaje się za istotne bariery rozwoju tego sektora.
7.1.
ISTOTA OUTSOURCINGU
Od schyłku XX wieku w gospodarce światowej można wyróżnić wiele zjawisk
charakterystycznych dla tego okresu. We współczesnych gospodarkach obserwuje się
charakterystyczne przemiany strukturalne takie, jak: deagraryzacja, deindustrializacja
i serwicyzacja gospodarki. Serwicyzacja oznacza wzrost roli usług w gospodarce wyrażającej się zarówno zwiększeniem udziału sektora III, jak i rozszerzeniem rozmaitych funkcji usługowych w pozostałych sektorach. Impulsem do procesów serwicyzacji gospodarki jest konieczność racjonalizacji kosztów produkcji przemysłowej, która
sprawia, że przedsiębiorstwa rezygnują w wielu przypadkach z własnych służb usługowych na rzecz zewnętrznych przedsiębiorstw, kompleksowo rozwiązujących ich
określone problemy. Procesowi podlegają praktycznie wszystkie funkcje związane
z zarządzaniem przedsiębiorstwem2. Przedsiębiorstwo definiuje obszary, które pozostają w przedsiębiorstwie oraz obszary, które powinny być oddane do obsługi przez
przedsiębiorstwa zewnętrzne. Procesom tym towarzyszy zjawisko offshoringu i outsourcingu potencjału produkcyjnego i potencjału usługowego oraz delokalizacja potencjału badawczego. Poszukując możliwości podniesienia efektywności, przedsiębiorstwo koncentruje się na podstawowych kompetencjach, które posiada lub w których
może uzyskać przewagę konkurencyjną na rynku oraz wycofuje się z tych rodzajów
działalności, w których tej przewagi nie ma lub nie jest w stanie jej osiągnąć. W związku z tym wydziela ze struktury organizacyjnej te funkcje i procesy, które nie są realizowane w sposób efektywny, dokonując restrukturyzacji organizacyjnej, kapitałowej
i kontraktowej. Zakres i forma wydzieleń, składających się na outsourcing, może
przyjmować różne rozwiązania organizacyjne.
Określenie „outsourcing” wywodzi się od słów angielskich: outside – zewnętrzny,
recourse – zasoby, zapasy, środki oraz using – wykorzystanie. Outsourcing można
2
Ibidem, s. 60-61.
106
określić jako przedsięwzięcie, polegające na wydzieleniu ze struktury organizacyjnej
przedsiębiorstwa macierzystego realizowanych przez nie funkcji i przekazanie ich do
realizacji innym podmiotom gospodarczym3. Outsourcing polega na praktyce wynajmowania kompetencji organizacji zewnętrznych w celu zajmowania się przez nią zadaniami i zarządzania zespołami firmy zlecającej, które nie mieszczą się w jej głównym
obszarze działalności4. Outsourcing, jako koncepcja zarządzania, to sposób zarządzania
organizacją, który pozwala na wykorzystanie potencjału i możliwości wyspecjalizowanych podmiotów zewnętrznych do podniesienia własnej efektywności działania
poprzez skupienie się na działalności związanej z core business5. Outsourcing usług,
w ogólnym pojęciu, to możliwość wykorzystania zasobów podmiotów zewnętrznych
jako dostawców dóbr i usług prowadzące do rezygnacji z rozwijania określonych
obszarów wewnątrz macierzystego przedsiębiorstwa. Robert Patterson stwierdził,
że w przypadku outsourcingu następuje wykorzystanie podmiotów zewnętrznych
do działań w ramach przedsiębiorstwa, przy czym poza dostawą usług dochodzą takie
aspekty jak wykorzystanie zasobów, metod operacyjnych i personelu firmy zewnętrznej6. Outsourcing oznacza zastosowanie zasobów znajdujących się pod kontrolą podmiotu zewnętrznego do osiągnięcia własnych celów. Takimi zasobami są zarówno technologia, praca, kapitał, jak i wiedza7. Cechą charakterystyczną outsourcingu, jest to, że
obejmuje współcześnie różne istotne obszary działalności przedsiębiorstwa, ale zawsze z pominięciem jego działalności głównej, jest działaniem strategicznym, powodującym zbudowanie trwałych relacji partnerskich z zewnętrznym partnerem biznesowym przedsiębiorstwa. Usługi skomplikowane lub kapitałochłonne wymagają bardzo
precyzyjnych umów, a okres świadczenia usługi wynosi przeciętnie od 3 do 5 lat.
Do czynników sprzyjających rozwojowi outsourcingu należą:
•
rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych (IT), umożliwiających szybkie przetwarzanie danych, przepływ informacji, zdolność do przechowywania informacji i szybkie jej przekazywanie; dzięki nowym technologiom następuje
zwiększenie geograficznego zasięgu korporacji transnarodowych oraz możliwe
jest zarządzanie procesami na odległość;
•
globalizacja gospodarki światowej, która umożliwia przepływ kapitału pomiędzy
państwami w poszukiwaniu nowych, efektywnych inwestycji oraz coraz większa
swoboda dla działalności przedsiębiorstw ponad granicami państw; efektem
międzynarodowych przepływów kapitałowych są bezpośrednie inwestycje zagraniczne i przyspieszenie wzrostu w krajach rozwijających się; wzrastają również przepływy informacji, wiedzy i kwalifikacji;
M. Trocki, Outsourcing, PWE, Warszawa 2001, s. 13.
L. R. Domingues, Oustoursing krok po kroku dla menedżerów, Wolters Kluwer Business, Warszawa 2009, s. 27.
5 H. Lewandowska, Outsourcing. Model zarządzania w podmiotach sektora ochrony zdrowia,
Difin, Warszawa 2010, s. 9.
6 R. Patterson, Kompendium terminów z zakresu finansów po polsku i angielsku, t. 2, Wyd. Zielona
Sowa, Kraków 2011, s. 157.
7 K. Świetla, Outsourcing w rachunkowości, w: Ewolucja prawnych rozwiązań współczesnej rachunkowości, red. B. Micherda, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 71.
3
4
107
•
•
konieczność skupienia się w organizacjach na działalności podstawowej i wykorzystania w tym celu własnych zasobów;
możliwość pozyskania zasobów niedostępnych wewnątrz organizacji od wyspecjalizowanego i doświadczonego w określonej dziedzinie dostawcy usług.
Tabela 7.1.
Wybrane obszary funkcjonowania firmy przekazywane w całości firmie zewnętrznej
Obszary outsourcingu
pełnego
Krótka charakterystyka świadczonych usług
Przekazywanie wyspecjalizowanej firmie zewnętrznej całości zadań związanych
z realizacją funkcji operacyjnych niezbędnych do realizacji procesu biznesowego.
Przedsiębiorstwo zewnętrzne posiada odpowiedni kapitał technologiczny, kadrowy i finansowy. Realizuje zadania według unikalnych rozwiązań systemowych i procesowych.
Zarządzanie
w imieniu zleceniodawcy relacjami z jego klientami: utrzymywanie
Outsourcing CRM
(Customer Relationship i nawiązywanie kontaktów oraz rozwiązywanie ich problemów związanych
z działalnością zleceniodawcy.
Management)
Outsourcing usług
biznesowych (Business
Process Outsourcing)
Outsourcing IT
Outsourcing funkcji
kadrowych i płac
Outsourcing w
e-commerce
Outsourcing systemów
logistycznych
Zlecenie firmie zewnętrznej wdrożenia i obsługi nowoczesnych technologii
informatycznych.
Przejęcie przez firmę zewnętrzną administracji funkcji kadrowych, rekrutacji,
marketingu personalnego, organizacji szkoleń. Przejęcie czynności związanych
z obsługą płac zleceniodawcy, korzystanie z wiedzy specjalistów od prawa pracy
i ubezpieczeń.
Dostarczenie przez firmę zewnętrzną całościowych rozwiązań e-businessowych
typu „end to end”, takich jak obsługa baz danych, zarządzanie informacją,
ochrona danych.
Nowoczesne firmy logistyczne oferujące klientom obsługę transportową,
składowania, kompleksowe rozwiązania obejmujące między innymi restrukturyzację
i zarządzanie łańcuchem dostaw, zarządzanie zmianą, wybór i wdrażanie
nowoczesnych technologii, zarządzanie wiedzą i inne usługi dodające wartość.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. A. Zieliński, Outsourcing doradztwa podatkowego
i rachunkowości w małej firmie, Wolters Kluwers Polska, Warszawa 2008, s. 56-58.
Współczesny rynek usług outsourcingowych to rynek globalny, na którym większe firmy działają w zakresie międzynarodowym i mają oddziały w wielu krajach.
Outsourcing najczęściej stosowany jest w takich dziedzinach działalności jak: zarządzanie i administracja, zasoby ludzkie, transport i dystrybucja, systemy informatyczne, wytwarzanie, marketing, rachunkowość i finanse. W większości przedsiębiorstw
do głównych korzyści, wynikających z outsourcingu i jednocześnie czynników motywujących do podjęcia decyzji o jego zastosowaniu, zalicza się8:
•
redukcję kosztów związanych z wykonywaniem funkcji pomocniczych (siły roboczej, infrastruktury, nieruchomości, obciążeń fiskalnych);
•
poprawę wyników finansowych;
8 Z. W. Puślecki, Nowoczesne formy świadczenia usług w skali międzynarodowej. Wprowadzenie
do problematyki, w: Globalizacja usług. Outsourcing, offshoring i shared services centres,
red. A. Szymaniak, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 163.
108
wyraźniejszą specjalizację firmy, koncentrację działalności na jej kluczowych
kompetencjach i produktach;
•
uzyskanie dostępu do zewnętrznych ekspertyz i szczególnych umiejętności,
najnowszych metod pracy;
•
osiągnięcie lepszej jakości i wyższej wydajności zlecanych prac;
•
wzrost innowacyjności, dostęp do najnowszych technologii;
•
z punktu widzenia zarządzania – uproszczenie struktury przedsiębiorstwa i redukcja problemów zarządzania.
Przedsiębiorstwa korzystają nie tylko z outsourcingu selektywnego, czyli poszczególnych dziedzin funkcjonowania firmy, lecz również outsourcingu pełnego,
w których przekazują firmie zewnętrznej całe obszary swojej działalności. Najpopularniejsze obszary, gdzie stosuje się outsourcing pełny przedstawia tabela 7.1.
Przedstawione rozważania pozwalają na sformułowanie wniosku, że outsourcing
jest procesem przekazania ogólnie procesów biznesowych wykonywanych dotychczas
przez przedsiębiorstwo, do firmy zewnętrznej (niezależnego usługodawcy), która
specjalizuje się w realizacji tej funkcji. Generalnie outsourcing jest związany z procesami globalizacji oraz rozwojem gospodarki informacyjnej i opartej na wiedzy. Outsourcing usług obejmuje różne dziedziny, które wymagają posiadania i odnawiania specjalistycznej wiedzy, kompetencji komunikacyjnych oraz sprawnego wykorzystywania
technologii informatycznych.
•
7.2.
ZJAWISKO OFFSHORINGU I OUTSOURCINGU USŁUG DLA BIZNESU
W POLSCE JAKO TREND UMIĘDZYNARADAWIANIA USŁUG
OPARTYCH NA WIEDZY
W ostatnich latach gospodarka polska przeszła od gospodarki opartej na przemyśle do gospodarki opartej na informacji i wiedzy, a więc gospodarki opartej na
usługach. Sektor nowoczesnego outsourcingu funkcji i procesów biznesowych został
uznany za strategiczny dla polskiej gospodarki. Zdaniem Krystiana Bestry, w ciągu
następnych 2-3 lat w sektorze usług outsourcingu dla biznesu będzie zatrudnionych
100 tys. osób (ma to bardzo duże znaczenie dla rozwoju polskiego rynku pracy), a polska branża nowoczesnych usług biznesowych, między innymi księgowych, wzrośnie
do końca 2011 roku o ponad 20%, a w ciągu kolejnych trzech lat o około 40%9. Firma
analityczna Everest Group zaliczyła polski rynek do dojrzałych lokalizacji dla centrów
usług biznesowych – zaawansowanych usług opartych na wiedzy (w Polsce jest
55 centrów największych światowych koncernów). Polska jest jedynym krajem europejskim, który osiągnął tak wysoki rating firmy analitycznej Everest. Do grupy krajów
dojrzałych, a zarazem dominujących w rankingach atrakcyjności inwestycyjnej, zaliczane są Indie, Chiny, Filipiny i Brazylia10. Przedsiębiorstwa, które decydują się
9
Firmy chętnie wybierają outsourcing księgowy, „Dziennik Gazeta Prawna” 2011, 13 października.
Polska dziarsko pnie się na szczyt Everestu, „Puls Biznesu” 2011 nr 207(3477).
10
109
na przekazanie części usług za granicę, coraz częściej poza tak zwanymi „twardymi”
czynnikami, jak niskie koszty pracy, zwracają uwagę na czynniki „miękkie”. Mocną
stroną polskiego rynku usług są niższe koszty (o 40-55% w porównaniu z miastami z
Europy Zachodniej), duża liczba szkół wyższych przekładająca się na większą ilość
absolwentów i wykształconych specjalistów, stabilność ekonomiczna, społeczna i polityczna kraju, bliskość kulturowa i geograficzna z państwami zachodnioeuropejskimi,
pełna infrastruktura i najnowsze technologie, które pozwalają prowadzić zaawansowane procesy biznesowe dla klientów na całym świecie. Polskie centra obsługują zagraniczne korporacje, a głównym atutem jest też wysoka jakość oferowanych usług.
Najbardziej dynamiczny rozwój outsourcingu ma miejsce w dziedzinie rachunkowości i finansów. Usługi księgowe stanowią 20-30% rynku outsourcingu procesów
biznesowych (Business Process Offshoring). Centra usług lub centra usług wspólnych
świadczą usługi nie tylko dla Europy Środkowo-Wschodniej, ale także całego kontynentu, a także dla Afryki i Bliskiego Wschodu. W 2010 roku rynek usług biznesowych
w Polsce osiągnął wartość 1,5 mld USD, do końca 2011 roku może sięgnąć 1,6-1,7 mld
USD. Polska ma prawie jedną czwartą rynku globalnych usług w regionie Europy
środkowej i Wschodniej, a Czechy, Węgry i Rumunia zaliczane są do krajów wschodzących11. Krótką historię wprowadzania zmian w organizacji działań w zakresie rachunkowości i finansów w przedsiębiorstwach polskich na tle zmian na świecie
przedstawia tabela 7.2.
Tabela 7.2.
Zmiany w organizacji działań w zakresie rachunkowości i finansów w przedsiębiorstwach polskich na tle zmian na świecie
Lata
Do lat osiemdziesiątych
XX wieku
Rachunkowość i finanse przedsiębiorstw
System rachunkowości tradycyjnie funkcjonował w przedsiębiorstwach,
jako forma realizacji „u siebie” przez piony finansowo-księgowe lub dział
rachunkowości
Od początku lat
Masowo powstają biura rachunkowe, jako podmioty zewnętrzne
dziewięćdziesiątych XX wieku
uprawnione do wykonywania działalności usługowej w zakresie
prowadzenia ksiąg rachunkowych i doradztwa podatkowego
Outsourcing i offshoring usług biznesowych i księgowych
Tworzenie wewnętrznych lub zagranicznych centrów usług korporacyjnych i biurowych
w celu redukcji kosztów w obszarze procesów wsparcia biznesu i zachowania konkurencyjności
Lata osiemdziesiąte XX wieku
Zmiany zapoczątkowane przez korporacje amerykańskie, pierwsze
amerykańskie inwestycje w działalność usługową w Indiach
Przełom XX i XXI wieku
Zmiany wprowadzane przez korporacje zachodnioeuropejskie.
Pierwsza dekada XXI wieku
Zmiany zapoczątkowane w Polsce, bezpośrednie inwestycje zagraniczne
w Polsce w sferze usług, nasilenie których nastąpiło po przystąpieniu
Polski do UE.
Tworzenie także wewnętrznych centrów usług księgowych w przedsiębiorstwach polskich, na przykład TP S. A., Orlen S.A., Grupa Kęty S.A.,
KGHM Miedź S.A., które świadczą usługi dla spółek wchodzących w skład
wymienionych grup kapitałowych
11
Ibidem.
110
Na podstawie przeprowadzonych w pierwszym kwartale 2011 roku przez ABSL
(Association of Business Service Leaders In Poland, Związek Liderów Sektora Usług Biznesowych w Polsce12) badań rynku usług biznesowych w Polsce, w centra usług zainwestowały przedsiębiorstwa z 22 państw, w większości kapitał pochodzi z państw
Unii Europejskiej (52%), Strukturę własnościową kilkunastu centrów charakteryzuje
przewaga kapitału międzynarodowego. W Polsce istnieją obecnie 282 centra usług
z kapitałem zagranicznym, należące do 220 inwestorów. Prawie 1/3 centrów usług
z kapitałem zagranicznym w Polsce to inwestycje amerykańskie (88 centrów), ważny
jest też kapitał francuski (40 centrów), niemiecki i brytyjski (20 centrów), szwedzki
(15 centrów), indyjski (12 centrów) oraz w przypadku 77 pozostałych centrów kapitał z Holandii, Włoch, Szwajcarii i Finlandii13.
Wydzielenie i przeniesienie wybranych procesów biznesowych poza granice kraju, do innej części świata określa się jako offshoring usług. W przypadku wydzielenia
i przeniesienia procesów biznesowych do oddziału tej samej firmy, w ramach spółki
zlecającej, powstaje captive offshoring, natomiast, wydzielenie i przeniesienie procesów do zewnętrznej firmy, poza spółkę zlecającą, określa się jako offshore outsourcing.
Zjawisko offshoringu wynika z organizowania powiązań sieciowych w sferze organizacyjnej, poszukiwań oszczędności kosztów pracy, obniżenia obciążeń podatkowych
(przykładowo lokalizacja ośrodków w Polsce na terenach należących do Specjalnych
Stref Ekonomicznych), czy też poszukiwań pracowników o wysokich kwalifikacjach
zawodowych doskonale przygotowanych do wykonywania zawodu poza obszarem
funkcjonowania organizacji. Centra usług finansowo-księgowych tworzone są dla jednostek biznesowych w skali kraju, kontynentu lub całego świata. Wiedza stanowi
jeden z najważniejszych zasobów organizacji outsourcingowych. Centra usług finansowo-księgowych są uważane za najnowocześniejsze miejsca pracy w tej branży.
Wymogi stawiane potencjalnym pracownikom przedstawia tabela 7.3.
Centrum usług (między innymi finansowo-księgowych) to odrębna jednostka
organizacyjna, która zajmuje się realizacją wybranych procesów biznesowych na rzez
przedsiębiorstw. Uwzględniając kryterium zakresu prowadzonej dzielności wyróżnia
się trzy typy centrów usług, które przedstawia tabela 7.4.
12 ABSL w Polsce powstał w 2009 roku, zrzesza centra usług wspólnych (Shared Services Centres, SSC), outsourcingu procesów biznesowych (Business Process Outsourcing, BPO), outsourcingu IT (Information Technology Outsourcing, ITO), centra badawczo-rozwojowe (R&D) oraz
firmy wspierające rozwój sektor usług biznesowych w Polsce, dostęp: www.absl.pl [data wejścia 21.10.2011]
13 Raport ABSL, dostęp: www.absl.pl [data wejścia 21.10.2011], s. 20.
111
Tabela 7.3.
Wymagania w zakresie wykształcenia kadry pracowniczej w centrach usług finansowo-księgowych
Podział kandydatów na grupy
Menedżerowie
Osoby średniego szczebla
zarządzania
Osoby wprowadzające dane
Wymogi stawiane potencjalnym pracownikom
Szczegółowa znajomość przepisów międzynarodowych, co najmniej
znajomość dwóch języków obcych, doświadczenie zawodowe, posiadanie
certyfikatów:
•
ACCA międzynarodowa kwalifikacja zawodowa w zakresie
finansów i audytu (należy zdać 14 specjalistycznych egzaminów,
wykazać odpowiednią praktyką zawodową, językiem
egzaminacyjnym jest angielski, zakres egzaminów jednakowy
bez względu w jakiej części świata jest organizowany egzamin);
•
CIMA międzynarodowa kwalifikacja zawodowa w zakresie
rachunkowości zarządczej;
•
CFA międzynarodowa kwalifikacja zawodowa dla pracowników
sektora bankowego.
Znajomość przepisów z zakresu rachunkowości, języki obce,
doświadczenie zawodowe
Znajomość obsługi programów finansowo-księgowych, języki obce,
wykształcenie wyższe kierunkowe, studenci kształceni kierunkowo.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Świetla, Outsourcing w rachunkowości, w: Ewolucja prawnych rozwiązań współczesnej rachunkowości, red. B. Micherda, Wyd. C.H Beck, Warszawa 2009, s. 76-77.
Tabela 7.4.
Typy centrów usług biznesowych
Typy centrów
Centra outsourcingu procesów
biznesowych (Business Process
Outsourcing Centres)
Centra usług wspólnych
(Shared Service Centres)
Centra badawczo rozwojowe
(R&D Centres)
Charakterystyka
Oznaczają wyspecjalizowane przedsiębiorstwa zewnętrzne lub ich
jednostki organizacyjne, które na zlecenie innych przedsiębiorstw
przejmują realizację wybranych, nieprodukcyjnych procesów
biznesowych
Wyodrębnione jednostki usługowe danego przedsiębiorstwa
lub samodzielne podmioty gospodarcze działające na rzecz macierzystej
organizacji i jej oddziałów, obsługujące powierzone im procesy
biznesowe. Korporacja zachowuje własność kapitału i i bezpośrednią
kontrolę nad procesem świadczenia usług;
Wyodrębnione jednostki usługowe danego przedsiębiorstwa
lub samodzielne podmioty gospodarcze działające na rzecz macierzystej
organizacji i jej oddziałów, obsługujące powierzone im procesy
biznesowe w zakresie usług badawczych;
Źródło: opracowanie własne na podstawie Raport ABSL, dostęp: www.absl.pl [data wejścia
21.10.2011], s. 11.
Centra usług biznesowych w Polsce świadczą usługi na rzecz dużych koncernów
międzynarodowych, dlatego ich oferta nie ogranicza się tylko do usług finansowoksięgowych, ale także obejmuje profesjonalne usługi z zakresu technik informacyjnych, badań i rozwoju oraz usługi logistyczno-magazynowe. Bardzo ważnym czynnikiem decydującym o powodzeniu przedsięwzięcia jest wybór lokalizacji centrum.
112
Główne ośrodki centrów usług biznesowych Polsce to Warszawa, Kraków, Wrocław
i Łódź (tabela 7.5).
Tabela 7.5.
Czołowe lokalizacje w Polsce z zakresu nowoczesnych usług biznesowych
Miasto lokalizacji
Warszawa
Wrocław
Poznań
Łódź
Kraków
Charakter usług
Wspierane funkcje: finansowo-księgowe, usług IT, usługi R&D
Główni inwestorzy: RBS, Accenture, Citi Group, GE, HP, IBM, Oracle, Samsung
Wspierane funkcje: finansowo-księgowe i centra R&D
Główni inwestorzy: Accenture, Capgemini, Credit Suisse, Genpact, Google, HP, IBM,
Nokia Siemens Networks, Siemens UPS, Wipro
Wspierane funkcje: finansowo-księgowe, usług IT
Główni inwestorzy: Franklin Templeton, GlaxoSmithKline, Unilever
Wspierane funkcje: finansowo-księgowe, usługi IT
Główni inwestorzy: Accenture, Atos Origin, Citi Group, Fujitsu Services, GE, HP, Infosys
Wspierane funkcje: finansowo-księgowe, Usługi IT, outsourcing procesów HR, usługi R&D
Główni inwestorzy: ABB, BP, Comarch, CapgeminiDelphi, Google, Hitachi, IBM, KPMG,
Lufthansa, Motorola, Sabre Hodlings, Shell, Tesco i UBS
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Polska dziarsko pnie się na szczyt Everestu, „Puls
Biznesu” 2011 nr 207(3477).
Analiza struktury usług świadczonych w centrach, wykazała, że procesami biznesowymi obsługiwanymi w największej liczbie centrów są finanse i księgowość
(98 centrów) oraz usługi IT (95), kolejną pozycję zajmuje działalność badawczorozwojowa, przy czym należy zaznaczyć, że większość centrów świadczy usługi w zakresie co najmniej dwóch procesów biznesowych. Inne dziedziny odnotowujące
wzrost outsourcingu to zarządzanie zasobami ludzkimi, obsługa klienta, usługi finansowe (głównie centra instytucji bankowych), zarządzanie zaopatrzeniem. Prawie
wszystkie centra świadczą usługi dla klientów z Europy Zachodniej, około 60% centrów świadczy usługi na rzecz przedsiębiorców z Europy Środkowo-Wschodniej.
Usługi świadczone są zarówno dla klienta zewnętrznego, jak i wewnętrznego (korporacji macierzystych). ABSL szacuje wartość polskiego rynku nowoczesnych usług biznesowych, z tytułu sprzedaży usług za granicę, na ponad 3 mld USD14.
Centra usług wspólnych są odpowiedzią na dążenie korporacji do koncentracji
na kluczowych umiejętnościach i w efekcie następuje wydzielenie procesów wsparcia
swojej zasadniczej działalności w ramach wyodrębnionych jednostek, posiadających
dedykowane zasoby i działające jako niezależny biznes. Strategię przenoszenia funkcji
wsparcia poza firmę stosują największe firmy globalne takie, jak: BBC, FORD, Hewlett
Packard, Rolls Royce czy też duże przedsiębiorstwa polskie: TP S.A., KGHM Polska
Miedź, Grupa Kęty S.A.15. Centra usług mogą być organizowane na różne sposoby. JeZagraniczny kapitał BPO w Polsce, „Puls Biznesu” 2011, 28 września.
W Grupie Kęty S.A. służby księgowe wydzielone są w postaci spółki z o.o. pod firmą Dekret
Centrum Rachunkowe. Spółka zatrudnia obecnie 32 osoby. Proces konsolidacji służb księgowych rozpoczął się w 2002 roku od ich wydzielenia i utworzenia jednej zewnętrznej spółki.
14
15
113
den z nich to outsourcing lub stworzenie osobnej, niezależnej jednostki, powołanej
przez organizację – spółkę matkę, jak również mogą one również funkcjonować jako
struktura wewnątrz przedsiębiorstwa nieposiadająca odrębnej osobowości prawnej.
Utworzenie wspólnego centrum usług finansowo-księgowych jest korzystne w
przedsiębiorstwach, w których występuje wiele jednostek biznesowych lub oddziałów, struktura geograficzna przedsiębiorstwa jest rozproszona. W jednostkach tych
powielane są usługi wspierające, brakuje standaryzacji procesów i procedur, jednostki
stosują odmienne systemy informatyczne, występują duże różnice kosztów przetwarzania informacji pomiędzy jednostkami organizacji, jednocześnie niewielkie są możliwości redukcji tych kosztów16. Wdrożenie centrum usług wspólnych ma na celu
podniesienie efektywności wykonywanych działań poprzez optymalizację struktury
organizacyjnej korporacji. Stworzenie niezależnej jednostki, która realizuje usługi wysokiej jakości, mające na celu wsparcie działania przedsiębiorstwa, konsolidacja procesów, wykonywanie usług w ramach ustandaryzowanych i zoptymalizowanych powtarzalnych procesów, zatrudnienie osób wykwalifikowanych w wąskich dziadzinach
wiedzy, koncentracja wiedzy, a przede wszystkim kapitału ludzkiego o odpowiednich
umiejętnościach – ma ogromne znaczenie dla redukcji, a następnie stabilizacji kosztów danego procesu rachunkowości, a także zapewnia wysoki poziom obsługi finansowo-księgowej w każdej ze spółek grupy kapitałowej. Do korzyści z wdrożenia centrów zalicza się redukcję kosztów zatrudnienia, poprawę jakości świadczonych usług,
dostęp do nowych technologii, efekty synergiczne wynikające z koncentracji kapitału
ludzkiego, zmniejszenie kosztów kontroli jakości świadczonych usług lub (i) zmniejszenie kosztów utrzymania systemów17. Alternatywą dla centrów usług wspólnych
jest outsourcing usług księgowych do zewnętrznych centrów usług biznesowych
i tworzenie partnerstwa strategicznego, na przykład koncern Philips, w 2007 roku
dokonał sprzedaży trzech centrów usług wspólnych, zlokalizowanych w Łodzi, Bankoku i Chennei, światowej potędze usług w tym zakresie, Infosys BPO Poland, i stał się
jednocześnie odbiorcą jego usług18.
Jedną z form outsourcingu w zakresie usług finansowo-księgowych jest
co-sourcing. Co-soursing to przykład outsourcingu niepełnego, jest to specyficzna forma współpracy dostawcy i odbiorcy usługi realizowanej przez delegowanie personelu
lub menagerów do obsługi zlecenia, ze względu na ich specjalistyczną wiedzę. MagdaStruktura firmy oparta jest na modelu macierzowym, zespoły tematyczne specjalizują się
w konkretnych zagadnieniach (koszty, płace, księgowość główna, sprawozdawczość i podatki).
Stosowane są rozwiązania standardowe pozwalające na uzyskanie efektu synergii. A. Stempak,
Organizacja outsourcingu służb księgowych na przykładzie Grupy Kęty S. A., w: Rachunkowość
wczoraj, dziś, jutro, COSZ, Warszawa 2007, s. 463-464.
16 K. Pniewski, Od decyzji do implementacji: praktyczne aspekty budowy Centrum Usług Księgowych, w: Globalizacja usług. Outsourcing, offshoring i shared services centres, red. A. Szymaniak,
Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 341.
17 D. Ciesielska, Centra usług wspólnych jako źródło redukcji kosztów, „Controlling. Wiedza
i Narzędzia Praktyczne” 2009 nr 1.
18 I. Sobańska, Granice organizacyjne systemu rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, t. 62 (118), SKwP Rada Naukowa, Warszawa 2011, s. 259.
114
lena Ptak podaje jako przykład co-sourcingu pogotowie księgowe, którego celem jest
zapewnienie ciągłości pracy działu księgowości klienta poprzez zastępstwo personelu
księgowego podczas długotrwałych absencji i rozwiązywanie problemów księgowych.
Usługa ta skierowana jest do przedsiębiorstw, które posiadają własny dział finansowo-księgowy i poszukują czasowego zastępstwa personelu. Rozwiązaniem problemu
jest powierzenie zadań outsourcerowi, który zapewni odpowiednią jakość świadczonej
usługi19.
Podsumowując, można stwierdzić, że centra usług finansowo-księgowych
pozwalają lepiej zarządzać zasobami i wiedzą. Korzyści wdrożenia centrum usług
to między innymi obniżenie kosztów działania, usprawnienie przebiegu procesów,
wzrost elastyczności organizacji, poprawa produktywności pracy w służbach księgowych i w efekcie zwiększenie wartości firmy. Przeciwnicy outsourcingu, jako argument przeciwko korzystaniu z zewnętrznych centrów usług, przedstawiają trudności
w sprawowaniu kontroli przez zleceniodawcę nad procesami zachodzącymi w centrum usług.
7.3.
BIURA USŁUG KSIĘGOWYCH DLA MAŁYCH I ŚREDNICH
PRZEDSIĘBIORSTW
W Polsce rynek usług finansowo-księgowych tworzą także biura finansowoksięgowe, których oferta skierowana jest zwłaszcza do małych i średnich przedsiębiorstw. Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią jeden z podstawowych elementów
polskiej gospodarki, dominują także w systemach gospodarczych większości państw.
Zgodnie z Raportem o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce
w latach 2008-2009, w 2009 roku liczba przedsiębiorstw ogółem zarejestrowanych
w rejestrze REGON wyniosła 3 880 237, przy czym liczba MSP wyniosła 3 874 683,
co stanowiło 99,9% liczby wszystkich przedsiębiorstw. Udział mikroprzedsiębiorstw
w liczbie przedsiębiorstw ogółem wynosił 94,7%, małych przedsiębiorstw 4,4%,
średnich 0,8%, a dużych 0,1%20. Obowiązki ewidencji działalności gospodarczej są
zróżnicowane i zależą od wyboru formy organizacyjno-prawnej, rodzaju prowadzonej
działalności i wielkości osiąganego przychodu. Ewidencja może być prowadzona
w postaci form uproszczonych oraz ksiąg rachunkowych z możliwością pewnych
uproszczeń. Od właściwej organizacji rachunkowości zależy zdolność do wywiązywania się z obowiązków nałożonych przepisami prawnymi w tym zakresie. Dobra organizacja rachunkowości powinna zapewnić przestrzeganie zasad określonych ustawą
o rachunkowości oraz wypełnienie potrzeb informacyjnych zarówno odbiorców zewnętrznych, jak i kierownictwa jednostki organizacyjnej.
Organizacja rachunkowości wymaga wyodrębnienia dwóch podstawowych obszarów: organizacji procesu informacyjnego w systemie rachunkowości i organizacji
M. Ptak, Pogotowie księgowe, „Controlling. Wiedza i Narzędzia Praktyczne” 2010 nr 13.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008-2009,
red. A. Wilmańska, PARP, Warszawa 2010, dostęp: www.parp.gov.pl [data wejścia: 14.02.2011], s. 31.
19
20
115
działu rachunkowości. Organizację rachunkowości determinuje przede wszystkim
wielkość przedsiębiorstwa. Do zakresu organizacji działu rachunkowości należy zaliczyć jego lokalizację w strukturze jednostki gospodarczej, wewnętrzną strukturę działu rachunkowości, podział pracy, wyposażenie techniczne oraz dobór i przygotowanie
personelu. Organizacja działu rachunkowości powinna sprzyjać racjonalnemu wykorzystaniu posiadanych sił i środków21. Cechą charakterystyczną, a zarazem problemem małych jednostek, jest brak możliwości korzystania z wyspecjalizowanych kadr
z uwagi na ograniczone zasoby finansowe i możliwości zaoferowania korzystnych warunków zatrudnienia w porównaniu do dużych przedsiębiorstw. Podmioty te zazwyczaj zarządzane są przez właścicieli i mają niewielu pracowników. Wysoko wykwalifikowani specjaliści nie są zainteresowani pracą w małych firmach, nie widząc dla siebie szansy rozwoju i kariery. Udział pracowników z wyższym wykształceniem jest zazwyczaj niewielki, dodatkowo występuje duża elastyczność zatrudnienia22.
W praktyce małych i średnich przedsiębiorstw można spotkać się z różną organizacją działu rachunkowości, przy tym nie bez znaczenia są koszty związane z prowadzeniem rachunkowości. Bardzo ważne jest podjęcie decyzji: czy rachunkowość
będzie prowadzona we własnym zakresie, czy wszelkie czynności w tym zakresie powierzyć zewnętrznym jednostkom uprawnionym do usługowego prowadzenia ksiąg
rachunkowych, o czym należy powiadomić właściwy urząd skarbowy przed rozpoczęciem roku obrotowego. Przedsiębiorca jest także zobowiązany do zapewnienia dostępności ksiąg rachunkowych wraz z dowodami księgowymi uprawnionym organom
zewnętrznej kontroli lub nadzoru w siedzibie jednostki lub w miejscu sprawowania
zarządu albo w innym miejscu za zgodą organu kontroli lub nadzoru.
W większości przypadków małe podmioty gospodarcze nie prowadzą ewidencji
działalności gospodarczej samodzielnie, lecz korzystają z usług biur rachunkowych.
Przedsiębiorca powinien zatem przeprowadzić szczegółową analizę oraz rozważyć
postulaty przemawiające za oraz przeciw wydzieleniu funkcji finansowo-księgowych
i przekazaniu ich do realizacji innym podmiotom. Małe jednostki, które nie dysponują
odpowiednimi zasobami i środkami, aby we własnym zakresie realizować prowadzenie ksiąg rachunkowych, wybiorą firmę zewnętrzną. Biura rachunkowe mają tą przewagę, że specjalizują się w swojej działalności i korzystanie z outosourcingu usług
finansowo-księgowych przynosi mniejszym przedsiębiorstwom wiele korzyści.
Powszechnie uważa się, że outsourcing usług księgowych prowadzi do redukcji kosztów operacyjnych (na przykład kosztów pracy i świadczeń socjalnych, kosztów przygotowania stanowisk pracy, kosztów związanych z zakupem i obsługą systemów
finansowo-księgowych, szkoleniem pracowników, zakupem prasy fachowej), podniesienia jakości wydzielanych funkcji, ograniczenia ryzyka z tytułu wadliwych ksiąg rachunkowych, umożliwia korzystanie z niedostępnych dla firmy zasobów, takich jak:
specjalistyczna wiedza z rachunkowości i prawa podatkowego, doświadczenie specjaT. Kiziukiewicz, Organizacja rachunkowości w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2002, s. 28-29.
T. Martyniuk, Czy globalna standaryzacja sprawozdawczości finansowej dla sektora małych
i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, t. 44(100), SKwP Rada Naukowa, Warszawa 2008, s. 137.
21
22
116
listów oraz dostęp do najnowszych technologii w zakresie prowadzenia ksiąg rachunkowych23.
Dynamiczny rozwój segmentu małych i średnich przedsiębiorstw nie uchodzi
uwadze przedsiębiorstwom oferującym usługi biznesowe, które dostrzegają w tym
sektorze potencjalne źródło nowych klientów. Biura rachunkowe zaczęły masowo
powstawać od początku lat dziewięćdziesiątych. Główną przyczyną ich rozwoju była
gwałtownie rosnąca liczba MŚP oraz równie intensywnie rosnące wymagania fiskalne.
Mniejsze podmioty gospodarcze nie były zdolne do aktywności we wszystkich procesach koniecznych dla sprawnego funkcjonowania, między innymi w zakresie rachunkowości i podatków. W rezultacie poszukiwały zewnętrznych firm usługodawczych,
wykonujących usługi prowadzenia dokumentacji rachunkowo-podatkowej na wysokim poziomie. W celu spełnienia wymagań, czyli zapewnienia najwyższej jakości
świadczonych usług księgowych, zostały opracowane i wprowadzone w życie regulacje prawne dotyczące zakresu i osób uprawnionych do usługowego prowadzenia ksiąg
rachunkowych. Zawód ten wymaga pragmatycznej znajomości zagadnień szeroko rozumianej rachunkowości, finansów i prawa, a także powiązań występujących między
tymi dziedzinami.
Zasady usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych od 1 stycznia 2009 roku
reguluje ustawa o rachunkowości (UoR)24. Usługowe prowadzenie ksiąg rachunkowych jest działalnością gospodarczą i polega na świadczeniu usług w zakresie czynności związanych z rachunkowością (UoR, art. 4, ust. 3 pkt 2-6), do których zalicza się:
•
prowadzenie na podstawie dowodów księgowych ksiąg rachunkowych, ujmujących zapisy zdarzeń w porządku chronologicznym i systematycznym;
•
okresowe ustalanie lub sprawdzanie drogą inwentaryzacji rzeczywistego stanu
aktywów i pasywów;
•
wycenę aktywów i pasywów oraz ustalanie wyniku finansowego zarówno
na dzień ich pozyskania (wycena wstępna), jak i na dzień bilansowy (wycena
bilansowa);
•
sporządzanie sprawozdań finansowych;
Z. Sawicka-Klużniak wymienia następujące korzyści wynikające dla przedsiębiorstwa z outsourcingu usług finansowo-księgowych:
•
świadczenie usług w sposób ciągły, co uwalnia przedsiębiorcę z obowiązku zatrudnienia
wykwalifikowanych księgowych i zapewnienia im ustawowych świadczeń;
•
eliminacja kosztów szkoleń, specjalistycznej literatury, poniesienia wydatków na nabycie
infrastruktury technicznej;
•
zmniejszenie ryzyka błędnych decyzji z powodu niekompetencji pracowników firm będących klientami biura rachunkowego;
•
zwiększenie poczucia bezpieczeństwa poprzez działanie zgodnie z prawem;
•
możliwość korzystania z wielu usług komplementarnych, takich jak: opinia prawna,
współpraca z kontrolerami.
Z. Sawicka-Kluźniak, Funkcjonowanie biura rachunkowego, w: Rachunkowość w teorii i praktyce,
Zeszyty Naukowe nr 625 Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 32, Wyd. Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2011, s. 643-644.
24 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. z 2002 r., nr 76, poz. 694 z późn. zm.
23
117
gromadzenie i przechowywanie dowodów księgowych oraz pozostałej dokumentacji przewidzianej ustawą;
•
poddanie badaniu i ogłaszaniu sprawozdań finansowych.
Jednym z obszarów, w którym mniejsze jednostki oczekują pomocy, poza rachunkowością, są podatki. Przedsiębiorcy wykonujący usługowe prowadzenie ksiąg
rachunkowych na rzecz podmiotów trzecich, są również uprawnieni do prowadzenia
ksiąg podatkowych i innych ewidencji na potrzeby podatkowe oraz sporządzania zeznań i deklaracji podatkowych lub udzielania pomocy w tym zakresie. Biura rachunkowe świadczą również usługi w zakresie kadr i płac, rozliczeń z ZUS-em, reprezentowaniem klienta w urzędach i innych instytucjach, a także prowadzą doradztwo przy
zakładaniu firmy, wykonują ekspertyzy i opinie ekonomiczno-finansowe (na przykład
przygotowanie biznes planów, sporządzanie wniosków kredytowych na potrzeby
banków, firm leasingowych oraz wniosków o przyznanie dotacji z funduszy unijnych),
pomagają w zdobywaniu zewnętrznych źródeł finansowania działalności. W ramach
umowy o usługowe prowadzenia ksiąg rachunkowych biura rachunkowe wspomagają
opracowanie polityki rachunkowości, a w szczególności metod wyceny aktywów i pasywów oraz ustalania wyniku finansowego.
Przedsiębiorca, który wykonuje usługowe prowadzenie ksiąg rachunkowych
na podstawie umów zawieranych z jednostkami gospodarczymi, zobowiązany jest
do obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone
w związku z prowadzoną działalnością. Na koniec 2008 roku uprawnienia do usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych uzyskało ponad 64 tys. osób oraz funkcjonowało ponad 37 tys. biur rachunkowych25.
Ważną kwestią są kwalifikacje osób wykonujących usługi finansowo-księgowe.
Outsourcing usług finansowo-księgowych mogą wykonywać osoby, które legitymują
się odpowiednim wykształceniem i praktyką zawodową. Działalność w zakresie usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych mogą wykonywać26:
•
polscy przedsiębiorcy będący osobami fizycznymi, jeżeli są uprawnieni do wykonywania tej działalności;
•
pozostali polscy przedsiębiorcy, którzy zatrudniają do wykonywania tej działalności osoby posiadające uprawnienia do jej wykonywania;
•
przedsiębiorcy zajmujący się usługowym prowadzeniem ksiąg z innego państwa
członkowskiego UE, państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia
o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze gospodarczym lub państwa, które zawarło ze Wspólnota Europejską i jej państwami
członkowskimi umowę regulującą swobodę świadczenia usług27.
•
S. Czerwiński, Biura rachunkowe a certyfikacja, „Świat Księgowych” 2009 nr 4(14).
E. Stawiarska, B. Bralewski, Niektóre zasady prowadzenia ksiąg rachunkowych, „Rachunkowość” 2010 nr 10, s. 10.
27 Przedsiębiorca z kraju członkowskiego UE, wykonujący usługi prowadzenia ksiąg rachunkowych polskiej jednostce, powinien spełniać wymogi dla wykonującego ten zawód lub działalność, jakie obowiązują w jego kraju. Obowiązują w tym przypadku przepisy o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich UE. Tamże.
25
26
118
Uprawnione do wykonywania czynności z zakresu usługowego prowadzenia
ksiąg rachunkowych są osoby posiadające certyfikat księgowy nadany przez ministra
finansów, osoby wpisane do rejestru biegłych rewidentów lub na listę doradców podatkowych. Osoby te mogą działać, prowadząc własne biuro rachunkowe lub centrum
rachunkowe bądź być zatrudnione w biurze rachunkowym względnie w centrum rachunkowym prowadzonym przez przedsiębiorcę posiadającego lub nieposiadającego
uprawnienia do usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych. Jako „pracownicy
wiedzy” reprezentują wysoki stopień wiedzy specjalistycznej. Certyfikat księgowy,
potwierdzający wysokie umiejętności i określone doświadczenie zawodowe, wydaje
MF osobom fizycznym, które spełniają co najmniej jeden z następujących warunków:
•
średnie wykształcenie i dwuletnia praktyka w księgowości oraz złożenie z wynikiem pozytywnym egzaminu sprawdzającego kwalifikacje osób ubiegających się
o certyfikat księgowy,
•
wykształcenie wyższe magisterskie na kierunku Rachunkowość bądź równoważnym i trzyletnia praktyka albo studia magisterskie, niekoniecznie studia
ekonomiczne, trzyletnia praktyka w księgowości i ukończenie studiów podyplomowych z zakresu rachunkowości w jednostkach organizacyjnych uprawnionych do nadawania stopnia naukowego doktora nauk ekonomicznych.
Egzamin obejmuje zagadnienia z dziedziny rachunkowości, prawa podatkowego,
ubezpieczeń społecznych, podstaw prawa cywilnego i gospodarczego. Osoba, która
świadczy usługi finansowo-księgowe (prowadzi księgi rachunkowe, sporządza sprawozdania finansowe, deklaracje podatkowe i ubezpieczeniowe) powinna posiadać
szeroką wiedzę zawodową, odznaczać się umiejętnościami zawodowymi i etyką zawodową28, aby posiadać kompetencje do wykonywania pracy zgodnie z określonymi
standardami z uwagi na znaczenie informacji tworzonych przez rachunkowość i społeczną odpowiedzialność księgowych. Zawód księgowego wymaga bieżącego śledzenia zmian w przepisach i ich znajomości, a więc ustawicznego doskonalenia kwalifikacji i uzupełniania wiedzy w coraz bardziej złożonym i zmieniającym się środowisku.
Dodatkowo w pracy zawodowej konieczne są kompetencje dotyczące technologii
informacyjnej. Postępowanie profesjonalne wymaga także etycznego zachowania
i przestrzegania takich zasad jak: kompetencje zawodowe, wysoka jakość pracy, niezależność zawodowa, odpowiedzialność za przygotowane i prezentowane informacje
z zakresu rachunkowości, właściwe zachowania w kontaktach z otoczeniem, zachowanie tajemnicy zawodowej, fair play w oferowaniu usług z dziedziny rachunkowości,
odpowiednie postępowanie w sytuacjach spornych i konfliktu interesów29.
Jednym z powodów, dla których mniejsze jednostki decydują się na korzystanie
z usług biur rachunkowych jest możliwość skupienia się na swojej podstawowej działalności i pozostawienia kwestii finansowo-księgowych wyspecjalizowanym usługoKomisja Zasad Etyki i Profesjonalizmu zawodu Księgowego Rady Naukowej Stowarzyszenia
Księgowych w Polsce opracowała Kodeks Etyki w Rachunkowości, który wskazuje „etyczne
ramy koncepcyjne” wszystkim osobom zajmującym się rachunkowością.
29 T. Kiziukiewicz, Problem standaryzacji wymagań związanych ze stanowiskiem głównego księgowego, w: Rachunkowość wczoraj, dziś, jutro, COSZ, Warszawa 2007, s. 422.
28
119
dawcom. Outsourcing usług finansowo-księgowych mogą wykonywać osoby, które
legitymują się odpowiednim wykształceniem i praktyką zawodową zgodnie z przepisami ustawy o rachunkowości.
***
W przeszłości przedsiębiorstwa realizowały zdecydowaną większość procesów
biznesowych we własnym zakresie. Współcześnie obserwuje się zmiany w organizacji
globalnego biznesu, następuje stały rozwój usług skierowanych do sfery biznesu, powierzane są firmom zewnętrznym różne, często bardzo istotne dla funkcjonowania
przedsiębiorstwa, funkcje i procesy.
Outsourcing procesów biznesowych, coraz częściej ma też wymiar międzynarodowy. Obecnie coraz więcej firm decyduje się na wydzielenie i przeniesienie usług
biznesowych za granicę. Offshoring usług wykorzystuje się jako sposób na redukcję
kosztów przy jednoczesnym zachowaniu wysokiej jakości świadczonych usług.
Przedmiotem offshoringu i outsourcingu usług biznesowych może stać się wiele funkcji i procesów. Do podstawowych obszarów wykorzystania usług outsourcingowych
zalicza się obecnie usługi finansowo-księgowe.
Na rynku polskim, obserwowane w praktyce zjawisko outsourcingu znaczących
obszarów działalności przedsiębiorstw zyskuje coraz większe znaczenie, jest bowiem
sposobem na odchodzenie przedsiębiorstwa od nieefektywnych działań i skupianie
uwagi na działalności głównej.
Polski rynek usług finansowo-księgowych uwzględnia zarówno potrzeby dużych,
międzynarodowych korporacji, jak i mniejszych podmiotów gospodarczych. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej otworzyło polski rynek usług i obserwuje się dużą
elastyczność w dostosowywaniu się do potrzeb zróżnicowanych klientów. Polska jest
postrzegana jako miejsce lokalizacji dla centrów usług globalnych korporacji, a w dużych miastach lokowane są centra usług biznesowych o znaczeniu międzynarodowym,
które świadczą usługi dla światowych korporacji zarówno amerykańskich, jak europejskich.
Outsourcing usług finansowo-księgowych pozwala mniejszym jednostkom działać jak duże organizacje, dając im możliwość korzystania z efektu skali, wydajności
i wiedzy fachowej biur rachunkowych. Szeroki wachlarz usług outsourcingowych
z zakresu rachunkowości i doradztwa podatkowego pozwala mniejszym jednostkom,
bez zaangażowania kapitału własnego, na pozyskiwanie wiedzy na odpowiednio wysokim poziomie z otoczenia zewnętrznego, aby minimalizować lukę pomiędzy ograniczonymi zasobami własnymi a potrzebami w tym obszarze.
Zasady usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych przez biura rachunkowe
reguluje ustawa o rachunkowości.
120
8
GOSPODARKA FINANSOWA
JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO
OPARTA NA WIEDZY
JOANNA JUSZCZUK
Wprowadzenie w Polsce ustroju demokratycznego oraz mechanizmów artykulacji interesów społecznych stworzyło instytucjonalne warunki do dokonania modyfikacji oraz gruntownej reorientacji programu i zmiany dotychczasowych ustaleń
społeczno-ekonomicznych na zasadach demokratycznych. Po okresie transformacji
i reformie administracyjnej – zasadniczym założeniem państwa było poprawienie skuteczności wykorzystywania zgromadzonych środków finansowych przez budżet państwa i budżety jednostek samorządu terytorialnego. W wyniku reorganizacji administracji przekazano do realizacji część zadań publicznych ze szczebla centralnego
na szczebel jednostki samorządu terytorialnego. Przed gminami stanął obowiązek takiej polityki finansowej, która pozwoliłaby przy wykorzystaniu posiadanych środków,
na zaspokojenie potrzeb społeczności oraz wykonanie zadań własnych i zleconych.
Powstały budżety gmin, na podstawie których podmioty te prowadzą i zarządzają
swoją gospodarkę finansową w sposób jawny i samodzielny. W procesie zarządzania
gminy obwarowane są jedynie instrumentami prawnymi oraz zasadami budżetoworachunkowymi, które muszą respektować.
Celem polityki finansowej jednostek samorządu terytorialnego powinno być nie
tylko zaspokojenie bieżących potrzeb wspólnoty, ale także zapewnienie jej warunków
do stabilnego, zrównoważonego rozwoju.
Powstaje więc pytanie, czy istnieje optymalny model zarządzania finansami
publicznymi sektora samorządowego i w jaki sposób na to zarządzanie finansami
wpływają instrumenty prawne, czynnik ludzki oraz ich aktywność i wiedza jako czynnik sprawczy procesów rozwojowych.
Niniejszy artykuł jest więc próbą znalezienia odpowiedzi – czy w ramach teoretyczno-praktycznych problemów finansowania zadań własnych i zleconych wspólnoty
samorządowej wiedza samorządowców i etatowych pracowników samorządowych stanowi jedno z ważniejszych narzędzi zarządzania finansami wspólnoty samorządowej.1
A. Noworól, Zarządzanie w samorządzie, w: ABC samorządu terytorialnego, red. D. Górski.
Wyd. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa 2006, s. 73.
1
121
8.1.
MODELE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ
W doktrynie i w praktyce nie istnieje wypracowane jednolite stanowisko w kwestii przyjęcia czy też zaadoptowania określonego modelu zarządzania wiedzą. Czymże
więc jest wiedza i czymże jest zarządzanie wiedzą. Upłynęły wieki, a teoretycy i filozofowie wciąż nie są zgodni co do stwierdzenia, czym właściwie jest wiedza. Wiadomo
jedynie, że źródłem wiedzy są zmysły. Wiedza jest wieloskładnikowym zasobem, który każdy człowiek zdobywa od urodzenia praktycznie aż do śmierci. Większość
współczesnych filozofów-teoretyków dokonało podziału wiedzy na wiedzę formalną
(jawną) i utajoną, ukrytą.2
Wiedza formalna, jawna występuje w postaci zrozumiałych przez człowieka
form przekazu werbalnego, najczęściej w postaci dokumentów, raportów, sprawozdań, rysunków, programów i wszyscy mogą z niej powszechnie korzystać. Wiedza utajona (ukryta) stanowi zasób indywidualnych, umiejętności, doświadczenia, zdolności,
przekonań, intuicji. Jej wymiarem jest potencjał inteligencji i erudycji człowieka, dzięki niej możliwy jest postęp w procesach naukowych i badawczych oraz w wielu dziedzinach praktyki gospodarczej poprzez procesy innowacyjne. Odpowiednio wykorzystana wiedza utajona jest katalizatorem rozwoju we współczesnym świecie generującym wiele zmian w życiu polityczno-prawnym, kulturalno-naukowym, społecznogospodarczym.
Jak podkreśla się w doktrynie, sposób tworzenia wiedzy i jej wykorzystanie są
zróżnicowane i zależne od wielu czynników, między innymi od umiejętności kadry
kierowniczej, specyfiki działania danej firmy, jej tradycji, kultury, organizacji i metod
zarządzania oraz otoczenia w którym funkcjonuje.3
Współcześni myśliciele podnoszą, że wiedza jest tworzona przez ludzi, a przez to
jej jakość może być różna. To z kolei oznacza, że możliwa jest poprawa jakości podejmowanych decyzji, działań oraz osiąganych wyników zależnie od ilości, jakości i aktualności wiedzy. W tej koncepcji zarządzania wiedzą największe znaczenie ma nie samo
dzielenie się wiedzą czy jej tworzenie, ale integracja obu tych procesów.
Bardzo ciekawą opinię na temat definicji zarządzania wiedzą wyprowadził
K. Perechuda: Zarządzanie wiedzą jest bardzo pojemnym pojęciem, obejmującym zasadniczo wszystko, ponieważ wiedza oznacza myśl, czyli byt niematerialny, z którego –
według kosmogonii – powstaje wszechświat. Ze względu na to nie powinno się tego pojęcia definiować.4
Zgodzić się trzeba z faktem istnienia bardzo wysokiego poziomu trudności zdefiniowania istoty „zarządzania wiedzą” w sposób ujmujący wszystkie jego elementy
składowe. Nie zważając na występujące trudności ze zdefiniowaniem pojęcia – zarządzania wiedzą – B. Mikuła porządkując kwestie z zakresu zarządzania wiedzą podkreA. Jashpara, Zarządzanie wiedzą, PWE, Warszawa 2006, s. 60.
B. Grzeganek-Więcek, D. Więcek, Wspólnoty działań w koncepcji zarządzania wiedzą, w: Organizacja oparta na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011, s. 134.
4 K. Perechuda, Dyfuzja wiedzy w przedsiębiorstwie sieciowym. Wizualizacja i kompozycja,
Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2005, s. 17.
2
3
122
ślił, że istotę zarządzania wiedzą należy sprowadzić do następującej definicji, a mianowicie:5
•
zarządzanie wiedzą w znaczeniu funkcjonalnym; zarządzanie kompleksowo
obejmujące realizację poszczególnych funkcji, jak decydowanie, planowanie,
organizowanie oraz funkcji operacyjnych związanych z identyfikowaniem wiedzy, transferem, kreowaniem, przechowywaniem, łączeniem, selekcjonowaniem;
jest to proces koncentrujący się na zasobie spersonalizowanej, skodyfikowanej
i ugruntowanej wiedzy i procesach związanych z wiedzą poprzez realizację funkcji planowania, podejmowania decyzji, organizowania tak aby osiągnąć cele
organizacji;
•
zarządzanie wiedzą w znaczeniu procesowym; postępowania normujące i dyspozycyjne, mające na celu stworzenie odpowiedniego środowiska, które umożliwi sprawną realizację funkcji operacyjnych, a więc wdrożenie systemów organizacyjnych o właściwej konstrukcji optymalizujących główne procesy związane
z wiedzą, klimatu, kultury i struktury organizacyjnej, które ukierunkują ludzi
na kreowanie wiedzy, dzielenie się ją, odpowiednie jej stosowanie;
•
zarządzanie wiedzą w znaczeniu instrumentalnym; polega na odpowiednim
doborze i wykorzystaniu instrumentów przyczyniających się do przebiegów
głównych procesów z udziałem wiedzy na wszystkich poziomach i obszarach
organizacji; zestaw instrumentów jest szeroki, od ekonomiczno-finansowych,
prawnych po organizacyjne i techniczne; w skład instrumentów włączyć można
między innymi systemy organizacyjne przyczyniające się do realizacji funkcji
operacyjnych, jak system informacyjny, system motywacyjny, system controllingu oraz szereg narzędzi, jak: Internet, Intranet, Ekstranet, bazy danych, pokoje
rozmów; a także metod: obrady, koła jakości, kaizen, burzę mózgów, na których
opierają się i które wykorzystują systemy organizacyjne wspomagające zarządzanie wiedzą;
•
zarządzanie wiedzą w znaczeniu instytucjonalnym; obejmuje system stanowisk
i zespołów pracowniczych (poziom strategiczny i operacyjny organizacji, organizację formalną i nieformalną), które realizują funkcje i zadania z zakresu zarządzania wiedzą organizacji.6
Zarządzanie wiedzą może być również określane jako efektywny proces ciągłego
zdobywania, poszukiwania, wykorzystania i uporządkowania wiedzy. Zarówno teoretycy, jak i praktycy podkreślają, że zarządzanie wiedzą obejmuje zbiór procesów
i technik zarządzania służących sprawnemu i skutecznemu wykorzystaniu danych,
informacji i wiedzy, zarówno formalnej, jak i utajonej. Zarządzanie intelektem ludzkim
i zaprzęgnięcie go do pracy staje się niezbędną umiejętnością kadry zarządzającej.
Ciągłe generowanie wiedzy inspiruje proces uczenia się między innymi poprzez przetwarzanie informacji, tworzenie narzędzi i technologii.
B. Mikuła, Zadania organizacji w zakresie zarządzania wiedzą, dostęp: www.e-mentor.edu.pl
[data wejścia: 14.09.2011].
6 Ibidem.
5
123
Zarządzanie wiedzą może być definiowane również jako zapewnienie każdemu
pracownikowi właściwej wiedzy, aby mógł działać kreatywnie i maksymalizować swój
wkład w uzyskanie przez firmę przewagi konkurencyjnej. W tym miejscu należy
zwrócić uwagę, że w wielu publikacjach talent i kompetencje postrzegane są jako
istotne elementy procesu zarządzania wiedzą.
Zarządzanie kadrami w administracji samorządowej w znaczeniu funkcjonalnym
wiąże się z problemami szczególnego rodzaju, ponieważ proces zarządzania w istocie
opiera się na zasobie spersonalizowanej i skodyfikowanej wiedzy. Etatowi pracownicy
administracji samorządowej jako bezpośredni wykonawcy organizatorskiej funkcji
gminy maja znaczący wpływ na rozwój gminy i zaspakajanie potrzeb mieszkańców
wspólnoty samorządowej. Dysponują ponadto publicznymi środkami i kształtują stosunki społeczno-ekonomiczne. Nie jest zatem obojętne komu powierza się tak znaczne
uprawnienia, obowiązki i zadania. I z tego choćby względu polityka personalna w administracji samorządowej rozumiana jako zespół prawnych – skodyfikowanych środków oddziaływania stosowanych w celu pozyskiwania wysoko wykwalifikowanych
pracowników, utrzymywania ich w aparacie samorządowym oraz ich właściwego
rozmieszczenia i wykorzystania jest szczególnie złożona i skomplikowana.
Należy podkreślić, że współcześnie rośnie zapotrzebowanie na pracowników
dobrze wykształconych, posiadających obszerną wiedzę i umiejących ją zdobywać
w sposób ciągły, aktywnych i chętnych do pracy w zespole. Aby temu sprostać to system polityki personalnej w administracji samorządowej składający się z powiązanych
wzajemnie zasad, metod, technik działania umożliwiających osiągnięcie celu zrównoważonego rozwoju gminy powinien obejmować następujące dziedziny:7
•
dobór pracowników i ich adaptacja społeczno zawodowa;
•
ocenianie pracowników;
•
doskonalenie zawodowe;
•
stosowanie środków motywacyjnych;
•
wynagradzanie i awansowanie;
•
sterowanie ruchem zatrudnionych.
Tak zarysowana polityka personalna w administracji samorządowej powinna
być realizowana z uwzględnieniem integrujących ją zasad wśród których najważniejsze są:
•
nadrzędność dobra publicznego (gminnego i państwowego) nad interesem
indywidualnym pracowników i samorządowców;
•
jednolitość polityki personalnej w skali gminy;
•
racjonalność i ciągłość polityki personalnej;
•
humanizm polityki personalnej.
Zasada humanizmu pozwala harmonijnie kojarzyć wysoką efektywność pracy
z kształtowaniem wzorca pracownika administracji samorządowej jako człowieka
wysoce etycznego działającego na rzecz i dla dobra wspólnoty samorządowej.
7 Z. Sypniewski, Ocena pracowników w urzędach gminy, Wyd. Samorządowe FRDL, Warszawa
1997, s. 127.
124
Istotą samorządowej polityki personalnej jest, aby osoby zarządzające gminnymi
jednostkami organizacyjnymi nie uprawiały tej polityki żywiołowo – intuicyjnie
na podstawie miejscowych zwyczajów i własnych doświadczeń zawodowych. O wiele
skuteczniejsze jest wykorzystywanie dorobku nauk o pracy takich, jak socjologia,
ekonomika, psychologia, nauka o organizacji i zarządzaniu, a w tym w szczególności
zarządzania wiedzą. Bez względu jednak na sposób uprawniania polityki personalnej
w administracji samorządowej należy pamiętać, że nie może ona wykraczać poza ramy wynikające z obowiązujących regulacji prawnych. Skodyfikowane zasady prawne
odnoszą się w szczególności do kryteriów doboru pracowników, trybu przyjmowania
do pracy oraz podstaw zatrudniania pracowników.
Tak więc instrumenty prawne nakazują podmiotom gminnej polityki personalnej
przede wszystkim radom gmin, wójtom, burmistrzom czy zarządom samorządów
działać tak, aby pozyskiwać nowych pracowników o pożądanych ustawowych kwalifikacjach, umiejętnościach oraz cechach psychofizycznych.
8.2.
PRAWNE NARZĘDZIA ZARZĄDZANIA GOSPODARKĄ
Podstawowym instrumentem prawnym w kwestii doboru właściwego personelu
kadrowego jest ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych.8
Jej art. 1 stanowi, że w celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego i bezstronnego wykonywania zadań publicznych przez samorząd terytorialny ustanawia się przepisy
prawa pracy określające status prawny pracowników samorządowych.
Przy zatrudnianiu pracowników samorządowych ustawa wykorzystuje wszystkie znane kodeksowi pracy podstawy stosunków pracy z wyjątkiem, co oczywiste
spółdzielczej umowy o pracę stanowiąc, że pracownicy samorządowi są zatrudniani
na podstawie:
•
wyboru:
−
w urzędzie marszałkowskim: marszałek województwa, wicemarszałek oraz
pozostali członkowie zarządu województwa – jeżeli statut województwa
tak stanowi,
−
w starostwie powiatowym: starosta, wicestarosta oraz pozostali członkowie zarządu powiatu – jeżeli statut powiatu tak stanowi,
−
w urzędzie gminy: wójt (burmistrz, prezydent miasta),
−
w związkach jednostek samorządu terytorialnego: przewodniczący zarządu
związku i pozostali członkowie zarządu – jeżeli statut związku tak stanowi;
•
powołania – zastępca wójta (burmistrza, prezydenta miasta), skarbnik gminy,
skarbnik powiatu, skarbnik województwa;
•
umowy o pracę – pozostali pracownicy samorządowi.
Pracownicy samorządowi są zatrudniani na stanowiskach:
•
urzędniczych, w tym kierowniczych stanowiskach urzędniczych;
8
Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych, Dz. U. nr 223, poz. 1458.
125
doradców i asystentów;
pomocniczych i obsługi.
Ustawa określa tak zwaną pracowniczą zdolność prawną stanowiąc (art. 6 ustawy), że pracownikiem samorządowym może być osoba, która:
•
jest obywatelem polskim, z zastrzeżeniem art. 11 ust. 2 i 3 ustawy;
•
ma pełną zdolność do czynności prawnych oraz korzysta z pełni praw publicznych;
•
posiada kwalifikacje zawodowe wymagane do wykonywania pracy na określonym stanowisku.
Pracownikiem samorządowym zatrudnionym na podstawie wyboru lub powołania może być osoba, która spełnia wymagania określone w ust. 1 oraz nie była skazana
prawomocnym wyrokiem sądu za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe.
Pracownikiem samorządowym zatrudnionym na podstawie umowy o pracę
na stanowisku urzędniczym może być osoba, która spełnia wymagania określone
w ust. 1 oraz dodatkowo:
•
posiada co najmniej wykształcenie średnie;
•
nie była skazana prawomocnym wyrokiem sądu za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe;
•
cieszy się nieposzlakowaną opinią.
Pracownikiem samorządowym zatrudnionym na podstawie umowy o pracę na
kierowniczym stanowisku urzędniczym może być osoba, która spełnia wymagania
określone w ust. 1 i ust. 3 pkt 2 i 3 oraz dodatkowo:
•
posiada co najmniej trzyletni staż pracy lub wykonywała przez co najmniej 3 lata
działalność gospodarczą o charakterze zgodnym z wymaganiami na danym stanowisku;
•
posiada wykształcenie wyższe pierwszego lub drugiego stopnia w rozumieniu
przepisów o szkolnictwie wyższym.
Instrumenty prawne określają również kwalifikacje zawodowe pracowników
samorządowych. Na rygory kwalifikacyjne składają się w zasadzie staż pracy i wykształcenie. Szczegóły w tej kwestii określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia
18 marca 2009 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych.9
Ustawodawca określając zasady zarządzania kadrami w administracji samorządowej nałożył na pracowników samorządowych obowiązek doskonalenia się i podnoszenia swoich kwalifikacji. Artykuł 24 ustawy o pracownikach samorządowych wymienia enumeratywnie obowiązki pracownika samorządowego stanowiąc, że: do podstawowych obowiązków pracownika samorządowego należy dbałość o wykonywanie
zadań publicznych oraz o środki publiczne, z uwzględnieniem interesu publicznego
oraz indywidualnych interesów obywateli.
•
•
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 2009 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych, Dz. U. nr 50, poz. 398 z późń. zm.
9
126
Do obowiązków pracownika samorządowego należy w szczególności:
•
przestrzeganie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i innych przepisów prawa;
•
wykonywanie zadań sumiennie, sprawnie i bezstronnie;
•
udzielanie informacji organom, instytucjom i osobom fizycznym oraz udostępnianie dokumentów znajdujących się w posiadaniu jednostki, w której pracownik jest zatrudniony, jeżeli prawo tego nie zabrania;
•
dochowanie tajemnicy ustawowo chronionej;
•
zachowanie uprzejmości i życzliwości w kontaktach z obywatelami, zwierzchnikami, podwładnymi oraz współpracownikami;
•
zachowanie się z godnością w miejscu pracy i poza nim;
•
stałe podnoszenie umiejętności i kwalifikacji zawodowych.
Analizując przepisy ustawy o samorządzie, jak również przepisy o pracownikach
samorządowych należy podkreślić, że akcentują one obowiązek doskonalenia zawodowego pracowników samorządowych oraz podnoszenia umiejętności. Jednocześnie
kładą nacisk na poddawanie pracowników samorządowych okresowym ocenom kwalifikacyjnym. Oceny te na dzień dzisiejszy przebiegają różnie na każdym szczeblu
samorządu terytorialnego i dotychczas nie wypracowano jednolitej koncepcji oceny
w tym względzie. Należałoby podkreślić, że istotnym stymulatorem do uaktywnienia
pracowników w celu samoczynnego podnoszenia swoich kwalifikacji i doskonalenia
swojej wiedzy mogłyby być skonkretyzowane środki motywacyjne. Ogólnie biorąc
można wyróżnić trzy rodzaje takich środków; nagrody i wyróżnienia, kary oraz dodatkowe przywileje i świadczenia przysługujące pracownikom przeciętnie wykonującym swoje obowiązki.10
Prawo pracowników samorządowych nie przewiduje dla nich żadnych specjalnych nagród i wyróżnień, w tym dla pracowników wzorowych, którzy dzięki swej
inicjatywnie, jakości i wydajności pracy szczególnie przyczyniają się do wykonywania
zadań. Być może na przeszkodzie kreowania wiedzy wśród pracowników stoją przepisy płacowe dotyczące wynagradzania i awansowania, ponieważ zarówno wysokość
wynagrodzenia jak i kwestie awansów krępują tabele płac kształtujące minimalne
i maksymalne stawki wynagrodzenia związanego z danym stanowiskiem pracy jak
również zhierarchizowana procedura awansowania. Jedynym elementem wynagrodzenia wymykającym się spod narzuconej z góry dyscypliny płac jest dodatek służbowy, uzależniony od charakteru, złożoności i efektów pracy, przyznawany dyskrecjonalnie przez pracodawcę. Powyższy obraz wskazuje, że jedną z najważniejszych barier
efektywnego funkcjonowania systemu zarządzania wiedzą w instytucjach samorządowych jest brak nagradzania wysiłków poświęconych transferowi wiedzy.
Niedobór elementów motywujących pracowników do dzielenia się wiedzą skutkuje traktowaniem aktywności z tym związanej jako drugoplanowego, dodatkowego
i zbędnego balastu ze strony pracodawcy. W skrajnych przypadkach istniejące spersonalizowane układy oraz skodyfikowane zasady prawne zniechęcają wyróżniających
10
Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, Dz. U. nr 240, poz. 2407 z późń. zm.
127
się pracowników do generowania wiedzy i jej transferu i tym samym hamują wszelką
inicjatywę wykraczającą poza ich etatowe – wynikające z angaży obowiązki.
Od etatowych pracowników samorządowych i od ich wiedzy zależy w dużym
stopniu umiejętne gospodarowanie finansami samorządu. Faktem jest, że dochody
budżetów samorządu wynikają wprost z konstrukcji budżetu państwa i w znacznej
części są zależne od budżetu państwa. Dlatego planowanie budżetowe na poziomie
samorządowym wymaga znajomości budżetu centralnego jak również pogłębionej
wiedzy formalno-materialnej w zakresie rozdysponowywania środków finansowych
jak i ich pomnażania.
8.3.
BUDŻET JAKO NARZĘDZIE ZARZĄDZANIA FINANSAMI
SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ
Budżet jest pojęciem oznaczającym zestawienie dochodów i wydatków na przyszły okres i w każdym państwie stanowi najważniejszy element sektora finansów publicznych. Za pomocą budżetu państwa uchwalanego przez Sejm w formie ustawy
na każdy rok, jak i budżetów samorządowych uchwalanych w formie uchwały budżetowej przez rady gmin dokonuje się gromadzenia i rozdysponowywania finansowych
środków publicznych.
Niedostatek środków, przy ciągle rosnącej liczbie zadań, stal się inspiracją
do tworzenia nowych systemów zarządzania finansami publicznymi.
Zasadniczym pytaniem, na które trzeba sobie odpowiedzieć, jest kwestia „Jak za
małe pieniądze osiągnąć największe efekty?” Równie ważne pytanie brzmi: „Jak pomnożyć środki na finansowanie projektów samorządowych?”. Najczęściej stosowaną
metodą optymalizowania gospodarki finansowej sektora publicznego jest adaptacja
metod planowania i zarządzania finansami wypracowanych w gospodarce prywatnej.
Efektywność gospodarki prywatnej jest skutkiem respektowania kilku fundamentalnych zasad:11
•
swobody decyzji;
•
odpowiedzialności materialnej decydującego za skutki podjętej decyzji;
•
planowania strategicznego (wieloletniego);
•
stałej analizy (monitoringu) efektywności osiągania zaplanowanych rezultatów;
•
ciągłego doskonalenia narzędzi i procedur zarządzania.
W realiach samorządowych oznacza to:
•
poprzedzenie decyzji budżetowych opracowaniem strategii rozwoju („zanim
wydasz pieniądze, najpierw pomyśl jak zrobić z nich najlepszy użytek”);
•
wieloletnie planowanie inwestycji („mierz siły na zamiary”);
•
wprowadzenie zadaniowego ujęcia budżetu w miejsce „budżetu historycznego”
(„budżet zadaniowy” – programy osiągania konkretnych celów z rozbiciem kosz-
W. Puzyna, Finanse samorządu, w: ABC samorządu terytorialnego, red. D. Górski, Wyd. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa 2006, s. 65.
11
128
tów realizacji na poszczególne zadania, „budżet historyczny” – coroczne powielanie tej samej struktury budżetu waloryzowanego jedynie ze względu na inflację);
•
systematyczne usamodzielnianie jednostek wykonujących zadania samorządowe
(prywatyzacja, stosowanie formy zakładu budżetowego, powierzanie wykonywania usług publicznych organizacjom pozarządowym, powierzanie zadań komunalnych i środków na ich wykonywanie samorządom dzielnic i samorządom
osiedlowym);
•
stosowanie otwartych przetargów w celu minimalizacji wydatków;
•
podejmowanie wspólnych przedsięwzięć z innymi jednostkami samorządu
w celu poszerzenia oferty usług i obniżenia kosztów;
•
efektywną promocję i umiejętne stosowanie ulg i zwolnień podatkowych w celu
przyciągnięcia inwestorów tworzących nowe miejsca pracy;
•
inwestycje infrastrukturalne (drogi, sieć telefoniczna, elektryczna, gazowa, wodociągowa, internetowa);
•
wspieranie przedsiębiorczości (zakładanie funduszy pożyczkowych i gwarancyjnych, programy edukacyjne, inkubatory przedsiębiorczości).12
Podstawowym zadaniem samorządu jest zapewnienie mieszkańcom jak najlepszych warunków bytu, jak najwyższej jakości usług. Trzeba jednak pamiętać, że wywiązanie się z tego zadania wymaga działań wspierających rozwój, które muszą być
podejmowane ze znacznym wyprzedzeniem, ponieważ ich skutki nie pojawiają się
natychmiast.
We współczesnym rozumieniu zarządzanie publiczne polega na tym, że sprawy
publiczne realizowane są zgodnie z wolą mieszkańców. Najczęściej stosowaną metodą
optymalizowania gospodarki finansowej sektora publicznego jest adaptacja metod
planowania i zarządzania finansami wypracowanych w gospodarce prywatnej. Polski
samorząd musi zmagać się ze znacznym opóźnieniem rozwojowym, który jest dziedzictwem minionej epoki. Stąd tak ważne jest umiejętne stworzenie fundamentów
rozwoju.
Obecny proces przekształceń ustrojowych polega nie tylko na zmianach prawa
i organizacji państwa ale również na przekształcaniu świadomości i zachowań obywateli. Wieloletnie funkcjonowanie przedtransformacyjnego ustroju oduczyło ludzi samorządności i określania siebie społeczeństwem obywatelskim. Analiza dotychczasowych przemian ustrojowych wskazuje, że budowa demokratycznego społeczeństwa
obywatelskiego jest procesem długotrwałym, gdyż wymaga gruntownej przemiany
świadomości ludzi, wiedzy i zrozumienia przez nich swoich praw i obowiązków oraz
wykształcenia odpowiednich wzorów zachowań. Każdy obywatel swojego państwa
jest jednocześnie członkiem społeczności lokalnej. Winien więc rozumieć i uznawać
wspólne interesy i czuć się współodpowiedzialnym za rozwój społeczności do której
należy. Powinien znać swoje prawa określające w jaki sposób może uczestniczyć
w realizacji wspólnych celów danej społeczności, w jaki sposób może korzystać z tych
osiągnięć i uczestniczyć w sprawowaniu władzy lub w jej kontroli. Ale znając i korzy12
Ibidem, s. 66.
129
stając z przysługujących mu praw, świadomy obywatel wie, że działanie na rzecz
wspólnoty jest jego obowiązkiem od którego nie wolno mu się uchylać bowiem są one
nierozerwalnie związane z prawami. Pomimo niezakończenia transformacji to jednak
w procesie przekształceń świadomości społeczeństwa nastąpiły wyraźne, pozytywne
zmiany i w dziedzinie samorządności osiągnięto bardzo dużo, lecz pozostało jeszcze
wiele spraw do rozwiązania. Społeczeństwo, które na chwilę obecną można już nazwać obywatelskim oczekuje od decydentów rządowych jak i samorządowych
wszystkich szczebli rozwiązywania spraw zgodnie z wolą i bieżącymi potrzebami każdej wspólnoty. Aktualnie każda społeczność uważa, że w związku z postępującym kryzysem do najważniejszych zadań w odniesieniu do gospodarki należy:13
•
unormowanie systemu finansów publicznych zarówno rządowych jak i samorządowych;
•
rozpoczęcie procesu kształtowania profesjonalnej administracji opartej w szczególności na wiedzy tak w zakresie instytucjonalnym jak i personalnym;
•
dalsze uporządkowanie wewnętrznego ustroju władz naczelnych i gminnych
w kierunku decentralizacji zarządzania i likwidacji monopoli oraz przywilejów
różnych grup;
•
dokonanie dalszych niezbędnych korekt dotyczących relacji między administracją rządową i jej zadaniami, a władzami samorządowymi, które mocniej chroniłyby samorządy przed tendencjami administracji rządowej do powtórnej centralizacji państwa;
•
praktyczne wprowadzenie zasad jawności decyzji władz lokalnych i kontroli społecznej nad ich działalnością, dla zwiększenia zaufania społecznego i przeciwdziałania występującym zjawiskom korupcji;
•
podjęcie niezbędnych kroków do nawiązania szerszej współpracy z organizacjami pozarządowymi, reprezentującymi społeczności lokalne, a które są naturalnym partnerem władz w rozwiązywaniu problemów lokalnych;
•
usprawnienie i zdecentralizowanie procedur przyznawania współfinansowania
projektów lokalnych ze środków Unii Europejskiej;
•
dalsze budowanie, uświadamianie, kształcenie i rozwijanie społeczeństwa obywatelskiego.
Wskazanych działań nie da się wykonać bez odpowiedniego kapitału, bez właściwie prowadzonej polityki finansowej, umiejętnego gospodarowania finansami oraz
wiedzy opartej na uwspółcześnionych teoriach zarządzania naukowego. Jak wyżej
wskazano odnosząc się do modeli zarządzania wiedzą, że przyszłość każdej gospodarki w tym także gospodarki gminnej zależeć będzie w dużej mierze od pracowników
umysłowych i ich wydajności i tu również otwiera się pole dla nowatorskich zastosowań i naukowego podejścia do zarządzania wiedzą.
J. Rogalski, Samorząd terytorialny, red. D. Górski. Wyd. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa 2006, s. 23.
13
130
***
Pomnażanie i zdobywanie środków finansowych dla gminy należeć będzie
w przyszłości do jednych z większych wyzwań dla polityków samorządowych. Obok
klasycznych metod zdobywania pieniędzy samorząd może jednakże sięgnąć po kredyty bankowe, emitować obligacje, starać się o fundusze europejskie czy też angażować
do realizacji usług publicznych kapitał prywatny w tym kapitał zagraniczny. Trzeba
też pamiętać, że pieniądze to nie jedyny kapitał dla zapewnienia rozwoju gminy.
W XXI wieku do rangi najważniejszego czynnika sprawczego procesów rozwojowych
podniesiona została wiedza i samorząd powinien być przykładem instytucji umiejącej
robić z wiedzy dobry użytek. Wiedza, zaś powinna służyć samorządowcom do formułowania projektów budżetu gmin i zarządzania nimi w taki sposób aby były należycie
zaspokajane wszystkie potrzeby wspólnoty w celu jej optymalnego rozwoju i godnego
życia.
131
DZIAŁANIA NA RZECZ
RÓWNOWAŻENIA
9
RACJONALNE GOSPODAROWANIE
ZASOBAMI PRZYRODY JAKO NARZĘDZIE
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU I GOSPODARKI
OPARTEJ NA WIEDZY NA PRZYKŁADZIE PLANOWANEJ
BUDOWY PARKU BOTANICZNEGO W BIAŁYMSTOKU
GRAŻYNA ŁASKA
Racjonalne gospodarowanie zasobami przyrody zgodnie z ideą zrównoważonego
rozwoju oznacza równocześnie ich użytkowanie oraz potrzebę właściwego kształtowania i ochrony. Jest to takie gospodarowanie zasobami przyrody, w którym następuje integracja działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi ekologicznej w przyrodzie i trwałości podstawowych procesów przyrodniczych1. Wymogiem zrównoważonego rozwoju jest ukształtowanie takiego systemu
zarządzania zasobami przyrody, aby z jednej strony zapewnić rozwój gospodarczy
danego regionu, a z drugiej strony sprostać oczekiwaniom społeczności lokalnej i nie
niszczyć środowiska przyrodniczego. Jest to globalne postrzeganie problemów gospodarczych, zapotrzebowania rynku i ochrony środowiska, gdzie świadomie są kształtowane relacje pomiędzy wzrostem gospodarczym a ochroną środowiska oraz racjonalną
gospodarką zasobami naturalnymi a zdrowiem człowieka i rozwojem społecznym.
Realizacja tych działań wiąże się ze zrozumieniem tej idei poprzez efektywne
wykorzystanie informacji (wiedza), jej akceptacji (świadomość ekologiczna) i podejmowania decyzji o planowanych inwestycjach zapewniających podstawy materialne
społeczności (infrastruktura techniczna). Oczekiwania te spełnia gospodarka oparta
na wiedzy, która uwzględnia zarówno wszelkie działania związane z zarządzaniem tą
wiedzą, jak i umiejętne jej przetwarzanie oraz adaptację do zachodzących przemian
gospodarczych2. Charakterystyka procedury realizacji każdego planowanego przedsięwzięcia przebiega kilkuetapowo i obejmuje określone działania w zakresie przygotowania, inwentaryzacji zasobów i podstaw realizacji lokalnej strategii rozwoju. Dzia1 S. Kozłowski, Ekorozwój – wyzwanie XXI wieku, PWN, Warszawa 2000; Unia Europejska. Integracja. Konkurencyjność. Rozwój, red. K. A. Kłosiński, Wyd. KUL, Lublin 2007, s. 1-175; E. Kośmicki, Zrównoważony rozwój w warunkach globalizacji gospodarki,Wyd. Ekonomia i Środowiska, Białystok-Poznań 2010, s. 1-114.
2 A. Koźmiński, Zarządzanie w warunkach niepewności. Podręcznik dla zaawansowanych, PWN,
Warszawa 2004, s. 1-96; Ch. Evans, Zarządzanie wiedzą, PWE, Warszawa 2005; J. Kleer, Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: związki czasowe i przyczynowe, w: GOW – wyzwanie dla
Polski, red. J. Kotowicz-Jawor, Wyd. PWE, Warszawa 2009, s. 69-79.
134
łania te podlegają regulacji prawnej zgodnej z ustawą o udostępnianiu informacji
o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko z dnia 3 października 2008 roku3, które pozwalają
na ocenę skutków planowanego przedsięwzięcia. Ocena oddziaływania na środowisko
planowanej inwestycji to prewencyjne narzędzie ochrony, dzięki któremu na drodze
wszechstronnej analizy wariantów realizacji określonych przedsięwzięć i konsultacji
społecznych wyeliminowane zostają rozwiązania pozostające w kolizji z zasadą zrównoważonego rozwoju.4
W niniejszej pracy przedstawiono podstawowe etapy procedury kwalifikacyjnej
realizacji planowanego przedsięwzięcia polegającego na budowie parku botanicznego
w centrum Białymstoku zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Realizacja
przedsięwzięcia w ramach działań gospodarki opartej na wiedzy przyczyni się do rozszerzenia zakresu usług rekreacyjno-turystycznych na terenie miasta i wzrostu jego
roli w wypełnianiu funkcji krajobrazowej, uzdrowiskowej i edukacyjnej ogółu społeczeństwa5. Biorąc pod uwagę fakt, że w ostatnich latach, w miastach, istotnie zmniejsza się wielkość powierzchni terenów zieleni w wyniku budowy obiektów mieszkalnych i usługowych oraz rozbudowy infrastruktury komunikacyjnej, budowa parku
botanicznego w centrum Białegostoku jest ważnym czynnikiem rozwoju miasta o charakterze innowacyjnym pełniącym funkcję edukacyjną, społeczno-wychowawczą,
estetyczną i ekonomiczną. Jest to racjonalne zagospodarowanie przestrzeni miejskiej
zgodnie z dostępnością zasobów środowiska i dokonaną oceną walorów przestrzeni
przyrodniczej, z wykorzystaniem postaw twórczych w zakresie realizacji nowych
rozwiązań i kreowania nowej struktury ekonomicznej i społecznej6.
Racjonalne gospodarowanie zasobami przyrody w aspekcie zrównoważonego
rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy w pierwszym etapie procedury kwalifikacyjnej planowanej inwestycji zgodnie z art. 63.1 ustęp 2 ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska
oraz ocenach oddziaływania na środowisko z dnia 3 października 2008 r. wymaga
zgromadzenia przez nas inforamacji (wiedzy) na temat podstawowych elementów
3 Ustawa z dnia 3 października 2008 r.o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie,
udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko,
Dz. U. nr 199, poz. 1227 z późn. zm.
4 W. Lenart, A. Tyszecki, Poradnik przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko, Wyd.
Ekokonsult, Gdańsk 1998; European Communities, Assessment of plans and projects significantly affecting Natura 2000 sites. Methodological guidance on the provisions of Article 6(3)
and (4) of the Habitats Directive 92/43/EEC. Office for Official Publications of the European
Communities, Luxembourg 2002; European Communities, Conservation in partnership. Office
for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2009; P. Chylarecki,
Specyfika ocen oddziaływania na środowisko dotyczących obszarów Natura 2000: perspektywa
wspólnotowa, Microsoft PowerPoint – Kopia OO\214 a obszary Natura 2000. 2007.
5 Z. Haber, Kształtowanie terenów zieleni z elementami ekologii, Wyd. AR, Poznań 2001.
6 E. Skrzypek, Rola gospodarki opartej na wiedzy w warunkach zrównoważonego rozwoju,
w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011, s. 21-39.
135
abiotycznych i biotycznych środowiska przyrodniczego objętych zakresem oddziaływania planowanego przedsięwzięcia.
9.1.
CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
TERENU PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA
Białystok położony jest w północno-wschodniej Polsce i obejmuje teren pomiędzy pomiędzy 53o03’59’’ a 53o11’18’’ szerokości geograficznej północnej i 23o03’57’’
a 23o14’50’’ długości geograficznej wschodniej. Jest to stolica województwa podlaskiego o powierzchni 102,13 km2 (10213,68 ha)7. Miasto należy do powiatu białostockiego, administracyjnie jest jedną gminą miejską (podzieloną na 28 osiedli), która
graniczy z sześcioma innymi gminami8. Białystok liczy obecnie 294,8 tys. mieszkańców (GUS 2009), przy gęstości zaludnienia 3106 mieszkańców na km2, co stawia go na
drugim miejscu pod względem gęstości zaludnienia wśród miast wojewódzkich Polski.
Przy tak wysokiej gęstości zaludnienia 47% powierzchni miasta stanowią tereny zabudowane, a tylko 30% tereny zielone.
Realizacja planowanego przedsięwzięcia polegającego na budowie parku botanicznego obejmuje teren w południowo-wschodniej części miasta Białegostoku zlokalizowany wokół koryta rzeki Białej, na odcinku pomiędzy ul. Cz. Miłosza, ul. J. K. Branickiego i ul. Pod Krzywą (rysunek 9.1). Obszar ten charakteryzuje się znacznym
zróżnicowaniem szaty roślinnej, wynikającym z położenia w obszarze terasy zalewowej doliny rzeki Białej i dwóch znaczących ciągów komunikacyjnych – ulicy Czesława
Miłosza i Jana Klemensa Branickiego.
W podziale fizyczno-geograficznym kraju Kondrackiego9, badany obszar należy
do Obszaru Europy Wschodniej i Podobszaru Niżu Wschodnioeuropejskiego, Prowincji Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskiej, Podprowincji Wysoczyzny PodlaskoBiałoruskiej i Makroregionu Niziny Północnopodlaskiej. Biorąc pod uwagę niższe jednostki podziału fizycznogeograficznego, obszar ten leży w zasięgu występowania
mezoregionu Wysoczyzny Białostockiej10. Wysoczyzna Białostocka położona jest pomiędzy Kotliną Biebrzańską, Doliną Górnej Narwi, Wzgórzami Sokólskimi i Poniemniem na Białorusi.
Swoistość północno-wschodnich terenów Polski, nawiązujących geobotanicznie
do obszaru borealnego jest wyrażona również w umiejscowieniu badanego obszaru
w regionalizacji geobotanicznej i przyrodniczo-leśnej.
Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2009.
Choroszcz, Wasilków, Supraśl, Zabłudów, Juchnowiec Kościelny, Dobrzyniewo Duże.
9 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Wyd. PWN, Warszawa 2000.
10 Ibidem.
7
8
136
Rysunek 9.1.
Położenie planowanej inwestycji na obszarze koryta rzeki Białej pomiędzy ul. Cz. Miłosza,
ul. J.K. Branickiego i ul. Pod Krzywą na terenie miasta Białegostoku
Źródło: dostęp: www.gisbialystok.pl [data wejścia 14.10.2011].
Według regionalizacji geobotanicznej J. M. Matuszkiewicza11 teren Białegostoku
położony jest w Dziale Północno Mazursko-Białoruskim, Krainie Północnopodlaskiej
i Podkrainie Białostocko-Wołkowyskiej, w okręgu Puszczy Knyszyńskiej i podokręgu
Białostocko-Zabłudowskim. Z cech charakterystycznych Działu Północno MazurskoBiałoruskiego na badanym terenie zaznacza się zwiększona liczba gatunków borealnych oraz występowanie zbiorowisk roślinnych o charakterze kontynentalnoborealnym. W regionalizacji przyrodniczo-leśnej Polski opracowanej przez Tramplera
i in.12, badany obszar położony jest w granicach II Krainy Mazursko-Podlaskiej,
5 Dzielnicy – Wysoczyzny Białostockiej i Mezoregionu Puszczy Knyszyńskiej (5c)13.
W. Matuszkiewicz, Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, PWN, Warszawa
2001.
12 T. Trampler, A. Kliczkowska, E. Dmyterko, A. Sierpińska, Regionalizacja przyrodniczo-leśna
Polski na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, PWRiL, Warszawa 1990.
13 S. Szymański, Ekologiczne podstawy hodowli lasu, PWRiL, Warszawa 2000.
11
137
Lasy znajdujące się w granicach administracyjnych Białegostoku zajmują 1756 ha
powierzchni (tabela 9.1). W większości są to lasy Skarbu Państwa o powierzchni 1451 ha
nadzorowane przez Nadleśnictwo Dojlidy z siedzibą w Białymstoku, do którego należą
dwa kompleksy leśne – na północy miasta Las Pietrasze i na południu Las Solnicki.
Lasy będące własnością gminy Białystok zajmują powierzchnię 178 ha. W ich skład
wchodzi kompleks leśny zlokalizowany w pobliżu centrum miasta tak zwany Park
Konstytucji 3-Maja (były Park Zwierzyniecki), a także mniejsze kompleksy położone
na osiedlu Jaroszówka i w sąsiedztwie Stawów Dojlidzkich.
Tabela 9.1.
Powierzchnia lasów w granicach administracyjnych Białegostoku
Obszar
Powierzchnia miasta
Powierzchnia
[ha]
10213,68
Powierzchnia [%]
w odniesieniu
do powierzchni
miasta
100
Powierzchnia [%]
w odniesieniu
do całkowitej
powierzchni lasów
581,65
Łączna powierzchnia obszarów
leśnych (bez względu na własność)
1755,97
17,19
Powierzchnia lasów komunalnych
(własność gmin)
177,95
1,74
10,13
Powierzchnia lasów „prywatnych”
ustalonych właścicieli
(osób fizycznych i prawnych)
126,63
1,24
7,21
1451,39
14,21
82,65
Powierzchnia lasów Skarbu
Państwa w zarządzie
Lasów Państwowych
100
Źródło: Departament Ochrony Środowiska, Urząd Miasta, Białystok 2009.
Lasy własności prywatnej są to działki leśne o różnej wielkości, które położone
są na obrzeżach miasta i zajmują powierzchnię 127 ha. W Białymstoku znajdują się
dwa rezerwaty przyrody – Las Zwierzyniecki i Rezerwat Antoniuk. Na terenie miasta
jest 12 pomników przyrody w formie drzew zabytkowych. Są to klony, jesiony, sosny,
buki, dęby, graby, lipy, wiązy i kasztanowce. Większość z nich zlokalizowana jest na
gruntach gminnych, a pozostałe na gruntach prywatnych i na terenie spółdzielni
mieszkaniowej14.
Tereny zajęte przez miasto charakteryzują się urozmaiconą rzeźbą. Obszar Białegostoku znajduje się w znacznej części wysoczyzny morenowej, która powstała podczas
stadiału środkowego zlodowacenia Warty. Średnia wysokość na tym obszarze wynosi
14 Ochrona środowiska, op. cit., Departament Ochrony Środowiska, Urząd Miasta, Białystok
2009.
138
około 163 m n.p.m.15. Biorąc pod uwagę stopień urozmaicenia rzeźby i różnorodności
form polodowcowych cały teren miasta Białegostoku podzielono na cztery części – północną, północno-wschodnią, środkową oraz południowo-zachodnią (rysunek 9.2).
Obszar planowanego przedsięwzięcia związanego z budową parku botanicznego
wokół koryta rzeki Białej związany jest z formą geomorfologiczną pochodzenia rzecznego. Reprezentują ją tarasy zalewowe, dna dolin i rozlewisk (rysunek 9.2). Tarasy
zalewowe są dobrze ukształtowane w obniżeniach rzeki Białej (zwłaszcza w jej dolnym brzegu) oraz rzeki Czaplinianki i Horodnianki. Obszary dolin rzecznych, dolinek
denudacyjnych oraz wytopisk, w których długotrwała akumulacja bagienna doprowadziła do odłożenia pokryw torfowych i torfiastych tworzą obecnie równiny akumulacji
biogenicznej. Nie wyróżniają się one jednak na terenie badanego obszaru.
Znaczący wpływ na złagodzenie rzeźby terenu miasta Białegostoku miały procesy wietrzenia, transportu osadów i erozji. Na wysoczyznach morenowych są obecne
obniżenia o charakterze liniowym, najczęściej o podmokłym dnie, które łączą często
niecki wytopiskowe z systemami dolin rzecznych. Formy te określane jako dolinki denudacyjno-erozyjne stanowiły pierwotne rozcięcia erozyjne, które zostały później
wypełnione osadami deluwiów, a miejscami torfem16. Od strony wschodniej obszaru
planowanego przedsięwzięcia, rzeka Biała łączy się przez system dolinny z równinnym dnem niecki wytopiskowej przechodzącym w kierunku północno-wschodnim.
Największe zagłębienie wytopiskowe we wschodniej części miasta stanowi obniżenie związane z zespołem Stawów Dojlidzkich. Na terenie Białegostoku występują
też niecki wytopiskowe, zlokalizowane w północno-wschodniej części miasta. Taką
formą jest Jezioro Bagno w centralnej części osiedla Zgoda. Na dnie niecek wytopiskowych lub w ich pobliżu występują niewielkie pagórki moren martwego lodu.
Typem geomorfologicznym, który dominuje od strony zachodniej badanego
obszaru planowanego przedsięwzięcia jest płasko-falista wysoczyzna moreny dennej.
Występuje ona w całej centralnej i zachodniej części miasta, osiągając wysokości
od 130 do 150 m n.p.m.
W północno-wschodniej części miasta występuje głównie wysoczyzna morenowa, która lokuje się na wysokości 150-175 m n.p.m. Najwyższymi wzniesieniami tego
obszaru są pagórki i wzgórza moren akumulacyjnych oraz kemy i formy akumulacji
szczelinowej17. Znaczna ich część zlokalizowana jest w okolicach Pietrasze-SowlanyGrabówka. Inną formą krajobrazu są kemy, które licznie występują na terenach Lasu
Antoniuk i Pietrasze. Połowa z nich odznacza się dużymi formami typu plateau
o kształtach lekko wydłużonych lub owalnych, a ich względna wysokość wynosi 5-15 m.
Duże kemy zlokalizowane są w południowej części miasta, natomiast wydłużone
w centrum Białegostoku. Są to formy tworzące równoległe do siebie wały, które znajdują się w okolicy Dziesięcin i Wysokiego Stoczka.
Opracowanie ekofizjograficzne, ... op. cit.
Ibidem.
17 Ibidem.
15
16
139
Rysunek. 9.2.
Geomorfologia miasta Białegostoku i badanego terenu rzeki Białej
Źródło: Departament Ochrony Środowiska, Urząd Miasta, Białystok 2009.
140
W późniejszych okresach pod wpływem klimatu mroźnego powstały równiny piasków eolicznych i pagórków wydmowych. Na obrzeżach Białegostoku i obszarach sąsiadujących z nimi lokuje się kilka pól wydmowych, między innymi, w Lesie Antoniuk.
W najnowszej klasyfikacji klimatu Polski, obszar planowanego przedsięwzięcia
związanego z budową parku botanicznego znajduje się w regionie klimatycznym
Mazursko-Podlaskim (XII), który obejmuje swym zasięgiem wschodnią część Pojezierza Mazurskiego i część Podlasia. Wśród jednostek regionalizacji klimatycznej województwa podlaskiego, dolina rzeki Białej obejmuje Podlaski region klimatyczny
i Białostocki subregion klimatyczny18.
Klimat doliny rzeki Białej na terenie planowanego przedsięwzięcia ma typowe
cechy dla obszaru północno-wschodniej Polski. Charakteryzuje się on znacznym kontynentalizmem, co ma odzwierciedlenie w długościach pór roku. Występuje tu długa
i mroźna zima (110 dni) oraz długie lato (90 dni), a przejściowe pory roku są krótsze
niż w centralnej i zachodniej części kraju. Średnia roczna temperatura powietrza
w Białymstoku wynosi 6,8oC. Roczna amplituda temperatury wynosi 21,6oC. Na badanym obszarze przeważa pogoda ciepła o średniej temperaturze od 5 do 15oC, która
utrzymuje się przez ponad 4 miesiące w roku19. Opady atmosferyczne w Białymstoku
kształtują się w przedziale 600-650 mm. Średnia roczna suma opadów z okresu 35 lat
obserwacji osiąga 600 mm. Pokrywa śnieżna występuje od początku listopada do końca kwietnia i ma charakter nietrwały, wywołany śródzimowymi odwilżami20. W mieście czas trwania pokrywy śnieżnej wynosi 82-85 dni.
Średnia roczna prędkość wiatru w Białymstoku obliczona dla ostatnich 35 lat
wynosi 2,8 m/s. Na terenie miasta największą średnią prędkością charakteryzują się
wiatry z kierunków SE i E21. Na podstawie róży wiatrów stwierdzono, że na terenie
Białegostoku przeważają wiatry z sektora zachodniego (SW, W, NW – 55%).
Białystok jest położony na terenie dwóch prawostronnych zlewni dorzecza
Narwi (zlewnia II rzędu) – Supraśli i Horodnianki, które są zlewniami III rzędu.
Na badanym terenie wydzielono zlewnie IV i V rzędu wszystkich cieków, które odprowadzają wody z obszaru miasta do rzeki Supraśli i Horodnianki22. W Białymstoku
znajduje się zlewnia Horodnianki, która zlokalizowana jest w południowo-zachodniej
części miasta i odprowadza wody z 12,57% jej całkowitej powierzchni.
Badana część terenu rzeki Białej (zlewnia IV rzędu) wraz z mniejszymi jednostkami (zlewnie IV rzędu) – rzeki Jaroszówki, cieku Wesołowskiego, cieku Pietraszowskiego, cieku Stawowego oraz Karakulanki położona jest w obrębie zlewni Supraśli23.
Zlewnia rzeki Białej (zlewnia IV rzędu) zajmuje całkowitą powierzchnię
117-125,4 km2. Na terenie miasta znajduje się 75,24 km2 zlewni Białej, co stanowi
A. Górniak, Klimat województwa podlaskiego, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Białystok 2000, s. 1-119.
19 Ibidem.
20 Ibidem.
21 Ibidem.
22 Opracowanie ekofizjograficzne miasta Białegostoku, Departament Urbanizacji Urzędu Miasta
w Białymstoku, Białystok 2004.
23 Ibidem.
18
141
80,18% jej powierzchni. Zlewnia rzeki Białej jest nierównomiernie rozwiniętą siecią
hydrograficzną, której powierzchnia terenu jest nachylona z południowego-wschodu
na północny-zachód. Zlewnia jest prawie bezleśna i w znacznej mierze zurbanizowana24.
Rzeka Biała w granicach miasta osiąga największą długość (27,3 km), a najkrótszą
rzeką jest Jaroszówka. Zlewnią prawostronną rzeki Białej jest zlewnia Dolistówki, której
powierzchnia wynosi 16,20 km2, z czego 12,90 km2 znajduje się w granicach miasta.
Zlewnią lewostronną Białej jest zlewnia Bażantarki o powierzchni 11,20 km2.25
Na terenie Białegostoku układ sieci rzecznej ma skomplikowaną hydrografię glacjalną wynikającą z morfologii terenu. System niecek wytopiskowych wbudowany jest
do sieci hydrograficznej rzeki Białej i jej dopływów. Wyraźnie zaznacza się tu niecka
wytopiskowa obszaru Stawów Dojlidzkich oraz mniejsze niecki w rejonie Sowlan
i Bagnówki – związane z doliną Dolistówki26. Cechą charakterystyczną biegu większych rzek są kierunki południkowe i równoleżnikowe, które dotyczą kierunków odpływu wód polodowcowych. Sieć hydrograficzną Białegostoku tworzy dolna Supraśl
z lewobrzeżnymi dopływami rzek – Białej, Jaroszówki i kilkoma ciekami bezimiennymi oraz górna Horodnianka z kilkoma prawobrzeżnymi dopływami27.
Obok wód płynących na terenie miasta znajdują się zbiorniki z wodą stojącą,
o powierzchni 0,5%. Są to głównie meandry i zakola w dolinie Białej na północ
od Zawad i w dolinie Dolistówki oraz kilkanaście zbiorników zaporowych i stawów.
Na terenie Białegostoku brak jest zbiorników naturalnych, wyróżnia się natomiast
naturalne wypływy wód podziemnych – wycieki, wysięki, młaki i źródła. Na terenie
Białegostoku znajduje się łącznie 41 źródeł, w tym 21 młak28.
Działalność człowieka i zmiany w sposobie użytkowania terenów dolinowych
w skali przestrzennej i czasowej spowodowały znaczne przekształcenie zlewni rzeki
Białej. Została ona w dużej mierze odlesiona, a obszar jej doliny zagospodarowany
industrialnie, co wiązało się z rozwojem aglomeracji miejskiej. Dawniej obszar doliny
reprezentowały naturalne, zabagnione łąki turzycowo-mszyste, które po zmeliorowaniu siecią rowów, również w zasięgu obszaru opracowania, obecnie, fragmentarycznie
po stronie wschodniej od koryta rzeki reprezentują łąki wilgotne klasy MolinioArrhenartheretea R. Tx. – użytkowane i koszone. W najbliższym otoczeniu koryta rzeki
Białej, w chwili obecnej, występują już tylko niewielkie powierzchniowo płaty szuwaru turzycowego z turzycą błotną Caricetum acutiformis (Sauer 1937).
Dalsze zmiany kształtowania się i struktury zbiorowisk roślinnych w dolinie rzeki Białej były związane z regulacją koryta rzeki, które poszerzono, pogłębiono i wyprostowano. Na skutek powyższych działań odcięto od głównego koryta kręte zakola
tworząc liczne starorzecza, które w wyniku procesu lądowacenia zostały zajęte przez
szuwary trzcinowe Phragmitetum australis (Gams 1927) Shmale 1939. Tworząc nowe
koryto obniżono stan wody w rzece, zmniejszono zasięg zalewów powierzchniowych
Ibidem.
Ibidem.
26 Ibidem.
27 Ibidem.
28 Ibidem.
24
25
142
i obniżono stan wód gruntowych w dolinie, co spowodowało przesuszenie siedlisk hydrogenicznych i proces murszenia torfu oraz przemiany wilgotnych łąk związku Calthion
w ziołorośla połąkowe z wiązówką błotną Filipendula ulmaria związku Filipendulion.
Permanentne odcięcie terasy zalewowej doliny Białej od zalewów powierzchniowych spowodowało daleko idące zmiany florystyczne szaty roślinnej w strefie oddziaływania planowanego przedsięwzięcia. Są one związane z kształtowaniem się,
w najbliższym otoczeniu koryta rzeki szuwaru mozgowego Phalaridetum arundinaceae
(Koch 1926 n.n.) Libb. 1931 z mozgą trzcinowatą, a w dalszej odległości silnie nitrofilnych okrajków ziół, pnączy i bylin zdominowanych przez pokrzywę zwyczajną Urtica
dioica, trwale związanych z wilgotnymi miejscami nad brzegami cieków wodnych.
Tylko niewielkie fragmenty badanego obszaru rzeki Białej na terenie planowanego przedsięwzięcia są jeszcze zadrzewione. Niegdyś, pod wpływem wysokich stanów wody i zalewów powierzchniowych terasy zalewowej doliny rzeki panowało tu
zapewne ujmowane jako jeden zespół zbiorowisko łęgu topolowo-wierzbowego Salici-Populetum (R.Tx. 1931) Meijer Drees 1936. Zbiorowiska te w Polsce i na terenie
planowanego przedsięwzięcia zostały jednak zniszczone, a na ich miejscu powstały
inne użytki zielone z resztkami zbiorowisk wiklinowych i szuwarowych. Obecnie lasy
łęgowe tego typu występują na terenie naszego kraju już tylko fragmentarycznie, najczęściej w dolinie Wisły, Bugu i Narwi, a na badanym obszarze planowanego przedsięwzięcia, jedynym ich śladem występowania tutaj wcześniej, są rozrzucone pojedynczo topole i skład gatunkowy runa z mozaiką mezofilnych gatunków lasów liściastych.
W związku z zaistniałymi zmianami tego zbiorowiska w naszym kraju, obecnie lasy
łęgowe klasy Salicetea purpureae są w Polsce ujmowane jako dwa odrębne zespoły –
nadrzeczny łęg wierzbowy Salicetum albo-fragilis R.Tx. 1955 i nadrzeczny łęg topolowy Populetum albae Br.-Bl. 1931. Na obszarze planowanego przedsięwzięcia w dolinie
rzeki Białej, fragmentarycznie występujące zadrzewienia wierzbowe i pojedyncze topole reprezentują silnie przekształcone płaty tych zbiorowisk z Salix fragilis – zespół
Salicetum albo-fragilis R.Tx. 1955 oraz szczątkowe postaci nadrzecznego łęgu topolowego Populetum albae Br.-Bl. 1931.
Roślinność Białegostoku na tle innych miast w Polsce wyróżnia głównie występowanie zbiorowisk o charakterze borealnym oraz zespołów środkowoeuropejskich
w odmianach geograficznych subborealnych, których obecność wynika z wzajemnego
przenikania się elementów Europy północno-wschodniej i elementów środkowoeuropejskich29. Jest to obszar, w którym nakładają się zasięgi środkowoeuropejskiego graba i borealnego świerka, a jednocześnie brak jest suboceanicznego buka30. Występują
tu lasy liściaste klasy Querco-Fagetea, reprezentowane przez związek Carpinion, obok
nich znajdują się lasy szpilkowe klasy Vaccinio-Piceetea, z niewielkim, lecz stałym
udziałem związku Vaccinio-Piceion. Geobotaniczną odrębność Białegostoku charakteryzuje również występowanie i innych zespołów leśnych w odmianach subborealnych. Dotyczy to szczególnie kontynentalnego boru sosnowego Peucedano-Pinetum
A. W. Sokołowski, Lasy północno-wschodniej Polski, Centrum Infrastruktury Lasów Państwowych, Warszawa 2006, s. 24-280.
30 Opracowanie ekofizjograficzne, ... op. cit.
29
143
W. Mat (1962) 197331 i grądu subkontynentalnego Tilio cordatae-Carpinetum betuli
występujących w odmianach subborealnych32. Obok zbiorowisk borealnych i subborealnych na terenie miasta występują również zespoły roślinne nawiązujące florystycznie do zbiorowisk mających optimum ekologicznego rozwoju w Europie Południowo-Wschodniej. Należy do nich, między innymi, grąd ciepłolubny, miodownikowy
Melitti-Carpinetum, nawiązujący florystycznie poprzez liczną obecność gatunków kserotermicznych w runie i swój wysoczyznowy charakter do świetlistych dąbrów – zespołów z optimum rozwoju na terenie submediterrańskiej części Europy33.
Łęgi jesionowo-olszowe Fraxino-Alnetum na terenie miasta zlokalizowane są
w jego południowej części, a szczególnie w dolinach rzeki Horodnianki i Czaplinianki,
w rejonie Stawów Dojlidzkich, w dolinie Białej i Supraśli oraz wzdłuż cieków i wokół
źródlisk na terenie Lasów Antoniuk i Pietrasze. Na terenie planowanego przedsięwzięcia w okolicy rzeki Białej nie stwierdzono jednak obecności zbiorowisk łęgu
jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum. Z obszarem tym związane są natomiast fragmentarycznie wykształcone płaty łęgu topolowego i wierzbowego, ujmowanego
wcześniej jako Salici-Populetum, a obecnie, ujmowane jako dwa odrębne zespoły –
nadrzeczny łęg wierzbowy Salicetum albo-fragilis R.Tx. 1955 i nadrzeczny łęg topolowy
Populetum albae Br.-Bl. 1931 klasy Salicetea purpureae. Są to niewielkie płaty zbiorowisk, które reprezentują formy zniekształcone w całym dolnym odcinku doliny Białej.
9.2.
METODYKA INWENTARYZACJI SIEDLISK PRZYRODNICZYCH
I STANOWISK GATUNKÓW ROŚLIN
Metody badawcze obejmowały klika etapów prac dotyczących analizy danych
źródłowych dotyczących siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin na bazie dostępnej literatury dotyczącej obszaru rzeki Białej w zasięgu planowanego przedsięwzięcia34. Opracowano również wiele danych analogowych w postaci podkładów map
i dokonano przeglądu danych cyfrowych35. Następnie poddano je konfrontacji i weryfikacji w trakcie prowadzonej inwentaryzacji przyrodniczej siedlisk i gatunków w terenie pod względem jakości i zasięgu występowania.
(= Vaccinio vitis idaeae-Pinetum) A. W. Sokołowski, Zbiorowiska leśne północno-wschodniej
Polski, „Monografie Botaniczne” 1980 nr 60.
32 T. Traczyk, 1962. Próba podsumowania badań nad ekologicznym zróżnicowaniem grądów
w Polsce, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” 1962a Vol. 31 No. 4; T. Traczyk, Materiały do
geograficznego zróżnicowania grądów w Polsce, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” 1962
Vol. 31 No. 2.
33 A. Czerwiński, Geobotanika w ochronie środowiska lasów Podlasia i Mazur, Wyd. Politechnika
Białostocka, Białystok 1995; A. Czerwiński, Szata roślinna i pokrywa glebowa. w: Puszcza Knyszyńska – Monografia przyrodnicza. Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu, red. A. Czerwiński,
Supraśl 1995b, s. 203-238; G. Łaska, Tendencje dynamiczne zbiorowisk zastępczych w Puszczy Knyszyńskiej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Białystok-Poznań 2006.
34 Opracowanie ekofizjograficzne ..., op. cit.
35 Arkusze ortofotomapy Białegostoku, dostęp: www.gisbialystok.pl [data wejścia: 15.09.2011].
31
144
W ostatnim etapie prac, informację środowiskową przetworzono na informację
komputerową, obejmującą finalny wydruk barwnej mapy z zaznaczonymi zasięgami
występowania siedlisk przyrodniczych obszarów leśnych i nieleśnych oraz stanowisk
gatunków roślin.
W pierwszym, wstępnym etapie prac przygotowano kartograficzny podkład mapy w skali 1:1000 do szczegółowych badań geobotanicznych i inwentaryzacji w terenie. Wśród licznych materiałów źródłowych, w tym celu analizowano 2 arkusze map
z Departamentu Geodezji Urzędu Miejskiego przy ul. Słonimskiej w Białymstoku –
„Mapy zasadniczej” w skali 1:500 i „Mapy ewidencji gruntów” w skali 1:1000 z terenu
rzeki Białej w zasięgu planowanego przedsięwzięcia i strefy jego oddziaływania.
Wśród materiałów źródłowych analizowano również arkusze map geomorfologicznych i geologicznych, które pozyskano w wersji elektronicznej z Departamentu Urbanistyki, arkusz „Przeglądowej Mapy Geomorfologicznej Polski” w skali 1:50000036,
arkusz „Mapy Geologicznej Polski – Białystok” w skali 1:200000 i 1:5000037 oraz liczne arkusze ortofotomapy Białegostoku w skali 1:500, 1:1000, 1:2500, 1:5000 dostępne na stronie internetowej38.
Drugi etap prac obejmował badania terenowe prowadzone na obszarze koryta
rzeki Białej w zasięgu planowanego przedsięwzięcia. Badania prowadzono od połowy
kwietnia (wczesnowiosenny pojaw geofitów) do czerwca 2010 roku, z uwzględnieniem sposobów użytkowania roślinności w dolinie Białej w tym okresie. Prace terenowe obejmowały badania kartograficzne i fitosocjologiczne zbiorowisk roślinnych
oraz charakterystyki innych cech struktury przestrzennej fitocenoz, jak też identyfikację siedliskową badanych płatów roślinnych. Szczególną uwagę zwracano na jednostki
roślinności w dolinie Białej z uwzględnieniem cennych siedlisk przyrodniczych wymienionych w załączniku I dyrektywy Rady 92/43/EWG oraz gatunki roślin o znaczeniu wspólnotowym wymienione w załączniku II dyrektywy Rady 92/43/EWG39.
W badaniach wykonano 104 zdjęcia fitosocjologiczne na powierzchniach o wielkości 100 m2 (10×10 m) lub 50 m2 (5×10 m) i 25 m2 (5×5 m), co było uzależnione
od wielkości, dostępności i różnorodności biologicznej badanych płatów. Zdjęcia wykonywano z wykorzystaniem 6-stopniowej skali ilościowości Braun-Blanqueta. Dokonano również rejestracji fotograficznej w celu zgromadzenia materiału faktograficznego z przeprowadzonych badań.
W trzecim etapie prac dokonano kameralnego opracowania wyników badań
i przetworzenia informacji środowiskowej na komputerową. Wszystkie zdjęcia fitosocjologiczne zbiorowisk roślinnych opracowano w postaci analitycznych 11 tabel zbioPrzeglądowa mapa geomorfologiczna Polski w skali 1:500000, red. L. Starkel, Instytut Geograficzny PAN, Warszawa 1980.
37 Mapa geologiczna Polski, A – Mapa utworów powierzchniowych, red. J. Malinowski, ark. Białystok 1:200000, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1971; A. J. Nowicki, Mapa podstawowa 1:50000, arkusz Białystok, w: Mapa geologiczna Polski, A – Mapa utworów powierzchniowych, ark. Białystok, red. J. Malinowski, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1971.
38 Dostęp: www.gisbialystok.pl [data wejścia 15.09.2011].
39 Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręczniki metodyczne, red. J. Herbich,
Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2004.
36
145
rowisk. W tabelach, przynależność gatunków do poszczególnych jednostek roślinności
ustalono za W. Matuszkiewiczem40. Nazwy gatunków roślin naczyniowych przyjęto
za Mirkiem i in.41, a nazwy mszaków za Ochyrą i in.42. Do kodowania siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt zamieszczonych w załącznikach I i II dyrektywy Siedliskowej zastosowano ujęcie zgodne z „Poradnikiem ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – poradnik metodyczny”43. Prezentacji zasięgu występowania
poszczególnych typów roślinności i stanowisk gatunków roślin na badanym obszarze
koryta rzeki Białej dokonano graficznie w postaci barwnej mapy.
Oceny środowiska przyrodniczego obszaru doliny Białej dokonano na podstawie
metody przyrodniczej waloryzacji mokradeł i siedlisk hydrogenicznych na podstawie
zróżnicowania gatunkowego roślin za Oświtem44. Na tej podstawie dokonano oceny
wartości przyrodniczej zbiorowisk roślinnych i walorów krajobrazowych badanego
obszaru koryta rzeki Białej oraz przedstawiono rangę obiektów przyrodniczych
na terenie planowanego przedsięwzięcia (tabela 9.2).
Tabela 9.2.
Klasy waloryzacyjne mokradeł i siedlisk hydrogenicznych określone na podstawie gatunków flory
Klasa waloryzacyjna
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
A
B
C
D
Walory przyrodnicze
bardzo małe walory przyrodnicze
średnio małe walory przyrodnicze
małe walory przyrodnicze
umiarkowane walory przyrodnicze
średnio umiarkowane walory
umiarkowanie duże walory
duże walory przyrodnicze
bardzo duże walory przyrodnicze
wybitne walory przyrodnicze
unikalne, wyjątkowe walory przyrodnicze
Przedział średniego
wskaźnika waloryzacji
<1,4
1,5-1,8
1,9-2,2
2,3-2,6
2,7-3,0
3,1-3,4
3,5-3,8
3,9-4,2
4,3-4,6
>4,6
Źródło: J. Oświt, Metoda przyrodniczej waloryzacji mokradeł i wyniki jej zastosowania na wybranych, Wyd. IMUZ, Falenty 2000, s. 36.
W. Matuszkiewicz, Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, PWN, Warszawa
2001.
41 Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa, A. Zając, M. Zając, Flowering Plants and Pteridophytes of Poland.
A Checklist, PAN Pub., Kraków 2002.
42 R. Ochyra, J. Żarnowiec, H. Bednarek-Ochyra, Census catalogue of Polish mosses, PAN Publ.,
Kraków 2003.
43 Poradnik ochrony siedlisk i ..., op. cit.
44 J. Oświt, Metoda przyrodniczej waloryzacji mokradeł i wyniki jej zastosowania na wybranych
obiektach. Materiały Informacyjny 35. Wydaw. IMUZ, Falenty 2000, s. 36.
40
146
9.3.
OCENA ZASOBÓW PRZYRODY NA TERENIE
PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA
Wyniki inwentaryzacji przyrodniczej na terenie planowanego przedsięwzięcia
wokół koryta rzeki Białej wykazały występowanie 2 typów zbiorowisk leśnych związanych z siedliskami przyrodniczymi wymienionymi w załączniku I dyrektywy Rady
92/43/EWG oraz 9 typów zbiorowisk nieleśnych nie związanych z siedliskami przyrodniczymi o znaczeniu wspólnotowym. Na badanym terenie nie odnotowano również stanowisk gatunków roślin wymienionych w załączniku II dyrektywy Rady
92/43/EWG. Wśród stanowisk gatunków roślin przyrodniczo cennych zgodnie
z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków
dziko występujących roślin objętych ochroną45 wokół koryta rzeki Białej odnotowano
natomiast występowanie 2 gatunków roślin objętych ochroną ścisłą i 5 gatunków roślin objętych ochroną częściową, w tym 3 gatunków mchów (tabela 9.3).
W zróżnicowaniu florystycznym doliny Białej, w zasięgu planowanego przedsięwzięcia polegającego na budowie parku botanicznego, stwierdzono łącznie 11 zbiorowisk roślinnych, reprezentujących 5 klas fiosocjologicznych. Uwzględniając badane
jednostki roślinności leśnej i nieleśnej, poszczególne syntaksony za W. Matuszkiewiczem46 zidentyfikowano następująco:
Klasa: Salicetea purpureae Moor 1958
Rząd: Salicetalia purpureae Moor 1958
Związek: Salicion albae R.Tx. 1955
Zespół: Salicetum albo-fragilis R.Tx. 1955 – kod 91E0-1
Zespół: Populetum albae Br.-Bl. 1931 – kod 91E0-2
Klasa: Molinio-Arrhenatheretea R. Tx. 1937
Rząd: Molinietalia caeruleae W. Koch 1926
Związek: Filipendulion ulmariae Segal 1966
Zespół: Lythro-Filipenduletum ulmariae Hadač et all. 1997 facja z Urtica dioica
Związek: Calthion palustris R. Tx. 1936 em. Oberd. 1957
Grupa zbiorowisk łąkowo-pastwiskowych
Zespół: Alopecuretum pratensis (Regel 1925) Steffen 1931
Klasa: Phragmitetea R.Tx. et Prsg 1942
Rząd: Phragmitetalia W. Koch 1926
Związek: Phragmition W. Koch 1926
Grupa szuwarów typowych z pojawem gatunków z Magnocaricion
Zespół: Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną, Dz. U. 2004 nr 168, poz. 1764.
46 J. M. Matuszkiewicz, Zespoły leśne Polski, PWN, Warszawa 2001.
45
147
Związek: Magnocaricion W. Koch 1926
Zbiorowiska wysokich turzyc kępkowych lub o grubych rozłogach
Zespół: Caricetum acutiformis Sauer 1937
Nietorfotwórcze szuwary turzycowe lub trawiaste terenów zalewowych
Zespół: Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n.n.) Libb. 1931
Klasa: Artemisietea vulgaris Lohm., Prsg et R.Tx. in R.Tx. 1950
Podklasa: Artemisienea vulgaris
Rząd: Onopordetalia acanthii Br.-Bl. et R.Tx. 1943 em. Görs 1966
Związek: Onopordion acanthii Br.-Bl. 1926
Podzwiązek: Dauco-Melilotenion Görs 1966
Zespół: Echio-Molilotetum R.Tx. 1947
Podklasa: Galio-Urticenea (Pass. 1967)
Rząd: Glechometalia hederaceae R.Tx. in R.Tx. et Brun-Hool 1975
Związek: Aegopodion podagrariae R.Tx. 1967
Zespół: Urtico-Aegopodietum podagrariae (R.Tx. 1963 n.n.) em. Dierschke
Rząd: Convolvuletalia sepium R.Tx. 1950
Związek: Convolvulion sepium R.Tx 1947 em Müll. 1981
Zespół: Urtico-Calystegietum sepium Görs et Th. Müll. 1969 facja z Phalaris
arundinacea
Klasa: Agropyretea intermedio-repentis (Oberd. et all. 1967) Müller et Görs 1969
Rząd: Agropyretalia intermedio-repentis (Oberd. et all. 1967) Müller et Görs 1969
Związek: Convolvulo-Agropyrion repentisi Görs 1966
Zespół: Convolvulo arvensis-Agropyretum repentis Felföldy 1943
Tabela 9.3.
Gatunki roślin objęte ochroną ścisłą i częściową na obszarze badań
Gatunek rośliny
Orlik pospolity Aquilegia vulgaris*
Cebulica dwulistna Scilla bifolia*
Porzeczka czarna Ribes nigrum
Kruszyna pospolita Frangula alnus
Drabik drzewkowaty Climacium dendroides
Dzióbkowiec Zetterstedta
Eurhynchium angustirete
Mokradłoszka zaostrzona
Calliergonella cuspidata
* gatunki roślin objęte ochroną ścisłą.
148
Zbiorowisko/Zdjęcie fitosocjologiczne
Salicetum albo-fragilis/zdjęcie 86
Salicetum albo-fragilis/zdjęcie 50, 55; Populetum albae/
zdjęcie 88
Phalaridetum arundinaceae/ zdjęcie 14, 15;
Salicetum albo-fragilis/zdjęcie 42-44, 56, 95; Caricetum
acutiformis/ zdjęcie 91; Echio-Melilotetum /zdjęcie 102
Alopecuretum pratensis/ zdjęcie 69
Caricetum acutiformis/ zdjęcie 89-91
Salicetum albo-fragilis/zdjęcie 39-42, 44-45, 51-57, 95;
Alopecuretum pratensis/zdjęcie 66-67; Convolvulo arvensis-Agropyretum repentis/ zdjęcie 74, 96-98; Populetum
albae/ zdjęcie 88
Lythro-Filipenduletum ulmariae/ zdjęcie 58-60, 92
9.4.
OCENA WARTOŚCI PRZYRODNICZEJ I WALORÓW
KRAJOBRAZOWYCH ZBIOROWISK ROŚLINNYCH
Jednym z czynników wywołujących zmiany antropogeniczne w dolinach rzecznych jest zmiana stosunków wodnych i reżimu hydrologicznego zlewni. W Polsce,
najczęstszym typem doliny powiązanym z działalnością rzeki jest dolina łęgowa.
Okresowe zalewy w tego typu dolinach doprowadziły do wytworzenia się zbiorowisk
roślinnych o dużej różnorodności biologicznej i potencjale produkcyjnym. W celu
wyeliminowania zalewów i obniżenia zwierciadła wód gruntowych, aby uzyskać możliwość zagospodarowania terenów dolinowych, szczególnie w aglomeracjach miejskich, w wielu miejscach przeprowadzono melioracje i zastosowano przebudowę koryt rzecznych, polegającą na wyprostowaniu, a tym samym, skróceniu ich biegu oraz
na pogłębieniu koryta. Tak radykalne zmiany warunków wilgotnościowych w dolinie
umożliwiają z jednej strony jej użytkowanie, a z drugiej strony powodują głębokie
i często nieodwracalne zmiany w zróżnicowaniu różnorodności gatunkowej i w procesach glebotwórczych. W wyniku działalności człowieka większość dolin łęgowych
została odlesiona i przekształcona w użytki zielone lub inne grunty. Jednak zbiorowiska powstałe w wyniku zagospodarowania pomelioracyjnego mają charakter przejściowy oraz cechują się małą stabilnością i dużą dynamiką sukcesji. Zatracają one
indywidualne cechy fitocenoz, są trudne do ujęcia w kategoriach syntaksonomicznych
i łączy je duże podobieństwo florystyczne spowodowane sukcesywnymi przemianami
siedlisk. Zbiorowiska te są w dużym stopniu zruderalizowane i cechuje je wysoki stopień synantropizacji. Stwierdzono, że taki scenariusz przemian ma właśnie miejsce
wokół koryta rzeki Białej, na terenie planowanego przedsięwzięcia.
Dolina rzeki Białej na terenie planowanego przedsięwzięcia jest w znacznym
stopniu przekształcona antropogenicznie. Główną przyczyną przemian szaty roślinnej
w dolinie rzeki Białej są konsekwencje zmian sposobów użytkowania terenów dolinowych, które miały miejsce w XIX wieku na terenie całego miasta Białegostoku.
Obszar wokół koryta rzeki Białej został w dużej mierze odlesiony i zagospodarowany
industrialnie, co wiązało się z rozwojem aglomeracji miejskiej. W badaniach stwierdzono, ze tylko niewielkie fragmenty badanego obszaru rzeki Białej na terenie planowanego przedsięwzięcia pomiędzy ul. Cz. Miłowa a ul. Pod Krzywą są jeszcze zadrzewione. Występujące tu zadrzewienia wierzbowe i pojedyncze topole reprezentują
silnie przekształcone płaty zbiorowisk z Salix fragilis – zespół Salicetum albo-fragilis
R.Tx. 1955 oraz szczątkowe postaci nadrzecznego łęgu topolowego Populetum albae
Br.-Bl. 1931. Niegdyś, pod wpływem wysokich stanów wody i zalewów powierzchniowych terasy zalewowej doliny rzeki panowało tu zapewne ujmowane jako jeden
zespół – zbiorowisko łęgu topolowo-wierzbowego Salici-Populetum (R.Tx. 1931)
Meijer Drees 1936. Zbiorowiska te na terenie planowanego przedsięwzięcia zostały
zniszczone, a na ich miejscu powstały inne użytki zielone z resztkami zbiorowisk
welonowych i szuwarowych oraz zarośli wiklinowych. Obecnie, na badanym obszarze
planowanego przedsięwzięcia zadrzewienia topolowe występują już tylko fragmentarycznie i szczątkowo, a jedynym ich śladem występowania tutaj wcześniej, są rozrzu149
cone pojedynczo topole i skład gatunkowy runa z mozaiką mezofilnych gatunków
lasów liściastych.
Zbiorowiska nadrzecznych łęgów na terenie rzeki Białej uległy silnej antropopresji. Ich dobrze uwilgotnione, żyzne i odporne na suszę siedliska zostały w wielu
miejscach przekształcone. Biorąc pod uwagę zmiany w dolinie Białej, zachodzące tu
procesy przemian antropogenicznych można przedstawić w postaci kilku etapów.
Pierwszym z nich jest zmiana siedlisk łęgowych z leśnych na łąki zagospodarowane.
Drugim etapem jest kształtowanie się spontanicznych zbiorowisk szuwarowych, trawiastych i welonowych okrajków ziołoroślowych na nieużytkowanych łąkach
i w miejscach usuniętych drzewostanów. I kolejnym, kształtowanie się zbiorowisk
ruderalnych i synantropijnych, najsilniej zmienionych przez człowieka, z dużym
udziałem gatunków obcych geograficznie. Ich wynikiem jest skolonizowanie niektórych płatów zbiorowisk doliny Białej przez inwazyjne kenofity, głównie pochodzenia
północnoamerykańskiego. Niektóre gatunki obce, ekspansywne antropofity tworzą
w tych płatach jednogatunkowe agregacje lub wnikają do ich wnętrza. Wśród takich
aluwialnych neofitów stwierdzono występowanie, między innymi, klonu jesionolistnego Acer negundo, kolczurki klapowanej Echinocystis lobata, przymiotła białego Erigeron annuus spp. annuus, topinamburu Helianthus tuberosus, czy nawłoci kanadyjskiej Solidago canadensis. Na obszarze badań, wokół koryta rzeki Białej, w efekcie procesu neofityzacji następuje obniżenie naturalnej różnorodności florystycznej już i tak
silnie przekształconych antropogenicznie płatów lasów łęgowych.
Dawniej obszar doliny reprezentowały naturalne, zabagnione łąki turzycowomszyste, które po zmeliorowaniu, obecnie, fragmentarycznie po stronie wschodniej
od koryta rzeki reprezentują łąki wilgotne klasy Molinio-Arrhenartheretea R. Tx. –
użytkowane i koszone. Są to łąki wilgotne z wyczyńcem łąkowym Alopecuretum pratensis (Regel 1925) Steffen 1931, które reprezentują antropogeniczne zbiorowiska
zmeliorowanych, dobrze nawożonych i intensywnie pielęgnowanych wielokośnych
łąk wilgotnych.
Należy zaznaczyć, że obecnie cały obszar doliny jest użytkowany w wyniku koszenia, wydeptywania i ruderalizacji siedlisk przyrodniczych (wysypiska śmieci).
Jedynie w miejscach trudniej dostępnych, w najbliższym otoczeniu koryta rzeki Białej,
w chwili obecnej, występują już tylko niewielkie powierzchniowo płaty nie przekształconych antropogenicznie zbiorowisk szuwaru turzycowego z turzycą błotną
Caricetum acutiformis Sauer 1937.
Inne przemiany struktury i składu gatunkowego zbiorowisk roślinnych w dolinie
rzeki Białej były związane z regulacją koryta rzeki, które poszerzono, pogłębiono
i wyprostowano. Na skutek powyższych działań odcięto od głównego koryta kręte
zakola tworząc liczne starorzecza. Obecnie są one głównym miejscem występowania
oczek wodnych na terenie planowanego przedsiewzięcia, które w wyniku procesu lądowacenia zarastają przez szuwary trzcinowe Phragmitetum australis (Gams 1927)
Shmale 1939. Zabiegi regulacji koryta rzeki i melioracji wodnych związanych z utworzeniem rowów melioracyjnych spowodowały obniżenie stanu wody w rzece, zmniejszenie się zasięgu zalewów powierzchniowych i obniżenie stanu wód gruntowych
150
w całej dolinie. Ich wynikiem jest przesuszenie siedlisk hydrogenicznych i proces
murszenia torfu oraz przemiany wilgotnych łąk związku Calthion palustris w ziołorośla
połąkowe z wiązówką błotną Filipendula ulmaria związku Filipendulion, które są obecnie
rozpowszechnione od strony zachodniej koryta rzeki Białej.
Odcięcie trasy zalewowej doliny Białej od zalewów powierzchniowych spowodowało daleko idące zmiany florystyczne szaty roślinnej w strefie oddziaływania planowanego przedsięwzięcia. Są one związane z kształtowaniem się, w najbliższym otoczeniu koryta rzeki szuwaru mozgowego Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n.n.)
Libb. 1931 z mozgą trzcinowatą, a w dalszej odległości silnie nitrofilnych okrajków
ziół, pnączy i bylin, zdominowanych przez pokrzywę zwyczajną Urtica dioica, trwale
związanych z wilgotnymi miejscami nad brzegami cieków wodnych. Reprezentują je
antropogenicznie przekształcone nitrofilne zbiorowiska ziół i pnączy na trwale wilgotnych lub mokrych miejscach Urtico-Calystegietum sepium Görs et Th. Müller 1969
facja z Phalaris arundinacea oraz nitrofilne zbiorowiska bylin na okrajkach wilgotnych
lasów Urtico-Aegopodietum podagrariae (R.Tx. 1963 n.n.) em. Dierschke.
Pozostałe płaty roślinności nieleśnej reprezentują typy zbiorowisk antropogenicznych, towarzyszących człowiekowi. Są to półruderalne zbiorowiska zdominowane
przez perz Convolvulo arvensis-Agropyretum repentis Felföldy 1943 i nitrofilne zbiorowiska na siedliskach ruderalnych klasy Artemisitea – Zespół (Ass.) Echio-Melilotetum R.Tx. 1947 rozpowszechnione na terenie planowanego przedsięwzięcia przy
wydeptywanych drogach, na skrajach zadrzewień i zakrzewień, przy chodnikach oraz
w pobliżu utworzonych śmietnisk. Są to zbiorowiska wtórne, kształtujące się w miejscu niegdyś istniejących nadrzecznych zbiorowisk leśnych.
9.5.
RACJONALNE ZAGOSPODAROWANIE ZASOBÓW PRZYRODY
NA TERENIE PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA
Jedną z dróg prowadzącą do innego niż dotychczas wykorzystania obszarów wokół rzeki Białej jest meandryzacja koryta rzeki i budowa parku botannicznego.
Potwierdza to również przeprowadzona ocena wartości przyrodniczej tego obszaru
i ranga obiektów obliczona na podstawie zróżnicowania florystycznego zbiorowisk
roślinnych (tabela 9.4). Obliczone wskaźniki liczbowe dla badanych zbiorowisk wynoszą od 1,2 do 2,8, co klasyfikuje je w randze obiektów od bardzo małych walorów
przyrodniczych (klasa I) do średnio umiarkowanych walorów (klasa V), w stosunku
do walorów jakie powinien osiągać obiekt mokradłowy w dolinie rzecznej. Bardzo
małe (1,2-1,4) walory przyrodnicze (klasa I) reprezentują – łęg topolowy z kręgu
Populetum albae, półruderalne zbiorowisko Convolvulo arvensis-Agropyretum repentis
oraz nitrofilne zbiorowiska ruderalne Echio-Melilotetum i nitrofilne zbiorowiska bylin
na okrajkach wilgotnych lasów Urtico-Aegopodietum podagrariae. Średnio małymi
(1,5-1,8) walorami przyrodniczymi (klasa II) cechuje się łęg wierzbowy z Salix fragilis
oraz łąki wilgotne Alopecuretum pratensis i antropogeniczne nitrofilne zbiorowiska
ziół i pnączy Urtico-Calystegietum sepium z Phalaris arundinacea (tabela 9.4). Dwa
151
zbiorowiska reprezentują grupę o małych (2,0-2,2) walorach przyrodniczych (klasa
III). Są to szuwary mozgowe Phalaridetum arundinaceae i szuwary turzycowe z turzycą błotną Caricetum acutiformis (tabela 9.4). Tylko jedno zbiorowisko – ziołorośla połąkowe Lythro-Filipenduletum ulmariae z Urtica dioica osiąga umiarkowane (2,3) walory przyrodnicze (klasa IV) i jedno – szuwarów trzcinowych Phragmitetum australis
osiąga średnio umiarkowane (2,8) walory przyrodnicze (klasa V).
***
Charakterystyczną cechą terenów miejskich jest duża mozaikowość zespołów
roślinnych, które zajmują niewielkie i izolowane powierzchnie, w postaci trawników,
parków, czy zieleńców. Zbiorowiska roślinne w mieście związane są tylko w nieznacznym stopniu z naturalną florą, gdyż są kształtowane przez człowieka, często w sposób
nieprawidłowy w stosunku do warunków siedliskowych. Przyczynia się to do wzrostu
udziału gatunków obcych i spadku udziału gatunków autochtonicznych (rodzimych).
Najbardziej widoczne przekształcenia zachodzą w centrum terenów miejskich, mniejsze na ich obrzeżach.
Dolina rzeki Białej ma łęgowy charakter, lecz ze względu na intensywność jej
użytkowania i położenie w centrum miasta, zbiorowiska, które tu pozostały, to przede
wszystkim wysokie szuwary trawiaste, szuwary trzcinowe i turzycowe lub kośne łąki
wilgotne, ziołorośla połąkowe i nitrofilne ziołorośla okrajkowe, bądź zbiorowiska ruderalne. Na jej obszarze nie stwierdzono stanowisk gatunków roślin o znaczeniu
wspólnotowym, które kolidowałyby z przebiegiem odworzenia meandryzującego niegdyś koryta rzeki Białej.
Tabela 9.4.
Klasy waloryzacyjne zbiorowisk roślinnych na obszarze rzeki Białej
Zbiorowiska roślinne
Łęg wierzbowy z Salix fragilis
Łęg topolowy z kręgu Populetum albae
Phragmitetum australis
Phalaridetum arundinaceae
Caricetum acutiformis
Lythro-Filipenduletum ulmariae
Alopecuretum pratensis
Urtico-Calystegietum sepium facja
z Phalaris arundinacea
Urtico-Aegopodietum podagrariae
Convolvulo arvensis-Agropyretum
repentis
Echio-Melilotetum
152
Klasa
waloryzacyjna
Określenie walorów
przyrodniczych
Średni
wskaźnik
waloryzacji
II
I
V
III
III
IV
II
A
A
B
A
A
B
A
Średnio małe walory przyrodnicze
Bardzo małe walory przyrodnicze
Średnio umiarkowane walory
Małe walory przyrodnicze
Małe walory przyrodnicze
Umiarkowane walory przyrodnicze
Średnio małe walory przyrodnicze
1,5
1,2
2,8
2,0
2,2
2,3
1,5
II
A
Średnio małe walory przyrodnicze 1,8
I
A
1,4
I
A
1,3
I
A
1,3
Planowana budowa parku botanicznego wokół koryta rzeki Białej, w centrum
miasta Białegostoku, nie tylko poprawi estetykę krajobrazu, ale również znacznie
wpłynie na funkcje biologiczne tego terenu poprzez odtworzenie stanu najbardziej
zbliżonego do naturalnego, warunkującego prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów47. W chwili obecnej, obszar planowanej inwestycji w centrum miasta nad rzeką
Białą jest silnie przekształcony antropogenicznie. Planowane odtworzenie składu gatunkowego zbiorowisk roślinnych zgodnych z typem siedliska, nie tylko pozwoli na
przywrócenie stanu równowagi ekologicznej niegdyś funkcjonującej naturalnie rzeki
Białej, ale również podniesie atrakcyjność obszaru tego terenu jako „przyjaznego
i harmonijnego” dla funkcjonowania człowieka w aglomeracji miejskiej48. Budowa
planownego parku botanicznego wokół koryta rzeki Białej w centrum miasta, obok
wyżej wymienionych funcji, może pełnić również funkcje edukacyjne. Na terenie planowanego przedsięwzięcia istnieje również możliwość poprowadzenia tras ścieżek
edukacyjnych (widokowych) z uwzględnieniem lokalizacji istniejących i planowanych
do reintrodukcji gatunków roślin wodnych, pływających, podwodnych czy nabrzeżnych związanych z siedliskami mokradłowymi, w tym wielu chronionych. Jest to jedno
z najkorzystniejszych rozwiązań w zakresie racjonalnego zagospodarowania centrum
miasta i zwiększania cennych zasobów przyrody na terenie Białegostoku.
47B.
Fortuna-Antoszkiewicz, E. Gadomska, K. Gadomski, Urządzanie i pielęgnacja terenów zieleni,
Wyd. Hortpress, Warszawa 2007, s. 7-33.
48 W. Bugała, Drzewa i krzewy dla terenów zieleni. Wyd. Rolnicze i Leśne, Warszawa1991, s. 7-24;
T. Marszałek, Nasze dziedzictwo leśne, SGGW, Warszawa 1999, s. 54-168; Z. Haber, Kształtowanie terenów zieleni z elementami ekologii, Wyd. AR, Poznań 2001; S. Szymański, Ekologiczne podstawy hodowli lasu, PWRiL, Warszawa 2000; B. Fortuna-Antoszkiewicz, E. Gadomska, K. Gadomski, Urządzanie i pielęgnacja terenów zieleni, Wyd. Hortpress, Warszawa 2007, s. 7-33.
153
10
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH
W CELACH I INSTRUMENTACH
WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ
UNII EUROPEJSKIEJ
ARTUR BOŁTROMIUK
Wspólnotowa polityka rolna (WPR) wpisuje się obecnie w szersze ramy koncepcji zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, znajdującej odzwierciedlenie nie
tylko w rozważaniach teoretycznych, ale także w działaniach praktycznych, związanych z unijną legislacją oraz konstruowaniem strategii rozwojowych i programów gospodarczych1. Działania na rzecz integracji produkcji rolniczej z ochroną środowiska
przyrodniczego zajmują coraz więcej miejsca wśród unijnych instrumentów wsparcia
rozwoju obszarów wiejskich, zaś publiczne wsparcie rolnictwa w ramach WPR w coraz większym stopniu jest powiązane z obowiązkiem przestrzegania wymogów
ochrony zasobów i walorów przyrodniczych – transfery te nabierają charakteru zapłaty za świadczenia rolnika na rzecz dóbr publicznych, jakimi są czyste środowisko
i walory krajobrazu.
Począwszy od 1 maja 2004 roku również w Polsce zaimplementowane instrumenty WPR zaczęły oddziaływać na sferę gospodarczą, społeczną i środowiskową
funkcjonowania wsi i rolnictwa. Jednak, o ile ich efekty ekonomiczne i społeczne
(zwłaszcza te pierwsze) zaczęły się już ujawniać, chociażby w postaci wzrostu eksportu artykułów rolno-spożywczych czy zmniejszenia się dysproporcji dochodowej między rolnikami a pracownikami innych sektorów gospodarki, to następstwa środowiskowe są jeszcze mało widoczne i o wiele trudniejsze do interpretacji. Do poprawy
zarządzania środowiskiem obszarów wiejskich i jego ochrony po 2004 roku na poziomie gospodarstw rolnych, przyczyniła się realizacja związanych ze zrównoważonym rozwojem działań zawartych w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata
2004–2006 (PROW 2004–2006), Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata
2007–2013 (PROW 2007–2013) oraz Sektorowym Programie Operacyjnym „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich” (SPOR)
realizowanym w poprzednim okresie programowania funduszy strukturalnych UE.
1 J. Wilkin, Wielofunkcyjność rolnictwa – nowe ujęcie roli rolnictwa w gospodarce i społeczeństwie,
w: Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje praktyczne,
red. J. Wilkin, IRWiR PAN, Warszawa 2010, s. 25.
154
Za najważniejsze efekty środowiskowe wspierania rozwoju obszarów wiejskich z funduszy unijnych należy uznać: zainicjowanie świadomych działań rolników na rzecz środowiska, wyraźne ograniczenie odłogowania użytków rolnych, zmniejszenie ryzyka zanieczyszczeń wód, ale też przyspieszenie tempa wzrostu intensywności produkcji rolnej
gospodarstw towarowych, wywierającej wyższą presję na zasoby przyrodnicze.
10.1.
CELE POLITYKI ROLNEJ 2004–2013 W ZAKRESIE
ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Do podstawowych celów realizowanej w Polsce WPR w odniesieniu kwestii środowiskowych można zaliczyć:
•
utrzymywanie cennych przyrodniczo siedlisk i gatunków na rolniczo użytkowanych obszarach – zachowanie różnorodności biologicznej;
•
zapewnienie ciągłości rolniczego użytkowania ziemi i tym samym zachowanie
walorów krajobrazowych obszarów wiejskich;
•
ograniczenie (docelowo eliminacja) zanieczyszczania gleb, wód, powietrza oraz
zapobieganie erozji gleby;
•
wzmocnienie równowagi ekologicznej ekosystemów zlokalizowanych na obszarach wiejskich;
•
promocję przyjaznych środowisku systemów produkcji rolnej;
•
zmniejszenie fragmentacji kompleksów leśnych przez zalesianie użytków rolnych o niskiej przydatności dla rolnictwa.
Powyższe cele znalazły wyraz w zapisach poszczególnych dokumentów planistycznych, a mianowicie w PROW 2004–2006 i SPOR jako priorytet o nazwie „Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich”. W sumie na 21 działań realizowanych w ramach obu programów wsparcia 11 zostało formalnie przypisanych sustainable development, chociaż w zasadzie z omawianą koncepcją rozwoju powiązane są wszystkie2.
W PROW 2004–2006 były to następujące cztery działania:
•
(nr 3): Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW);
•
(nr 4): Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu
zwierząt;
•
(nr 5): Zalesienie gruntów rolnych;
•
(nr 6): Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej.
W odniesieniu do SPOR pod hasłem „zrównoważony rozwój” zaproponowano aż
siedem działań:
•
(nr 2.1): Przywracanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego naturalną katastrofą
lub pożarem oraz wprowadzenie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych;
•
(nr 2.2): Scalanie gruntów;
2 Wynika to prawdopodobnie z dość wąskiego („ekologicznego”) pojmowania kategorii zrównoważonego rozwoju, eksponującego kwestię środowiskowe, z mniejszym naciskiem na sferę
społeczną i ekonomiczną.
155
(nr 2.3): Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego wsi;
(nr 2.4): Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów;
•
(nr 2.5): Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi;
•
(nr 2.6): Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem;
•
(nr 2.7): Pilotażowy Program Leader+.
W obecnym okresie programowania funduszy strukturalnych w ramach PROW
2007–2013 bezpośrednie działania związane z czynnikiem „środowisko” zostały zintegrowane w II osi priorytetowej „Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich”. Objęły one:
•
wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach ONW;
•
program rolnośrodowiskowy;
•
zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne;
•
odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych.
Mając na uwadze, że zrównoważony rozwój to równoprawne, wobec środowiskowej, pozostałe dwie sfery – społeczna i gospodarcza, do których skierowane są poszczególne działania unijnego wsparcia, warto podjąć próbę określenia podstawowego charakteru stosowanych instrumentów, również tych spoza formalnej „priorytetowej” kwalifikacji, wraz z oszacowaniem kierunku i siły oddziaływania na środowisko
wszystkich działań obu PROW i SPOR (tabela 10.1).
•
•
Tabela 10.1.
Charakter działań PROW 2004–2006, SPOR i PROW 2007–2013 i ich wpływ
na środowisko przyrodnicze
156
218,9
603,9
40,7
Podstawowe
usługi dla wsi
464,3
Zwiększanie
wartości
dodanej
różnorodność
biologiczną
534,9
ONW
Renty
strukturalne
Program rolnośrodowiskowy
Modernizacja
gospodarstw
rolnych
krajobraz
957,8
gleby
ONW
Renty
strukturalne
Program rolnośrodowiskowy
Inwestycje
w gospodarstwach
Rozwój
infrastruktury
technicznej
Poprawa
przetwórstwa
i marketingu
Oddziaływanie na:
wody
Działanie
Wydatki
Działanie
Wydatki Procent Charakter
PROW
publiczne
PROW
publiczne budżetu działania
2004–2006,
(mln EUR)
2007–2013
(mln EUR) 2004–
SPOR
(budżet:
2013
(budżet:
17,42 mld EUR)
5,38 mld EUR)
2 448,7
14,94
2; 3
++
++
++
++
2 549,6
13,53
2
0/– 0/– 0/–
0/–
2 314,9
11,12
3
+++ +++ +++
+++
1 849,1
10,76
1
+
+
0
0
1 541,3
6,94
1; 3
++
++
+
0/+
932,0
6,13
1
0/+
0
0/–
0/–
Gospodarstwa
niskotowarowe
LEADER +
Gospodarka
zasobami
wodnymi
Scalanie
gruntów
Odnowa wsi
Uzupełnienie
płatności
bezpośrednich
Dostosowanie
do standardów
UE
Zalesianie
gruntów
rolnych
Młody rolnik
Różnicowanie
działalności
gospodarczej
Usługi doradcze,
szkolenia
Pomoc
techniczna
Grupy
producentów
rolnych
Projekty
SAPARD
Odtwarzanie
zniszczonych
lasów
–––
0
0
0/+
0
?
?
?
?
1
0/–
+
–
–
1
0
0
–
–
3,08
2
0
0
+
+
gleby
0
wody
różnorodność
biologiczną
–––
Oddziaływanie na:
krajobraz
Działanie
Wydatki
Działanie
Wydatki Procent Charakter
PROW
publiczne
PROW
publiczne budżetu działania
2004–2006,
(mln EUR)
2007–2013
(mln EUR) 2004–
SPOR
(budżet:
2013
(budżet:
17,42 mld EUR)
5,38 mld EUR)
112,5
Tworzenie
i rozwój mikro- 1 023,6
przedsiębiorstw
Gospodarstwa
590,0
niskotowarowea
LEADER
787,5
Poprawa
i rozwój
infrastruktury
637,5
związanej
z rolnictwem
i leśnictwem
Odnowa wsi
589,6
682,4
–––
–––
2,99
2
0/– 0/– 0/+
0/+
637,0
–––
–––
2,79
1; 3
+++
0
0/+
513,5
2,62
3
+++ +++
+
+
420,0
2,60
1
0/– 0/– 0/–
0/–
345,6
1,99
1; 2
0/+ 0/+
0
0/+
258,0
1,46
?
?
?
?
?
266,6
1,37
?
0
0
0
0
170,0
0,77
1
–
–
–
–
–––
0,53
?
?
?
?
?
100,0
0,49
3
+
+
+
+
80,0
0,46
1; 3
+
+
+
+
–––
329,1
18,8
132,0
21,3
84,7
173,3
107,1
73,7
45,5
6,4
119,7
12,5
–––
Zalesianie
gruntów
rolnych
Młody rolnik
Różnicowanie
działalności
gospodarczej
Usługi doradcze,
szkolenia
Pomoc
techniczna
Grupy producentów rolnych,
informacja
–––
Odtwarzanie
zniszczonych
lasów
Systemy jakości
żywności
4,49
1
0/– 0/–
4,03
1; 2
0
3,54
2
3,47
+
a zobowiązania z tytułu realizacji działania „Gospodarstwa niskotowarowe” z PROW 2004–2006
Charakter działania (rzeczywisty, przeważający): (1) ekonomiczny (produkcyjny); (2) społeczny (socjalny); (3) środowiskowy (ochronny); (?) nieustalony (wielokierunkowy)
Oddziaływanie na elementy środowiska: (+) pozytywne (o zróżnicowanej sile); (–) negatywne;
(?) nieustalone, wielokierunkowe; (0) brak wpływu
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARiMR.
157
10.2.
INSTRUMENTY POLITYKI ROLNEJ 2004-2013
W ZAKRESIE ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Należy podkreślić, że ocena efektów oraz siły oddziaływania na środowisko
przyrodnicze obszarów wiejskich Polski poszczególnych instrumentów interwencjonizmu państwowego, stosowanych w ramach WPR, jest zagadnieniem bardzo złożonym
i trudnym do interpretacji, zarówno z przyczyn obiektywnych, jak i subiektywnego potraktowania istoty problemu. Składa się na to kilka systemowych przyczyn. Są to:
•
niedostatek obiektywnych mierników i wskaźników bezpośredniej oceny oddziaływania rolnictwa na środowisko;
•
brak interdyscyplinarnych zespołów badawczych, które by stworzyły, bądź zaadaptowały do krajowych warunków wcześniej wypracowane odpowiednie
wskaźniki;
•
brak systemowej inwentaryzacji (ilościowej i jakościowej) zasobów środowiska
na początku wdrażania określonego działania;
•
brak bieżącego, systematycznego monitoringu w tym zakresie.
Inne czynniki o charakterze obiektywnym to:
•
relatywnie długi (nawet w perspektywie kilkunastoletniej) okres ujawniania się
efektów środowiskowych;
•
zróżnicowany wpływ określonego działania wspieranego z unijnych funduszy na
poszczególne elementy środowiska (wody, glebę, krajobraz, różnorodność biologiczną);
•
łączenie w ramach jednego gospodarstwa/wsi różnych źródeł pomocy publicznej unijnej i krajowej;
•
oddziaływanie na stan środowiska różnorodnych czynników zewnętrznych, takich jak procesy demograficzne czy mechanizmy rynkowe, które mogą w większym zakresie niż unijne transfery kształtować decyzje i zachowania ekonomiczne producentów rolnych, związane z wyborem kierunków produkcji czy poziomu intensywności gospodarowania;
•
duże przestrzenne rozproszenie większości działań realizowanych w ramach WPR;
•
krótki, gdyż zaledwie trzyletni, objęty analizą okres wdrażania instrumentów
unijnego wsparcia.
W rezultacie większość mierników przyjętych w ocenie środowiskowych efektów działań WPR wspierających rozwój obszarów wiejskich oparta jest przede
wszystkim na skali wydatków towarzyszących realizacji działań, a także na zdecydowanie ograniczonym, w relacji do badawczych potrzeb, monitoringu powierzchni objętych poszczególnymi działaniami. Stąd też sama ocena ma w dużej mierze charakter
oceny pośredniej, eksperckiej oraz oceny ex ante – w kategoriach potencjalnego, a nie
rzeczywistego efektu środowiskowego. Procesy zachodzące w agroekosystemach pod
wpływem zastosowanych instrumentów unijnego wsparcia zostały bowiem dopiero
zainicjowane, a ich rezultaty będą mierzalne w dłuższym horyzoncie czasowym. Dopiero wówczas można będzie zbadać faktyczne zależności między tymi instrumentami
a osiągnięciem założonych celów środowiskowych takich, jak: zachowanie różnorodno158
ści biologicznej i zróżnicowanego krajobrazu rolniczego, podniesienie jakości wód,
ograniczenie erozji gleb. Jednakże zadanie to będzie wykonalne pod warunkiem niezwłocznego podjęcia kroków w celu rozwiązania wyżej sygnalizowanych problemów
oceny, dotyczących inwentaryzacji stanu wyjściowego i monitoringu zmian zasobów
środowiska.
Wydaje się, że w Polsce źródła większości problemów o charakterze systemowym związanych z oceną zmian oddziaływania gospodarki rolnej na środowisko
tkwią nie tyle w kwestii finansowania bez wątpienia kosztownych systematycznych
pomiarów zasobów przyrodniczych czy braku specjalistów, którzy mogliby się zająć
tym zagadnieniem, ile wynikają z niedoceniania, jeśli nie lekceważenia, problematyki
środowiskowej w relacji z ekonomiczną i społeczną, zarówno wśród polityków
i urzędników, jak i przedstawicieli środowiska naukowego. Na to nakłada się niepełne
zrozumienie propagowanej przez Unię koncepcji zrównoważonego rozwoju oraz brak
przekonania do proponowanych na jej podstawie rozwiązań, co wyraźnie widoczne
jest w sferze politycznej i urzędniczej. O niskim poziomie instytucjonalizacji potrzeby
ochrony środowiska oraz idei zrównoważonego rozwoju świadczy brak tych zagadnień w dyskursie społecznym, czy też brak znaczących sił politycznych jednoznacznie
identyfikujących się z problematyką środowiskową, na przykład „zielonych” partii.
Nadal jedyną w zasadzie liczącą się medialnie siłą, głównym interesariuszem środowiska, inicjatorem wielu akcji i działań ochronnych są organizacje pozarządowe, pozostawiając daleko w tyle państwo oraz instytucje rynkowe.
Jako tło, a także w pewnym stopniu uzasadnienie omawianego zjawiska, można
tu przywołać nadal relatywnie niski w porównaniu z krajami Europy Zachodniej poziom dochodów i świadomości ekologicznej polskiego społeczeństwa, chociaż oba te
czynniki zmieniają się w dobrym z punktu widzenia środowiska kierunku. Systematycznie bowiem zmniejszamy dystans rozwojowy, nawet w kryzysowym dla światowej gospodarki okresie, dzięki utrzymywaniu (niewielkiego w bieżącym roku) wzrostu PKB. Optymizmem napawa też fakt, że wprawdzie tylko 33% polskiego społeczeństwa potrafi poprawnie przyporządkować termin „zrównoważony rozwój” równoprawnemu traktowaniu rozwoju gospodarczego, rozwoju społecznego i ochrony środowiska, ale za to ponad 70%, przynajmniej w deklaracjach, podziela tę ideę oraz akceptuje podstawowe zasady zrównoważonego rozwoju, zarówno w wymiarze makroekonomicznym, jak i na poziomie lokalnym3. Uprawnione jest zatem stwierdzenie,
że Polacy już zaczynają zdawać sobie sprawę, że kwestia zachowania środowiska
przyrodniczego dla przyszłych pokoleń nie jest „fanaberią bogatych społeczeństw”,
które stać na finansowanie działań ochronnych, lecz cywilizacyjnym obowiązkiem
i dziejową koniecznością.
Przyjmując założenie, iż rozdysponowanie środków finansowych na realizację
poszczególnych grup działań o charakterze gospodarczym, społecznym i środowiskowym odzwierciedla przyjętą, w ramach unijnych wytycznych i ograniczeń, polityczną
3 A. Bołtromiuk, Z badań nad świadomością ekologiczną polskiego społeczeństwa – refleksje ekonomisty, „Ekonomia i Środowisko” 2010 nr 2.
159
hierarchię tych trzech sfer, można pokusić się o identyfikację krajowych priorytetów
zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich4. Zastrzeżenia, z punktu
widzenia realizacji celów środowiskowych, może budzić dystrybucja środków finansowych programów PROW 2004–2006 i SPOR (rysunek 10.1). Struktura budżetu
omawianych funduszy, wcześniejsze doświadczenia programu SAPARD, a także naukowy dyskurs na temat rozwoju obszarów wiejskich, wskazują, że cele środowiskowe
WPR są w Polsce postrzegane jako mniej istotne w relacji do celów gospodarczych
i społecznych. Stąd też zainteresowanie rozwiązywaniem problemów ochrony środowiska obszarów wiejskich widoczne jest bardziej na poziomie deklaracji, niż decyzji
zabezpieczających odpowiednie do wagi zagadnienia środki finansowe. Można wręcz
odnieść wrażenie, że realizacja działań nakierowanych bezpośrednio na sferę środowiskową WPR została wymuszona przez UE, co w dużej mierze jest prawdą.
Rysunek 10.1.
Struktura wydatków publicznych WPR na rozwój (zrównoważony) polskiego rolnictwa i wsi
w latach 2004–2013 [%]
3,0
4,4
16,0
24,6
38,7
39,9
39,7
33,7
PROW 2004-2006 i SPOR
PROW 2007-2013
3,3
Charakter
ekonomiczny
(produkcyjny)
Charakter społeczny
(socjalny)
22,6
39,0
35,1
Charakter
środowiskowy
(ochronny)
Charakter nieustalony
(wielokierunkowy)
Budżet 2004-2013
Przy szacowaniu struktury budżetu unijnego wsparcia sześć działań (tabela 10.1) trudno było
arbitralnie zakwalifikować do jednej sfery. Stąd też przyjęto zasadę, iż oddziaływaniu zidentyfikowanemu jako podstawowe (na pierwszym miejscu) przyporządkowano 66% wydatkowanej
kwoty działania, zaś dodatkowemu (drugie miejsce) – 33%.
4
160
Sytuacja uległa znacznej poprawie w bieżącym okresie programowania, gdy
w II filarze WPR pojawiła się, jako jedna z czterech obligatoryjnych, oś środowiskowa,
wobec czego udział środków zarezerwowanych na wsparcie ochrony środowiska obszarów wiejskich wzrósł z 16,0 do 24,6%. Należy przy tym dodać, iż budżet obecnego
PROW jest ponad trzykrotnie większy od środków wydatkowanych w ramach wcześniej realizowanych programów. Wśród czterech najbardziej „kosztownych” działań
PROW 2007–2013, na które przeznaczono łącznie 52,6% budżetu, dwa – pośrednio
(płatności ONW) i bezpośrednio (program rolnośrodowiskowy) – związane są z realizacją celów środowiskowych.
Biorąc pod uwagę cały analizowany okres 2004–2013, udział płatności transferowych bezpośrednio związanych ze wspieraniem działań chroniących wiejskie środowisko przyrodnicze (program rolnośrodowiskowy, zalesienia, odtwarzanie lasów)
wynosi 14,2% budżetu działań WPR, zaś związanych pośrednio (ONW, dostosowanie
do standardów unijnych, rozwój infrastruktury technicznej, systemy jakości żywności) – 25,0%. Zdecydowana większość publicznego wsparcia rolnictwa (biorąc pod
uwagę również płatności bezpośrednie) została jednak przeznaczona na działania
stymulujące rozwój gospodarczy. Taka hierarchia celów ma jednak swoje uzasadnienie, gdyż należy możliwie szybko zmniejszyć dystans rozwojowy dzielący polskie rolnictwo od rolnictwa wyżej rozwiniętych krajów UE. Tym bardziej, że spodziewana
liberalizacja zasad handlu artykułami rolno-spożywczymi w ramach WTO może poważnie ograniczyć zakres i instrumentarium bezpośredniego wsparcia unijnego rolnictwa, a także jego ochronę przed konkurencja z krajów trzecich. Ewentualne zmniejszenie możliwości udzielania publicznej pomocy dla rolnictwa prawdopodobnie
w najmniejszym stopniu będzie dotyczyć projektów związanych z ochroną rolniczego
i wiejskiego środowiska (jak dotąd nie budzą one zastrzeżeń na forum WTO, chociaż
może się to zmienić), zatem w przyszłości obszary wiejskie będą otrzymywać wsparcie przede wszystkim z tego tytułu. Racjonalnym jest więc wykorzystywanie obecnie
w pierwszej kolejności innych, jeszcze dopuszczalnych, możliwości finansowania gospodarki rolnej.
10.3.
ŚRODOWISKOWE EFEKTY WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ
Wśród najważniejszych efektów unijnego wsparcia rozwoju wsi i rolnictwa oddziałujących bezpośrednio i pośrednio na środowisko przyrodnicze należy wymienić:
•
zainicjowanie świadomych działań i procesów sprzyjających zachowaniu walorów przyrodniczych i krajobrazowych przestrzeni rolniczej; należy tu jednak
wskazać na nietrwałość rolnośrodowiskowych działań, z uwagi na: ekonomiczne
a nie świadomościowe kryteria wyboru, motywacje rolników oraz wyłączne oddziaływanie państwa a nie rynku na podejmowane decyzje gospodarcze;
•
ograniczenie tendencji do wycofywania się z ekstensywnej, ważnej z punktu widzenia ochrony przyrody, produkcji rolniczej na terenach marginalnych, między
innymi przez czasowe osłabienie trendów depopulacyjnych;
161
przyspieszenie, nieuniknionych jednakże, zmian poziomu intensywności oraz
dynamiki wzrostu towarowości większych obszarowo gospodarstw.
W przypadku wielu gospodarstw, szczególnie tych dużych, towarowych, wzrost
dochodów, będący rezultatem transferu środków publicznych i wzrostu cen płodów
rolnych oraz podniesienie kwalifikacji zawodowych rolników na skutek finansowanych w ramach WPR szkoleń i doradztwa, implikuje wzrost intensywności gospodarowania. Jednakże zakładając brak unijnych impulsów rozwojowych należy stwierdzić, że także wówczas miałaby miejsce intensyfikacja polskiego rolnictwa towarowego, tylko w wolniejszym tempie oraz, co bardzo istotne z punktu widzenia ochrony
środowiska, bez konieczności przestrzegania wymogów środowiskowych, jakie nakładają fundusze UE. Inne mogłyby być także kierunki rozwoju, z pewnością w mniejszym
stopniu uwzględniające kwestie przyrodnicze, gdyż w mikroekonomicznym rachunku
nie mieszczą się efekty zewnętrzne w postaci kosztów i korzyści środowiskowych.
Pozytywny efekt środowiskowy działań, zachęcających beneficjentów do wykorzystywania rolniczego terenów mało opłacalnych ekonomicznie, ale cennych przyrodniczo takich, jak: płatności dla obszarów ONW, program rolnośrodowiskowy, czy
dopłaty bezpośrednie, należy ocenić jako większy niż oddziaływania instrumentów
przyspieszających zmiany strukturalne w rolnictwie (renty strukturalne, wsparcie
młodych rolników, melioracje, scalenia gruntów), zagrażające głównie różnorodności
biologicznej obszarów wiejskich5. Instrumentem o szczególnie korzystnym oddziaływaniu jest program rolnośrodowiskowy, który bezpośrednio wpływa na jakość zasobów przyrodniczych, a pośrednio – na wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju
obszarów wiejskich oraz kształtowanie świadomości ekologicznej lokalnych społeczności. Może on stanowić poważną alternatywę gospodarowania rolniczego na obszarach Natura 2000, gdzie udział gruntów rolnych szacowany jest na 33% ogólnej powierzchni utworzonej w Polsce sieci, a określone sposoby użytkowania rolniczego
często są konieczne dla zachowania chronionych gatunków fauny i flory. Brak takiego
wsparcia, które jest swego rodzaju wynagrodzeniem za usługi świadczone na rzecz
utrzymania różnorodności biologicznej i walorów krajobrazowych oznaczałby zaniechanie rolniczego użytkowania i w konsekwencji utratę cennych siedlisk na skutek
procesu naturalnej sukcesji. Rzeczony program daje też szansę odtworzenia wielu takich siedlisk na terenach rolniczych.
Wprawdzie ocena wpływu PROW i SPOR na środowisko, z uwagi na omawiane
wcześniej ograniczenia, bazuje głównie na wykorzystaniu ramowych wskaźników
wdrażania poszczególnych instrumentów WPR, wyrażających skalę nakładów (wykorzystania dostępnych funduszy) i liczbę beneficjentów, to można wskazać kilka wymiernych zależności między działaniem a spełnieniem określonych celów środowiskowych. Do mierzalnych skutków działań PROW i SPOR w sferze środowiskowej
można zaliczyć:
•
W przypadku innych zasobów środowiskowych, to bardziej poziom wiedzy agrotechnicznej
niż poziom intensywności produkcji decyduje o stopniu zagrożenia równowagi ekologicznej.
5
162
przywrócenie walorów rolniczego krajobrazu części obszarów wiejskich –
zmniejszenie areału odłogowanych użytków rolnych o około 780 tys. ha w skali
kraju;
•
ograniczenie ryzyka zanieczyszczenia wód azotem pochodzenia rolniczego – zatrzymanie w szczelnych zbiornikach 3,12 mln m3 gnojówki i gnojowicy oraz obornika na 3,70 mln m2 powierzchni płyt gnojowych;
•
powstanie niewielkiej jeszcze grupy rolników świadomie świadczących usługi
środowiskowe – ponad 70 tys. podpisanych kontraktów rolno-środowiskowych.
•
zachowanie różnorodności biologicznej na obszarach o dominacji ekstensywnych (wspieranych) metod produkcji – obserwowany wzrost populacji niektórych gatunków ptaków związanych z siedliskami użytkowanymi tradycyjnie
(Farmland Bird Index)6.
Koniecznym, chociaż niezrealizowanym dotąd, zadaniem pozostaje opracowanie
i wdrożenie instrumentów umożliwiających bezpośrednie monitorowanie procesów
zachodzących w środowisku obszarów wiejskich i krajobrazie rolniczym w sposób
reprezentatywny dla poszczególnych działań finansowanych w ramach WPR. W działaniach prorozwojowych należy przy tym bardzo odpowiedzialnie traktować zalecenia środowiskowe, szczególnie te dotyczące ochrony różnorodności biologicznej. O ile
bowiem procesy degradacji wód, gleb, zanieczyszczenia powietrza, płodów rolnych,
zmiany w krajobrazie są w dużym stopniu odwracalne, o tyle odtworzenie różnorodności biologicznej terenów wiejskich jest w większości przypadków niemożliwe7.
Ważne jest, aby przyspieszony rozwój polskiej wsi i rolnictwa, pod wpływem dostępu
do funduszy strukturalnych i instrumentów cenowo-rynkowych WPR, był rzeczywiście (na poziomie konkretnych działań i alokacji środków budżetowych), a nie tylko
formalnie (na poziomie deklaracji, zapisów w aktach prawnych i dokumentach strategicznych), zgodny z koncepcją sustainable development, a więc nie odbywał się kosztem środowiska i walorów krajobrazowych obszarów wiejskich, jak miało to miejsce
niegdyś na terenach rolniczych krajów UE–15.
Zagrożenia związane z intensyfikacją produkcji rolnej niewątpliwie osłabną wraz
z wdrożeniem zasady cross-compliance (zgodności środowiskowej), która ma w pełni
obowiązywać w Polsce i pozostałych „nowych” krajach członkowskich UE od
2013 roku8. Zgodność środowiskowa oznacza uzależnienie wysokości uzyskiwanych
płatności bezpośrednich oraz niektórych płatności PROW 2007–2013 (ONW, program
rolnośrodowiskowy, zalesianie gruntów rolnych) od spełnienia przez rolników wielu
wymagań i norm dotyczących: utrzymania gruntów wchodzących w skład gospodarstwa w dobrej kulturze rolnej zgodnej z ochroną środowiska (Good Agricultural and
•
Ewaluacja ex post Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006. Raport końcowy, praca zbiorowa, IERiGŻ PIB, IRWiR PAN, IUNG PIB, BSM SP.J, Warszawa 2009, s. 76-77.
7 Według wykorzystywanego w UE do oceny zmian różnorodności biologicznej na obszarach
rolniczych wskaźnika liczebności 19 pospolitych ptaków krajobrazu rolniczego, tzw. Farmland
Bird Index, utrata bioróżnorodności w latach 2000-2005 postępowała w Polsce w tempie 2-3%
rocznie. Prognoza oddziaływania na środowisko projektu PROW na lata 2007-2013, praca zbiorowa, Agrotec, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2006, s. 46.
8 W UE–15 wszystkie wymogi cross-compliance obowiązują od 2007 roku.
6
163
Enviromental Conditions – GAEC)9 oraz podstawowych wymogów z zakresu gospodarowania (Statutory Management Requirements – SMR)10.
Zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 73/2009, zał II normy w zakresie
GAEC już od 2004 roku11 obowiązywały krajowych producentów rolnych ubiegających
się o dopłaty bezpośrednie. Szerszy zakres zobowiązań wiązał się z korzystaniem
z płatności ONW, realizacją programu rolnośrodowiskowego, czy dofinansowaniem
inwestycji w gospodarstwach rolnych w ramach SPOR. W takim przypadku rolnik musiał dodatkowo stosować się do zasad zwykłej dobrej praktyki rolniczej na obszarze
całego gospodarstwa, niezależnie od tego jaka część jego powierzchni objęta została
dodatkowym wsparciem. Od 1 stycznia 2009 roku w ramach SMR w obszarze środowisko wprowadzone zostały nowe wymagania chroniące: dziką faunę i florę, w tym
zwłaszcza dzikie ptactwo i cenne siedliska przyrodnicze; wody gruntowe przed zanieczyszczeniem niektórymi substancjami niebezpiecznymi, w tym azotanami pochodzenia
rolniczego; gleby, w szczególności przy stosowaniu osadów ściekowych w rolnictwie.
Docelowo otrzymanie płatności bezpośrednich zgodnie z zasadą cross-compliance
uwarunkowane będzie przestrzeganiem przez rolników wszystkich obowiązujących
norm prawnych, w tym dotyczących zwłaszcza: ochrony środowiska, zdrowia publicznego, dobrostanu zwierząt oraz sposobów użytkowania gruntów nie pogarszających ich jakości, zawartych w 15 dyrektywach i 4 rozporządzeniach UE. W przypadku
nieprzestrzegania standardów środowiskowych, unijne dopłaty będą redukowane
proporcjonalnie do naruszeń. Sankcje, jakie spotkają rolników niespełniających wymogów będą wiązać się z obniżeniem o 1–5% płatności bezpośrednich w danym roku.
Jeśli stwierdzone w ramach kontroli nieprawidłowości nie zostaną usunięte, w kolejnych latach redukcja może wzrosnąć do 15–20% całkowitej kwoty wsparcia, a w przypadku wieloletnich, celowych uchybień – wynieść nawet 100%. W warunkach obowiązywania zasady cross-compliance, płatności ONW, nie mówiąc już o rolnośrodowiskowych, nadal będą odgrywać ważną rolę w ochronie przyrody obszarów wiejskich,
gdyż konsekwencje nieprzestrzegania standardów są tu znacznie dotkliwsze niż
w odniesieniu do płatności bezpośrednich – nie będzie wypłacona cała należna kwota
dotacji. Zasada ta ma zatem charakter sankcji finansowej za uchylanie się od obowiązku przestrzegania wymogów środowiskowych, a jej realizacja, ze względu na zasięg
oddziaływania, powinna przynieść relatywnie największe, spośród wszystkich instrumentów WPR, korzyści środowiskowe, dzięki upowszechnieniu dobrych praktyk
rolniczych oraz podniesieniu świadomości ekologicznej producentów.
Rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009 z dnia 19 stycznia 2009 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego dla rolników w ramach wspólnej polityki rolnej
i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników, zmieniające rozporządzenia (WE)
nr 1290/2005, (WE) nr 247/2006, (WE) nr 378/2007 oraz uchylające rozporządzenie (WE)
nr 1782/2003, Dz. U. L 30 z 31.1.2009, zał. III.
10 Ibidem, zał. II.
11 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie minimalnych wymagań utrzymywania gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej, Dz. U. Nr 65, poz.
600.
9
164
Należy jednak zdawać sobie sprawę, że zgodnie z teorią agencji12 rozbieżne
funkcje celu rolnika–agenta i państwa/UE–pryncypała, przy relatywnie słabym zabezpieczeniu takiego kontraktu (zagrożenie stosunkowo niewielkim uszczupleniem płatności oraz niewielkie prawdopodobieństwo kontroli13), mogą osłabiać pozytywne oddziaływanie cross-compliance na środowisko obszarów wiejskich. Powinno się zatem
z jednej strony zadbać by zasada ta traktowana była przez rolników, a także decydentów, nie jako przeszkoda, czynnik wzrostu nakładów, ale dedykowany instrument
wspierający ochronę środowiska przyrodniczego, z drugiej zaś – by jej implementacja
nie wynaturzyła się biurokratycznie i nie obrosła nadmiernymi restrykcjami, co jak
wskazują krajowe doświadczenia stanowi realne niebezpieczeństwo. Nierozstrzygnięta pozostaje też kwestia: czy i na ile uda się wywołać i utrwalić wśród mieszkańców
wsi przeświadczenie o konieczności stosowania się do obowiązujących standardów
w zakresie ochrony środowiska oraz przestrzegania zasad racjonalnego gospodarowania jego zasobami, aby po osłabieniu stymulacyjnego działania bodźca finansowego
beneficjenci pomocy publicznej nie wrócili do wcześniejszych praktyk.
Teoria agencji to jeden z nurtów nowej ekonomii instytucjonalnej, opisujący gospodarkę jako
sieć kotraktów (związków agencji) zawieranych między poszczególnymi uczestnikami gry rynkowej.
13 Obowiązkiem kontroli wypełniania stosownych wymagań w ramach cross-compliance zostanie objęta losowa próba 1% gospodarstw rolnych w danym kraju.
12
165
11
PRZYWRACANIE WŁAŚCIWEGO STANU OCHRONY
NA OBSZARACH NATURA 2000
W REZERWACIE BEKA
EWA CHĘTNIK
BOGUMIŁA PAWLUŚKIEWICZ
Długotrwałe przetrwanie najcenniejszych i najbardziej zagrożonych europejskich gatunków i habitatów chronionych w ramach sieci Natura 2000 możliwe jest
przez właściwe zarządzanie tymi obszarami. Punktem wyjścia opracowania planu zarządzania jest zamieszczona w art. 6 dyrektywy siedliskowej zasada prewencji: Państwa członkowskie podejmują odpowiednie działania w celu uniknięcia na Specjalnych
Obszarach Ochrony pogorszenia stanu siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków jak
również zakłócenia funkcjonowania gatunków, dla których zostały wyznaczone takie
obszary, o ile zakłócenie to może być znaczące w odniesieniu do celów niniejszej dyrektywy.1 Pogorszenie stanu siedlisk ma miejsce na danym obszarze, kiedy powierzchnia
zajmowana przez to siedlisko ulegnie zmniejszeniu lub gdy specyficzna struktura
i funkcje konieczne dla długofalowego zachowania siedliska, czy też korzystnego stanu
ochrony typowych gatunków powiązanych z siedliskiem, uległy pogorszeniu w porównaniu ze stanem wyjściowym. Zakłócenie funkcjonowania gatunku ma miejsce na danym obszarze, kiedy dane o liczebności populacji dla tego obszaru pokazują, że gatunek
nie może już dłużej stanowić jego żywotnego elementu w porównaniu do sytuacji wyjściowej. W ocenie bierze się pod uwagę znaczenie danego obszaru dla spójności sieci.
Działania podejmowane dla zachowania bądź przywrócenia właściwego stanu
ochrony wiążą się często ze znaczącymi kosztami (inwestycje proekologiczne, prace konserwatorskie). Pomimo, że główna odpowiedzialność za zarządzanie obszarami Natura
2000 spoczywa na kraju członkowskim, art. 8 dyrektywy siedliskowej stwarza możliwość
korzystania z unijnego dofinansowania. W Polsce takie narzędzia finansowe zostały
wprowadzone dla rolnictwa (PROW) i rybactwa (PO ryby). Istnieje również możliwości
dofinansowania indywidualnych projektów realizowanych na obszarach Natura 2000
z programu LIFE+ oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
1 European Communities. 2000. Managing Natura 2000. The provisions of Article 6 of the ‘Habitats’ Directive 92/43/CEE, Office for Official Publications of the European Communities. Luksemburg. Communities, Luksemburg, accessed: www.ec.europa.eu [date of entry: 20.10.2011].
166
11.1.
CHARAKTERYSTYKA STANU I ZAGROŻEŃ PRZEDMIOTU OCHRONY
W REZERWACIE
Rezerwat przyrody Beka zajmuje powierzchnię 193,01 ha. Położony jest w północnej części województwa pomorskiego, powiecie puckim, w gminie wiejskiej Puck
(rysunek 11.1). Stanowi wąską strefę lądu Pobrzeża Kaszubskiego, podlegającą wpływom zatoki Puckiej i otwartego morza. Jest to jeden z niewielu odcinków polskiego
wybrzeża, gdzie wody morskie ukształtowały szatę roślinną lądu. Naturalny charakter
brzegu morskiego, z typowymi dla zalewów formami geomorfologicznymi, zbiorowiskami roślinnymi i awifauną, były podstawą włączenia Rezerwatu do Europejskiej
Sieci Ekologicznej Natura 2000. Obejmuje on obecnie dwa obszary „naturowe”: Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków (ostoja ptasia) „Zatoka Pucka” (PLB220005) oraz Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk (ostoja siedliskowa) „Zatoka Pucka i Półwysep Helski” (PLH220032).
Rysunek 11.1.
Mapa Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk Zatoka Pucka i Półwysep Helski (PLH220032)
– fragment uwzględniający rezerwat Beka
Źródło: opracowanie własne na podstawie SDF 2011.
W rezerwacie Beka zidentyfikowano 12 siedlisk przyrodniczych chronionych
mocą Dyrektywy Siedliskowej (tabela 11.1). Występują tu siedliska charakterystyczne
ze względu na nadmorskie położenie (7), jak również takie, które związane są ściśle
z warunkami glebowo-wodnymi – torfowiskami (2) oraz siedliskami łąkowymi i zaroślowymi (3).
167
Do najcenniejszych siedlisk przyrodniczych rezerwatu Beka należą solniska
nadmorskie (Glaco-Puccinellietalia, część – zbiorowiska nadmorskie [1330]), – to
okresowo lub epizodycznie zalewane łąki halofilne, pastwiska i półszuwar, w nisko
położonych, często zatorfionych miejscach. Siedlisko jest kształtowane przez słone lub
słonawe wody morskie, wprowadzane w głąb lądu, na skutek działania sztormowych
wiatrów wiejących przez dłuższy czas znad otwartego morza. Solniskowa roślinność
w analizowanym obszarze ma w przeważającej części charakter wtórny, antropogeniczny, związany z ekstensywnym użytkowaniem ich jako pastwiska lub rzadziej jako
łąki. Dziś stanowią charakterystyczny element przybrzeżnego krajobrazu, zarówno
w aspekcie przyrodniczym, jak także gospodarczym i kulturowym.
Na terenie rezerwatu występują dwa podtypy solnisk nadmorskich takie, jak halofilne łąki i pastwiska, które reprezentują dwa zespoły fitosocjologiczne (zespół słonawa – Juncetum gerardi i zespół mannicy odstającej i muchotrzewa solniskowego
Puccinellio-Spergularietum salinae) oraz halofilne szuwary, reprezentowane przez zespół niski szuwar półhalofilny (Scirpetum maritimi p.p.) oraz zespół halofilny półszuwar (Junco-Samoletum valerandi)2. Wymienione siedliska wyraźnie różnią się zasoleniem gleb a zbiorowiska roślinne strukturą pionową runi.
Zespół słonawa stanowi najbardziej rozpowszechnioną postać krajowej roślinności halofilnej. Ma postać niskiego, wilgotnego kobierca. Stopień zwarcia runi zależy
od stadium rozwoju i lokalnych warunków siedliskowych. Najczęściej jest to niska,
gęsta, jednowarstwowa ruń, budowana w większości przez gatunki słonolubne. Najliczniej występującymi halofitami są sit Gerarda i mlecznik nadmorski. Stałymi składnikami runi są także: świbka morska, babka nadmorska. Lokalnie występuje aster solny i babka pierzasta. Z gatunków niehalofilnych, najliczniej występującymi gatunkami
(glikohalofitami) są: kostrzewa czerwona, mietlica rozłogowa i koniczyna rozdęta,
a lokalnie także trzcina pospolita, oczeret Tabernaemontana i pięciornik gęsi. W zależności od stopnia zasolenia i uwilgotnienia siedliska zmieniają się relacje ilościowe
między poszczególnymi gatunkami. Udział halofilów jest najmniejszy w stanowiskach
najwyżej położonych, o mniejszym uwilgotnieniu gleby.
Zespół mannicy odstającej i muchodrzewa solniskowego występuje nieporównywalnie rzadziej niż zespół słonawy. Naturalnym miejscem występowania tego zbiorowiska są często i długotrwale zalewane muliste brzegi zbiorników i wolno płynących cieków. Antropogeniczne fitocenozy zajmują mokre niecki terenowe w obrębie
słonawy (z wodą stagnującą), a także brzegi dróg i rowów.
Halofilne półszuwary występują w miejscach niżej położonych i bardziej wilgotnych niż omówione wyżej zespoły, takie jak w warunkach stale wysokiego poziomu
wody gruntowej, często występującego na powierzchnię ziemi. Zajmują one najczęściej brzegi rzek, kanałów oraz naturalnych i sztucznych zbiorników wodnych. Mają
postać długich i wąskich pasów. Zbiorowiska te posiadają charakterystyczną fizjonomię dzięki dominacji sitowca nadmorskiego lub oczeretu Tabernaemontana. Lokalnie
2A. Marczewski, B. Błaszkowska, Rezerwat przyrody Beka – przewodnik po ścieżce edukacyjnej,
OTOP, 2011, s. 10-26.
168
występują płaty o fizjonomii szuwaru trzcinowego z dominacja trzciny pospolitej,
w których rośnie jarnik solankowy. Fitocenozy mają strukturę dwufazową. Wyższą
warstwę stanowią wyżej wymienione byliny, a w niższej dominuje, niskiej, płożącej
się po użytku trawa-mietlica rozłogowa.
Tabela 11.1.
Siedliska przyrodnicze na terenie Rezerwatu Beka
Kod
Typ
Podtyp
SIEDLISKA MORSKIE I PRZYBRZEŻNE, NADMORSKIE I ŚRÓDLĄDOWE SOLNISKA I WYDMY
1130
Ujścia rzek
1130-1 Ujścia rzek (estuaria)
1150
Zalewy i jeziora przymorskie
1150-2 Zalewy
1160
Duże płytkie zatoki
1160-1 Zatoka Pucka
1210
Kidzina na brzegu morskim
1330
Solniska nadmorskie
2110
Inicjalne stadia nadmorskich
wydm białych
2120
Nadmorskie wydmy białe
1210-1 Kidzina na brzegu morskim
1330-1 Halofilne łąki i pastwiska
1330-2 Halofilne szuwary
2110-2 Inicjalne stadia nadmorskich wydm na pograniczu plaży
i białych wydm z niehalofilnym zespołem Elymo-Ammophiletum
arenariae honckenyetosum
2120-1 Nadmorskie wydmy białe z zespołem Elymo-Ammophiletum
arenariae
a
WODY SŁODKIE I TORFOWISKA
7140
7230
Torfowiska przejściowe
i trzęsawiska
Torfowiska zasadowe
o charakterze młak,
turzycowisk i mechowisk
7140-1 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska na niżu zespół
– kwaśne młaki niskoturzycowe
7230-3 Torfowiska źródliskowe i przepływowe Polski północnej
MURAWY, ŁĄKI, ZIOŁOROŚLA, WRZOSOWISKA, ZAROŚLA
6230
Bogate florystycznie górskie
6230-4 Niżowe murawy biźniczkowe
i niżowe murawy bliźniczkowe
6410
Zmiennowilgotne łąki
trzęślicowe
6410-2 Łąki sitowo-trzęślicowe Junco-Molinietum
6430
Ziołorośla górskie i ziołorośla
nadrzeczne
6430-3 Niżowe, nadrzeczne zbiorowiska okrajkowe
a
siedlisko priorytetowe
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 –
podręcznik metodyczny, red. J. Herbich, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2004, t. 1-3; dostęp: www.natura2000, www.gdos.gov.pl [data wejścia 10.10.2011].
Z siedliskami wodno-błotnymi, a przede wszystkim z okresowo zalewaną słonawą związane jest bytowanie rzadkich i chronionych gatunków ptaków należących do
grupy siewkowców, w tym zwłaszcza biegusa zmiennego, czajki, krwawodzioba oraz
kszyka. W czasie wędrówek ptasich znajdują tu dogodne warunki żerowania również
169
bekasik, bataliony, łęczaki, pliszki cytrynowe. Regularnie na terenie rezerwatu spotyka się 30 gatunków ptaków z w załącznika I dyrektywy ptasiej. Zachowanie populacji
siewkowców determinują warunki siedliskowe. Gatunki te wymagają terenów otwartych bez krzewów i drzew, z niską na ogół kępową roślinnością (wysokości 5-15 cm),
odpowiedniego poziomu wody stojącej (nie za wysokiego i nie za niskiego, stosownie
do gatunku), wilgotnej gleby lub mułu.
W warunkach ekstensywnego użytkowania pastwiskowego, przy niewielkim
zagęszczeniu pasących się zwierząt, zbiorowiska roślinne solonisk charakteryzują się
dużą trwałością. Dlatego też, roślinność halofilna przez wiele lat była uważana za naturalny składnik szaty roślinnej, a słonawy – za zbiorowiska autogeniczne. Lokalne
zniszczenia, na przykład przez pasące się zwierzęta, zapewniały wręcz utrzymanie
niektórych inicjalnych i młodych postaci rozwojowych roślin. Podstawowym warunkiem było użytkowanie wystarczająco dużej powierzchni, na której utrzymywał się
dynamiczny stan równowagi różnych postaci degeneracyjnych i regeneracyjnych
zbiorowisk. Problemy z zachowaniem roślinności solniskowej pojawiły się wskutek
zmian gospodarki łąkowej. Najczęstszym powodem było jednak zaniechanie użytkowania na skutek mało opłacalnego chowu bydła oraz wprowadzenie od chwili utworzenia rezerwatu (1988 rok) ochrony biernej (lokalnie nawet ścisłej). Zaniechanie
użytkowania łąk i pastwisk spowodowało zmiany w strukturze i funkcjonowaniu
zbiorowisk roślinnych oraz składzie botanicznym runi. Niska roślinność łąkowa ustąpiła szuwarowi trzcinowemu. Szczególnie szybko zaczęła znikać światłolubna roślinność halofilna. Na pogorszenie stanu zachowania przedmiotu ochrony obok inwazji
wysokich traw miały wpływ także zmiany stosunków wodno-powietrzych w siedlisku
prowadzące do jego wysłodzenia (odwodnienie terenu, obniżenie wilgotności gleby
i poziomu wody gruntowej). Konsekwencją zmian zbiorowisk roślinnych było zmniejszenie liczebności populacji gniazdujących tu ptaków, niegdyś licznie. Czynnikami
ograniczającymi zasiedlanie terenu przez siewkowce, w tym zwłaszcza przez biegusa
zmiennego, jest zwarta ruń o wysokości powyżej 15 cm oraz występowanie w niej pędów ubiegłorocznych, sucha i twarda gleba uniemożliwiająca sondowanie dziobem,
zbyt krótka linia styku wody z lądem, a także mała różnorodność florystyczna i faunistyczna bezkręgowców, będących podstawowym pokarmem tej grupy ptaków.
11.2.
REALIZACJA ZABIEGÓW OCHRONNYCH
Plan przywrócenia właściwego stanu ochrony opracowany (1995 rok) i wdrażany (od 1999 roku) przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP) obejmuje dwa podstawowe działania ochronne, czyli dopływ wód słonych oraz ekstensywna gospodarka łąkowo-pastwiskowa.
W ramach gospodarki łąkowo-pastwiskowej, za optymalne działania przyjęto
coroczny wypas krów i/lub koni o obsadzie 1-1,5 DJP/ha. Dopuszcza się też wprowadzenie niewielkiej liczby kóz i/lub gęsi. W przypadku zbyt małej obsady sugerowany
jest wypas kwaterowy, tak zorganizowany, aby cała powierzchni słonaw była wypa170
sana przynajmniej 1 raz w roku. Zbyt duża obsada zwierząt jest nie wskazana, ponieważ może powodować zniekształcenie roślinności, a na mokrych glebach mechaniczne zniszczenie struktury gleby3. Zwierzęta powinny być wypędzane na pastwisko
po okresie wylęgów ptaków, takie jak po 1 czerwca.
Na powierzchniach, na których wskutek zaniechania użytkowania nastąpiła inwazja trzciny pospolitej, plan zakłada coroczne koszenie trzciny przez okres kilku lat.
Koszenie powinno prowadzić się bezpośrednio przed kłoszeniem się trzciny i wytworzeniem przez nią nowych pąków na rozłogach. W celu zwiększenia skuteczność eliminowania trzciny pospolitej wskazane jest, aby po wykoszeniu prowadzić wypas
zwierząt. Oczyszczone z trzciny powierzchnie należy wypasać, zgodnie z generalnymi
zasadami organizacji gospodarki pastwiskowej. Termin wykonywanych zabiegów
powinien uwzględniać okres gniazdowania występujących gatunków ptaków, zwłaszcza siewkowców.
Od 2009 roku działania przywracania właściwego stanu ochrony wykonywana
są w ramach programów rolnośrodowiskowych, takie jak Pakietu 5 „Ochrona zagrożonych gatunków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000” (tabela 11.2).
Obszar objęty odtworzeniem siedlisk podzielono na mniejsze części, tak zwane działki
rolne (rysunek 11.2). Pozwoliło to sprawniej organizować i kontrolować pracę oraz
monitorować efekty. Podział na działki uwzględniał: zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych, ze względu na wymagania co do zakresu zabiegów ochronnych, rozmieszczenie sieci melioracyjnej, sposób użytkowania oraz możliwości techniczne wykonywania niezbędnych zabiegów. Granice działek rolnych zostały poprowadzone wzdłuż
istniejących kanałów melioracyjnych. za nieodzowne, zarówno ze względu na stan
zachowania siedlisk jak i populacji ptaków, w tym zwłaszcza siewkowców uznano rolnicze użytkowanie powierzchni rezerwatu. Dla zapewnienia optymalnych warunków
dla gniazdujących siewkowców w planie przewidziano koszenie, wypas oraz usprawnieniu obiegu wody.
Opracowywany przy uwzględnieniu wymogów programu rolnośrodowiskowego
nowy plan ochrony rezerwatu przyrody Beka podtrzymuje zapisane w poprzednim planie ochrony zalecenie przekazania wykonywania ochrony jednej instytucji, która będzie
wykonywać zadania ochronne we współpracy ze wszystkimi właścicielami gruntów
oraz instytucjami administrującymi: Wojewódzkim Zarządem Melioracji i Urządzeń
Wodnych, Urzędem Morskim w Gdyni, Regionalnym Zarządem Gospodarki Wodnej
w Gdańsku oraz gminą Puck.
K. Piekut, B. Pawluśkiewicz, Ochrona i kształtowanie użytków zielonych. Rolnicze podstawy
kształtowania środowiska, Wyd. SGGW, Warszawa 2005, s. 20-116.
3
171
Tabela 11.2.
Realizowane warianty Pakietu 5 Ochrona zagrożonych gatunków i siedlisk przyrodniczych
na obszarach Natura 20004 oraz wartość dopłat z programu rolno-środowiskowego
Numer i nazwa wariantu pakietu
Powierzchnia[ha]
Stawka płatności5
[PLN/ha]
5.9 Słonorośla
5.3 Szuwar wielkoturzycowy
5.2 Mechowisko
5.4 Łąki trzęślicowe i selernicowe
80,0
2,5
5,0
1,3
1 190
800
1 200
1 200
Wysokość płatności
[PLN]
95 200
2 000
6 000
1 560
Źródło: M. Machnikowski, Dokumentacja przyrodnicza siedliskowa na potrzeby programu rolnośrodowiskowego na lata 2009-2013 sporządzona dla Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony
Ptaków, 2008.
Rysunek 11.2.
Mapa działek siedliskowych (RSS) na terenie rezerwatu Beka sporządzona na potrzeby
programu rolno-środowiskowego dla Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków
Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Machnikowski, Dokumentacja.. op. cit.
M. Machnikowski, Dokumentacja przyrodnicza siedliskowa na potrzeby programu rolnośrodowiskowego na lata 2009-2013 sporządzona dla Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków, 2008.
5 Program rozwoju obszarów wiejskich 2007-2013, dostęp: www.mir.pl [data wejścia: 14.10.
2011].
4
172
Pierwszym działaniem realizowanym w ramach programu rolno-środowiskowego
było usuwanie wtórnych trzcinowisk i odsłonięcie powierzchni dawnych zbiorowisk
słonaw. W efekcie miało nastąpić zwiększenie ekspozycji na światło traw i turzyc
rosnących pod jej osłoną, a przez co ich bujniejszy rozwój. Działanie podjęto początkowo tylko na kilku fragmentach dawnych słonaw, a w następnych latach na części
rezerwatu leżącej na północ od rzeki Redy. Trzcina wycinana była w dwóch sezonach
– latem i zimą:
•
zimą trzcina koszona była kombajnem trzcinowym i tak zwaną maszynką, które
mogły wjechać na zalane i zamarznięte podłoże; po skoszeniu pokos trzciny
transportowano kombajnem poza granice rezerwatu;
•
w sezonie letnim podstawowym narzędziem była maszynka, którą koszono
i wiązano w snopki wyższą roślinność; po wyschnięciu (po kilku dniach) biomasa
zbierana była na odpowiednio skonstruowany pojazd o szerokich oponach i dużym rozstawie kół, a następnie wywożona poza rezerwat; miejsca mało dostępne
dla maszyn wykaszano ręcznie.
Na odsłoniętych powierzchniach przywracano gospodarkę kośną i pastwiskową.
Polegało to na wprowadzeniu wypasu zwierząt lub koszeniu powierzchni oczyszczonych ze starej trzciny. Działania te miały na celu powstrzymanie ponownego rozprzestrzeniania się trzciny oraz utrzymanie odtworzonych już siedlisk słonaw i łąk w dobrym stanie. Wypas był głównym działaniem, który utrzymywał oczyszczone z trzciny
słonawy w pożądanym stanie. Był prowadzony w obrębie naturalnego zasięgu słonaw.
Do celów wypasu zdecydowano się na stada mieszane – bydło i konie, ponieważ mają
one zróżnicowane preferencje paszowe. Zgryzają rośliny wybiórczo i nierównomiernie, a to powoduje wykształcenie się naturalnej, kępkowatej struktury słonawy, ważnej dla gniazdowania siewkowców. Zwiększa się przez to również ogólnie pojęta bioróżnorodność biologiczna, gdyż powstaje większe zróżnicowanie mikrosiedlisk.
Dodatkowym zabiegiem przywracającym właściwy stan przedmiotów ochrony jest
koszenie słonaw po sezonie wypasowym. Usuwane są wtedy pozostawione przez
zwierzęta kępy wyższej roślinności, których wykształcanie nie jest korzystne zarówno
ze względu na lęgi siewkowców jak i stan zachowania słonaw. Dla poprawy warunków siedliskowych słonaw planowane są w najbliższej przyszłości działania dotyczące
dostosowania do celów ochrony przyrody istniejącej na terenie Beki sieci kanałów
melioracyjnych.
Kształtowanie, innych niż słonawy nadmorskie, siedlisk wilgotnych zajmujących
niewielkie powierzchnie w rezerwacie polegało głównie na koszeniu. Koszone były
powierzchnie zaklasyfikowane jako łąki trzęślicowe oraz młaka niskoturzycowa.
Koszenie łąk trzęślicowych odbywało się raz w roku, zazwyczaj w lipcu, sprzętem mechanicznym (traktor i kosiarka), a zbiór odbywał się ręcznie i przy pomocy zgrabiarki.
Koszenie było także głównym zabiegiem ochronnym na ponad 4 ha powierzchni młaki
niskoturzycowej. Ze względu na wrażliwość tego siedliska zabieg ten wykonywany był
ręcznie i zaczynał się stosunkowo późno (około połowy sierpnia). Skoszona biomasa
zarówno z łąk, jak i niedojady po wypasie, ze względu na niewielką wartości paszową
173
i wywożona była poza rezerwat, skąd zabierano ją do oczyszczalni w Swarzewie do
utylizacji osadu ściekowego z bloków biologicznych.
11.3.
EFEKTY PRZYWRACANIA WŁAŚCIWEGO STANU
PRZEDMIOTÓW OCHRONY
Efekty przywracania korzystnego stanu przedmiotu ochrony analizowano na
podstawie raportów monitoringu (od 2004 roku) stanu siedlisk przyrodniczych na
powierzchniach objętych wypasem i koszeniem trzciny. Stwierdzono, że na powierzchniach solnisk, gdzie w ciągu ostatnich lat regularnie stosuje się wypas i łączy
się go z letnim koszeniem wtórnych trzcinowisk, postępują korzystne zmiany w roślinności. Polegają one przede wszystkim na:
•
utrzymywaniu się gatunków typowych dla słonaw;
•
wyraźnym obniżeniu wysokości i żywotności trzciny;
•
względnej stabilizacji zasięgu trzciny, miejscami jednak z niewielką tendencją
do wzrostu udziału powierzchniowego.
Proces przywracania właściwego stanu siedlisk postępuje powoli. Przyczyną są
najprawdopodobniej zanieczyszczenie wód powierzchniowych ściekami bytowymi
(nielegalne wylewanie ścieków) i coraz wyraźniej widoczne tendencje do tworzenia
się w okresie wegetacyjnym zastoisk wód, w niektórych rejonach. To wyjątkowo
sprzyja rozwojowi trzcinowisk. Na powierzchniach solnisk, które zostały wyłączone
z regularnego użytkowania pastwiskowego i koszenia trzciny na skutek dłuższego
zalegania wód w sezonie wegetacyjnym obserwuje się proces zabagniania terenu
i wysładzania wód. W miejscach tych zaczęła się rozwijać roślinność szuwarowa kosztem łąk halofilnych i wilgotnych muraw z mietlicą rozłogową. Objawia się to zwiększaniem zasięgu występowania trzciny i rozwojem wtórnych trzcinowisk, wyraźnym
wzrostem udziału ilościowego ponikła skąpokwiatowego i rozwojem niskiego szuwaru zdominowanego przez ten gatunek, wyraźnym wzrostem udziału ilościowego sitowca nadmorskiego w słonawach oraz rozwojem szuwaru półhalofilnego zdominowanego przez sitowiec i mietlicę rozłogową. W każdym z wymienionych przypadków
dochodzi do obniżenia udziału ilościowego gatunków typowych dla słonaw oraz sukcesywnym nawet zanikaniu niektórych z nich. Najtrwalszym gatunkiem jest sit Gerarda.
Korzystne efekty dało ekstensywne koszenie na obszarze zasadowych młak opanowanych w różnym stopniu przez trzcinę. Stwierdzono:
•
sukcesywny spadek udziału ilościowego, wysokości i żywotności trzciny;
•
wzrost udziału gatunków charakterystycznych dla kalcyfilnych mechowisk,
zmniejszenie udziału gatunków łąkowych;
•
wzrost udziału mszaków w warstwie przyziemnej;
•
zwiększenie populacji niektórych bardzo rzadkich gatunków roślin typowych dla
siedliska (gnidosz błotny, tłustosz pospolity, lipiennik Loesela, ponikło skąpokwiatowe, ostrzew rudy, drobne turzyce, w tym turzyca pchla, turzyca obła;
174
po raz pierwszy pojawiła się kłoć wiechowata); w niewielkich obniżeniach doszło do rozwoju inicjalnego zbiorowiska z ponikłem skąpokwiatowym.
Wyniki monitoringu wybranych gatunków ornitofauny wskazują na utrzymanie,
mimo okresowych fluktuacji, w miarę stabilnych populacji lęgowych krwawodzioba,
czajki i kszyka. Niestety, w przypadku najcenniejszego gatunku gniazdującego się
w rezerwacie – biegusa zmiennego – od kilku lat w sezonie lęgowym widywane są tylko sporadycznie pojedyncze ptaki. Stan ten nie pozwala uznać ich za lęgowe. Przyczyny są złożone i przynajmniej po części są związane ze spadkiem liczebności całej polskiej populacji biegusów zmiennych. Zwiększył się areał wykorzystywany przez pliszki cytrynowe, które chętnie zakładają gniazda w trzcinowym rżysku, pod warunkiem
bezpośredniej bliskości większych połaci ze stagnującą wodą i kępek starych trzcin.
Natomiast na kwaterach, na których prowadzi się zimowe koszenie trzciny, zwarte
i niedostępne szuwary zmieniły się w atrakcyjne podtopione rżyska, zajmowane chętnie przez lęgowe gęgawy i żurawie.
***
Ideą Natury 2000 jest ochrona czynna skupiająca się na osiąganych efektach. Objęcie rezerwatu Beka planem ochrony powstrzymało główne jego zagrożenie, czyli
zarastanie przez trzcinę pospolitą. Powierzchnia zajmowana przez ten inwazyjny gatunek uległa zmniejszeniu na niektórych działkach nawet o około 50%. Uzyskano
zwiększenie powierzchni odsłoniętych: na słonoroślach średnio o 50%, na szuwarze
wielkoturzycowym o 40%, a na mechowisku o 10%. Żywotność zbiorowisk trzciny
pospolitej uległa osłabieniu: na słonoślach średnio 30%, na szuwarze wielkoturzycowym 60%, na łące trzęślicowej 40%, mechowisku 60%. W obrębie słonaw utrzymują
się gatunki dla nich typowe, natomiast na powierzchni młak nastąpił wzrost mszaków
i gatunków charakterystycznych dla mechowisk. Zwiększyła się również populacja
gatunków rzadkich dla tego siedliska. Utrzymują się populacje lęgowe krwawodzioba,
czajki kszyka oraz powierzchnia występowania pliszki.
Działania ochronne wymagają dużych nakładów finansowych. Przez 10 lat były
to środki w dużej mierze pozyskiwane od służb ochrony przyrody. Jednak realna poprawa właściwego stanu ochrony przedmiotu ochrony w rezerwacie Beka zasadniczo
była możliwa dzięki płatnościom rolnośrodowiskowym. Środki finansowe otrzymywane w ramach programu rolnośrodowiskowego stanowią duże wsparcie w procesie
renaturalizacji siedlisk w rezerwacie. Obecnie programy rolno-środowiskowe są jedynym, powszechnie dostępnym narzędziem wspierającym zarządzanie obszarami Natura
2000 na obszarach rolniczych. W następnych latach, kiedy będą realizowane zadania
bardziej skomplikowane potrzebne będą większe środki finansowe.
Przedstawiony przykład rezerwatu Beka wskazuje, że opracowanie dobrego planu zarządzania dla zachowania terenów cennych przyrodniczo oraz przywrócenia
właściwego stanu ochrony jest zadaniem trudnym. Doświadczenia te mogą być pomocne przy realizacji działań ochronnych w innych obszarach sieci Natura 2000. Szeroki zakres, wysoki stopień skomplikowania i trudne warunki terenowe realizacji
działań ochronnych wskazuje, że dla osiągnięcia postawionych celów konieczne jest:
175
posiadanie dużej wiedzy i zaangażowania oraz zdecydowanego działania, poprzedzonego precyzyjną inwentaryzacją przyrodniczą;
•
budowanie partnerstwa z właścicielami gruntów w odniesieniu do określenia
metod ochrony;
•
planowanie budżetu, w tym określenie możliwości pozyskania dofinansowania
z budżetu UE;
•
podnoszenie świadomości poprzez przyjazną politykę informacyjną;
•
bieżący monitoring;
•
uwzględnienie użytkowania turystycznego, rekreacyjnego oraz naukowego;
•
promowanie walorów przyrodniczych terenu.
Niezmiernie ważnym dla skutecznej ochrony jest stała obecność w okresie wykonywania działań ochronnych opiekuna rezerwatu, jego wiedza przyrodnicza i rolnicza oraz umiejętności prowadzenia gospodarstwa rolnego.
•
176
12
PARKI EKOPRZEMYSŁOWE
JAKO NARZĘDZIE REALIZACJI ZASAD
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
W PRAKTYCE GOSPODARCZEJ
MARTA GONTARSKA
Współcześnie obserwuje się w środowisku zmniejszającą się ilości dostępnych
surowców naturalnych, co wymusza proces ciągłych zmian przystosowawczych
w sektorze przemysłowym. Zwiększa się poziom świadomości ekologicznej przedsiębiorstw i obserwowane jest angażowanie się podmiotów w dobrowolne prośrodowiskowe działania (przykładowo w zakresie rozwoju i wdrażania systemów zarządzania
środowiskowego), ale nadal przemysł ma znaczny negatywny wpływ na środowisko.
Pomimo zaostrzających się norm legislacyjnych w zakresie ochrony środowiska, rozbudowywania instrumentów nakazowo-kontrolnych (oceny oddziaływania na środowisko inwestycji, pozwolenia zintegrowane, pozwolenia wodno-prawne, pozwolenia
na emisję do powietrza), stosowania w przemyśle coraz wyższych standardów technologicznych (innowacje technologiczne, współpraca z jednostkami naukowobadawczymi), poziom zanieczyszczenia środowiska odpadami stałymi i ciekłymi pochodzenia przemysłowego jest bardzo duży. W skali Polski wspomniane oddziaływania są największym strumieniem tego typu zanieczyszczeń (około 114,94 mln ton odpadów przemysłowych na rok 2008 według Raportu o stanie środowiska w Polsce
2008).
Realizowane przez sektor publiczny reformy mają na celu umożliwić dalszy
trwały rozwój z zachowaniem obecnie prowadzonych procesów produkcyjnych. Znaczącym problemem jest to, że systemy pochodzenia antropogenicznego, takie jak systemy przemysłowe i komunalne, są w większości przypadków linearne. Strumienie
surowców trafiające do sektora przemysłowego i komunalno-bytowego ulegają transformacji. Jej efektem są wytwarzane finalnie dobra i powstające podczas tego procesu
produkty uboczne (odpady), które zazwyczaj podlegają deponowaniu – trafiają
do środowiska. Podobny charakter ma sposób zagospodarowania zużytych produktów – jako odpady w przeważającej części podlegają składowaniu. Przewiduje się jednak, że rozwój cywilizacyjny będzie prowadził do kształtowania się tak zwanego „społeczeństwa recyklującego”, które jest implikacją dynamicznej teorii zasobów, sformu-
177
łowanej przez J. Dembowskiego1. Twierdzenia przedmiotowej teorii stały się przyczynkiem rozwoju między innymi takich koncepcji, jak „ekologia miasta” i „ekologia
przemysłowa”, wskazujących na konieczność zmiany metod zarządzania zasobami
gospodarczymi mając na uwadze sposób, w jaki funkcjonują ekosystemy (obieg materii i energii o charakterze cyrkularnym).
12.1.
KONCEPCJA EKOLOGII PRZEMYSŁOWEJ
Zużywanie się naturalnych surowców pierwotnych powinno powodować wzrost
znaczenia surowców wtórnych. Produkty uboczne i odpady z procesów przemysłowych są jednak w zbyt małym zakresie wykorzystywane ponownie w procesach produkcyjnych. Jedną z przyczyn takiego stanu mogą być niejako naturalne ograniczenia
możliwości wykorzystania produktów odpadowych w zakładzie przemysłowym,
w którym powstają. Należy zatem zastanowić się, na ile produkty uboczne i odpady
z procesów produkcyjnych mogą stać się surowcem wtórnym w obrębie tego samego
zakładu przemysłowego, a na ile w obrębie innych jednostek gospodarczych? Ten
sposób myślenia doprowadził do rozwoju koncepcji ekologii przemysłowej (symbiozy
przemysłowej), której najbardziej zaawansowanym sposobem realizacji jest powoływanie struktur parków ekoprzemysłowych. Ekopark jest społecznością firm produkcyjnych i usługowych działających na rzecz poprawy wyników ekonomicznych
i w dziedzinie ochrony środowiska, skoncentrowanych na wzajemnej współpracy
w zarządzaniu aspektami środowiskowymi oraz związanymi z zaopatrzeniem w wodę, energię i surowce. Jest swoistą siecią zakładów przemysłowych, wzajemnie wymieniających swoje produkty odpadowe. W procesie tworzenia parków ekoprzemysłowych dąży się do odwzorowania zasad rządzących ekosystemami naturalnymi
i powiązaniami troficznymi w przyrodzie. Coraz częściej tworzone są one na świecie,
gdyż dostarczają rozwiązań przynoszących korzyści środowiskowe, organizacyjne
i ekonomiczne (spadek kosztów utylizacji odpadów oraz dodatkowe zyski ze sprzedaży/wymiany strumieni materii, energii i ciepła). Z ekonomicznego punktu widzenia
tworzenie parków ekoprzemysłowych jest tworzeniem rynku surowców wtórnych.
Można przyjąć, że funkcjonowanie takiego rynku jest jednak ściśle uzależnione od dobrze skoordynowanego zarządzania poszczególnymi jednostkami oraz całym ekosystemem przemysłowym, nastawionego na dopasowanie strumieni odpadów – surowców wtórnych do popytu na nie w ramach podmiotów gospodarczych.
Funkcjonowanie ekoparku daje również możliwość wdrażania i realizowania
zaawansowanych rozwiązań ekologicznych (ekoinnowacje), będących wyrazem realizacji w praktyce zasad zrównoważonego rozwoju przez sektor prywatny. Struktury
ekoprzemysłowe oparte na projekcie wykorzystującym technologie ekologiczne
w infrastrukturze oraz zabudowaniach, mogą redukować emisję gazów cieplarnianych
poprzez pasywne projektowanie solarne, wzrost efektywności energetycznej, wyko1
J. Dembowski, Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989.
178
rzystanie odnawialnych źródeł energii, projektowanie krajobrazu w celu zwiększenia
absorpcji dwutlenku węgla, wykorzystanie nisko energetycznych systemów oczyszczania wody, systemów wspierających recykling czy systemów ponownego wykorzystania ścieków lub materii.2 Kluczową innowacją jest projektowanie zabudowań na
obszarze parku ekoprzemysłowego w taki sposób, aby zapewnić optymalizację wykorzystania światła słonecznego. Zmniejszenie uzależnienia od światła elektrycznego redukuje również wielkość zużycia energii w ogrzewaniu, wentylacji oraz klimatyzacji.
W literaturze wskazuje się na zasady zrównoważonego budownictwa, które powinny zostać wykorzystywane przy realizacji inwestycji na potrzeby parków ekoprzemysłowych (na poziomie planowania, projektowania, konstrukcji, funkcjonowania, rozwoju i rozbiórki):3
1.
Minimalizacja wykorzystania zasobów na każdym z etapów funkcjonowania
parku ekoprzemysłowego. Wykorzystywane są do tego różnorodne technologie
takie, jak: projektowanie energooszczędne, zarówno zabudowań, jak i systemu
oświetlenia oraz wszystkich pozostałych elementów parku, również wykorzystanie systemu HVAC4. Działania te obejmują także wykorzystanie światła słonecznego oraz systemów oświetlenia pasywnego.
2.
Selekcja materiałów oraz projektowanie dla wzrostu wytrzymałości, maksymalizacja ponownego wykorzystania zasobów takich, jak wykorzystane wcześniej
materiały konstrukcyjne, które mogą zostać ponownie użyte przy późniejszych
procesach modernizacji czy rozwoju struktur. W ramach tej zasady mieści się
także postulat zagospodarowywania przestrzeni na przykład poprzemysłowych
czy po dawnych bazach militarnych, zamiast lokalizowania parku na terenach
rolniczych czy nieużytkach. Właściwym działaniem jest także wprowadzenie jako elementu infrastruktury systemu zbiórki i wstępnego oczyszczania wody
deszczowej, która może być następnie wykorzystana do procesów produkcyjnych niewymagających zasobów wodnych po pełnym procesie oczyszczania
i uzdatniania.
3.
Wykorzystanie odnawialnych i pochodzących z recyklingu zasobów, przez co
rozumie się użycie surowców budowlanych z materiałów recyklowanych oraz
selekcje materiałów drewnianych z obszarów, na których prowadzi się zrównoważoną gospodarkę leśną.
4.
Ochrona środowiska przyrodniczego poprzez minimalizację zakłócenia otoczenia naturalnego podczas przygotowania miejsca pod budowę, a także selekcja
E.A. Lowe, Eco-Industrial Park Handbook for Asian Developing Countries, Indigo Development,
Oakland 2001, p. 8.
3 Ibidem, p. 9-11.
4 System HVAC jest systemem ogrzewania, wentylacji i klimatyzacji, odnoszącym się do technologii do zapewnienia komfortu środowiska w pomieszczeniach zamkniętych. HVAC jest ważny
w projektowaniu średnich do dużych pomieszczeń przemysłowych bądź przestrzeni biurowych
w „drapaczach chmur” lub w sztucznych środowiskach morskich, takich jak akwaria, gdzie bezpieczne i zdrowe warunki są regulowane przez temperaturę oraz wilgotność, tak samo jak
przez wymianę powietrza z otoczeniem, dostęp: www.en.wikipedia.org [data wejścia: 05.06.
2011].
2
179
materiałów pod względem ich szkodliwości dla otoczenia na etapie funkcjonowania i rozbiórki.
5.
Stworzenie zdrowego środowiska funkcjonowania poprzez selekcję nietoksycznych materiałów i wyposażenia oraz wykreowanie korytarzy powietrznych
na obszarze parku, zapewniających dostęp świeżego powietrza dla wszystkich
potencjalnych najemców.
6.
Integrację zabudowań i infrastruktury z przyrodniczym i społecznym otoczeniem, do zapewnienia czego wykorzystane zostanie projektowanie i sadzenie
zieleni z użyciem gatunków roślinności rodzimej dla danego obszaru. Wprowadzone powinny być również rozwiązania nieobciążające komunikacji miejskiej
na pobliskim terenie gminy czy regionu.
7.
Projektowanie urządzeń przemysłowych z wykorzystaniem systemów kaskad
energetycznych, zapewniających przepływ niezagospodarowanych strumieni
energii z procesów produkcyjnych do kolejnych podmiotów gospodarczy czy też
w obrębie tego samego zakładu, ograniczając „ucieczki” energii. Postuluje się tutaj także o wykorzystanie dorobku „zielonych” inżynierów dla planowania i projektowania infrastruktury.
8.
Zrównoważone planowanie przestrzenne, które zakłada integrację wykorzystania gruntów, transportu, oczyszczania odpadów oraz infrastruktury w jeden unikalny plan optymalizacji dla lokalnej społeczności – redukcja wykorzystania materiałów i energii.
Przykładem światowego lidera wśród omawianych struktur przemysłowych
jest park ekoprzemysłowy w Kalundborg (Dania). Symbioza przemysłowa została tam
zapoczątkowana w 1961 roku poprzez wykorzystanie zasobów wodnych z jeziora Tissø przez rafinerię (projekt rurociągu wykonała gmina Kalundborg, a sfinansowała rafineria). Powiązania rozwijały się powoli obejmując w 1975 roku trzy przepływy
strumieni, w 1985 roku dziewięć przepływów, w 2001 roku dziewiętnaście przepływów, by w 2009 roku osiągnąć stan 25 różnych umów wymian strumieni.5
Ponad trzydziestoletnia wymiana pomiędzy podmiotami gospodarczymi obejmuje obecnie 30 umów (dane na 2011 rok) o współpracy w wymianie takich strumieni, jak: woda, para wodna, gaz, gips, ciepło, odpady organiczne, oraz sprzedaż poza
granice parku siarki, pyłów czy szlamu. Obrazuje to rysunek 12.1, na którym można
zaobserwować skomplikowaną i zaawansowaną strukturę rozwiniętą w ramach działalności parku ekoprzemysłowego w Kalundborg.
5
Dostęp: www.symbiosis.dk [data wejścia: 02.06.2011].
180
Rysunek 12.1.
Powiązania symbiotyczne w parku ekoprzemysłowym w Kalundborgu na 2011 rok
Źródło: Dostęp: www.symbiosis.dk [data wejścia: 26.10.2011].
Wymiana poszczególnych strumieni wiąże się ze znacznymi oszczędnościami
w poborze zasobów pierwotnych w regionie, ale również korzyściami ekonomicznymi
w obrębie struktury przemysłowej:
•
wymiana wody – substytucja 2,8 GL na rok zasobów wód podziemnych oraz
0,5 GL na rok wód powierzchniowych, z czym wiąże się oszczędność 27,6 mln
koron duńskich rocznie;
•
wykorzystanie zasobów ciepła „odpadowego” jako strumienia ciepłej wody
i źródło energii do chłodzenia wody – oszczędność 1,3 GJ na rok;
•
redukcja emisji CO2 i NOx, przy jednoczesnym wzroście emisji SO2 i ponownym
wykorzystaniu strumieni siarki.
Obecnie głównymi uczestnikami projektu ekoparku są przedsiębiorstwa, jak:
•
Statoil – przemysł rafineryjny, największe przedsiębiorstwo tej branży w Danii,
zaangażowane w budowę rurociągu doprowadzającego wodę z pobliskiego jeziora;
•
Asnæs Power Plant-Dong Energy – największa elektrownia w Danii, produkująca
10% energii na potrzeby tego kraju, wytwarzając część energii z biomasy roślinnej (Dong Energy); oferuje strumienie ciepła na potrzeby ogrzewania w gminie
Kalundborg oraz oczyszczania wody;
•
Gyproc – szwedzkie przedsiębiorstwo produkcji zapraw gipsowych i gipsowych
systemów budowlanych, gdzie skala procesu wynosi 14 mln płyt gipsowych
rocznie; zastępują na linii produkcyjnej surowce pierwotne poprzez produkt pochodzenia poprzemysłowego z Asnæs Power Plant oraz Kara/Novoren;
181
Novo Nordisk – międzynarodowa firma farmaceutyczna i biotechnologiczna,
zajmująca się między innymi produkcją leków dla diabetyków; produkty odpadowe z procesów produkcyjnych sprzedawane są farmerom (hodowcom trzody
chlewnej);
•
Novozymes – przedsiębiorstwo produkcji enzymów, którego skala produkcji
obejmuje 40% rynku światowego;
•
RGS90 – firma zajmująca się remediacją gleb skażonych różnorodnymi substancjami chemicznymi; rocznie przetwarzają w Kalundborg 250 000 ton gleby;
•
Kara/Novoren – międzygminna firma przetwarzania odpadów, w obrębie której
ponad 80% odpadów podlega recyklingowi; odpady z gospodarstw domowych
wykorzystywane są do produkcji energii;
•
miasto Kalundborg – biorące udział w pierwszym powiązaniu współpracy budowy rurociągu, a obecnie zaangażowane w wymianę pary wodnej oraz strumieni ciepła.
Parki ekoprzemysłowe mogą się charakteryzować różnorodnymi modelami sieci
powiązań, które opierają się na odmiennych zasadach funkcjonowania. Wyróżnia się
kilka podstawowych modeli (w oparciu o działania, które stanowią podstawę istnienia
struktury) takich, jak:6
1.
Model oparty na przesyle strumieni odpadowych w obrębie jednego zakładu
przemysłowego – strumienie materii, energii i ciepła są przesyłane w obrębie
jednego przedsiębiorstwa, lecz jego różnych urządzeń i linii produkcyjnych. Polega to na wprowadzaniu instalacji, które będą eliminowały „ucieczki” energii,
ciepła, straty materii w procesie produkcyjnym (czystsza produkcja). Jest to forma działań symbiotycznych, która stanowi podstawę do dalszych międzyzakładowych powiązań.
2.
Model oparty na współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami zlokalizowanymi na
obszarze „parku ekoprzemysłowego” – przedsiębiorstwa na jednym obszarze
przemysłowym wymieniają między sobą energię, wodę, materiały odpadowe,
a mogą iść krok dalej i prowadzić również wymianę informacji i usług, jak transport czy marketing. Ten model to budowa nowego parku przemysłowego lub też
przekształcenie parków już istniejących przy współpracy sektora publicznego
i prywatnych deweloperów.
3.
Model oparty na współpracy pomiędzy lokalnymi przedsiębiorstwami, które nie
są ulokowane na jednym obszarze przemysłowym, lecz w obrębie jednostki terytorialnej – jest to typ współpracy, który w przyszłości może ulec przekształceniu
w kierunku parku ekoprzemysłowego znajdującego się na wspólnym wygospodarowanym obszarze. Następuje wykorzystanie do tworzenia powiązań symbiotycznych obecnie istniejących podmiotów gospodarczych oraz nowych jednostek
przemysłowych, które zostają zachęcone do lokowania się na terenie danej jed•
6 M. R. Chertow, The Eco-industrial Park Model Reconsidered, “Journal of Industrial Ecology”
1999 Vol. 2 No. 3.
182
nostki samorządu terytorialnego z perspektywą możliwości uczestniczenia
w przyszłości w ekoparku i tworzenia nowych strumieni wymian.
4.
Model wirtualnego parku ekoprzemysłowego – powiązania pomiędzy firmami
z bardzo różnorodnych branż głównie poprzez wykorzystanie wzajemne odpadów w regionie, kraju czy w skali międzynarodowej. Nie tworzą one sformalizowanej struktury, lecz prowadzą współpracę na odległość, nie uzależniając się
od siebie i prowadząc jedynie wymianę pewnych grup odpadów. Dotyczy to produktów specyficznych na rynku, których wymiana i sprzedaż pomimo transportu
na duże odległości pozostaje opłacalna ekonomicznie.
Powyższe modele są to formy współpracy opierające się na zasadach koncepcji
ekologii przemysłowej i parków ekoprzemysłowych. Część z nich realizuje tylko niektóre założenia ekoparków, jednak w literaturze traktuje się je również jako parki
ekoprzemysłowe. Są to działania, które w perspektywie mogą rozwinąć się w kierunku sformalizowanych struktur realizujących w pełni założenia parków ekoprzemysłowych oraz rozwoju zrównoważonego.
Ważnym podziałem jest także wyróżnienie modeli parków ekoprzemysłowych
ze względu na „rdzeń”, czyli przedsiębiorstwo dominujące pod względem strumieni
odpadowych, czy też to które zainicjowało strukturę przemysłową, i tak w tym przypadku wyróżnia się:7
•
park „agro” ekoprzemysłowy;
•
park odzysku zasobów;
•
park ekoprzemysłowy energii odnawialnych;
•
park ekoprzemysłowy zbudowany na elektrowni;
•
„zielony” petrochemiczny park ekoprzemysłowy.
Parki „agro” ekoprzemysłowe opierają swoje funkcjonowanie na rolnictwie, powodując nakierowanie go na zrównoważone metody uprawy. Głównymi strumieniami
przepływającymi w obrębie parku są biomasa, energia i woda (współpraca pomiędzy
gospodarstwami rolniczymi, przedsiębiorstwami przetwórstwa spożywczego). Rekrutacja do struktur ekoparku skupia się na przedsiębiorstwach wspierających zrównoważone rolnictwo i hodowlę bydła, farmerach i rolnikach oraz agrobiznesie.
Kolejnym modelem są parki odzysku zasobów, w których najważniejszym elementem jest skomplikowany i zaawansowany technologicznie system zarządzania
strumieniami odpadów – przemysłowych, komercyjnych, komunalnych i ze źródeł
publicznych w jednym centrum. Następuje segregacja materiałów, które zostają ponownie wykorzystane, recyklowane, przetworzone czy też podlegają procesowi kompostowania. Ważną rolę odgrywają przedsiębiorstwa zbiórki, sortowania i przetwórstwa oraz produkcji energii z odzyskanych materiałów odpadowych. Ideą nadrzędną
parku odzysku zasobów, jest odbiór, przetworzenie wyrzuconych/zbędnych materiałów odpadowych w surowce i produkty, które mogą zostać ponownie wprowadzone
na rynek i sprzedane. Systemy realizowane w parku muszą być połączone i zintegrowane z regionalnym systemem odzysku zasobów, z czego wynikają korzyści dla stron
7
E. A. Lowe, Eco-Industrial Park Handbook ... op. cit., pp. 6-48.
183
zainteresowanych w postaci odzysku części kosztów produkcji wraz z odzyskiem materiałów oraz z nowych możliwości dla biznesu.
Następnym modelem jest park ekoprzemysłowy energii odnawialnych. Do sprawnego i efektywnego funkcjonowania wymaga on otwarcia rynku na odnawialne źródła
energii poprzez interakcje pomiędzy czynnikami takimi, jak: zmiany cen surowców
pierwotnych, wzrost chęci do działań w kierunku redukcji emisji gazów cieplarnianych, „przełamanie” w technologiach energii odnawialnych. Celem nadrzędnym
wymienionej struktury i jej działań jest zaopatrzenie w energię pochodzącą ze źródeł
alternatywnych wszystkich najemców oraz podmiotów w otoczeniu, gdyż zróżnicowanie
źródeł energetycznych gwarantuje dostęp do wysokiej jakości i zaufanej energii, której
wymagają odbiorcy.
„Rdzeniem” kolejnego typu parków ekoprzemysłowych są elektrownie, wykorzystujące tradycyjne surowce pierwotne. Taka struktura może generować wiele możliwości zatrudnienia i w tym samym czasie zapewnić efektywne wykorzystanie strumieni odpadowych wychodzących z elektrowni. Rekrutacja firm do takiej struktury to
przede wszystkim poszukiwanie odbiorców dla produktów ubocznych i odpadowych
z elektrowni oraz biznesy długoterminowe.
Ostatnim z wyróżnionych modeli ekoparków są „zielone” petrochemiczne parki
ekoprzemysłowe, dla których „kotwicą” działalności są zakłady petrochemiczne – rafinerie lub przedsiębiorstwa obsługujące zabudowę do bloków etylenowych, propylenowych, butadienowych, butanowych lub innych. Projekty takie wymagają wyposażenia parku w najlepsze dostępne praktyki, wysokiej efektywność wykorzystania zasobów, czystszej produkcji oraz prewencji w odniesieniu do zanieczyszczeń. Zarząd
struktury zakłada jako swój cel zaangażowanie lokalnych dostawców wyspecjalizowanych produktów chemicznych, a w tym integrację pomiędzy produkcją towarów,
a strumieniami produktów poprodukcyjnych. Wymagana jest także ścisła współpraca
ze społecznością lokalną, aby zminimalizować ryzyko oddziaływania na zdrowie, środowisko oraz zwiększyć korzyści ekonomiczne w regionie. W ramach działalności
parku możliwe jest powołanie różnego rodzaju instytucji otoczenia biznesu, między
innymi inkubatora biznesu (zachęcanie przedsiębiorstw do uczestnictwa) czy fundacji
„zielonej chemii”.
Niezależnie od realizowanego modelu parku ekoprzemysłowego, znaczącą rolę
w każdym z nich ma działalność sektora publicznego, a w szczególności współpraca
pomiędzy tymże sektorem a podmiotami gospodarczymi.
12.2.
ROLA SEKTORA PUBLICZNEGO W PROCESIE TWORZENIA
I ROZWOJU PARKÓW EKOPRZEMYSŁOWYCH
W procesie tworzenia, a później rozwoju symbiozy przemysłowej ważna jest rola
instytucji sektora publicznego na szczeblu lokalnym, regionalnym, ale też krajowym.
Doświadczenia międzynarodowe wskazują na znaczenie władz centralnych, których
zadaniem jest wprowadzenie regulacji prawnych umożliwiających powoływanie
184
struktur ekoparków oraz promocje i pośrednie oddziaływanie na podmioty gospodarcze mobilizujące do angażowania się w symbiozy przemysłowe. Przykładem są Stany
Zjednoczone, gdzie powołane zostało stanowisko doradcy Prezydenta Stanów Zjednoczonych do spraw zrównoważonego rozwoju, który w raporcie dotyczącym ekoefektywności określił tworzenie parków ekoprzemysłowych jako jedną ze strategii prowadzącą do zrównoważonego rozwoju przemysłowego.8 W polskich realiach brak jest
tak daleko posuniętych akcji promocyjnych ze strony administracji centralnej, pomimo pojawiania się zagadnień zrównoważonego rozwoju i integracji polityk w dokumentach państwowych. Pozostaje to jednak bez odpowiednio znaczącego wpływu
na rynek i działania podmiotów gospodarczych.
Należy podkreślić znaczenie jednostek władz samorządowych, które mogą zachęcać bądź zniechęcać do rozwoju i lokowania się w obrębie swoich granic administracyjnych określonych typów przemysłów czy profili przedsiębiorstw.9 Możliwe jest
przy wykorzystaniu określonych regulacji prawnych „przyciąganie” przedsiębiorstw
innowacyjnych, zainteresowanych bądź w przeszłości zaangażowanych w działania
ekologiczne, tak zwanych „zielonych” przedsiębiorstw.
Ważne jest również wsparcie instytucjonalne, prawne oraz administracyjne oferowane poprzez różnorodne instytucje działające przy jednostkach samorządowych,
jak inkubatory przedsiębiorczości, fundacje na rzecz rozwoju przedsiębiorczości i innowacji w przemyśle. Jednostki samorządowe to wreszcie często zarządcy gruntów,
infrastruktury oraz usług komunalnych, które są niezbędne do powołania i funkcjonowania parku ekoprzemysłowego.
W procesie tworzenia zaawansowanych struktur przemysłowych analizowane
przykłady międzynarodowe wskazują na zasadność wykorzystania formuły partnerstwa publiczno-prywatnego. Wynikają z tego znaczne korzyści:10
•
oszczędności dla lokalnej społeczności wynikające z inwestycji w sektorze prywatnym, głównie związane z redukcją kosztów utylizacji i oczyszczania odpadów
(zarządzania strumieniami odpadowymi) oraz nieczystości ciekłych, gdyż część
z nich zostanie ponownie wykorzystana;
•
wsparcie dla realizacji dodatkowych projektów ekologicznych;
•
realizacja programów szkoleniowych dla zatrudnionych w strukturach ekoparku;
•
realizacja inwestycji ochrony dziennej dla zatrudnionych w strukturach ekoparku;
•
wsparcie dla czystszej produkcji w przedsiębiorstwach poza granicami ekoparku;
•
wsparcie dla rozwoju mikroprzedsięwzięć.
Rola sektora publicznego związana jest z kształtowaniem polityki planowania
przestrzennego i rozwoju różnorodnych form organizacji podmiotów gospodarczych
w przestrzeni, jak parki czy klastry przemysłowe, w kierunku większej ich strukturalnej heterogeniczności. Istniejące w Polsce charakteryzują się bardzo dużą homogenicznością, wyrażającą się poprzez skupienie na danym terenie podmiotów gospodarR. P. Cote, Thinking Like an Ecosystem, “Journal of Industrial Ecology” 1998 Vol. 2 No. 2.
X. Bai, Industrial Ecology and the Global Impacts of Cities, “Journal of Industrial Ecology” 2007
Vol. 11 No. 2.
10 E. A. Lowe, Eco-Industrial Park Handbook ... op. cit, pp. 2.
8
9
185
czych określonego sektora produkcyjnego (na przykład AGD czy komputerowego).
Stanowi to istotną barierę w procesie realizacji założeń koncepcji ekologii przemysłowej w praktyce gospodarczej, a także dalszego ich rozwoju w kierunku rozwiązań
innowacyjnych organizacyjnie i ekologicznie. Jednostki gospodarcze w procesie poszukiwania najbardziej korzystnej lokalizacji kierują się względami opłacalności ekonomicznej, dostępu do rynków zbytu i korzyści dla strategicznego rozwoju firmy.
Trudno jest oczekiwać samoistnego dążenia podmiotów gospodarczych do lokalizowania się na obszarach stref przemysłowych z zachowaniem zasady heterogeniczności, co jednak w dłuższej perspektywie mogłoby stanowić bazę pod zawiązanie ścisłej
współpracy i powstanie parku ekoprzemysłowego. Powoływanie i rozwój ekoparków
to także działania bardziej kosztowne niż zakładanie tradycyjnych parków czy klastrów przemysłowych, co stwarza możliwości dla sektora publicznego, który jest bardziej przygotowany do finansowania długoterminowego niż prywatne podmioty.
12.3.
MOŻLIWOŚCI ROZWOJU PARKÓW EKOPRZEMYSŁOWYCH
PRZEZ SEKTOR PUBLICZNY (BARIERY I INSTRUMENTY)
Brak zaangażowania się władz lokalnych w Polsce w identyfikację procesów
wsparcia rozwoju parków ekoprzemysłowych wynika z ograniczeń finansowych, braku doświadczenia i kompetencji merytorycznych, niechęci do realizacji przedsięwzięć
partnerstwa publiczno-prywatnego i braku systemowych regulacji w zakresie innowacyjnych kierunków rozwoju przemysłu.
Pierwszym krokiem powinno być zidentyfikowanie potrzeb powoływania takich
struktur przemysłowych poprzez dialog władz lokalnych z przedstawicielami sektora
prywatnego. Brak takich działań stanowi istotną barierę powstawania zaawansowanych struktur przemysłowych. Ideą nadrzędną dla funkcjonowania ekoparków jest
współpraca i porozumienie w sprawie wymiany odpadów pomiędzy przedstawicielami podmiotów gospodarczych przy wsparciu ze strony władz lokalnych. Ograniczone jest także wsparcie finansowe, ze strony samorządów terytorialnych. Jednostki samorządu lokalnego dysponują budżetem, którego wysokość umożliwia głównie realizację zadań obowiązkowych, ograniczając zaangażowanie w działania na rzecz rozwoju zaawansowanych technologii czy też powoływania specjalnych struktur przemysłowych i wsparcia ich dodatkowymi środkami.
Większość jednostek samorządowych nie posiada struktury organizacyjnej przygotowanej do wdrażania i realizowania ekologicznie innowacyjnych przedsięwzięć,
co obrazuje udział samorządów gminnych, w których strukturach administracyjnych
zostały powołane specjalnie jednostki organizacyjne do tworzenia, kierowania i koordynacji innowacyjnych programów środowiskowych wdrażanych na ich obszarze
(rysunek 12.2). Tak niski udział samorządów terytorialnych z jednostkami wyspecjalizowanymi w zagadnieniach środowiskowych, może wynikać ze zbyt niskiej liczby
zaawansowanych inwestycji ekologicznych realizowanych w gminach. Brak jest zatem
uzasadnienia powoływania takich wydziałów w strukturach administracyjnych, przy
186
małych możliwościach finansowych samorządów gminnych dla wspierania opracowywania i wdrażania nowych technologii środowiskowych. Problematyką środowiskową zajmują się inne jednostki organizacyjne gminy, których obszar działań powiązany jest z zarządzaniem środowiskiem naturalnym, takie jak na przykład wydział
gospodarki komunalnej i ochrony środowiska.
Rysunek 12.2.
Obecność w strukturze administracyjnej gminy specjalnej jednostki organizacyjnej/działu
badawczo-rozwojowego/działu do spraw innowacyjnych programów środowiskowych [%]
6
Tak
Nie
94
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych.
Niejako efektem powyżej opisanej sytuacji (braku wyspecjalizowanej jednostki
do spraw środowiskowo-innowacyjnych rozwiązań w strukturze organizacyjnej) jest
brak zainteresowania samorządów gminnych procesem przekształcenia obecnych
na ich obszarach specjalnych stref ekonomicznych w bardziej zaawansowane organizacyjnie i funkcjonalnie struktury przemysłowe, jak park przemysłowy, park technologiczny, park naukowo-przemysłowy, park ekoprzemysłowy (rysunek 12.3). Może
to również być skutkiem identyfikowanych barier wynikających z regulacji prawnych
i dużych środków finansowych niezbędnych na realizację inwestycji, których samorządy nie byłyby w stanie zapewnić. Dodatkowo mogłoby okazać się to nie współmiernie w stosunku do zysków uzyskiwanych z nowej struktury przemysłowej. Może
być to także wynikiem barier organizacyjnych czy formalno-prawnych, które pojawiły
się przy tworzeniu SSE. Możliwe również, że identyfikuje się jako barierę brak zainteresowania ze strony podmiotów gospodarczych uczestniczących obecnie w SSE.
187
Rysunek 12.3.
Zainteresowanie samorządów gminnych przekształceniem specjalnych stref ekonomicznych
w zaawansowane przestrzenne struktury przemysłowe [%]
29
Tak
Nie
71
Pozytywnym i rokującym na przyszłość aspektem jest to, że ponad połowa biorących w badaniu ankietowym11 gminnych samorządów terytorialnych było zaangażowanych w tworzenie różnego typu parków (rysunek 12.4). Może to stanowić o powolnym procesie przechodzenia samorządów gminnych w kierunku bardziej innowacyjnych form organizacji sektora przemysłowego. Jednakże powoływane parki i klastry pozostają wciąż homogeniczne, co stanowi dużą barierę przy przyszłym przekształcania ich w parki ekoprzemysłowe. Duże zaangażowanie gmin w powoływanie
parków przemysłowych, technologicznych i naukowo-przemysłowych, pozwala wnioskować, że są one przekonane o korzyściach jakich dostarcza to zarówno gminie
(wpływy do budżetu, rozwój gospodarczy, napływ innowacyjnych technologii i technik w procesach produkcyjnych, poprawa wizerunku i promocja obszaru), jak i podmiotom gospodarczym. Pozytywna współpraca w zakresie funkcjonowania takich
struktur przemysłowych na obszarach gmin, może przyczynić się do wzrostu zaangażowania samorządów w powoływanie w przyszłości parków ekoprzemysłowych jako
bardziej zaawansowanych form współpracy.
Badania ankietowe przeprowadzone w pierwszej połowie 2011 roku na celowo dobranych
jednostkach samorządu terytorialnego, na których obszarze zlokalizowane są parki przemysłowe, technologiczne, naukowo-przemysłowe.
11
188
Rysunek 12.4.
Udział w przeszłości lub obecnie samorządów gminnych w procesie tworzeniu parków:
przemysłowego, technologicznego, naukowo-przemysłowego oraz innego rodzaju struktur
klastrowych [%]
Tak
47
53
Nie
W obecnych realiach gospodarczych i wciąż powszechnym dostępnie do zasobów władze gminne nie planują przekształceń w kierunku parków ekoprzemysłowych, co może wynikać z braku wiedzy na temat takich możliwości organizacji przemysłu czy też znacznych barierach organizacyjnych bądź finansowych (rysunek 12.5).
Możliwe jest również, że obecnie funkcjonujące struktury spełniają swoje cele i nie ma
potrzeby ich modernizować i przekształcać.
Rysunek 12.5.
Zainteresowanie samorządów gminnych procesem przekształcenia istniejących struktur
przemysłowych na obszarze gminy w park ekoprzemysłowy [%]
19
Tak
Nie
81
189
Negatywnym aspektem jest to, że obecnie niewielka część ankietowanych władz
samorządów terytorialnych jest skłonna do uczestnictwa w procesie tworzenia parków ekoprzemysłowych w przyszłości (rysunek 12.6). Pozwala to wnioskować,
że w sytuacji kiedy takie struktury przemysłowe będą miały swoje uzasadnienie ekonomiczne, zaczną się one pojawiać w praktyce gospodarczej w Polsce.
Rysunek 12.6.
Udział w przyszłości samorządów gminnych w procesie tworzenia parków ekoprzemysłowych [%]
17
Tak
Nie
83
Niezbędne będzie również pokonanie barier identyfikowanych przez władze
gminne (rysunek 12.7). Obecnie największymi barierami towarzyszącymi procesowi
tworzenia parków ekoprzemysłowych są brak regulacji prawnych oraz przeszkody
finansowe i brak wiedzy, dlatego nie dziwi fakt, że władze lokalne nie brały i nie są
zainteresowane udziałem w procesie tworzenia ekoparków. Rysunek 12.7 obrazuje
potencjalne przyczyny określone przez samorządy gminne, które zniechęcają je do
zaangażowania się w proces powoływania ekoparków. Około 42% respondentów
wskazało ograniczone możliwości powoływania takich struktur, 9% respondentów
jako barierę wybrało brak świadomości istnienia takich struktur, a pozostałe odpowiedzi (po 8% wskazań) wskazywały na złożone regulacje prawne przy powoływaniu
parku ekoprzemysłowego oraz brak korzyści dla przedsiębiorstw wynikających
z uczestniczenia w takich strukturach na obszarze gminy. Należałoby zatem podjąć
działania promocyjne w tym kierunku, gdyż obecność przestrzennych struktur przemysłowych na obszarze gmin daje znaczne możliwości przekształcania i rozwijania
ich w struktury bardziej zaawansowane ekologicznie. Narzędzia i instrumenty, którymi dysponują obecnie samorządy gminne nie umożliwiają w pełni zaangażowania
się samorządów lokalnych w tworzenie i partycypację w działalności ekoparków. Brakuje także centralnych regulacji prawnych, które określałyby wymienione procesy.
190
Rysunek 12.7.
Bariery zidentyfikowane przez samorządy gminne w procesie tworzenia
parków ekoprzemysłowych w przyszłości [%]
Brak świadomości istnienia takich
struktur
9
8
33
Brak korzyści dla przedsiębiorstw
wynikających z uczestnictwa w
takich strukturach na obszarze
gminy
Ograniczenia możliwości
powołania takich struktur
8
42
Złożone regulacje prawne przy
powoływaniu parku
ekoprzemysłowego
Inne
Największe potencjalne znaczenie we wspieraniu rozwoju parków ekoprzemysłowych mają instrumenty polityki gospodarczej, przemysłowej, przestrzennej,
ochrony środowiska oraz rozwoju regionalnego i lokalnego, takie jak:
•
ulgi podatkowe dla przedsiębiorców zaangażowanych w struktury parku ekoprzemysłowego;
•
kredyty preferencyjne dla przedsiębiorców inwestujących w rozwój innowacyjnych technologii na terenie zakładu przemysłowego znajdującego się w obrębie
parku ekoprzemysłowego;
•
współfinansowanie innowacyjnych praktyk przemysłowych (proces powstawania parku ekoprzemysłowego) ze środków finansowych jednostek samorządu
terytorialnego, bądź funduszy krajowych;
•
dotacje i subwencje;
•
regulowanie cen surowców pierwotnych i wtórnych przez sektor publiczny;
•
tworzenie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego;
•
narzędzia regulacji bezpośredniej, na przykład związane z transportem i wykorzystaniem odpadów.
Wykorzystanie przez władze centralne, regionalne i lokalne instrumentów polityk: ochrony środowiska, gospodarczej, przemysłowej, przestrzennej oraz polityki
rozwoju regionalnego i lokalnego, jest niezbędne dla powstawania parków ekoprzemysłowych.
191
Wymienione instrumenty, to jedynie kilka z całego „wachlarza” dostępnych do
stosowania w procesie mobilizowania przedsiębiorców do zaangażowania w tworzenie ekoparków. Można do nich również zaliczyć depozyty, zastawy i zalecenia ekologiczne czy wykorzystanie założeń zawartych w dokumentach planistycznych i rozwojowych na szczeblu centralnym (koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju,
strategia rozwoju kraju) do „wymuszenia” określonych działań samorządów na poziomie regionalnym i lokalnym. Instrumentem polityki ochrony środowiska, który
może zostać wykorzystany są również zbywalne prawa do emisji zanieczyszczeń do
powietrza, które mogą posłużyć do stworzenia analogicznego systemu dla handlu
prawami do emisji odpadów.
Przeprowadzone badania wskazują na znaczne bariery formalnoprawne oraz
finansowe, jakie musiałyby zostać pokonane przez władze lokalne. Samorządy gminne
nie dysponują wystarczającymi środkami w budżecie, a z tego wynika brak zainteresowania współpracą z jednostkami gospodarczymi i naukowo-badawczymi w kierunku opracowywania i wdrażania nowych technologii środowiskowych. Wykorzystywaną formą współpracy jest partnerstwo publiczno-prywatne zapewniające realizację
przez podmioty sektora prywatnego zadań ustawowych gminy, jak gospodarka komunalna czy inwestycje drogowe.
***
Poszukiwanie metod ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko
przyrodnicze stanowi ważną problematykę we współczesnej nauce i ma miejsce od
początku procesu industrializacji. W szczególności ważne jest rozpatrywanie tej problematyki w kontekście wykorzystania do tego procesu założeń koncepcji ekologii
przemysłowej. Tworzenie i rozwój struktur będących przykładem metabolizmu
przemysłowego wydaje się nabierać szczególnego znaczenia w kontekście potrzeb
przeciwdziałania dalszemu antropogenicznemu ociepleniu się klimatu i zapobiegania
wprowadzania do środowiska innych zanieczyszczeń.
Dokonanie się realnych zmian w praktyce gospodarczej wymaga przeprowadzenia licznych reform przez władze publiczne na wszystkich poziomach. Rekomenduje
się podmiotom publicznym szczebla centralnego dokonanie zmian w regulacjach
normatywnych. Niezbędne do wdrażania założeń ekologii przemysłowej w Polsce jest
zaostrzanie norm, opłat i kar ekologicznych, które staną się motywacją do poszukiwania nowych technologii produkcji przez podmioty gospodarcze. Należy również przeprowadzić reformy polityk: przestrzennej oraz rozwoju regionalnego i lokalnego.
Wprowadzone zmiany powinny skłonić samorządy lokalne do zwrócenia większej
uwagi na problematykę środowiskową, a jednocześnie zwiększyć dostęp do środków
na finansowanie innowacyjnych inwestycji ekologicznych na poziomie lokalnym.
Analizując ekonomiczne aspekty funkcjonowania struktur ekoprzemysłowych,
należy w szczególności zwrócić uwagę na opłacalność takich działań. Jest ona niewątpliwie uzależniona od branż przemysłowych podmiotów gospodarczych włączonych
w sieć „ekosystemu przemysłowego” oraz od kształtowania się cen na rynkach naturalnych surowców. Na uwadze należy mieć fakt, że ceny surowców mogą być, do pew192
nego stopnia, przedmiotem regulacji wprowadzanej przez organy władzy publicznej
przy pomocy różnych instrumentów, takich jak: koncesje, cła, dotacje/subwencje, instrumenty fiskalne (preferencje podatkowe dla przedsiębiorstw ekoinnowacyjnych),
bezpośrednie inwestycje w sektor B+R lub inne preferencje dla jego rozwoju, celem
rozpowszechniania się w gospodarce przyjaznych środowisku technologii, czy wreszcie interwencyjne kształtowanie cen.
Problematyka funkcjonowania parków przemysłowych, podobnie jak i wiele innych zagadnień ochrony środowiska, ma silnie interdyscyplinarny charakter. Stąd też
prowadzenie studiów i aplikacyjnych badań nad mechanizmami ekonomicznymi i instrumentami zarządzania parkami ekoprzemysłowymi wydaje się mieć duże znaczenie dla wspierania rozwoju i funkcjonowania struktur gospodarczych, a także wprowadzania i realizowania w praktyce gospodarczej zasad zrównoważonego rozwoju.
193
13
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
W POLITYCE REGIONALNEJ
WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO
ALINA WALENIA
Podstawowym celem funkcjonowania samorządu terytorialnego jako podmiotu
gospodarującego i jednocześnie podmiotu sterującego rozwojem lokalnym i regionalnym jest tworzenie możliwie jak najlepszego środowiska życia dla mieszkańców
zgodnie z zasadami racjonalnego gospodarowania i zrównoważonego rozwoju. Zadaniem samorządu terytorialnego jest stworzenie możliwie jak najlepszych walorów
użytkowych zamieszkania, działalności gospodarczej, usług społecznych. Zadanie to
wynika z postanowień Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego, określającej
samorząd terytorialny jako prawo i zdolność społeczności lokalnych do kierowania
i zarządzania zasadniczą częścią spraw publicznych na własną odpowiedzialność
i w interesie ich mieszkańców w granicach określonych prawem1.
Potrzeba prowadzenia w województwie podkarpackim polityki regionalnej wynika z dużego wewnętrznego zróżnicowania rozwoju społecznego i gospodarczego
tego obszaru oraz z występujących znacznych różnic pomiędzy pozostałymi regionami w kraju. Region Podkarpacia zróżnicowany pod względem warunków ekonomicznych, społecznych i gospodarczych posiada duży potencjał wytwórczy i ekonomiczny.
Dysproporcje te wynikają między innymi z peryferyjnego położenia, niedostatecznie
rozwiniętej infrastruktury, niekorzystnej struktury gospodarki z dominacją rozdrobnionego rolnictwa oraz niskiego poziomu kwalifikacji zawodowych ludności. Rozwój
regionalny województwa podkarpackiego jako obszaru najsłabiej rozwiniętego w kraju, to między innymi poprawa poziomu życia jego mieszkańców oraz zniwelowanie
różnic strukturalnych występujących pomiędzy pozostałymi regionami.
Ideą zrównoważonego rozwoju jednostki samorządu terytorialnego jest prowadzenie takiej polityki społeczno-ekonomicznej na danym terenie, która nie będzie odbywała się kosztem przyszłych pokoleń i będzie uwzględniała wymagania i prawa
przyrody. Wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju w regionie Podkarpacia jest
szczególnie istotne. Region ten należy do ścisłej czołówki w kraju ze względu na jakość środowiska przyrodniczego, o czym świadczy drugie miejsce w kraju pod wzglę1
Europejska Karta Samorządu Terytorialnego, Dz. U. z 1994 r. nr 124, poz. 607.
194
dem udziału obszarów prawnie chronionych oraz druga pozycja pod względem udziału powierzchni lasów.2
Z terenu województwa podkarpackiego zgłoszonych zostało do Komisji Europejskiej 21 obszarów Natura 2000 o łącznej szacunkowej powierzchni około 490 tys. ha,
stanowiącej 27,5% powierzchni województwa.
W świetle zasygnalizowanego problemu wdrażania zasad zrównoważonego
rozwoju, z uwzględnieniem zadań w tym zakresie należących do samorządu województwa, scharakteryzowane zostały przesłanki warunkujące ten proces w regionie
Podkarpacia. Analizując materiał empiryczny przedstawiono kierunki rozwoju, priorytety i obszary aktywności województwa podkarpackiego określone w strategii rozwoju stanowiącej narzędzie wdrażania zrównoważonego rozwoju. Przedstawiono założenia dokumentów programowych, istotnych w zakresie wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju. Z wykorzystaniem danych statystycznych scharakteryzowano
miejsce regionu w rankingu krajowym i Wspólnoty Europejskiej oraz kierunki pożądanych zmian mających na celu podniesienie konkurencyjności i innowacyjności Podkarpacia. Przedmiotem oceny był potencjał innowacyjny oraz infrastruktura badawczo-rozwojowa i jej wpływ na zrównoważony rozwój województwa podkarpackiego.
Do przeprowadzenia oceny wykorzystane zostały dane publikowane przez GUS
za lata 2005-2010 oraz sprawozdania z realizacji dokumentów programowych dotyczących rozwoju Podkarpacia.
13.1.
ROLA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W PROCESACH WDRAŻANIA
ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO
Rozwój regionalny to zadanie województwa samorządowego będącego efektem
regionalizacji wynikającej z prawnych ustaleń w dziedzinie podziału administracyjnego kraju na jednostki administracyjne. W warunkach polskich, układ lokalny tworzą
gminy i powiaty, a układ regionalny województwa. Rozwój regionalny można zdefiniować jako:3
•
proces pozytywnych przemian w postaci wzrostu ilościowego oraz zmian o charakterze jakościowym w danej jednostce terytorialnej, uwzględniających potrzeby, priorytety i preferencje oraz uznawane systemy wartości mieszkańców;
•
zharmonizowane i systematyczne działanie społeczności, władzy publicznej oraz
pozostałych podmiotów funkcjonujących w danej jednostce terytorialnej, zmierzające do kreowania nowych i poprawy istniejących walorów użytkowych, tworzenia korzystnych warunków dla gospodarki oraz zapewnienia ładu przestrzennego i ekologicznego;
2
3
Dane za 2010 r. na podstawie: Raport – Polska 2011, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego.
Z. Szymla, Determinanty rozwoju regionalnego, Wyd. Ossolineum, Wrocław 2006.
195
działania podejmowane z woli regionalnych aktorów (samorządów, podmiotów
gospodarczych, stowarzyszeń i innych) z uwzględnieniem waloryzacji miejscowych zasobów, uwzględniającej specyfikę terytorialną.
Efekty rozwoju regionalnego są uzależnione od kształtowania się wzajemnych
relacji podstawowych jego elementów takich, jak:
•
potrzeby, preferencje i uznania systemów wartości mieszkańców;
•
funkcje (rodzaje działalności);
•
zagospodarowanie przestrzeni, środowiska przyrodniczego i kulturowego. 4
Skala i tempo rozwoju regionalnego uzależnione są nie tylko od kształtowania
się i wzajemnych proporcji czynników wewnętrznych, ale także od uwarunkowań zewnętrznych w postaci szans i zagrożeń tkwiących w otoczeniu danego regionu. Wśród
tych uwarunkowań można wyróżnić5:
•
wyznaczniki rzeczywiste – ogólny poziom rozwoju gospodarczego kraju, struktura gospodarki narodowej, jej miejsce w gospodarce światowej, poziom zaawansowania technologicznego, poziom inflacji, struktura demograficzna ludności, poziom edukacji, rozmiary i kwalifikacje siły roboczej, stan środowiska przyrodniczego, zasoby naturalne i sposoby ich wykorzystania;
•
wyznaczniki formalne – system prawny, krajowa strategia i polityka rozwoju,
składająca się z wielu rodzajów polityki sektorowo-finansowej, przekształceń
strukturalnych, przemysłowej, rolnej, społecznej, zagospodarowania przestrzennego, regionalnej, zagranicznej, edukacji, ochrony zdrowia, kształtujących i
modyfikujących przebieg procesów społeczno-gospodarczych w skali kraju oraz
obejmujących sferę oddziaływania władzy państwowej na gminy, powiaty i województwa samorządowe.
Rozwój regionalny jest procesem złożonym i wieloaspektowym, dokonującym
się w sferze:
•
gospodarczej poprzez ilościowy, jakościowy i strukturalny rozwój podmiotów
gospodarczych, który należy utożsamiać ze zwiększaniem rozmiarów zatrudnienia, wprowadzaniem nowych produktów i usług oraz doskonaleniem istniejących, rozszerzaniem rynków zbytu, wprowadzaniem nowych technologii, inwestowaniem;
•
społecznej poprzez poprawę warunków i zakresu świadczenia usług w sferze
edukacji, opieki zdrowotnej, opieki społecznej, mieszkalnictwa, bezpieczeństwa
i porządku publicznego sportu i rekreacji oraz kultury i sztuki;
•
przestrzennej poprzez racjonalne rozmieszczenie ludności i rodzajów działalności (funkcji) w przestrzeni oraz racjonalne wykorzystanie i zagospodarowanie
przestrzeni;
•
ekologicznej poprzez ochronę cennych zasobów i walorów ekologicznych oraz
przeciwdziałanie zanieczyszczeniom środowiska przyrodniczego;
•
J. Szlachta, Polityka regionalna UE. Materiały Szkoleniowe, UKIE, Warszawa 2008.
D. Strahl, Dysproporcje rozwojowe w regionalnej przestrzeni UE, „Samorząd Terytorialny” 2004
nr 11.
4
5
196
kulturowej poprzez troskę o zachowanie zabytków kultury materialnej, tradycji
historycznych, pielęgnowanie, kształtowanie i rozwijanie tożsamości lokalnej
i regionalnej.6
Rozwój lokalny i regionalny jest wielopłaszczyznowym i kompleksowym procesem przemian, powodujących poprawę jakości środowiska życia mieszkańców
i wzrost konkurencyjności danej jednostki samorządowej. Rozwój regionalny,
a w konsekwencji jakość środowiska życia mieszkańców danej jednostki administracyjnej i wzrost jej konkurencyjności w stosunku do otoczenia uzależniony jest od
rozmiarów zainwestowanego kapitału prywatnego i publicznego. W finansowaniu
rozwoju regionalnego można wyróżnić trzy rodzaje kapitału inwestycyjnego:
•
kapitał lokalnych inwestorów (mieszkańcy, istniejące podmioty gospodarcze);
•
kapitał zewnętrzny podmiotów gospodarczych (krajowy, zagraniczny, prywatny,
publiczny);
•
kapitał własny lub zgromadzony z różnych źródeł samorządu terytorialnego
(pożyczki, kredyty, obligacje, dotacje, subwencje, pomoc zagraniczna i środki UE).
Kapitał samorządu terytorialnego przeznaczony jest na tworzenie jak najlepszych warunków dla dalszego rozwoju istniejących podmiotów gospodarczych, a także przyciągnięcia nowych inwestorów z zewnątrz, którzy zainwestują własny kapitał
wpływający pozytywnie na zdynamizowanie procesów rozwoju gospodarki lokalnej
i regionalnej. Dynamikę rozwoju regionalnego, będącego procesem wszelkich zmian
zachodzących w regionie kształtują następujące czynniki:
•
czynniki ekonomiczne – wielkość i sposób funkcjonowania regionalnego rynku
dóbr i usług, tendencje zmian na regionalnym rynku pracy, dynamika popytu regionalnego i zmiany w jego strukturze, zmiany dochodów ludności, przedsiębiorstw i organów samorządu terytorialnego działających w regionie, możliwości wsparcia ze środków UE, polityki makroekonomicznej w kraju;
•
czynniki społeczne – zmiany w ruchu naturalnym i strukturze ludności, tempo
i charakter procesów urbanizacji, aglomeracji i metropolizacji, zmiany w poziomie i w stylu życia, w poziomie wykształcenia, innowacyjność i przedsiębiorczość władz i społeczeństwa, sprawność funkcjonowania samorządów terytorialnych i ich organów, udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji lokalnych
i regionalnych;
•
czynniki techniczne i technologiczne – wzrost kapitału trwałego i zmiany w jego
strukturze, unowocześnienie struktury rzeczowej aparatu wytwórczego, rozwój
zaplecza techniczno – badawczego i wdrożeniowego, poprawa jakości produkcji,
rozwój i doskonalenie infrastruktury technicznej;
•
czynniki ekologiczne – występowanie zasobów naturalnych, postęp w zakresie
ochrony środowiska przyrodniczego, świadomość i kultura ekologiczna społeczeństwa.7
•
6
7
Z. Silski, Elementy polityki regionalnej, Wyd. Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 2004.
Z. Szymla, Determinanty rozwoju regionalnego, Wyd. Ossolineum, Warszawa 2009.
197
W rozwoju lokalnym i regionalnym uczestniczy zbiór współzależnych podmiotów gospodarujących, działających na terenie określonej jednostki samorządu terytorialnego, z których każdy spełnia określone funkcje i dąży do realizacji własnych
celów. Działalność samorządu polega na organizowaniu, wspieraniu i stymulowaniu
rozwoju gospodarczego, racjonalnym zagospodarowaniu przestrzeni, ochronie zasobów środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego. Wraz z rozwojem procesów decentralizacji władzy i zastępowania rozwoju gałęziowo – branżowego nową
logiką rozwoju terytorialnego, samorząd terytorialny stał się nowym podmiotem
ingerencji w procesy rynkowe, a także ich aktywnym uczestnikiem. Prowadząc politykę rozwoju oddziałuje bezpośrednio lub pośrednio na skalę, tempo, strukturę i kierunki rozwoju gospodarczego i zaspakajania potrzeb społecznych. Interwencjonizm
samorządowy można zdefiniować jako kompleks oddziaływań władz samorządowych
na niezależne podmioty gospodarujące (zlokalizowane na podległym im obszarze)
za pomocą określonych instrumentów i metod (oddziaływanie pośrednie) oraz decyzji
administracyjnych i alokacyjnych (oddziaływanie bezpośrednie), zmierzających
do wprowadzenia oraz utrzymania trwałego i zrównoważonego rozwoju gminy czy
regionu.
Nadrzędnym celem funkcjonowania samorządu terytorialnego, jako podmiotu
gospodarującego i jednocześnie podmiotu sterującego rozwojem lokalnym i regionalnym, jest tworzenie możliwie jak najlepszego środowiska życia dla mieszkańców,
zgodnie z zasadami racjonalnego gospodarowania i zrównoważonego rozwoju. Dotyczy to głównie najlepszych walorów użytkowych zamieszkania, działalności gospodarczej, usług społeczno – komunalnych i administracyjnych, zagospodarowania przestrzennego, środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego. Samorząd terytorialny ponosi odpowiedzialność za organizację strukturę funkcjonowanie oraz rozwój
środowiska życia mieszkańców, a także wzrost konkurencyjności. Władze samorządowe powinny świadomie, systematycznie, kompleksowo i celowo podejmować działania na rzecz dynamizowania procesów rozwojowych. Władze samorządowe muszą
uwzględniać potrzeby, priorytety, preferencje i uznawane systemy wartości mieszkańców, a także funkcjonujących podmiotów gospodarczych, potencjalnych inwestorów i mieszkańców. Działania władz samorządowych muszą uwzględniać wymogi
racjonalnego zagospodarowania przestrzeni, ochrony środowiska przyrodniczego
i dziedzictwa kulturowego oraz zasadę zrównoważonego rozwoju.
Podstawowym zadaniem władz samorządowych w sferze lokalnego i regionalnego rozwoju powinno być:
•
wspieranie rozwoju funkcjonujących na terenie gminy i regionu podmiotów
gospodarczych, czyli istniejącej bazy produkcyjno – usługowej;
•
sterowanie rozwojem gminy i regionu w taki sposób aby kreować i stymulować
powstawanie określonych walorów użytkowych będących źródłem korzyści
lokalizacyjnych dla potencjalnych inwestorów, mieszkańców i turystów;
•
skuteczne działanie na rzecz jak najlepszego wykorzystania walorów użytkowych, w celu wzrostu konkurencyjności gospodarki lokalnej i regionalnej oraz
dynamizowania rozwoju gminy i regionu jako całości.
198
Władze samorządowe jako podmiot gospodarujący i jednocześnie podmiot sterujący rozwojem lokalnym powinny mieć na uwadze cztery rodzaje postępowania
zorientowanego na:
•
zapewnienie względnej równowagi pomiędzy potrzebami i preferencjami społecznymi, funkcjami oraz zagospodarowaniem przestrzeni;
•
eliminowanie lub łagodzenie występujących sprzeczności i konfliktów pomiędzy
podmiotami gospodarującymi funkcjonującymi na ich terenie;
•
optymalne wykorzystanie zasobów własnych (ludzkich, finansowych, infrastrukturalnych, przestrzennych i ekologicznych), które determinują poziom atrakcyjności lokalizacyjnej gminy i regionu dla ludności i podmiotów gospodarczych;
•
stałe monitorowanie otoczenia, poszukiwanie w nim szans i unikanie zagrożeń
(barier) dla rozwoju gminy i regionu.
W warunkach funkcjonowania we Wspólnocie Europejskiej społeczeństwa informacyjnego znaczenie ma wzrost konkurencyjności jednostek samorządu terytorialnego. Konkurencyjność to zdolność danej jednostki terytorialnej do zmian systemu
i jego relacji z otoczeniem lub inaczej proces rozwojowy charakteryzujący się nie tylko
wysoką dynamiką, ale i właściwą wagą zmian strukturalnych w gospodarce, przebiegających w warunkach zachowania jej otwartości, oparty na:
•
sprawnym i efektywnym wykorzystaniu zasobów i zarządzania procesami
gospodarczymi w gospodarce regionalnej i lokalnej;
•
wykorzystaniu odpowiedniej kombinacji czynników wzrostu zarówno wewnętrznego jak i zewnętrznego, skierowanej między innymi na kształtowanie
atrakcyjności regionu i gminy dla zagranicznych inwestorów oraz na pobudzanie
aktywności i kreatywności inwestorów miejscowych w celu zwiększenia ich
możliwości ekspansji na rynku krajowym i zagranicznym.
Czynniki decydujące o zdolności regionów i gmin do budowania przewagi konkurencyjnej i o poziomie konkurencyjności wynikają z cech ich zasobów i produktów
oraz relacji z otoczeniem. Konkurencyjność jednostek samorządowych kształtuje się
pod wpływem czynników mierzalnych i niemierzalnych. Wśród nich można wyróżnić
czynniki:
•
zewnętrzne – wynikające z relacji z otoczeniem w wymiarze międzynarodowym
i krajowym oraz wewnętrzne wynikające z potencjału społecznego i gospodarczego, stanu posiadania i dostępności zasobów oraz działalności władz samorządowych – umiejętność zarządzania zasobami, tworzenia klimatu dla przedsiębiorczości, innowacyjność działań;
•
makroekonomiczne (ogólnie determinujące rozwój, na które władze samorządowe nie mają wpływu) – do najważniejszych można zaliczyć decyzje podejmowane na szczeblach międzynarodowych, przykładowo porozumienia o wolnym
handlu i mikroekonomiczne o większym lokalnym zróżnicowaniu, na które władza samorządowa ma znaczny wpływ.
Zasadniczą ideą przewodnią zrównoważonego rozwoju jest zachowanie środowiska i zasobów przyrodniczych dla przyszłych pokoleń, ale nie tylko poprzez pojmowaną tradycyjnie bezpośrednią ochronę środowiska, ile głównie poprzez zmianę
199
modelu rozwoju cywilizacyjnego. Zmiany powinny polegać na bardziej przyjaznym
środowisku przyrodniczemu modelu konsumpcji, zmianie systemu wartości oraz
takim sposobie gospodarowania, przy którym presja ta nie przekracza jego zdolności
do samoregeneracji8. Istotą zrównoważonego rozwoju jest zapewnienie trwałej poprawy jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń poprzez kształtowanie właściwych proporcji między kapitałem ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym9.
Przyjmuje się założenie, że poprawa, a co najmniej niepogarszanie stanu środowiska
przyrodniczego powinno być jednym z podstawowych czynników warunkujących
rozwój społeczno-gospodarczy, zagospodarowanie przestrzenne i poprawę jakości
życia ludności. Rozwój zrównoważony to nadanie postępowi cywilizacyjnemu kierunku zachowującego w sposób trwały zasoby i walory środowiska przyrodniczego oraz
czynna jego ochrona. Zrównoważony rozwój nastawiony jest na utrzymanie zdrowia
biosfery i umiejętne gospodarowanie kluczowymi zasobami powietrza atmosferycznego powietrza atmosferycznego, wody, gruntów, przyrody i minerałów, od których
zależy dobrobyt ludzi. Pojęcie rozwoju w kontekście ekologicznym nie dotyczy tylko
rozwoju społeczno-gospodarczego samego w sobie, ale ma daleko szersze cele w postaci jakości życia społeczeństwa. W tej koncepcji rozwój jest traktowany jako proces
zmierzający do utrzymania i poprawy jakości życia ludzkiego w granicach wytrzymałości ekosystemów, stanowiących podstawę tego życia. Ponadto akcentuje się wyraźnie, że zrównoważony rozwój, zaspakajając potrzeby obecnego pokolenia, zapewnia
ich zaspokojenie również pokoleniom przyszłym, chroniąc środowisko przyrodnicze,
tak aby utrzymać jego zdolność do samoregulacji. Na zrównoważony rozwój składają
się cztery podstawowe elementy:
•
planowanie dla przyszłości (rozwiązując dzisiejsze problemy, nie zapomina
o przyszłych pokoleniach i jego potrzebach);
•
planowanie dla środowiska życia człowieka, obejmującego elementy zarówno
przyrodnicze jak i antropogeniczne;
•
zapewnienie sprawiedliwego dostępu do zasobów przyrodniczych obecnych
i przyszłych pokoleń;
•
szeroki udział różnych grup społecznych w podejmowaniu decyzji dotyczących
kierunków i tempa procesów rozwojowych.
Istotą zrównoważonego rozwoju jest dążenie do harmonizowania społecznej,
ekonomicznej, przestrzennej sfery życia człowieka ze sferą przyrodniczą i wykorzystanie efektów harmonizacji do wzrostu jakości życia ludności oraz kształtowania
procesów rozwojowych. Do głównych zadań harmonizacji można zaliczyć:
•
stawianie jakości życia ludności w wymiarze wielopokoleniowym i jako podstawowe kryterium rozwoju;
•
jednoczesne zwiększanie lub co najmniej niepogarszanie efektów ekologicznych,
społecznych, gospodarczych działań ludzkich;
8 K. Równy, Koncepcja zrównoważonego rozwoju w prawie wspólnotowym i w polskiej rzeczywistości, „Przegląd Prawa Europejskiego” 2006 nr 12.
9 B. Piontek, Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008.
200
uzyskiwanie efektów synergicznych z harmonijnych działań ludzkich;
wykorzystanie naturalnych procesów i stanów systemów przyrodniczych bez
powodowania trwałego ich zaburzenia;
•
wybór lub kształtowanie technologii, zagospodarowania przestrzennego oraz
programów gospodarczych i społecznych zapobiegających niszczeniu struktur
i procesów przyrodniczych;
•
wpisanie ochrony środowiska w system społeczno – ekonomiczny na możliwie
najniższym poziomie organizacyjnym (gospodarstwo domowe, przedsiębiorstwo, gmina).
Priorytetem zrównoważonego rozwoju jednostki samorządu terytorialnego powinno być podniesienie jakości życia jej mieszkańców, przede wszystkim poprzez zapewnienie godziwych standardów zamieszkania, zatrudnienia, zagospodarowywania
wolnego czasu obywateli z zachowaniem należytego bezpieczeństwa i użytkowania
środowiska naturalnego. Uwzględniając z kolei priorytety Unii Europejskiej w zakresie zrównoważonego rozwoju władze lokalne powinny skupić uwagę na następujących obszarach tego rozwoju, które dotyczą: klimatu, zdrowia, zjawiska wykluczenia
społecznego, starzenia się społeczeństwa, zarządzania zasobami naturalnymi oraz
transportu10. Wszelkie działania w tym zakresie winny charakteryzować się: spójnym
i przejrzystym działaniem, potrzebą uwzględniania kontekstu globalnego, adekwatnością ponoszonych kosztów pieniężnych, innowacyjnością, inwestycjami w badania
oraz skuteczniejszą komunikacją wewnątrz społeczności lokalnej.
•
•
13.2.
PROGRAMOWANIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU REGIONU
WEDŁUG STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO
Strategia rozwoju danej jednostki samorządu terytorialnego to długookresowy
perspektywiczny program działania określający strategiczne cele rozwoju oraz
przyjmujący takie kierunki i priorytety działania (cele operacyjne i zadania realizacyjne), a także alokację środków finansowych, które są niezbędne do realizacji przyjętych
celów i założeń.
Podstawowym instrumentem sterowania zrównoważonym rozwojem jednostek
samorządu terytorialnego jest Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego. Dokument ten uchwalany jest przez właściwy organ stanowiący i jest
podstawą do opracowania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.
Studium to nie posiada charakteru prawa miejscowego, lecz jest wewnętrznym aktem
władz danej jednostki. W konsekwencji zobowiązuje on władze samorządowe do realizacji określonej polityki przestrzennej oraz kierunków rozwoju gospodarczego.
Należy więc w tym dokumencie wyznaczyć pewne długookresowe cele zrównoważo-
A. Skowroński, Zrównoważony rozwój perspektywą dalszego postępu cywilizacyjnego, „Problemy Ekorozwoju” 2008 nr 2.
10
201
nego rozwoju jednostki samorządu terytorialnego w celu zachowania harmonii społecznej, ekonomicznej oraz przyrodniczej na danym obszarze.
Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2015 jest podstawowym dokumentem programowym samorządu województwa, opracowanym według obowiązujących w Polsce i UE zasadach programowych rozwoju regionalnego.
Strategia stanowi podstawę opracowania programów wojewódzkich, wieloletnich
programów inwestycyjnych oraz kontraktu wojewódzkiego, a również jest dokumentem niezbędnym do pozyskiwania i zarządzania funduszami strukturalnymi i Funduszem Spójności. Koniecznym warunkiem uzyskania wsparcia finansowego ze środków
publicznych dla każdego indywidualnego projektu realizowanego w województwie
jest jego zgodność z zapisami tego dokumentu. Strategia Rozwoju określa najważniejsze dziedziny aktywności województwa, którymi są:
•
kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców;
•
pobudzanie aktywności gospodarczej;
•
podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa;
•
racjonalne wykorzystanie zasobów środowiska kulturowego i przyrodniczego
przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń;
•
kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego.
Strategia rozwoju składa się z dwóch części: diagnostycznej, podsumowanej analizą SWOT, czyli listą mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń, a także bilansem
województwa, oraz właściwej strategii zawierającej rozstrzygnięcia strategiczne,
na które składają się priorytety rozwoju, cele strategiczne i kierunki działań. W końcowej części dokumentu dokonano szacunku wydatków finansowych z uwzględnieniem
reguł montażu finansowego oraz przedstawiono zasady monitoringu i oceny strategii.
Celem strategii rozwoju województwa podkarpackiego jest przyspieszenie rozwoju i strukturalnego dostosowania Podkarpacia oraz poprawa poziomu życia jego
mieszkańców. Cel ten zgodnie z postanowieniami strategii rozwoju powinien być
osiągnięty przede wszystkim poprzez przeciwdziałanie marginalizacji regionu przy
równoczesnym podnoszeniu jego konkurencyjności. Proces ten zmierzający do rozwoju regionu powinien odbywać się przy zachowaniu zasady zrównoważonego rozwoju
sieci ośrodków miejskich i obszarów wiejskich województwa. Ramy Strategii rozwoju
województwa podkarpackiego stanowi 6 priorytetów, wynikających z wizji zrównoważonego rozwoju i obejmujących wszystkie pola strategiczne:
•
Priorytet 1. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich oraz modernizacja strukturalna rolnictwa.
•
Priorytet 2. Tworzenie warunków dla rozwoju przedsiębiorczości i wzrostu konkurencyjności jako podstawa rozwoju gospodarczego i przeciwdziałania bezrobociu, rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw.
•
Priorytet 3. Rozwój kultury i ochrona walorów przyrodniczych i krajobrazowych
regionu jako warunek podniesienia konkurencyjności produktu turystycznego.
•
Priorytet 4. Zbudowanie systemu gwarantującego wzrost kapitału ludzkiego województwa, zgodnie ze współczesnymi trendami rozwoju cywilizacji.
202
Priorytet 5. Modernizacja podstawowego układu komunikacyjnego województwa, oraz rozwój infrastruktury technicznej w zakresie gospodarki wodnej
i ochrony środowiska.
•
Priorytet 6. Rozwój współpracy gospodarczej z Ukrainą, Słowacją oraz współpracy międzynarodowej z regionami innych krajów.
Sformułowana w Strategii regionalnej wizja rozwoju województwa podkarpackiego opisuje przyszły pożądany stan – uzasadniony aspiracjami społeczności regionalnej – do osiągnięcia którego będzie dążyć polityka rozwoju samorządów terytorialnych w regionie.
Celem ogólnym strategii rozwoju województwa podkarpackiego jako obszaru
słabiej rozwiniętego jest: przyspieszenie rozwoju i strukturalnego dostosowania regionu oraz poprawa poziomu życia jego mieszkańców. Dla osiągnięcia celu ogólnego
niezbędne jest przeciwdziałanie marginalizacji dużych środowisk społecznych oraz
równoczesne podnoszenie konkurencyjności regionu Podkarpacia (rysunek 13.1).
Procesy rozwoju regionu Podkarpacia powinny odbywać się przy zachowaniu
zasady zrównoważonego rozwoju sieci ośrodków miejskich i obszarów wiejskich województwa.
Procesami marginalizacji dotkniętych jest wiele środowisk społecznych (szczególnie na obszarach wiejskich) są one w dużym stopniu wyłączone z uczestniczenia w
efektach procesów rozwojowych kraju. Zjawisko pogłębiającego się procesu marginalizacji regionu określane jest dużym odsetkiem ludności wiejskiej (około 50%) utrzymującej się ze źródeł niezarobkowych (renty, emerytury, zasiłki). Polityka zrównoważonego rozwoju województwa zmierza do zahamowania i odwrócenia tych procesów.
•
Rysunek 13.1.
Misja rozwoju województwa podkarpackiego
Źródło: opracowanie własne na podstawie Strategii rozwoju województwa podkarpackiego.
Podnoszenie konkurencyjności oznacza dla województwa podkarpackiego równoczesne:
•
przyspieszenie procesów i skuteczną restrukturyzację tradycyjnych przemysłów
i ośrodków przemysłowych;
203
rozwój i wzmocnienie funkcji metropolitalnych stolicy regionu;
eliminację luki infrastrukturalnej i zwiększenie stopnia urbanizacji regionu, przy
równoczesnym wzmocnieniu roli i atrakcyjności inwestycyjnej miast średniej
wielkości.
Wymienione działania zostały uwzględnione w strategii regionalnej i określone
w formie pola strategicznego, wokół których zbudowana została wizja zrównoważonego rozwoju oraz wskazane zostały kierunki zmian.
•
•
13.3.
POLA STRATEGICZNE ROZWOJU WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO
ORAZ POŻĄDANE KIERUNKI ZMIAN
Analizując bilans strategiczny wyróżniono 6 punktów ciężkości – pól strategicznych, wokół których będzie skupiał się rozwój województwa podkarpackiego. Sformułowanie kierunków rozwoju województwa podkarpackiego to wskazanie kluczowych
obszarów aktywności społecznej i gospodarczej oraz określenie dla nich wizji rozwoju. Zrównoważony rozwój regionu podkarpackiego to wspieranie następujących priorytetów:
•
obszary wiejskie;
•
przedsiębiorczość;
•
kultura, turystyka i ochrona przyrody;
•
kapitał ludzki;
•
infrastruktura;
•
współpraca międzynarodowa.
W ramach każdego z priorytetów sformułowano pożądane tendencje rozwojowe,
które polityka regionalna winna wspierać. Jeżeli te pozytywne tendencje, kierunki uda
się wzmocnić i rozwinąć, efektem ich realizacji będzie osiągnięcie przez województwo
podkarpackie przyszłej pozycji na tle Polski – w gronie średnio rozwiniętych obszarów kraju. Osiągnięcie tej pozycji wychodzi jednak poza horyzont czasowy przyjęty
dla średniookresowej strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2004-2006.
Obszary wiejskie dominują w strukturze przestrzennej regionu, a ich rozwój
wymaga wspierania ze strony zewnętrznych źródeł finansowania. Docelowe kierunki
zmian mające na celu rozwój regionalny to:
•
podniesienie poziomu wiedzy ludności mieszkającej na wsi (kształcenie, dokształcanie, zmiana kwalifikacji);
•
poprawa struktury obszarowej, w tym rozłogu gospodarstw, z rozgraniczeniem
na gospodarstwa rozwojowe i socjalne;
•
pobudzanie na obszarach wiejskich aktywności, będących źródłem uzyskiwania
dodatkowych dochodów przez ludność, takich jak przetwórstwo rolno – spożywcze czy agroturystyka;
•
tworzenie się grup producenckich oraz wzmocnienia roli rolników na rynku
produktów rolnych;
204
rozwój proekologicznego systemu produkcji rolniczej, w powiązaniu z ochroną
zasobów środowiska naturalnego;
•
wykorzystanie walorów dziedzictwa kulturowego dla potrzeb turystyki na terenach wiejskich.
Długofalowa tendencja rozwojowa obszarów wiejskich powinna polegać na
wzroście wielkości przeciętnego gospodarstwa rolnego oraz na stopniowym odpływie
ludności wiejskiej do zajęć pozarolniczych i miast średniej wielkości.
Ważnym polem strategicznym wizji rozwoju województwa jest przedsiębiorczość. Silny sektor małych i średnich przedsiębiorstw umożliwi złagodzenie trudnej
sytuacji na rynkach pracy w obszarach problemowych województwa i stanie się trwałym składnikiem bazy ekonomicznej regionu. Dlatego na tym polu za pożądane powinny być takie tendencje rozwojowe, jak:
•
rozwój małych i średnich przedsiębiorstw na obszarach wiejskich, w tym rozwój
technologiczny i transfer innowacji w przetwórstwie rolno-spożywczym;
•
umocnienie się w strukturze gospodarczej regionu grupy przedsiębiorstw średniej wielkości o wysoko przetworzonej produkcji – pracujących na rzecz dużych
przedsiębiorstw, odgrywających istotną rolę w rozwoju wymiany międzynarodowej;
•
umacnianie się instytucji otoczenia biznesu, w tym wzmocnienie sieci inkubatorów przedsiębiorczości i stref aktywności gospodarczej;
•
podniesienie konkurencyjności gospodarki województwa podkarpackiego przy
wykorzystaniu istniejącego potencjału naukowo-badawczego, związanego głównie z Politechniką Rzeszowską oraz potencjału technicznego i kultury przedsiębiorstw w tradycyjnych sektorach przemysłowych (lotniczym, chemicznym,
szklarskim, elektro-maszynowym, zbrojeniowym, rolno-spożywczym) w celu ich
modernizacji technologicznej i transferu innowacji; powstawanie nowych aktywności gospodarczych zaawansowanych technologicznie spodziewane jest
również poprzez aktywizację istniejących w województwie specjalnych stref
ekonomicznych.
Szczególnie istotnym polem wizji rozwoju województwa jest sektor turystyczny,
którego podstawą jest dobrze zachowane środowisko przyrodnicze oraz dziedzictwo
kultury. Ważnym źródłem ożywienia gospodarczego będzie szeroka popularyzacja
walorów turystyczno-uzdrowiskowych Karpat, Pogórza i Roztocza poprzez wzbogacanie istniejących oraz kreowanie nowych produktów turystycznych. Zmiany w tym
kierunku powinny uwzględniać:
•
tworzenie się nowoczesnej infrastruktury turystycznej w Bieszczadach, Beskidzie Niskim, na Pogórzu i Roztoczu, która musi uwzględniać zagadnienia z zakresu ochrony przyrody;
•
tworzenie nowoczesnej infrastruktury rekreacyjnej w miejscowościach i ośrodkach satelickich dla dużych ośrodków miejskich jak: Rzeszów, Krosno, Przemyśl,
Mielec, Stalowa Wola;
•
łączenie tradycyjnej kultury ludowej regionu oraz imprez kulturalnych (spotkania polonijne, festiwale, widowiska) z ruchem turystycznym;
•
205
integrację społeczeństwa regionu poprzez kulturę;
promocję regionu w kraju i za granicą poprzez realizację istniejących oraz nowych
międzynarodowych i ogólnopolskich projektów z dziedziny kultury (przykładowo
Festiwal Muzyki w Łańcucie, Światowy Festiwal Polonijnych Zespołów Folklorystycznych) oraz ochrony przyrody (przykładowo program „Zielone Karpaty”);
•
wyszukiwanie walorów historyczno-kulturowych oraz krajobrazowych służących budowaniu tożsamości poszczególnych obszarów;
•
edukację ludności w zakresie recepcji i obsługi ruchu turystycznego, ochrony
środowiska i rolnictwa ekologicznego.
Równorzędnym warunkiem rozwoju turystyki i aktywizacji tych terenów jest
rozbudowa systemu ochrony przyrody i krajobrazu oraz wprowadzenie programu
ochrony dóbr dziedzictwa kulturowego, a w szczególności wprowadzenie preferencji
inwestycyjnych przy renowacji obiektów zabytkowych.
Sektor turystyczny i sektory z nim współpracujące będą stanowić źródło miejsc
pracy i dochodów znaczącej liczby ludności województwa i przyczynią się do ukształtowania nowego, atrakcyjnego wizerunku w kraju i za granicą.
Ważnym polem strategicznym stanowiącym podstawę trwałego rozwoju województwa podkarpackiego jest kapitał ludzki. Zasoby ludzkie oraz zwiększenie stopnia
mobilności zawodowej ludności obszarów wiejskich warunkują racjonalne wykorzystanie wewnętrznych potencjałów rozwojowych regionu. Pożądane tendencje rozwojowe w tym polu są następujące:
•
wzmocnienie szkolnictwa wyższego poprzez rozwój środowiska akademickiego,
wzrost liczby kadry profesorskiej oraz wzmocnienie potencjału uczelni wyższych;
•
ukierunkowanie edukacji zawodowej – w tym system przekwalifikowania zawodowego – na potrzeby przedsiębiorstw i rozwój przedsiębiorczości oraz potrzeby zrestrukturyzowanego rolnictwa i rozwiniętego sektora turystycznego;
•
podniesienie poziomu i jakości kształcenia oraz zwiększenie dostępności mieszkańców obszarów wiejskich do edukacji na poziomie średnim i wyższym;
•
tworzenie warunków do rozwoju lecznictwa specjalistycznego w regionie;
•
stworzenie osobom niepełnosprawnym dogodnych warunków do nauki i podnoszenia kwalifikacji zawodowych;
•
rozwinięcie edukacji obywatelskiej oraz wspieranie działań organizacji pozarządowych dla tworzenia warunków do budowy społeczeństwa obywatelskiego;
•
uwzględnianie w programach nauczania zasad zrównoważonego rozwoju.
Eliminacja luk występujących w infrastrukturze regionu stanowi pole strategicznego myślenia o przyszłości województwa podkarpackiego. Podniesienie poziomu
wyposażenia w urządzenia i sieci infrastrukturalne oraz zwiększenie dostępności komunikacyjnej pozwoli na zmniejszenie dystansu konkurencyjnego do bardziej rozwiniętych regionów kraju oraz zwiększy jego atrakcyjność dla inwestorów. Kierunki
zmian w tym zakresie powinny obejmować w szczególności:
•
budowę autostrady A-4, przebudowę drogi krajowej nr 19 do parametrów drogi
ekspresowej, połączenie województwa drogą krajową nr 9 z centrum kraju, modernizację dróg krajowych prowadzących do przejść granicznych, w tym budowę
•
•
206
obwodnic miast na drogach krajowych nr 4 (E 40) nr 77 i nr 28, modernizację
i efektywne wykorzystanie linii kolejowych o znaczeniu państwowym i lokalnym, ożywienie lotniczych powiązań międzynarodowych oraz modernizację
i budowę dróg wojewódzkich, powiatowych i gminnych;
•
rozwój infrastruktury obszarów wiejskich, w tym budowę oczyszczalni ścieków
i sieci kanalizacyjnych, wodociągów, telefonizację, reelektryfikację, gazyfikację
oraz gospodarkę odpadami;
•
rozwój infrastruktury terenów przygranicznych, w tym budowę i modernizację
sieci przejść granicznych odpowiadających standardom europejskim;
•
poprawę zabezpieczenia przeciwpowodziowego poprzez budowę i modernizację
na terenach zurbanizowanych wałów przeciwpowodziowych, racjonalną regulację rzek, jak również budowę zbiorników retencyjnych oraz polderów;
•
rozwój infrastruktury służącej turystyce oraz utworzenie regionalnej jednostki
rozwijającej produkt turystyczny województwa;
•
zagospodarowanie terenów pogórniczych Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego,
Kopalni Siarki „Basznia”, wyrobisk pokopalnianych oraz gruntów gorszej jakości
(marginalnych).
Istotnym priorytetem rozwoju województwa jest współpraca międzynarodowa,
uwarunkowana położenia geopolitycznym regionu ułatwiająca mieszkańcom i przedsiębiorstwom osiąganie korzyści ekonomicznych. Kierunki zmian w tym zakresie to:
•
wzrost liczby przedsiębiorstw i spółek handlowych z kapitałem zagranicznym,
w tym polsko-ukraińskim i polsko-słowackim; kapitał ten będzie ważnym czynnikiem rozwoju gospodarczego województwa oraz transferu doświadczeń i innowacji na jego obszar;
•
tworzenie przez Euroregion Karpaty i obszar funkcjonalny „Zielone Karpaty”
warunków dla współpracy i łączonych inicjatyw, które staną się obszarem wymiany i rynków zbytu dla producentów żywności oraz dla małych i średnich
przedsiębiorstw;
•
rozwój bezpośredniej współpracy przygranicznej oraz obsługi ruchu tranzytowego i infrastruktury granicznej;
•
powstawanie międzynarodowych instytucji działających na rzecz rozwoju gospodarczego, turystyki i kultury;
•
rozwój współpracy transgranicznej w dziedzinie ochrony przyrody, na przykład
Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Karpaty Wschodnie”.
Wszystkie wymienione w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego
obszary wsparcia stanowiące równocześnie priorytety rozwoju Podkarpacia pozostają
spójne i wzajemnie się uzupełniają. Wymienione obszary aktywności społecznej i gospodarczej, dla których sformułowano wizję rozwoju stanowią priorytety, wokół których zaplanowany został rozwój regionalny województwa podkarpackiego. W ramach
każdego z pól strategicznych sformułowane zostały tendencje rozwojowe, które powinny być wspierane przez politykę regionalną. Efektem prawidłowego wskazania
priorytetów rozwoju oraz ich wdrażania powinno być osiągnięcie przez województwo
podkarpackie przyszłej pozycji w gronie średnio rozwiniętych obszarów kraju.
207
13.4.
PRZYSZŁA POZYCJA WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO
W GRONIE ŚREDNIO ROZWINIĘTYCH OBSZARÓW KRAJU
Przeprowadzona analiza bieżącej oceny sytuacji województwa podkarpackiego
obejmująca ocenę realizacji założeń strategii rozwoju – z uwzględnieniem tempa poziomu rozwoju oraz czynników warunkujących ten proces wskazuje, że województwo
podkarpackie znajdzie się w dłuższym horyzoncie czasowym – w gronie średnio rozwiniętych województw.
Autorzy dokumentów programowych dotyczących rozwoju Podkarpacia podkreślali, że jest to niewątpliwie trudny i ambitny cel, zakładający odrobienie wieloletniego niedoinwestowania infrastrukturalnego tego regionu11.
Pożądane kierunki zmian mające na celu umocnienie Podkarpacia wśród pozostałych regionów Polski i zakwalifikowanie do grupy średniorozwiniętych obszarów
w kraju powinny dotyczyć następujących obszarów12:
•
wspieranie rozwoju przedsiębiorczości. zrestrukturyzowane i zaawansowane
technologicznie przedsiębiorstwa przemysłu elektromaszynowego i chemicznego, w tym zwłaszcza sektora zbrojeniowego; siła ekonomiczna województwa
opierać się będzie na małych i średnich firmach oferujących wysoko przetworzone produkty, również w dziedzinie przetwórstwa rolno – spożywczego;
ukształtowanie prężnego środowiska i biznesu w dziedzinie technologii informatycznych13;
•
wysoka kultura upraw na terenach czystych ekologicznie; województwo stanie
się zagłębiem produkcji żywności; będzie to rolnictwo nastawione na produkcję
dostosowaną do jakości gleb i poprawionej struktury agrarnej; gospodarstwa
rodzinne i spółdzielnie producentów tworzyć będą podstawę rolnictwa w regionie; system rynkowy – obok produkcji żywności ekologicznej – współtworzyć
będą przetwórstwo, usługi i dystrybucja;
•
znaczący udział w turystyce (w tym agroturystyce) krajowej i międzynarodowej;
konkurencyjność turystyczna oraz skala ruchu turystycznego będą porównywalne z obszarami województw: małopolskiego, dolnośląskiego oraz mazurskowarmińskiego; różnorodność walorów, obiektów i imprez złożą się na produkt
turystyczny regionu w połączeniu z estetyką krajobrazu i zabudowy miast i miasteczek;
•
szeroka sieć profesjonalnie zorganizowanych przejść granicznych województwa
będzie przysłowiową bramą na wschód i południe;
•
potencjał demograficzny, większy niż przeciętnie w kraju, który będzie wynikać
z większej dynamiki demograficznej;
•
uczelnie wyższe i środowisko naukowo-badawcze, które staną się konkurencyjne w stosunku do uznanych ośrodków regionalnych;
Z. Olesiński: Zarządzanie w regionie Polska – Europa – Świat, Wyd. Difin, Warszawa 2009.
Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2015.
13 Na bazie środków UE w regionie Podkarpacia w 2006 roku utworzono klastry: informatyczny, spożywczy oraz przemysłu lotniczego „Dolina lotnicza”.
11
12
208
dobrze zorganizowana sieć komunikacyjna i telekomunikacyjna oraz regularne
połączenia lotnicze krajowe i międzynarodowe, zintegrowane z europejskimi korytarzami transportowymi; umożliwi to poprawę warunków transportu a także
czerpanie korzyści z jego obsługi;
•
kultywowanie tradycji i zwyczajów minionych pokoleń, przy równoczesnym skutecznym wprowadzaniu nowoczesnych form rozwoju i procesów innowacyjnych.
Rozwój województwa podkarpackiego to głównie wdrożenie procesów integracji wewnętrznej, które należy ukierunkować na:
•
ochronę środowiska;
•
tworzenie infrastruktury technicznej;
•
rozwój rynku usług;
•
umocnienie rynku rolno-spożywczego;
•
zachowanie więzi społecznej;
•
upowszechnienie edukacji regionalnej.
W zakresie ochrony środowiska niezbędna jest współpraca samorządowa, gmin,
powiatów i województwa dla uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej. Sieć
wodociągowa, zbiorniki retencyjne, zabezpieczenia przeciwpowodziowe powinny być
na poziomie gwarantującym bezpieczeństwo w razie klęski żywiołowej. Istotna jest
rozbudowa sieci kanalizacyjnej, budowa oczyszczalni ścieków oraz inwestycje zapewniające bezpieczeństwo sanitarno-epidemiologiczne.
Warunkiem integracji regionu jest standard dróg i trakcji kolejowych dla zapewnienia połączeń między ośrodkami powiatowymi i stolicą województwa. Niezbędne
jest włączenie województwa podkarpackiego w transeuropejskie szlaki transportowe
i sieci telekomunikacyjne oraz zapewnienie szybkich połączeń komunikacyjnych
z dużymi aglomeracjami miejskimi kraju. Istotna jest współpraca Rzeszowa, Krosna,
Mielca i Stalowej Woli w zakresie rozwoju transportu lotniczego.
O trwałym rozwoju województwa decydować powinna współpraca ośrodków
miejskich z obszarami wiejskimi. Niezbędny jest rozwój rynku usług specjalistycznych
wyższego rzędu, mających na celu zapewnienie dostępności mieszkańców wsi
do usług medycznych, edukacyjnych i kulturalnych. Natomiast mieszkańcy miast uzyskają szerszy dostęp do atrakcyjnych ośrodków sportowo-rekreacyjnych, zorganizowanych nad rzekami i zbiornikami, z wykorzystaniem kompleksów leśnych.
Integracja ekonomiczna Podkarpacia to rozwój rynku rolno-spożywczego
i ukształtowanie kanałów łączących ze sobą producentów rolnych, przetwórstwo rolno-spożywcze, usługi i dystrybucję (w tym sieć handlu hurtowego i detalicznego)
w wydajny i dochodowy łańcuch ekologicznej żywności. Centralne miejsce w organizowaniu procesów rozwojowych regionu, w tym rozwoju technologicznego i transferu
innowacji, będzie zajmować Rzeszów jako metropolia regionalna będąca docelowo
jednym z czterech ośrodków aktywizujących rozwój obszaru Polski wschodniej, obok
Lublina, Białegostoku i Olsztyna. Będzie to możliwe dzięki rozwojowi funkcji metropolitalnych miasta w dziedzinie szkolnictwa wyższego i badań naukowych, kultury, handlu i usług, współpracy gospodarczej ze wschodem, sektora hotelarsko-turystycznego
oraz transportu międzynarodowego, w tym lotniczego.
•
209
Oprócz integracji wewnętrznej w procesie rozwoju Podkarpacia istotne jest rozwijanie współpracy międzywojewódzkiej. Naturalne kierunki wyznacza w tej mierze
podobieństwo szans i zagrożeń wschodnich województw Polski, które łączy stopień
niedorozwoju gospodarczego oraz fakt, że wszystkie łącznie w niedalekiej przyszłości
będą stanowić strefę graniczną Unii Europejskiej. Najważniejsza w tym kontekście
będzie współpraca na rzecz rozwoju infrastruktury komunikacyjnej z województwami: lubelskim, podlaskim, małopolskim oraz warmińsko-mazurskim14.
Ukształtowanie w regionie podkarpackim silnego i atrakcyjnego dla zewnętrznych partnerów sektora turystycznego, zakłada silną współpracę międzyregionalną
i wspólne oferty turystyczne województwa podkarpackiego oraz województw: lubelskiego i małopolskiego.
Przedsięwzięcia o charakterze ponadregionalnym koncentrować się powinny
również na:
•
współpracy europejskiej i transgranicznej, naturalnej dla geopolitycznego położenia województwa;
•
rozwijaniu i kreowaniu wspólnych projektów naukowo – badawczych, stymulujących rozwój rzeszowskiego ośrodka akademickiego;
•
szerokiej promocji województwa, której będą służyć międzynarodowe i ogólnopolskie projekty z dziedziny kultury i sztuki.15
13.5.
REGIONALNA STRATEGIA INNOWACYJNA W KONTEKŚCIE POLITYKI
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU I JEJ WPŁYW
NA KONKURENCYJNOŚĆ PODKARPACIA
Innowacyjność jest jednym z kluczowych obszarów działalności podejmowanej
przez Wspólnotę Europejską, zgodnie z przesłankami strategii lizbońskiej (Lizbona,
marzec 2000 rok) wytyczającej kierunki rozwoju Unii Europejskiej. Najważniejszą
przesłanką działalności innowacyjnej w regionach jest wzrost konkurencyjności tych
obszarów, wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju.
Teoria wzrostu gospodarczego wskazuje, że konkurencyjność gospodarki regionalnej i jej zdolność do trwałego rozwoju zależy nie tylko od lokalizacji tradycyjnych
czynników: ziemi, kapitału i pracy, ale także od wiedzy oraz umiejętności jej praktycznego wykorzystania. Jednym z ważniejszych czynników jakościowych jest postęp
techniczny oznaczający stopę wzrostu łącznej produktywności czynników produkcji,
który jest utożsamiany z pojęciem innowacji16. Działalność innowacyjna przyczynia
M. Klepka, Raport z inwentaryzacji Regionalnych Strategii Innowacji (RSI) w Polsce, PARP,
Warszawa 2008.
15 Zwiększenie innowacyjności polskiej gospodarki. Stanowisko RSSG, w: Procesy innowacyjne
w polskiej gospodarce, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Raport
nr 26, Warszawa 2009.
16 I. Świerczewska, Rola innowacji w procesie wzrostu gospodarczego, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008.
14
210
się nie tylko do rozwoju gospodarczego kraju, ale stanowi jeden z elementów kształtujących atrakcyjną ofertę regionów. Spośród czynników, które wpływają na rozwój
działalności innowacyjnej regionu, można wymienić między innymi czynniki infrastrukturalne:
•
formalne i nieformalne instytucje, które wpływają na mechanizmy działania
w regionie i reprezentują interesy poszczególnych grup mieszkańców;
•
stopień informatyzacji i komunikacji regionu z otoczeniem (liczba przyłączeń
telefonicznych i internetowych);
•
infrastrukturę komunikacyjną i rozwój transportu, które determinują poziom
dostępności komunikacyjnej regionu;
•
edukację i działalność badawczo – rozwojową.
W analizach rozwoju regionów, obok czynników infrastrukturalnych, istotną rolę
odgrywają również czynniki produkcji. Do najważniejszych ich elementów rozpatrywanych często w ujęciu dynamicznym należą:
•
ziemia (dostępność terenów produkcyjnych);
•
kapitał ludzki (na przykład: wysoko wykwalifikowana kadra pracownicza);
•
kapitał akcyjny – ilość bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) w danym
regionie;
•
wiedza i informacja dotycząca technologii i rynków docelowych17.
Kluczowe znaczenie w rozwoju regionów odgrywają współcześnie tak zwane
endogeniczne czynniki wzrostu, w tym poziom kwalifikacji społeczności regionalnej
i lokalnej oraz rozwinięta infrastruktura przedsiębiorczości i transferu technologii.
Podstawę uruchomienia endogenicznych czynników wzrostu stanowi regionalny
potencjał intelektualny umacniany poprzez partnerstwo i współpracę w ramach regionalnych systemów innowacyjnych oraz wdrażanie regionalnych strategii innowacji. Kondycję zasobów intelektualnych w regionie determinuje:
•
potencjał badawczo-rozwojowy;
•
jakość kapitału ludzkiego;
•
potencjał innowacyjny;
•
potencjał organizacyjny.
Kapitał ludzki obejmuje wiedzę, doświadczenie, umiejętności, motywację, intuicję, przedsiębiorczość i zaradność mieszkańców regionu, członków społeczności regionalnej. Kapitał organizacyjny obejmuje aktywa intelektualne w postaci systemów
informacyjnych i komunikacyjnych, infrastruktury badawczej i laboratoryjnej, technologii, procedur, jakości zarządzania, struktur organizacyjnych i całej infrastruktury
warunkującej wykorzystanie kapitału ludzkiego. Istotne czynniki potencjału intelektualnego regionu to historia, tradycja, kultura regionu oraz powstałe na tym tle normy
współżycia społecznego, postawy, motywacje indywidualne i organizacyjne, a także
powiązania i relacje pomiędzy podmiotami funkcjonującymi na danym terenie.
Regiony dobrze rozwinięte, konkurencyjne charakteryzują się:
T. Tokarski, Wybrane modele podażowych czynników wzrostu gospodarczego, Wyd. Uniwersytetu Jagielońskiego, Kraków 2009.
17
211
wysoką podażą wykwalifikowanej siły roboczej;
możliwością kształcenia w regionie;
zapotrzebowaniem na pracę o wysokich kwalifikacjach;
dostępnością wykwalifikowanych pracowników skłonnych do podnoszenia swoich kwalifikacji;
•
istnieniem instytucji naukowo-badawczych;
•
wysoką jakością instytucji edukacji;
•
rozbudowaną i zróżnicowaną podmiotowo strukturą układów regionalnych;
•
podejmowaniem współdziałania na zasadach partnerstwa publicznoprywatnego;
•
dużą skłonnością podmiotów różnego typu do podejmowania współpracy w realizacji przedsięwzięć na rzecz rozwoju regionu.18
Mierniki rozwoju działalności innowacyjnej regionu określające poziom wykorzystania grupy czynników ekonomicznych, prawnych i społecznych, to głównie:
•
udział PKB regionu w gospodarce narodowej, który przedstawia ogólną kondycję
gospodarczą regionu;
•
stopień zatrudnienia w sektorze usług i przemyśle (w sektorach najbardziej podatnych na innowacje);
•
reakcje otoczenia (przykładowo potencjalnych odbiorców) na innowacje;
•
elastyczność w strukturach organizacyjnych w przedsiębiorstwie czy regionie;
•
elastyczność uregulowań prawnych.19
W celu wdrożenia działalności innowacyjnej w regionie, a tym samym podniesienia jego konkurencyjności opracowane zostały regionalne strategie innowacji
i transferu wiedzy (RITTS). Jednym z głównych celów strategii są badania dotyczące
potrzeb lokalnych firm we wspieraniu innowacji. Innowacyjność traktowana jest jako
podstawowy czynnik wzrostu gospodarczego regionów. Wdrażanie regionalnych strategii innowacji to poprawa takich uwarunkowań jak:
•
kształcenie w zakresie zarządzania, propagowanie kultury przedsiębiorczości;
•
zwiększenie podaży ze strony naukowo – badawczej;
•
rozwój infrastruktury naukowej.
W dziedzinie rozwoju regionalnego konkurencyjność traktowana jest jako zdolność regionów do przystosowania się do zmieniających warunków w celu zdobycia
przewagi konkurencyjnej lub poprawy pozycji w dostępie do zewnętrznych korzyści.20
•
•
•
•
K. Poznańska, Podnoszenie konkurencyjności regionów poprzez wspieranie innowacji małych
i średnich przedsiębiorstwach, w: Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów,
red. A. Jewtuchowicz, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008.
19 I. Pietrzyk, Konkurencyjność regionów w ujęciu Komisji Europejskiej, w: Polityka regionalna i jej
rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów, red. M. Klamut, L. Cybulski, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2009.
20 B. Winiarski, Konkurencyjność regionów – polityka regionalna – uwarunkowania makroekonomiczne, w: Problemy transformacji struktur regionalnych i konkurencyjności regionów w procesie integracji europejskiej, red. A. Klasik, Z. Zioło, Wyd. WSiZ, Rzeszów 2008.
18
212
O ile kapitał intelektualny stanowi pewnego rodzaju bazę, na której możliwe jest
budowanie rozwoju regionalnego, o tyle innowacyjność to pewnego rodzaju metodyka
rozwoju. Oceny innowacyjności można dokonywać w kategorii:
•
zdolności do wytwarzania nowych lub istotnie zmodyfikowanych produktów,
technologii, usług, form organizacyjnych, tworzącej podstawy gospodarki opartej
na wiedzy;
•
zdolności do podnoszenia poziomu technicznego i organizacyjnego poprzez adaptację nowych rozwiązań technologicznych i ekonomiczno-organizacyjnych
umożliwiających zmiany jakościowe.21
Innowacyjność regionów niezwykle trudno zmierzyć i jednoznacznie oceniać.
Wynika to między innymi z wpływu na ten proces różnych czynników. Główną determinantą będą nakłady na działalność badawczo-rozwojową, merytoryczno-finansową,
współpraca podmiotów publicznych i prywatnych, liczba i intensywność badań naukowych podejmowanych w ośrodkach naukowych i szkołach wyższych. Istotne
wskaźniki to: zdolności w zakresie transferu technologii, w tym środki finansowe na
zakup i modernizację istniejących rozwiązań, skłonność przedsiębiorstw do inwestowania czy poziom i rodzaj lokowanych w regionach bezpośrednich inwestycji zagranicznych.
Ze względu na ogólny poziom innowacyjności regionalnej, a także dominację
pierwszej lub drugiej kategorii innowacyjności można wyróżnić regiony innowacyjne,
adaptacyjne i skansenowe22. Regiony innowacyjne, to awangarda w światowym procesie przemian. To tam tworzy się innowacje techniczne, ekonomiczne i społeczne. (...)
Z kolei regiony adaptacyjne charakteryzują się istnieniem warunków do rozwijania
(adaptacji) i rozprzestrzeniania (dyfuzji) innowacji tworzonych w regionach innowacyjnych23. Peryferie stanowią tzw. regiony skansenowe, pozostające poza głównym
nurtem przemian cywilizacyjnych. Innowacje nie docierają do tej grupy regionów, nie
są przyjmowane przez środowisko regionalne lub ze względu na ograniczenia (bariery) o charakterze technicznym, ekonomicznym lub społecznym nie ma możliwości ich
adaptacji.
Wśród barier innowacyjności w polskich regionach kluczową rolę odgrywają:
•
brak lub niedorozwój instrumentów finansowych na poziomie regionu, w tym
regionalnych funduszy poręczeń kredytowych lub funduszy pożyczkowych ukierunkowanych na rozwój innowacji;
•
niedostatecznie rozbudowany system wzmocnień finansowych i pozafinansowych w krajowej polityce gospodarczej, zachęcających przedsiębiorców do inwestowania w nowoczesne rozwiązania;
Zwiększenie innowacyjności polskiej gospodarki. Stanowisko RSSG, w: Procesy innowacyjne
w polskiej gospodarce, Rada Strategii Społeczno–Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Raport
nr 26, Warszawa 2008.
22 M. Klepka, Raport z inwentaryzacji Regionalnych Strategii Innowacji (RSI) w Polsce, PARP,
Warszawa 2008.
23 Innowacyjność w regionach, dostęp: www.pi.gov.pl [data wejścia: 15.10.2011].
21
213
niski poziom partnerstwa i współpracy pomiędzy instytucjami sfery badawczorozwojowej i przedsiębiorstwami oraz słabo rozwinięta infrastruktura komercjalizacji nauki i techniki;
•
podejście ograniczające innowacyjność do wydzielonego, niezależnego problemu
w polityce regionalnej, czyli postrzeganie innowacyjności jako kompleksowej
metodyki/koncepcji działania, odnoszącej się do wszystkich dziedzin i sektorów
tejże polityki.24
Do zadań samorządu województwa, zgodnie z ustawą z dnia 5 czerwca 1998 r.
o samorządzie województwa, należy między innymi podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa, a także wspieranie rozwoju nauki, współpracy między sferą nauki i gospodarki oraz popieranie postępu technologicznego oraz innowacji. Regionalna strategia innowacji (RSI) województwa podkarpackiego na lata 2005-2015 (uchwała nr XXXIII\369\04 z dnia 30.12.2004 r.) jest strategicznym dokumentem samorządu województwa podkarpackiego wytycza drogę tego
regionu do przekształcenia go w region innowacyjny. Określa priorytety i cele strategiczne polityki innowacyjnej w województwie podkarpackim. Dzięki opracowaniu RSI
można korzystać z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Warunkiem finansowania konkretnych projektów proinnowacyjnych jest wykazanie, że są one zgodne z
uchwaloną przez Sejmik Województwa Podkarpackiego Regionalną strategią innowacji.
W Regionalnej strategii innowacyjnej województwa podkarpackiego przyjęto
cele strategiczne opracowane zgodnie z wizją i misją województwa. W całej strategii
za cel generalny przyjęto budowanie skutecznego i sprawnego regionalnego systemu
innowacji dla osiągnięcia trwałego zrównoważonego rozwoju regionu. Warunkiem
realizacji strategii rozwoju jest tworzenie i wzmacnianie infrastruktury finansowania
zarówno w postaci środków bezpośrednio przeznaczonych na ten cel, między innymi
takich jak fundusze UE, jak i podejmowanie działań zmierzających do dostosowania
oferty usług finansowych do potrzeb przedsiębiorstw25. RSI to regionalne układy instytucjonalne – partnerstwo na rzecz generowania i wdrażania innowacji w regionie.
Podstawowy zakres działania RSI obejmuje:
•
transfer technologii na rzecz podmiotów funkcjonujących na terytorium regionu
z trzech źródeł: państw o wyższym poziomie innowacyjności gospodarki, regionów o wyższym poziomie rozwoju (w przypadku regionów adaptacyjnych z regionów innowacyjnych) oraz z instytucji sfery naukowo-badawczej do przedsiębiorstw (głównie MŚP);
•
merytoryczne i finansowe wspieranie wdrażania przedsięwzięć innowacyjnych;
•
rozwój przedsiębiorczości lokalnej i regionalnej;
•
rozwój kapitału ludzkiego i organizacyjnego, czyli kapitału intelektualnego
w regionie.
•
J. Szlachta, Wnioski dla Polski wynikające z raportu kohezyjnego Komisji Europejskiej: nowe
partnerstwo dla spójności. Konwergencja, konkurencyjność, współpraca. Trzeci Raport na temat
spójności społecznej i gospodarczej, Luksemburg 2004, Warszawa 2007, ekspertyza dla MGiP.
25 Dane społeczno-gospodarcze – działalność innowacyjna wg regionów, GUS, Warszawa 2010.
24
214
Funkcjonowanie RSI w pierwszej kolejności wymaga wypracowania konsensusu
regionalnego na rzecz innowacji, tak jak włączenia się w proces tworzenia warunków
do generowania i wdrażania innowacji w regionie różnych podmiotów funkcjonujących na jego terytorium. Powstały w ten sposób układ regionalny ma stanowić swoisty „inkubator” procesu innowacyjnego. Wzmocnienie jego zdolności innowacyjnych
umożliwia wywołany dzięki wzajemnej komunikacji, koordynacji i kooperacji efekt
synergii.
Katalizatorem procesu budowy regionalnych systemów innowacji jest formułowanie i wdrażanie regionalnych strategii innowacji. Ich zasadniczym celem jest wspomaganie władz regionalnych lub lokalnych oraz innych organizacji rozwoju regionalnego w zdefiniowaniu i wdrożeniu efektywnego systemu wspierania innowacyjności w regionie. Strategia określa kierunki polityki innowacyjnej i sposoby budowy i optymalizacji
regionalnej infrastruktury wspomagającej innowacyjność26.
Opracowanie regionalnych strategii innowacji przez polskie regiony jest konsekwencją realizacji założeń strategii lizbońskiej. Budowa na obszarze Unii Europejskiej
najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej, opartej na wiedzy gospodarki światowej,
zapewniającej zrównoważony rozwój gospodarczy, kreowanie nowych miejsc pracy
i spójność społeczną ma odbywać się głównie poprzez generowanie innowacji, rozwój
nowoczesnych technologii oraz mechanizmów absorpcji wiedzy przez gospodarkę.
Wykorzystanie nowych możliwości gospodarczych w regionie oferowanych przez
społeczeństwo informacyjne i poszerzenie zakresu wiedzy wzrostowi zdolności innowacyjnych.
Implementacja wszystkich propozycji zawartych w regionalnych strategiach
innowacji oraz pełna współpraca partnerów w ramach regionalnych systemów innowacji nastąpi w okresie 2007-2015. Wówczas należy również oczekiwać pierwszych
efektów poprawy potencjału innowacyjnego polskich regionów oraz poziomu ich
konkurencyjności. Wspieranie polityki innowacyjności stanowi istotny priorytet
w okresie programowania polityki strukturalnej Unii Europejskiej w latach 2007-2013.
13.6.
POTENCJAŁ INNOWACYJNY ORAZ INFRASTRUKTURA
BADAWCZO – ROZWOJOWA A TRANSFER WIEDZY
W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM
Kluczowymi czynnikami decydującymi o wdrażaniu polityki zrównoważonego
rozwoju i podniesienia konkurencyjności gospodarki regionalnej są: wysoka innowacyjność przedsiębiorstw oraz skuteczne i efektywne wykorzystanie przez sektor
przemysłu wiedzy i badań naukowych. W województwie podkarpackim tworzenie,
dyfuzja oraz absorpcja innowacji są na niskim poziomie. Jednym z podstawowych
wskaźników innowacji jest zatrudnienie w działalności badawczo – rozwojowej.
K. Poznańska, Podnoszenie konkurencyjności regionów poprzez wspieranie innowacji małych
i średnich przedsiębiorstwach, w: Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów,
red. A. Jewtuchowicz, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009.
26
215
Wskaźnik ten jest niższy od średniej krajowej wynoszącej 4,5.27 Natomiast do pozytywnych cech sektora badawczo – rozwojowego w województwie podkarpackim należy zaliczyć korzystną strukturę nakładów na działalność B+R kształtującą się podobnie jak w pozostałych regionach, czyli wyraźnie przeważają środki ze źródeł pozabudżetowych. Zgodnie z danymi strategii w województwie podkarpackim nakłady
na B+R finansowane są głównie przez przedsiębiorstwa, jednak bezwzględna wielkość
tych nakładów była niewielka i stanowiła około 2% nakładów na działalność badawczo – rozwojową w Polsce (10 pozycja w kraju). Zjawisko to informuje o niedostatecznej współpracy pomiędzy przemysłem a sektorem naukowo – badawczym oraz wskazuje na strukturalną słabość tego sektora w województwie podkarpackim.
Zestawienie nakładów na działalność innowacyjną w województwie podkarpackim w latach 2005-2010 przedstawia tabela 13.1. Analiza danych statystycznych wykazała, że w finansowaniu działalności B+R w województwie podkarpackim zwiększał
się udział środków pochodzących z budżetu państwa i wynosił od 20% do 39%. Środki placówek naukowych PAN i jednostek badawczo – rozwojowych stanowiły od 0,2%
do 0,5%.
Tabela 13.1.
Nakłady na działalność innowacyjną w województwie podkarpackim
Lata
Wyszczególnienie
Wydatki ogółem w mln PLN, w tym:
•
środki budżetowe
2005
2006
2007
2008
2009
2010
122,8
101,6
118,9
115,4
104,1
131,6
20,1
26,5
22,9
27,6
28,6
39,2
Źródło: GUS Bank Danych Regionalnych – dostęp: www.stat.gov.pl [data wejścia 14.10.2011].
W odniesieniu do struktury wydatków według rodzajów badań w województwie
podkarpackim w ponad 60% ogólnej kwoty przeznaczono na prace rozwojowe. Wskazuje to na zaangażowanie sektora nauki na rzecz gospodarki województwa podkarpackiego. Udział badań podstawowych w sektorze wydatków na B+R w latach 2005 –
2010 w regionie wynosił od 10% do 13% i wykazywał tendencję wzrostową, a udział
badań stosowanych od 16% do 20% i systematycznie zmniejszał się. Pozostałe środki
przeznaczane były na prace rozwojowe. Podobne proporcje w wydatkach są charakterystyczne dla struktury wydatków krajów wysoko rozwiniętych, w których przeważają nakłady na prace rozwojowe, realizowane bezpośrednio na rzecz gospodarki28.
Wyrazem innowacyjności firm jest także wdrażanie przez nie systemów zarządzania jakością zgodnych z wymogami norm: ISO 9000, QS 9000 (jakość), EN-ISO
14 000, EMAS (środowisko) oraz PN – N 18 000 (bezpieczeństwo i higiena pracy)
prowadzących do uzyskania przez firmy odpowiednich certyfikatów dla systemów
27 Regionalny program operacyjny województwa podkarpackiego na lata 2007-2013, Rzeszów 2006.
28
Z. Olesiński, Zarządzanie w regionie Polska-Europa-Świat, Wyd. Difin, Warszawa 2008.
216
zarządzania i innych. Sytuacja w tym zakresie w województwie podkarpackim nie jest
zadawalająca, pomimo odnotowanego postępu w ostatnich latach29.
W infrastrukturze badawczo – rozwojowej stanowiącej bazę działań proinnowacyjnych w regionie istotną rolę odgrywają ośrodki badawcze wyższych uczelni.
Z przeprowadzonych badań w ramach Regionalnej strategii innowacji na lata 2007-2015 wynika, że w województwie podkarpackim uczelnie współpracują z przedsiębiorcami z sektora MŚP oraz współpracują z uczelniami z innych regionów Polski
i instytucjami zagranicznymi. Dzięki kooperacji następuje dyfuzja innowacji i transfer
technologii. Przykładem takiej współpracy w województwie podkarpackim jest Stowarzyszenie Dolina Lotnicza, skupiająca duże przedsiębiorstwa, których liderem jest
WSK – PZL Rzeszów S.A. i kooperujące z mini firmy małe oraz średnie30.
Na Podkarpaciu istnie współpraca pomiędzy przedsiębiorstwami a instytucjami
badawczymi. Efekty tej współpracy wynikają z wdrażania Regionalnej strategii innowacji. Istotnym problemem jest podejmowanie prac badawczych nad procesami
przemian układów regionalnych w obliczu nasilającej się wewnętrznej i zewnętrznej
konkurencji układów regionalnych w przestrzeni regionalnej i globalnej. Aby zwiększyć konkurencyjność i innowacyjność regionu podkarpackiego oraz usprawnić transfer wiedzy w regionie przedstawiony został zakres działań określonych w Regionalnej
strategii innowacyjnej Podkarpacia.
Wdrażanie Regionalnej strategii innowacji związane jest z koniecznością poszukiwania nowych jakościowo i metodologicznie dróg w rozwoju lokalnym i regionalnym. Kluczowym motorem rozwoju regionów jest ich własny potencjał intelektualny,
ze szczególnym uwzględnieniem tożsamości kulturowej miejsca oraz doświadczeń
historycznych, a także wiedzy, umiejętności i aspiracji społeczności lokalnych i regionalnych. Ponadto konieczna jest innowacyjność i tworzenie tak zwanego przedsiębiorczego klimatu stanowiącego główny argument w podejmowaniu decyzji o lokalizacji poważnych inwestycji na terenie regionu31.
Strategie innowacji stanowią fundament ogólnych strategii rozwoju regionów,
które zawierają wszystkie aspekty trwałego rozwoju. W województwie podkarpackim
zagadnienia te ujęte zostały w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata
2007 – 2015, której celem jest podniesienie krajowej i międzynarodowej konkurencyjności gospodarki regionu poprzez wzrost jej innowacyjności, a tym samym efektywności, która stworzy warunki do zrównoważenia rynku pracy oraz wzrostu dochodów i poziomu życia ludności. Kluczowe czynniki decydujące o konkurencyjności
gospodarki regionalnej to: wysoka innowacyjność przedsiębiorstw oraz skuteczne
i efektywne wykorzystanie przez sektor przemysłu wiedzy i badań naukowych. Do
realizacji głównych przesłanek Strategii innowacyjności, a zwłaszcza rozwoju innowacyjności w polskich regionach niezbędne jest wsparcie ze środków funduszy strukGUS – Bank Danych Regionalnych, 2010.
Regionalna strategia innowacji województwa podkarpackiego na lata 2007-2015, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2008.
31 Nowe Zarządzanie publiczne w polskim samorządzie terytorialnym, red. A. Zaleski, Wyd. SGH,
Warszawa 2007.
29
30
217
turalnych, a także wdrożenie do praktyki instrumentów ekonomiczno – prawnych
obniżających koszty i ryzyko przedsięwzięć innowacyjnych.
13.7.
BILANS STRATEGICZNY POTENCJAŁU ROZWOJOWEGO
PODKARPACIA
Bilans strategiczny potencjału rozwojowego województwa podkarpackiego
scharakteryzowany został w strategii rozwoju regionalnego będącej dokumentem
składającym się z dwóch części. Część pierwsza – diagnostyczna, podsumowana bilansem województwa i analizą SWOT, zbudowana została w układzie wyzwań rozwojowych (sformułowanych w założeniach strategii), którym musi sprostać województwo
podkarpackie. Część druga – właściwa strategia, zawierająca rozstrzygnięcia strategiczne, na które składają się priorytety rozwoju, cele strategiczne i kierunki działań.
Zamknięciem jest szacunek wydatków finansowych z uwzględnieniem reguł montażu
finansowego oraz monitoring i ocena strategii.
Badania Instytutu Gospodarki WSIiZ32 potwierdziły, że województwo podkarpackie dysponuje wewnętrznym potencjałem i atutami umożliwiającymi pobudzenie
nowych impulsów rozwojowych do wzrostu aktywności gospodarczej i podniesienia
poziomu życia mieszkańców. Do najważniejszych potencjałów rozwojowych Podkarpacia, jak wykazała analiza diagnozy sytuacji, zostały zaliczone:
•
zasoby i walory przyrodnicze, w tym krajobrazowo-uzdrowiskowe Karpat i Pogórza, bogactwo cennych miejsc dziedzictwa kultury jako podstawa budowy silnego sektora turystyczno-rekreacyjnego, który może stać się źródłem dodatkowych dochodów mieszkańców;
•
potencjał i kultura techniczna przedsiębiorstw przemysłu elektromaszynowego,
chemicznego i rolno-spożywczego oraz możliwości jego restrukturyzacji, w połączeniu z potencjałem badawczo-rozwojowym środowiska akademickiego jako
podstawa wzrostu innowacyjności i budowania atrakcyjności inwestycyjnej gospodarki województwa;
•
potencjał demograficzny, w tym dobrze rozwinięte szkolnictwo średnie oraz
rosnąca liczba studentów, jako podstawa budowania konkurencyjności regionu
i rozwoju przedsiębiorczości;
•
wysoka jakość środowiska naturalnego wpływająca na jakość życia mieszkańców.
Przeprowadzona analiza diagnozy sytuacji wykazała wiele strukturalnych barier
utrudniających proces rozwoju gospodarczego województwa podkarpackiego. Istotną
barierą w rozwoju regionu jest niski poziom wykształcenia ludności i potencjał edukacyjny. W oparciu o istniejące uczelnie wyższe, w tym silnie rozwijające się szkoły
niepubliczne, istnieje możliwość przyspieszonego nadrobienia tych opóźnień.
32 Raport Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania, Instytut Badania Gospodarki Rynkowej,
Rzeszów 2009.
218
Luki w infrastrukturze komunikacyjnej, telekomunikacyjnej oraz w infrastrukturze ochrony środowiska są przyczyną relatywnie niskiej konkurencyjności województwa w porównaniu z regionami o zbliżonym profilu społeczno-gospodarczym. Są one
również źródłem zagrożeń naturalnych w postaci stale powtarzających się stanów
powodziowych oraz zanieczyszczenia wód wynikającego z nieuporządkowanej
gospodarki wodno-ściekowej. Trudności na rynku pracy wynikają równocześnie
z ukrytego bezrobocia na wsi, rozdrobnienia indywidualnych gospodarstw rolnych
oraz słabego tempa procesów restrukturyzacji dużych podmiotów gospodarczych
i usług publicznych. Brak także wyraźnego postępu w restrukturyzacji bazy ekonomicznej obszarów wiejskich oraz małych miast. Jest ona słaba, podobnie jak słaby jest
na tych terenach sektor małych i średnich przedsiębiorstw. Wpływ na to mają też
trudności z pozyskaniem kapitału krajowego i zagranicznego na rozwój nowych
aktywności gospodarczych. Niewątpliwą barierą jest niski poziom urbanizacji województwa.
W otoczeniu województwa podkarpackiego występują korzystne czynniki
zewnętrzne – ich odpowiednie wykorzystanie będzie sprzyjać przyspieszeniu rozwoju
województwa.
Położenie geopolityczne regionu, wzmocnione w przyszłości zwiększoną
dostępnością do transeuropejskich szlaków komunikacyjnych, otwiera województwo
na szeroką współpracę i wymianę międzynarodową w kierunku wschodnim i południowym, stanowiącą szansę dla rozwoju handlu i współpracy gospodarczej. Integracja Polski ze Wspólnotą Europejską, może przynieść znaczne korzyści wynikające
z funkcjonowania baz i poligonów wojskowych, modernizacji przemysłu zbrojeniowego, a także z rozwoju infrastruktury i współpracy przygranicznej. Poprawa dostępności komunikacyjnej to likwidacja jednej z podstawowych barier rozwoju, zwiększająca
atrakcyjność inwestycyjną województwa. Inną szansą, szczególnie wobec ograniczonych krajowych środków budżetowych, jest zwiększona dostępność regionu do funduszy zagranicznych głównie pochodzących z budżetu UE.
W analizie sytuacji zewnętrznej wyszczególnione zostały czynniki ograniczające
i hamujące rozwój województwa. Zagrożeniem zewnętrznym rozwoju województwa
jest słabe zainteresowanie inwestorów krajowych i zagranicznych, lokalizacją inwestycji na jego obszarze, co jest dodatkowo pogłębione wyższą atrakcyjnością inwestycyjną innych regionów, przykładowo sąsiedniej Małopolski. Sytuacja ta związana jest
między innymi z mniejszymi niż w innych regionach korzyściami skali, lokalizacji
i urbanizacji, z brakiem dogodnych połączeń komunikacyjnych z Warszawą oraz na
linii wschód – zachód i północ – południe.
Innym zagrożeniem jest dalsza polaryzacja rozwoju państwa, jak i brak polityki
w dziedzinie równoważenia rozwoju kraju, w tym brak rządowego programu polityki
regionalnej dla województw Polski wschodniej, których dystans pod względem rozwoju, poziomu i warunków życia może ulegać zwiększeniu w porównaniu do regionów szybko rozwijających się. Brakuje również wyraźnej państwowej polityki sektorowej, o implikacjach regionalnych, wobec przemysłu zbrojeniowego oraz rolnictwa
i obszarów wiejskich.
219
Zagrożeniem jest także trudna sytuacja gospodarcza w krajach sąsiadujących
z województwem podkarpackim, co ogranicza możliwości wykorzystania sąsiedztwa
Ukrainy i Słowacji i zmniejsza możliwe korzyści płynące ze współpracy gospodarczej.
Wyszczególnienie szans i zagrożeń w rozwoju województwa podkarpackiego ze
wskazaniem możliwości ich wykorzystania lub zniwelowania to istotne zadanie władz
samorządowych w regionie. Szczególnie istotne jest wdrażanie założeń polityki strukturalnej i pełna absorpcja funduszy przez Podkarpacie będące regionem zapóźnionym
w rozwoju w rozwiązywaniu ich najważniejszych problemów gospodarczych. Za podstawę przyznawania środków z funduszy strukturalnych służą statystyki publikowane
przez Eurostat, tak zwane mierniki bogactwa poszczególnych regionów UE określane
dochodem PKB na mieszkańca niższym od 75% średniej unijnej. Większość polskich
województw należy do najbiedniejszych regionów UE. Wytwarzany w nich dochód
narodowy to jedna trzecia średniej z 27 państw UE. Pięć polskich województw –
lubelskie, podkarpackie, warmińsko-mazurskie, podlaskie, świętokrzyskie – to najbiedniejsze regiony UE. Województwo podkarpackie jako jedno z 284 regionów UE
dzieli duży dystans w porównaniu do pozostałych regionów UE, szczególnie poziomie
dochodów oraz warunków życia mieszkańców. Mieszkaniec województwa podkarpackiego wytwarza przeciętnie 39% PKB przeciętnego w UE. Dane te obrazuje rysunek 13.2 i 13.3.
Najgorsze polskie województwa lubelskie i podkarpackie znalazły się na ostatnich pozycjach i zostały uznane za „regiony wschodzącego słońca”.33 W związku z tym,
że w budżecie UE znaczna część środków zagwarantowana została na wsparcie
Wspólnej Polityki Rolnej zaplanowane zostało większe wsparcie rolnictwa i rozwoju
obszarów wiejskich niż innych dziedzin. Korzystny budżet UE na lata 2007-2013 jest
szansą rozwoju szczególnie dla regionu Podkarpacia34.
W regionie Podkarpacia tkwią liczne nisze, które w wyniku uruchomienia sił endogenicznych i egzogenicznych oraz zasilania zewnętrznego, mogą stać się ośrodkami
i obszarami wzrostu społeczno – gospodarczego. Współcześnie rozwój regionalny regulowany jest przede wszystkim przez mechanizmy rynkowe, w następstwie których
pojawiają się i wykształcają ośrodki wzrostu lub osie rozwoju albo zarysowują się obszary stagnacji35.
Raport Polska 2011, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011.
Innowacyjność w regionach, dostęp: www.pi.gov.pl [data wejścia: 15.10.2011].
35 Z. Zioło, Transformacja struktur subregionalnych Polski południowo – wschodniej w okresie
zmian systemu gospodarowania, „Prace Komisji Nauk Ekonomicznych, Sekcja Gospodarki Przestrzennej” 1999 nr 24.
33
34
220
Rysunek 13.2.
Najlepsze i najgorsze regiony Unii Europejskiej w 2010 roku [% PKB]
Inner Londyn, W.Brytania
Bruksela Kapitol, Belgia
Luksemburg
Hamburg, Niemcy
Ile de France, Francja
Wiedeń, Austria
Buckinghamshire, W.Brytania
Prowincja Bolzano, Włochy
Sztokholm, Szwecja
Oberbayern, Niemcy
Łotwa
Wychdne Slovensko, Słowacja
Eszag-Alfold, Węgry
Opolskie, Polska
Eszak Magyaroszag, Węgry
Świętokrzyskie, Polska
Podlaskie, Polska
Warmińsko-mazurskie, Polska
Podkarpackie, Polska
Lubelskie,Polska
0
Najlepsze regiony UE
50
100
150
200
250
300
350
Najgorsze regiony UE
Źródło: Regiony UE – województwo podkarpackie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009.
221
Rysunek 13.3.
PKB na mieszkańca w odniesieniu do średniej Wspólnoty Europejskiej poszczególnych
regionach Polski (stan na koniec 2010 roku)
Warmińsko-Mazurskie
Pomorskie
Zachodniopomorskie
Kujawsko-Pomorskie
Łódzkie
Mazowieckie
Świętokrzyskie
Podlaskie
Lubelskie
Wielkopolskie
Lubuskie
Dolnośląskie
Opolskie
Śląskie
Małopolskie
Podkarpackie
45
56
52
52
56
96
48
44
40
63
50
66
49
63
53
39
0
20
40
60
80
100
120
Źródło: GUS, Warszawa 2010.
Wiodącą rolę w dynamizowaniu regionu Podkarpacia odgrywają podmioty
gospodarcze, a zwłaszcza efektywnie prosperujące przedsiębiorstwa na rynku wewnętrznym i zewnętrznym. Konieczność osiągania przewagi konkurencyjnej i podnoszenia innowacyjności firm określona została w „Strategii rozwoju Podkarpacia” jako
główny czynnik rozwoju społeczno – gospodarczego i ekonomicznego regionu. Regionalne strategie innowacyjne uważane są za najważniejszy dokument programowania
rozwoju regionalnego. Strategie innowacji stanowią fundament ogólnych strategii
rozwoju regionów, które zawierają wszystkie aspekty trwałego rozwoju. W województwie podkarpackim zagadnienia te ujęte zostały w Strategii Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata 2007 – 2015, której celem jest podniesienie krajowej
i międzynarodowej konkurencyjności gospodarki regionu poprzez wzrost jej innowacyjności, a tym samym efektywności, która stworzy warunki do zrównoważenia rynku
pracy oraz wzrostu dochodów i poziomu życia ludności. Kluczowe czynniki decydujące o konkurencyjności gospodarki regionalnej to: wysoka innowacyjność przedsiębiorstw oraz skuteczne i efektywne wykorzystanie przez sektor przemysłu wiedzy
i badań naukowych. Do realizacji głównych przesłanek Strategii Lizbońskiej, a zwłaszcza rozwoju innowacyjności w polskich regionach niezbędne jest dobre wykorzystanie funduszy strukturalnych, a także wdrożenie do praktyki instrumentów ekonomiczno – prawnych obniżających koszty i ryzyko przedsięwzięć innowacyjnych.
222
***
Polityka zrównoważonego rozwoju prowadzona przez samorząd województwa
podkarpackiego wskazuje priorytety rozwoju i obszary wsparcia, które należy promować tak aby zmniejszyć dystans w stosunku do lepiej rozwiniętych regionów.
Samorząd wojewódzki wdraża model rozwoju ukierunkowany na zmniejszenie nadmiernych zróżnicowań wewnątrzregionalnych. Polityka zrównoważonego rozwoju
województwa wspiera trzy procesy będące istotą wizji rozwoju Podkarpacia, takie jak
rozwój przedsiębiorczości, podnoszenie konkurencyjności i przeciwdziałanie marginalizacji tego regionu gospodarczego Polski i Europy. Podkarpacie jest jednym z najbiedniejszych regionów w Unii Europejskiej, w związku z powyższym głównym zadaniem dla instytucji regionu odpowiedzialnych za wdrażanie zasad polityki regionalnej
jest budowanie potencjału innowacyjnego oraz infrastruktury badawczo – rozwojowej, która umożliwi transfer wiedzy do regionu. Niewielka liczba dużych firm i niski
potencjał mniejszych podmiotów to główne czynniki wpływające na słabą pozycję
gospodarczą województwa na tle innych regionów. Zrównoważony rozwój regionu to
główny priorytet zapisany w „Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata
2007 – 2015” wspierany środkami UE. Dofinansowania wymaga głównie infrastruktura społeczna, techniczna będąca impulsem w rozwoju istniejących firm oraz w kreowaniu nowego potencjału przedsiębiorczości w regionie.
223
14
ROZWÓJ GMIN PARKU KRAJOBRAZOWEGO
„DOLINA BARYCZY”
WEDŁUG OPINII WŁADZ SAMORZĄDOWYCH *
BEATA WARCZEWSKA
Zasady rozwoju zrównoważonego zostały zapisane w dokumentach światowych
oraz polskich jako jedyny możliwy kierunek rozwoju. Idea ta umocowana przepisami
prawa europejskiego i polskiego ma być realizowana na wszystkich szczeblach administracyjnych naszego kraju. Gminne władze samorządowe są odpowiedzialne za
wdrażanie tej idei na poziomie lokalnym. Z praktyki wynika, że proces wdrażania
zrównoważonego rozwoju na tym szczeblu administracyjnym jest bardzo trudny, barierę stanowią często odmienne poglądy wójta i radnych, brak odpowiednio wykształconych kadr oraz braki organizacyjne i finansowe1. Dodatkową trudność może stanowić występowanie obszarów przyrodniczo cennych, w tym chronionych przepisami
prawa. Na obszarach tych rozwój zrównoważony powinien przybierać formę ekorozwoju, czyli takiego rozwoju, w którym uznaje się priorytet ochrony środowiska przyrodniczego nad celami ekonomicznymi.
W niniejszym artykule przedstawiono wyniki badań sondażowych przeprowadzonych wśród władz dziesięciu gmin, na terenie których znajduje się Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy” (PK „Dolina Baryczy”). Celem badań było poznanie opinii
władz samorządowych dotyczących poszczególnych aspektów rozwoju.
„Dolina Baryczy” jest największym parkiem krajobrazowym w Polsce, leży na
granicy dwóch województw: dolnośląskiego i wielkopolskiego. Znajduje się w granicach administracyjnych gmin: Cieszków, Krośnice, Milicz, Prusice, Trzebnica Twardogóra, Żmigród, Odolanów, Przygodzice i Sośnie.
14.1.
METODA BADAŃ SONDAŻOWYCH
Badania sondażowe wśród przedstawicieli władz samorządowych trwały od listopada 2010 roku do kwietnia 2011 roku. Objęto nimi wszystkie gminy, w których
granicach administracyjnych znajduje się PK „Dolina Baryczy” (7 gmin województwa
*
1
Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2010-2013 jako projekt badawczy.
K. Giordano, Planowanie zrównoważonego rozwoju gminy w praktyce, Wyd. KUL, Lublin 2006.
224
dolnośląskiego i 3 gminy województwa wielkopolskiego). Kwestionariusz badań zawierał 35 pytań, jednak w niniejszym artykule przedstawiono wyniki analiz odpowiedzi na 9 pytań dotyczących rozwoju gminy. Kwestionariusze były wysyłane pocztą
elektroniczną lub doręczane do urzędów gmin. Początkowo przyjęto założenie, że na
pytania kwestionariusza odpowiedzi udzieli wójt (burmistrz) lub jego zastępca. Jednak ze względu na zdarzającą się odmowę wybranych osób, przyjęto do analiz także
kwestionariusze wypełnione przez innych pracowników urzędu (sekretarz gminy,
kierownik wydziału). Z każdej gminy przyjęto do analiz jeden kwestionariusz, tak
więc przeanalizowano ich w sumie 10. Kwestionariusz zawierał pytania zamknięte
oraz otwarte. Większość pytań zamkniętych dawała możliwość wielokrotnego wyboru.
Podobne odpowiedzi na pytania otwarte, w celu lepszej analizy, zostały pogrupowane.
14.2.
CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ
Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy” został utworzony w czerwcu 1996 roku na
mocy rozporządzenia Wojewody Kaliskiego i Wojewody Wrocławskiego. Łączna powierzchnia parku wynosi 87 040 ha, z czego 70 040 ha przypada na część dolnośląską.
Park nie posiada otuliny. Celem utworzenia parku było zachowanie wyjątkowych wartości przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowo-historycznych. Unikalne zasoby
środowiska przyrodniczego stanowią tu stawy rybne, tereny podmokłe, torfowiska,
lasy łęgowe, grądy niskie, olsy i łąki. W granicach PK „Dolina Baryczy” znajduje się jeden
z najcenniejszych obszarów wodno-błotnych w Europie – rezerwat Stawy Milickie.
Małe spadki terenu, przez który przepływa rzeka Barycz, umożliwiły już w średniowieczu budowę licznych zbiorników wodnych – stawów hodowlanych. Obecnie
stawy rybne zajmują powierzchnię 7 500 ha i są pogrupowane w większe lub mniejsze
kompleksy. Największy kompleks Stawno liczy 30 zbiorników2. Otoczenie stawów stanowią pola uprawne, łąki, lasy, zabudowa rolnicza oraz nieliczna zabudowa letniskowa.
Badany teren ma charakter typowo rolniczy (szczególnie gminy Cieszków, Prusice, Przygodzice i Sośnie). Przemysł rozwinął się w gminie Twardogóra i Milicz, usługi
w gminach: Krośnice, Milicz i Trzebnica3. Cechą charakterystyczną obszaru, jest wysoka stopa bezrobocia oraz ujemne saldo migracji.4 Na tą niezbyt niekorzystną charakterystykę obszaru nakładają się jeszcze ograniczenia prawne związane z formą ochrony
przyrody.
Dostęp: www.dzpk.pl [data wejścia:10-10-2011].
A. Spychała, Funkcja turystyczna Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy”, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2010.
4 Ibidem.
2
3
225
14.3.
ANALIZA ODPOWIEDZI NA PYTANIA KWESTIONARIUSZA
Pierwszą analizowaną grupę stanowią odpowiedzi na pytania dotyczące różnych
aspektów rozwoju gminy.
Pytanie o czynniki determinujące było pytaniem zamkniętym z możliwością wielokrotnego wyboru (9 możliwości wskazań). Najwięcej wskazań dotyczyło trzech
czynników: potencjału gospodarczego lub społecznego, funkcjonowania infrastruktury technicznej i komunikacyjnej oraz inwestorów prowadzących działalność gospodarczą. Według respondentów te trzy czynniki w najwyższym stopniu wpływają na
rozwój gmin. W najmniejszym stopniu upatruje się wpływu na rozwój w funkcjonowaniu rolnictwa (nikt nie wskazał tej odpowiedzi, mimo że część badanych gmin ma
charakter typowo rolniczy) oraz inicjatywie własnej mieszkańców (tylko 2 wskazania:
gmina Żmigród i Cieszków). Połowa respondentów wskazała na lokalizację w strukturze przestrzennej województwa lub państwa, jako czynnik mający wpływ na rozwój
gminy (rysunek 14.1).
Rysunek 14.1.
Czynniki determinujące rozwój gmin
9
9
8
3
3
poziomu rozwoju usług
3
poziomu rozwoju turystyki
5
2
potencjału gospodarczego lub
społecznego
lokalizacji w strukturze
województwa lub państwa
funkcjonowania infrastruktury
technicznej i komunikacji,
inwestorów prowadzących
działalność gospodarczą
inicjatywy własnej
mieszkańców
funkcjonowania rolnictwa
0
stanu środowiska naturalnego
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Respondent z Twardogóry zaznaczył aż 6 czynników wpływających na rozwój
gminy, pozostałe osoby po 4 różne czynniki.
W odpowiedziach na pytanie 3 (otwarte) należało wymienić cztery czynniki
ograniczające rozwój gminy. Uzyskane odpowiedzi uporządkowano, według podobieństwa, w 8 grup. Pierwsza, najliczniejsza grupa odpowiedzi, dotyczy ograniczeń
226
wynikających z występowania braków w infrastrukturze technicznej i komunikacyjnej. Na te ograniczenia zwrócili uwagę respondenci z 9 następujących gmin: Cieszków,
Milicz, Prusice, Twardogóra, Trzebnica, Żmigród, Odolanów, Przygodzice i Sośnie.
Jedynie wójt gminy Krośnice nie wskazuje tego ograniczenia. Druga grupa dotyczy
niewystarczających środków finansowych (niskiego budżetu). Na ten rodzaj ograniczenia wskazuje pięciu respondentów, z następujących gmin: Prusice, Trzebnica, Żmigród, Odolanów, Przygodzice. Występowanie różnych form ochrony przyrody (park
krajobrazowy, obszar Natura 2000) jest postrzegane jako ograniczenie rozwoju w następujących gminach: Krośnice, Milicz i Przygodzice. Na brak dróg ekspresowych lub
położenie gminy z dala od ważnych ciągów komunikacyjnych wskazują respondenci
z gminy: Krośnice, Twardogóra i Żmigród. Kolejna grupa odpowiedzi dotyczy nielogicznych przepisów oraz skomplikowanego systemu procedur (wskazania z gmin:
Milicz, Żmigród, Odolanów). Na brak inwestorów lub zbyt małą ich liczbę wskazują
respondenci z gminy: Milicz, Twardogóra i Przygodzice. Dwa wskazania z gmin wiejskich Cieszków i Sośnie dotyczą słabej jakości gleb, jako czynnika ograniczającego
rozwój. Pozostałych odpowiedzi (6 różnych) nie można było przyporządkować do
żadnej z opisanych grup. Ograniczenie rozwoju gmin wynika także ze słabej bazy noclegowej i gastronomicznej, małej aktywności mieszkańców, braku liderów, braku surowców naturalnych, rozproszonej zabudowy, położenia geograficznego oraz odległości od centrów gospodarczych. Najsilniejsze ograniczenia w rozwoju gmin związane są
z brakami w infrastrukturze technicznej i komunikacyjnej oraz zbyt małymi środkami
finansowymi. Ustanowienie różnych form ochrony przyrody postrzegane jest w niewielkim stopniu, jako utrudnienie rozwoju.
Z pytaniem nr 3 związane jest pytanie 14 o wskazanie największych przeszkód
w sprawnym funkcjonowaniu gminy. Było to pytanie częściowo otwarte, należało dokonać wyboru spośród 8 propozycji, z możliwością wymienienia innych ograniczeń,
jednak żaden respondent nie skorzystał z tej możliwości. Wskazania dotyczyły więc
tylko wyboru spośród 8 określonych w kwestionariuszu przeszkód. Za największą
przeszkodę w funkcjonowaniu gmin uznano ograniczone środki finansowe oraz przepisy prawne, na te ograniczenia wskazuje 7 z 10 respondentów. Kolejno, jako przeszkoda w rozwoju gminy postrzegany jest ograniczony dostęp do infrastruktury komunikacyjnej (4 wskazania) oraz technicznej (3). Żaden z respondentów nie zaznaczył
potencjału społecznego (rysunek 14.2).
227
Tabela 14.1.
Czynniki ograniczające rozwój gminy
Gmina
1
2
3
Cieszków
położenie geograficzne, słabe gleby
odległość od centrów
gospodarczych
słabo rozwinięta
infrastruktura
techniczna
Krośnice
ograniczenia
środowiskowe,
nałożenie dyrektywy
brak w pobliżu
gminy dróg
ekspresowych
ograniczenia
ustawowe ochrony
przyrody
Milicz
braki
w infrastrukturze
zbyt mała liczba
inwestorów
ograniczenia
wynikające ze złych
przepisów
przykładowo
w zakresie planowania
przestrzennego
Prusice
niskie dochody
słabo rozwinięta
infrastruktura
techniczna
mała aktywność
mieszkańców, brak
liderów
Twardogóra lokalizacja gminy z dala stan dróg
od głównych ciągów
komunikacyjnych
4
brak surowców
naturalnych
ograniczenia wynikające z występowania
obszarów chronionych na przykład
Natura 2000, park
krajobrazowy
budownictwo mieszkaniowe
brak nowych
inwestorów
rozproszona
zabudowa
Trzebnica
ograniczone środki
budżetowe
słaba baza noclegowa niepełna sieć wodnoi gastronomiczna
kanalizacyjna
Żmigród
niski budżet
niewystarczająca
infrastruktura
techniczna
brak drogi
nielogiczne przepisy
ekspresowej i kolei
podmiejskiej
w kierunku Wrocławia
Odolanów
brak środków
finansowych
skomplikowany
system procedur
infrastruktura
obszar chroniony
Natura 2000,
park krajobrazowy
brak potencjału
gospodarczego,
dużych inwestorów
zewnętrznych
słabo rozwinięta
infrastruktura
techniczna
słaba jakość gleb
słaba infrastruktura
techniczna
Przygodzice ograniczone środki
finansowe
Sośnie
położenie geograficzne brak przemysłu
W tabeli przedstawiono wszystkie odpowiedzi bez przyporządkowania do grup.
228
Rysunek 14.2.
Przeszkody sprawnego funkcjonowania gminy
8
7
7
7
6
5
4
4
3
3
1
1
0
0
inne
1
1
potencjał społeczny
2
ograniczone środki finansowe
ograniczony dostęp do
infrastruktury komunikacyjnej
ograniczony dostęp do
infrastruktury technicznej
ochrona środowiska
konflikty społeczne
sytuacja polityczna
przepisy prawne
0
Zestawienie odpowiedzi dla wszystkich gmin.
Porównując odpowiedzi na pytanie 3 i 14 można zauważyć zbieżność w identyfikacji ograniczeń rozwoju gmin. Jako największe ograniczenia postrzegane są zbyt małe środki finansowe oraz braki w infrastrukturze technicznej i komunikacyjnej, a także
– postrzegane jako wadliwe – przepisy prawne.
Pytanie 17 kwestionariusza dotyczyło problemów gospodarczych w gminach.
Było to pytanie częściowo otwarte, istniała możliwość dopisania odpowiedzi poza wyszczególnionymi, jednak nikt z respondentów z niej nie skorzystał.
229
Rysunek 14.3.
Problemy gospodarcze występujące w gminach
8
7
5
4
2
2
inne
zbyt duża odległość od ważnych
miast będących centrami
gospodarczymi i…
lokalizacja na uboczu (z dala od
ważnych połączeń
komunikacyjnych)
0
ograniczenia wynikające z
różnych form ochrony
środowiska przyrodniczego…
brak klimatu „lokalnej
przedsiębiorczości
0
słabo rozwinięta infrastruktura
techniczna
słabo rozwinięte usługi
(obsługa firm, banki)
mała liczba inwestorów ( w tym
zagranicznych)
0
brak funduszy na rozwój
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Zestawienie dla wszystkich gmin.
Spośród zapisanych w pytaniu 17 możliwości odpowiedzi najwięcej wskazań
(8 na 10 respondentów) dotyczyło małej liczby inwestorów (w tym zagranicznych)
oraz braku funduszy na rozwój (7 wskazań), (rysunek 14.3). Żaden respondent nie
wskazał na słabo rozwinięte usługi lub brak klimatu „lokalnej przedsiębiorczości” jako
problemy występujące w gminie. Połowa respondentów (z gmin: Krośnice, Milicz,
Żmigród, Odolanów, Przygodzice) wskazała na ograniczenia wynikające z różnych
form ochrony środowiska przyrodniczego (rezerwaty przyrody, park krajobrazowy,
obszary Natura 2000), jako problem w gminie. Na największą liczbę problemów (4)
wskazują respondenci z gminy Cieszków i Milicz. Najmniej problemów w gminie dostrzega respondent z Trzebnicy zaznaczając tylko jeden – małą liczbę inwestorów.
W odpowiedzi na pytanie 29 respondenci mieli utworzyć listę głównych problemów w rozwoju gminy. Dano możliwość zapisania czterech dla każdej z grupy problemów: środowiskowych, społecznych, gospodarczych i zarządzania. Najczęściej
wymienianym problemem środowiskowym była nieuregulowana gospodarka wodnościekowa (brak kanalizacji, nielegalne zrzuty ścieków, zanieczyszczenie wód). Na problem ten wskazano w gminie: Cieszków, Krośnice, Prusice, Trzebnica, Żmigród, Przygodzice, Sośnie. Wymieniano także „złą” gospodarkę odpadami, zaśmiecanie lasów
i „dzikie” wysypiska śmieci. Respondenci z Prusic oraz Przygodzic zwracają uwagę na
niską świadomość ekologiczną mieszkańców. Wśród grupy problemów społecznych
najczęściej wymieniane jest bezrobocie (oprócz Twardogóry wszyscy respondenci
230
wymieniają ten problem), następnie związane z tym ubóstwo (Krośnice, Odolanów,
Przygodzice) i alkoholizm (Cieszków, Krośnice, Żmigród). Respondenci wskazują także na niski poziom aktywności mieszkańców (Milicz, Prusice, Trzebnica) oraz odpływ
z regionu ludzi młodych (Trzebnica, Przygodzice).
W grupie problemów gospodarczych najczęściej wymieniana jest zbyt mała liczba inwestorów lub ich brak (brak zakładów pracy, brak inwestorów prywatnych), jedynie respondenci z Twardogóry i Trzebnicy nie wymienili tego problemu. Kolejnym
często wskazywanym problemem są braki w infrastrukturze technicznej i społecznej,
występują one w gminach Cieszków, Trzebnica, Przygodzice i Sośnie. Respondenci
wskazują także na niskie dochody przedsiębiorstw lub brak funduszy na inwestycje
(Cieszków, Trzebnica, Odolanów).
W grupie problemów zarządzania nie ma możliwości posegregowania udzielanych odpowiedzi, są one zbyt różne. Respondenci z gmin: Cieszków, Twardogóra,
Żmigród, Sośnie nie udzielają żadnej odpowiedzi. Na cztery problemy wskazuje jedynie respondent z gminy Odolanów. Wymieniane problemy związane z zarządzaniem
to: brak umiejętności niektórych pracowników do pracy w zespole, słaba współpraca
między instytucjami i organizacjami różnych sfer, niska odpowiedzialność młodych
ludzi za polecone zadania. Z udzielanych wskazań wynika, że problem zarządzania jest
w analizowanych gminach słabo identyfikowany.
Rozwoju gminy dotyczyło także pytanie 7, w odpowiedziach na nie należało
wskazać najważniejsze dziedziny wpływające na ten rozwój. Było to pytanie zamknięte, z możliwością wyboru 3 spośród dziewięciu dziedzin. Najwięcej wskazań dotyczyło
infrastruktury technicznej (7) i komunikacji (6), mniej respondentów wybrało drobną
przedsiębiorczość (5) i turystykę (4), (wykres 4). Trzy osoby zaznaczyły ochronę środowiska, jako ważną w rozwoju gminy, byli to respondenci z gmin: Prusice, Trzebnica
i Odolanów. Po dwa wskazania dotyczą: dużej przedsiębiorczości, usług oraz przemysłu. Zaledwie 1 osoba (z gminy Cieszków) wskazała na ważność rolnictwa w rozwoju
gminy. Można stąd wnioskować, że władze gmin nie widzą perspektyw rozwoju rolnictwa oraz nie wiążą jego dobrego funkcjonowana z rozwojem gminy.
Respondentów poproszono o ocenę stopnia zrównoważenia rozwoju gmin
w aspekcie społecznym, gospodarczym oraz przyrodniczym.
W pytaniu 19 poproszono o ocenę poziomu rozwoju zrównoważonego gminy
w aspekcie społecznym. Zaproponowano podział na cztery stopnie: niezrównoważony, słabo zrównoważony, zrównoważony i mający szansę na zrównoważenie.
Na zrównoważony rozwój w aspekcie społecznym wskazali respondenci z gmin:
Twardogóra, Trzebnica, Żmigród i Odolanów. Jako rozwój słabo zrównoważony oceniają respondenci z gmin Krośnice i Przygodzice. Respondenci z gmin: Cieszków,
Milicz i Prusice wskazują, że rozwój w gminie ma szansę na zrównoważenie. Natomiast rozwój w gminie Sośnie jest oceniony jako niezrównoważony (rysunek 14.5).
231
Rysunek 14.4.
Najważniejsze dziedziny dla rozwoju gminy
7
6
5
4
3
2
2
2
ochrona środowiska
infrastruktura
komunikacyjna
infrastruktura techniczna
przemysł
turystyka
rolnictwo
usługi
duża przedsiębiorczość
1
drobna przedsiębiorczość
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Zestawienie dla wszystkich gmin.
Rysunek 14.5.
Ocena poziomu zrównoważenia rozwoju gminy w aspekcie społecznym
Twardogóra
Trzebnica
Żmigród
Odolanów
5
4
3
Cieszków
Milicz
Prusice
Krośnice
Przygodzice
2
Sośnie
1
0
niezrównoważony
słabo zrównoważony
zrównoważony
ma szansę na
zrównoważenie
Kolejne pytanie (20) dotyczyło poziomu zrównoważenia rozwoju w aspekcie
gospodarczym.
Na rozwój zrównoważony wskazują respondenci z gmin: Krośnice, Milicz, Twardogóra i Odolanów. Na rozwój mający szansę na zrównoważenie wskazują respondenci z gmin: Cieszków, Prusice i Przygodzice, natomiast słabo zrównoważony z gmin:
232
Trzebnica, Żmigród i Sośnie. Nikt nie ocenił rozwoju w swojej gminie jako niezrównoważonego w omawianym aspekcie (rysunek 14.6).
Następne pytanie (21) dotyczyło stopnia zrównoważenia rozwoju gminy
w aspekcie przyrodniczym.
Rysunek 14.6.
Ocena poziomu zrównoważenia rozwoju gminy w aspekcie gospodarczym
5
Trzebnica
Żmigród
Sośnie
4
Krośnice
Milicz
Twardogóra
Odolanów
Cieszków
Prusice
Przygodzice
3
2
1
0
0
niezrównoważony
zrównoważony
ma szansę na
zrównoważenie
Połowa respondentów wskazuje na rozwój zrównoważony, są to osoby z gmin:
Krośnice, Milicz, Twardogóra, Żmigród oraz Przygodzice. Rozwój ma szansę na zrównoważenie według respondentów z gmin: Prusice i Sośnie. Jako słabo zrównoważony
postrzegany jest w gminie Trzebnica i Odolanów, natomiast jako niezrównoważony
w gminie Cieszków (rysunek 14.7).
Rysunek 14.7.
Ocena poziomu zrównoważenia rozwoju gminy w aspekcie przyrodniczym
Krośnice
Milicz
Twardogóra
Żmigród
Przygodzice
5
4
3
Trzebnica
Odolanów
Prusice
Sośnie
2
Cieszków
1
0
niezrównoważony
(mocno zachwiana
równowaga)
zrównoważony
ma szansę na
zrównoważenie
233
Jedynie respondent z gminy Twardogóra wskazuje na zrównoważenie rozwoju
tej gminy w trzech wyszczególnionych aspektach (społecznym, gospodarczym i przyrodniczym). Najniższy stopień zrównoważenia występuje według wskazań w gminie
Sośnie.
W odpowiedzi na pytanie 24 należało wskazać, kogo zaproszono by do współpracy na rzecz zrównoważonego rozwoju gminy. Było to pytanie zamknięte, z możliwoscią wyboru spośród 10 podpowiedzi.
Rysunek 14.8.
Grupy społeczne, które zaproszono by do współpracy na rzecz zrównoważonego rozwoju gminy
urbanistów
naukowców
mieszkańców
fundacje
lokalne grupy działania
organizacje ekologiczne
lokalnych liderów
przedstawicieli innych
jednostek
samorządowych
organizacje
pozarządowe
przedstawicieli biznesu
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Do współpracy najczęsiej zaproszonoby: przedstawicieli biznesu (9 wskazań),
lokalnych liderów (8 wskazań), organizacje pozarządowe (7 wskazań), mieszkańców
(7 wskazań) oraz lokalne grupy działania (6 wskazań). Niechętnie zaproszonoby organizacje ekologiczne i fundacje (tylko po 2 wskazania) oraz przedstawicieli innych
jednostek samorzadowych i naukowców (po 3 wskazania), (rysunek 14.8). Najbardziej otwarte na współpracę są władze gminy Cieszków, respondent z tej gminy zaznaczył wszystkie wymienione grupy partnerskie. Również chętne do współpracy są
włądze gminy: Milicz i Odolanów, w których wybrano po 7 grup partnerskich. Natomiast najmniej chętne są władze gminy Krośnice, respondent zaznaczył zaledwie
2 grupy partnerskie (na rozmowy zaproszonoby przedstawicieli biznesu oraz lokalnych liderów). Respondent gminy Przygodzice zaprosiłby do współpracy przedstawicieli biznesu, organizacje pozarządowe oraz mieszkańców.
***
Władze gmin widzą ścisłą zależność pomiędzy rozwojem infrastruktury technicznej i komunikacyjnej oraz potencjałem gospodarczym a rozwojem gminy. Nie wiążą tego rozwoju z funkcjonowaniem rolnictwa. Małą wagę przykładają do rozwoju
usług, dużej przędsiębiorczości i przemysłu.
234
Najczęściej wymieniane przez respondentów ograniczenia w rozwoju to braki
w infrastrukturze technicznej i komunikacyjnej oraz zbyt małe środki finansowe.
Jednocześnie trzeba zauważyć, że funkcjonowanie infrastruktury technicznej i komunikacyjnej jest postrzegane jako podstawa prawidłowego rozwoju gminy. Władze
gmin mają świadomość, że zainwestowanie w rozwój infrastruktury technicznej oraz
dróg może przyczynić się do lepszego funkcjonowania gminy. Jednak ograniczone
środki finansowe, na jakie wskazują respondenci, nie pozwalają na pokonanie tych
istotnych barier.
Pomimo występowania w granicach administracyjnych badanych gmin terenów
cennych przyrodniczo, także tych mających rangę europejską, władze gmin postrzegają ten fakt raczej jako ograniczenie, pewną trudność z którą muszą się borykać na co
dzień, a nie jako potencjał, którego wykorzystanie przynieść może szereg korzyści.
Z analiz odpowiedzi można wnioskować, że władze gmin nie dostrzegają rangi
prawidłowego zarządzania. Bardzo mało mają do powiedzenia na ten temat i raczej
problem ten nie jest prawidłowo identyfikowany. Postrzegany jest wyrywkowo. Jako
problemy zarządzania wskazuje się mentalność ludzi lub sytuację polityczną. Czterech
respondentów nie udziela żadnej odpowiedzi.
Problemy z prawidłowym zarządzaniem rozwojem gminy może pogłębiać fakt
braku otwartości władz na współpracę, w tym szczególnie z fachowcami: naukowcami
oraz przedstawicielami organizacji ekologicznych, fundacji oraz innych jednostek
samorządowych.
Nie można osiągnąć zrównoważonego rozwoju bez umiejętności współpracy
z lokalnymi instytucjami i organizacjami, a nawet dopuszczenia ich do wspólnego zarządzania. Częste zmiany w otoczeniu wymuszają na władzach gmin konieczność
przystosowania się do nowych warunków, zmiany dotychczasowego stylu działania5.
Należy wymagać od władz gmin wiedzy i umiejętności zarządzania a także zdolności
do uczenia się. Bardzo ważne jest aby oddzielić sferę polityki od sfery zarządzania.
Należy mieć na uwadze, że nadrzędnym celem zarządzania rozwojem gminy jest zaspokojenie potrzeb mieszkańców, zarówno pokoleń obecnych, jak i przyszłych.
5
T. Markowski, Zarządzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa 1999, s. 49.
235
WYBRANE PROBLEMY
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
W GOSPODARCE OPARTEJ
NA WIEDZY
15
PROBLEMATYKA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
W INTERPRETACJI MIESZKAŃCÓW
MIASTA RADOMIA
MONIKA ŻELEZIK
Żyjemy w czasach dynamicznego rozwoju cywilizacyjnego. Niemal codziennie
jesteśmy świadkami nowych odkryć w dziedzinach takich jak: medycyna, genetyka,
biotechnologia, chemia. Nasze życie z roku na rok, z dekady na dekadę staje się coraz
bardziej wygodne i komfortowe, a nawet beztroskie. Z drugiej strony życie dzisiejszej
społeczności rodzi konsekwencje, często nieodwracalne. „Raport o stanie świata”
opublikowany przez Worldwatch Institute, podaje: U progu XXI wieku jest oczywiste,
że zaspokojenie przyszłych potrzeb rosnącej ludności świata przez gospodarkę, jaką teraz mamy, będzie po prostu niemożliwe. Zachodni model gospodarki – oparty na paliwach kopalnych, ukierunkowany na motoryzację, wytwarzający masowo wyroby jednorazowego użytku i kumulujący odpady – która tak spektakularnie przyczyniła się
do podwyższenia w XX wieku poziomu życia nie może trwać bez końca, jeśli ekosystemy
od których jesteśmy zależni, nadal będą niszczone. Wchodzimy więc w nowe stulecie
z gospodarką, która nie prowadzi nas tam dokąd chcemy. Wyzwanie polega na zbudowaniu takiego modelu gospodarczego, który zapewni postęp ludzkości nie niszcząc wspierających go systemów i da wszystkim możliwość lepszego życia1. Można zaryzykować
stwierdzenie, że ten nowy model gospodarczy mieści się w ramach idei zrównoważonego rozwoju. Niemniej w zależności od tego, jak on się potoczy i jak będziemy angażować
się w realizację jego założeń, tak będzie wyglądała przyszłość naszej planety.
Pomimo, że koncepcja zrównoważonego rozwoju rozwijana i popularyzowana
jest od lat siedemdziesiątych XX wieku, wciąż jest koncepcja niszową. Oznacza to,
że najczęściej nie jest ona rozpoznawalna i zrozumiała dla przeciętnego mieszkańca
miasta czy wsi. O ile zagadnienia i działania podejmowane w ramach ochrony środowiska zostały zaakceptowane i utrwaliły się w społeczeństwie, o tyle wieloaspektowość idei zrównoważonego rozwoju wciąż budzi zdziwienie i kontrowersje.
Każda nowa koncepcja, czy idea, w tym także idea zrównoważonego rozwoju
aby odniosła sukces musi być przede wszystkim właściwie zrozumiana przez jak naj1 L. R. Brown, Ch. Flavin, H. F. French, Raport o stanie świata. U progu nowego tysiąclecia, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 2000, s. 21.
238
większą część społeczeństwa. W jednym z najważniejszych dokumentów, jaki powstał
po konferencji w Rio de Janeiro, czyli Agendzie 21 zapisano: Wiele osób nie rozumie
ścisłych zależności pomiędzy działalnością człowieka a środowiskiem, ponieważ ich wiedza jest niedokładna lub niewystarczająca2. Należy więc dołożyć jak najwięcej starań,
aby zagadnienia dotyczące zrównoważonego rozwoju były szeroko popularyzowane
wśród wszystkich grup społecznych.
15.1.
CEL PRACY
Praca ma na celu poznanie opinii i przekonań mieszkańców miasta Radomia wobec spraw i problemów społecznych, środowiskowych, gospodarczych i instytucjonalnych rozgrywających się zarówno w skali globalnej, jak i lokalnej, które są wyznacznikami zrównoważonego rozwoju. Pozwoliło to na ocenę poziomu znajomości zagadnień związanych ze zrównoważonym rozwojem mieszkańców miasta Radomia.
15.2.
METODYKA BADAŃ
Metodą badawczą, która została zastosowana w niniejszej pracy, był sondaż diagnostyczny. Badania prowadzone za pomocą tej metody, zdaniem T. Pilcha3, obejmują
wszelkiego typu zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania. Do badań
przeprowadzonych metodą sondażu diagnostycznego zastosowano technikę ankietową, która opierała się na komunikacji pomiędzy badaczem a respondentem. W badaniach ankietowych udział wzięli pełnoletni mieszkańcy Radomia. Kwestionariusz ankiety został wypełniony przez 128 osób, wśród których było 89 kobiet (70%) oraz 39
mężczyzn (30%). Zawierał on część wstępną oraz część właściwą z pytaniami zarówno otwartymi (6 pytań), jak i zamkniętymi (12 pytań). Dominującą grupę stanowiły
osoby z wykształceniem wyższym (63 osoby). W drugiej kolejności, grupę
50-osobową, stanowili ankietowani z wykształceniem średnim. Z wykształceniem
zawodowym i podstawowym było kolejno 8 i 7 osób.
15.3.
WYNIKI BADAŃ
Pierwsze z zadanych w ankiecie pytań dotyczyło największych problemów
współczesnego świata. Osoby ankietowane miały wybrać z listy ośmiu problemów
globalnych te dwa, które uważały za najbardziej aktualne i „doskwierające”. W opinii
ankietowanych głód i nędza to największe problemy dzisiejszego świata. W drugiej
kolejności uplasowały się choroby cywilizacyjne. Z uzyskanych odpowiedzi wynika,
że aspekt społeczny jest uważany za najbardziej problemowy. W dalszej kolejności
2
3
W. Lenart, K. Kafel, Rozwój zrównoważony w edukacji szkolnej, WSiP, Warszawa 1996, s. 8.
T. Pilch, Zasada badań pedagogicznych, PWN, Warszawa, s. 123.
239
wybierane były odpowiedzi dotyczące środowiska przyrodniczego – jego części nieożywionej:
•
problem zanieczyszczenia powietrza;
•
wyczerpywanie się surowców takich jak węgiel, ropa naftowa.
Spośród podanej listy aktualnych problemów dzisiejszego świata najrzadziej
wybierany przez respondentów analfabetyzm oraz problem zmniejszającej się bioróżnorodności.
Drugie pytanie nawiązywało do poprzedniego, jednak zawężało obszar rozpatrywanych zagrożeń z problemów globalnych do lokalnych. Na pytanie „Jakie są
Pana/Pani zdaniem, najważniejsze zagrożenia w Radomiu” najwięcej ankietowanych
zaznaczyło odpowiedź przestępczość i alkoholizm. Stąd nasuwa się wniosek,
że mieszkańcy Radomia łączą te zagrożenia za sobą. Jako najmniejszy problem radomianie uważają narkomanię oraz choroby cywilizacyjne, między innymi AIDS. Z analizy uzyskanych odpowiedzi wynika, że zanieczyszczenie lokalnego środowiska nie jest
postrzegane jako duży problem przez respondentów. Ważniejszym problemem dla
ankietowanych jest wystąpienie kryzysu ekonomicznego, który należy wiązać z brakiem miejsc pracy, a w dalszej kolejności z utratą poczucia bezpieczeństwa.
W kolejnym pytaniu respondenci mieli określić swój stosunek do polskiej gospodarki po przystąpieniu naszego kraju do Unii Europejskiej. Większość, bo aż 54 (42%)
ankietowanych deklarowało pozytywny stosunek do zmian rodzimej gospodarki
po 1 maja 2004 roku. Dla 33 ankietowanych (28%) przystąpienie do Wspólnoty nic
nie zmieniło w polskiej gospodarce. Podobną pod względem ilości (22%) stanowiły
osoby nieposiadające zdania na ten temat. Jedynie 13 radomian (10%) oceniło negatywnie krajową gospodarkę po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej.
Pytanie czwarte rozpoczęło szereg pytań dotyczących zagadnień związanych
z najbliższym środowiskiem radomian. Ankietowani zostali zapytani kto, ich zdaniem,
w największym stopniu jest odpowiedzialny za poprawę lokalnego stanu środowiska.
W opinii 45% ankietowanych oni sami, poprzez swoje zachowanie i postawy, mają
znaczny wpływ na otaczające ich środowisko. W drugiej kolejności (38% ankietowanych) wskazywane były władze lokalne i wojewódzkie. Marginalny wpływ na środowisko miejskie Radomia był upatrywany w działaniach lokalnych przedsiębiorców
(9% ankietowanych) oraz organizacjach i partiach ekologicznych (5% ankietowanych). Żadnej z powyższych odpowiedzi nie wybrało 2% badanych. Dwóch ankietowanych argumentowało swoją decyzję brakiem perspektyw na poprawę jakości środowiska, a jedna z badanych osób podała, że możliwości poprawy stanu środowiska
widzi jedynie we współdziałaniu wszystkich radomian na każdym szczeblu decyzyjnym, od władz wojewódzkich po zwykłych mieszkańców.
Następne pytanie brzmiało: „Co najbardziej skłania Pana/Panią do działań
na rzecz środowiska?”. Jak wynika z przeanalizowanych odpowiedzi, ankietowani
są skłonni podjąć działania na rzecz poprawy jakości otaczającego ich środowiska.
Motywacją jest przede wszystkim:
•
troska o zdrowie własne i swojej rodziny;
•
przyroda, która przedstawia wartość samą w sobie.
240
Pierwszą, jak i drugą odpowiedź zaznaczyło 35% wszystkich ankietowanych.
Troska o przyszłe pokolenia stanowi bodziec do działania dla 19% respondentów.
Oszczędność pieniędzy jest argumentem przemawiającym do 8% ankietowanych.
Jedynie 4 osoby (3%), uważają, że problem wyczerpywania się surowców takich, jak
węgiel czy ropa naftowa to powód, dla którego warto prowadzić działania prośrodowiskowe.
Kolejne pytanie wymagało od ankietowanych podania działań, które byliby
w stanie podjąć dla poprawy stanu środowiska, w którym żyją. Najczęściej pojawiające się odpowiedzi to:
•
chęć segregacji odpadów u źródła tak, jak we własnym gospodarstwie domowym;
•
gotowość oszczędzania wody;
•
kontrolowanie zużycia energii elektrycznej;
•
korzystanie z produktów pochodzących z recyklingu;
•
gotowość ponoszenia wyższych opłat za wywóz odpadów.
Ponadto:
•
wyraźnie negatywną postawę wobec działań mieszkańców na rzecz poprawy
jakości środowiska wyraził 1 respondent; w jego opinii obowiązek ten należy jedynie do władz i przedsiębiorców, a nie do wszystkich obywateli;
•
26 ankietowanych (20%) nie umiało odpowiedzieć, co mogliby zmienić w swoim
codziennym życiu, aby przyczynić się poprawy stanu środowiska.
Kolejne pytanie dotyczyło zupełnie innego aspektu życia w Radomiu. Ankietowani zostali poproszeni o ocenę możliwości i warunków podnoszenia poziomu wykształcenia przez dzieci i młodzież. W opinii 65 ankietowanych (51%) te możliwości
i warunki są średnie, a 47 (37%) oceniło je jako dobre. Negatywną postawę wobec
możliwości edukacyjnych w Radomiu wyraziło 14 ankietowanych (11%), z czego
11 ankietowanych (9%) określiło sytuację jako złą, a 3 (2%) jako bardzo złą. Zaledwie
2 respondentów (1%) postrzega możliwości edukacyjne dla dzieci i młodzieży w Radomiu za bardzo dobre.
Następne pytanie dotyczyło sytuacji na radomskim rynku pracy. Wyniki ankiety
wskazują na duży kryzys w tej dziedzinie. Sytuację na rynku pracy uznało za złą
54 ankietowanych (42%). W opinii 27% respondentów możliwości znalezienia pracy
w Radomiu są średnie. Dobre warunki do podjęcia pracy w Radomiu widziało zaledwie 8 ankietowanych (6%). Sytuację na rynku pracy w Radomiu jako bardzo złą postrzega 19% pytanych radomian. Taki rozkład odpowiedzi wynika z tego, że stopa
bezrobocia w Radomiu należy do jednej z najwyższych w województwie mazowieckim
(12,2%). Nie posiadało wyrobionej opinii na ten temat 5% respondentów, co zapewne
wynikało z faktu braku doświadczenia zawodowego, ponieważ wszystkie te osoby
były jeszcze uczniami bądź studentami.
Kolejne pytanie poruszało zagadnienie sytuacji mieszkaniowej w Radomiu.
W porównaniu z poprzednim pytaniem, wyniki przeprowadzonych badań są bardziej
optymistyczne. Zaledwie 27 ankietowanych (29%) ocenia swoją sytuację mieszkaniową jako niezadowalającą, podczas gdy 91 respondentów (71%) jest z niej zadowolonych.
241
Powodów do zadowolenia z sytuacji mieszkaniowej radomian jest wiele. Do najczęściej powtarzających się odpowiedzi należały:
•
bliskość terenów zielonych, przykładowo parku, zieleńca;
•
bezpieczeństwo wynikające z częstych patroli służb miejskich;
•
umiejscowienie mieszkania z dala od zgiełku miasta, podczas gdy druga grupa
osób szczególnie sobie ceni fakt mieszkania w centrum, skąd jest blisko do
wszystkich urzędów, obiektów usługowych i kulturalno-oświatowych;
•
dostęp do wszelkich mediów w tym wody, kanalizacji, sieci elektrycznej, centralnego ogrzewania, gazu, sieci internetowej;
•
mieszkanie w nowoczesnym blokowisku, które oferuje bliskość sklepów, szkół,
bibliotek oraz przychodni;
•
bezpieczeństwo w miejscu i wśród ludzi których się dobrze zna.
W pytaniu następnym ankietowani zostali poproszeni o wyjaśnienie pojęcia
„zrównoważony rozwój”. Odpowiedzi na to pytanie nie podało 46 ankietowanych
(36%). Pozostali, to znaczy 82 osoby (64%), podjęły próbę wyjaśnienia, na czym polega zrównoważony rozwój. Poniżej przedstawiono te bardziej udane próby zdefiniowania zrównoważonego rozwoju:
•
harmonia, równowaga i brak konfliktu pomiędzy środowiskiem a wciąż rozwijającym się przemysłem;
•
emisja takiej ilości zanieczyszczeń, z którymi środowisko potrafi się uporać;
•
racjonalne wykorzystywanie zasobów naturalnych ziemi w procesie rozwoju
cywilizacyjnego człowieka;
•
rozwój całościowy, integralny, wzajemnie powiązany ze wszystkimi dziedzinami
życia, zaplanowany i przyjęty;
•
racjonalne działanie w zakresie zasobów ziemi;
•
dobre i przemyślane decyzje wpływające na jakość rozwoju danego obszaru;
•
rozwijanie wszystkich gałęzi gospodarki w takim samym stopniu;
•
wyrównany bilans zysków i strat;
•
wzajemne relacje i wpływy na linii środowisko-społeczeństwo.
Z powyższej listy wynika, że najczęściej przytaczanym kontekstem trwałego
rozwoju był aspekt gospodarczy w połączeniu z aspektem środowiskowym. Często
powtarzającym się elementem był również rozwój cywilizacyjny.
Kolejne pytanie w ankiecie brzmiało „Które z pojęć jest Pani/Panu znane: ekorozwój, zrównoważony rozwój, oba, żadne z powyższych?”. Okazało się, że z pojęciem
zrównoważony rozwój zetknęło się najwięcej ankietowanych (49%), a z pojęciem
ekorozwój 21% ankietowanych. 12% osób biorących udział w badaniu przyznało,
że nie zna tych pojęć, a 18% podało, że zetknęło się zarówno z jednym, jak i drugim.
W następnym pytaniu poproszono ankietowanych o wyrażenie swojej opinii na
temat realizacji zrównoważonego rozwoju w Radomiu. Respondenci zostali zapytani
„Czy rozwój Radomia przebiega zgodnie wytycznymi zrównoważonego rozwoju?”.
48 ankietowanych, czyli 37% podało, że Radom nie rozwija się w sposób zrównoważony. Zaledwie 19% (24 osoby) uważa, że zmiany zachodzące w mieście mają zna-
242
miona idei zrównoważonego rozwoju. Aż 44% (56 respondentów) nie potrafiło jednoznacznie wyrazić swojej opinii.
Analiza wyników kolejnego pytania sugeruje, że część z osób, które we wcześniejszym pytaniu podały definicję zrównoważonego rozwoju (uzyskano 82 odpowiedzi), nie potrafi jej odnieść do praktycznych działań, odbywających się w ich otoczeniu. Tezę tę potwierdza analiza odpowiedzi na kolejne pytanie. Ankietowanych, którzy
zdeklarowali, że Radom rozwija się w sposób zrównoważony, poproszono o podanie
maksymalnie trzech działań, które mogłyby o tym świadczyć. Pośród licznych prawidłowych przykładów, pojawiły się również takie, które przekonują o niskim poziomie
wiedzy mieszkańców miasta odnośnie idei zrównoważonego rozwoju:
•
budowa nowych supermarketów;
•
zabieranie terenów zielonych pod zabudowę, zwykle dla nowych firm;
•
budowa dużych przedsiębiorstw;
•
powiększanie się granic miasta.
Prawidłowo wymieniane przez ankietowanych działania, które świadczą, według
ich opinii, o wprowadzeniu zasad zrównoważonego rozwoju w Radomiu, to między
innymi:
•
remonty dróg oraz budowa nowych, w tym obwodnic;
•
postęp techniczny, dzięki któremu coraz więcej osób ma dostęp do sieci internetowej, telefonii komórkowej;
•
rozwój budownictwa mieszkalnego;
•
zwiększanie terenów zielonych i modernizacja wcześniej istniejących;
•
otwieranie nowych szkół i wprowadzanie atrakcyjnych kierunków studiów;
•
zwiększenie bezpieczeństwa mieszkańców, dzięki częstym patrolom oraz monitoringowi miejskiemu;
•
tworzenie nowych miejsc pracy;
•
prowadzenie darmowych kursów podnoszących kwalifikacje osób bezrobotnych;
•
akcje o zasięgu lokalnym oraz krajowym, które mają na celu promocję Radomia;
•
rozwój kultury lokalnej, co sprzyja ujednoliceniu społeczeństwa Radomia;
•
program rewitalizacji miasta;
•
inicjatywa sektora prywatnego, powstawanie wielu lokalnych firm i przedsiębiorstw.
W kolejnym pytaniu ankietowani mieli wybrać trzy z dziewięciu podanych czynników, które, ich zdaniem, warunkują bezpieczeństwo życia w Radomiu. Najczęściej
wskazywaną zaletą miasta okazał się dostęp do nauki. Odpowiedź tą zaznaczyło najwięcej ankietowanych. Wynik ten dziwi, gdyż w pytaniu 8 zaledwie 37% ankietowanych oceniło warunki kształcenia w Radomiu jako dobre. W dalszej kolejności, według
respondentów, poczucie bezpieczeństwa gwarantują następujące elementy
•
odpowiednie warunki mieszkaniowe;
•
dostęp do opieki zdrowotnej;
•
dobra jakość wody i powietrza;
•
źródła i miejsca pracy;
243
mała przestępczość.
Do najrzadziej wybieranych elementów należały:
•
tolerancja;
•
obecność terenów rekreacyjnych/zielonych;
•
sprawna infrastruktura.
Pytanie kolejne dotyczyło form ochrony przyrody. Ankietowani zostali poproszeni o podanie trzech znanych im form ochrony przyrody, które znajdują się w Radomiu lub jego okolicy. Analiza odpowiedzi na zadane pytanie świadczy o całkowitym
braku wiedzy ankietowanych radomian na ten temat. Ponad połowa respondentów
(52%) tak jak 66 osób nie udzieliło żadnej odpowiedzi. Pośród pozostałych 62 osób
(48%), które udzieliły odpowiedzi, zaledwie 5 (4%) podało poprawnie wszystkie trzy
przykłady form ochrony przyrody, jakie występują w Radomiu i okolicy. Poprawnie
udzielane odpowiedzi, to:
•
Kozienicki Park Krajobrazowy.
Odpowiedź tą podało 7 ankietowanych, przy czym niektórzy mylili tą formę
ochrony przyrody, jaką jest park krajobrazowy z parkiem narodowym.
•
Drzewa w parku im. T. Kościuszki
Pięciu respondentów w odpowiedzi wpisało cały park, natomiast zaledwie
4 osoby uściśliły, że przedmiotem ochrony są drzewa, znajdujące się na tym terenie.
•
Dąb Wolności przy Resursie Obywatelskiej – 4 ankietowanych;
•
Dąb szypułkowy przy V Liceum Ogólnokształcącym im. R. Traugutta – 3 ankietowanych;
•
Użytek ekologiczny „Bagno” – 3 ankietowanych;
•
Obszar Chronionego Krajobrazu Lasy Przysusko-Szydłowieckie (1 osoba);
•
Dolina Pilicy i Drzewiczki (1 osoba).
Poza podanymi powyżej, prawidłowymi przykładami, ankietowani wymieniali
znane im i ustanowione prawnie formy ochrony przyrody w Polsce takie, jak: parki
narodowe i krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty oraz pomniki
przyrody. Mimo to nie potrafili oni przypisać do nich konkretnych obszarów i obiektów znajdujących się w Radomiu bądź jego okolicy. Kilka osób podało w swoich odpowiedziach objęcie ochroną gatunkową zwierząt, roślin i grzybów. Również w tym
przypadku, nie zostały podane konkretne gatunki, faktycznie występujące na analizowanym obszarze.
Jako odpowiedzi do powyższego pytania zdarzały się także takie, które nie mają
nic wspólnego z działaniami na rzecz ochrony przyrody. Wpisują się raczej w szeroki
zakres działań prośrodowiskowych. Oto przykłady takich odpowiedzi:
•
segregacja i recykling odpadów;
•
nowoczesna oczyszczalnia ścieków;
•
wprowadzenie przez Miejski Zarząd Dróg i Komunikacji w Radomiu nowoczesnych autobusów, o zmniejszonej ilości emisji zanieczyszczeń do powietrza;
•
sadzenie nowych roślin;
•
korzystanie z baterii słonecznych;
•
akcje „Sprzątanie Świata” (2 osoby).
•
244
Przestrzeń jest to coraz bardziej deficytowy zasób środowiska przyrodniczego.
W ostatnim pytaniu poproszono ankietowanych o wyrażenie opinii, co ich zdaniem
najbardziej wpływa na taki stan rzeczy. Na to pytanie nie umiało odpowiedzieć 33 (26%)
ankietowanych. Pozostałe osoby dopatrują się źródeł zmniejszania przestrzeni w:
•
ciągłym rozszerzaniu granic miast;
•
wycinaniu lasów;
•
budowie centrów handlowych;
•
nadmiernej eksploatacji terenów zielonych;
•
powstawaniu fabryk, które równocześnie zabierają przestrzeń i w znacznym
stopniu zanieczyszczają środowisko;
•
urbanizacji;
•
rozwoju gospodarczym, przy czym gospodarka, w opinii ankietowanych, staje się
coraz bardziej agresywna;
•
braku planów zagospodarowania przestrzennego.
***
Od wielu lat docierają do nas informacje na temat krytycznego stanu środowiska
przyrodniczego. Mimo to dzisiejsze społeczeństwa nadal nie zdają sobie sprawy z faktu, jak bardzo styl i sposób życia wpływa na jakość środowiska, w którym żyjemy. Tylko dzięki coraz bardziej intensywnemu oddziaływaniu na system wiedzy i wartości
ludzi, jest nadzieja na znalezienie odpowiednich rozwiązań dla tych problemów. Rozwiązaniem, a właściwie koniecznością, o którym słyszy się również od szeregu lat, jest
realizacja idei zrównoważonego rozwoju. Ma ona prowadzić do zaniechania dotychczasowego, niekontrolowanego wzrostu gospodarczego oraz realizować zasadę powiększania dochodu narodowego, na korzyść rozwoju człowieka, zapewnienia dostępu do oświaty, opieki i odpowiednich wartości życia. Niezbędne jest zatem systematyczne podnoszenie świadomości na rzecz zrównoważonego rozwoju, która powinna
stać się stałym, a nie tylko okazjonalnym elementem oddziaływania na człowieka
w jego otoczeniu.
Na podstawie analizy uzyskanych danych, dotyczących poziomu świadomości
mieszkańców Radomia odnośnie zrównoważonego rozwoju, można stwierdzić, że:
Pomimo, że popularyzowanie idei zrównoważonego rozwoju to proces trwający
1.
ponad 40 lat, w którym uczestniczą różne podmioty, instytucje i grupy społeczne, nie jest on dobrze rozumiany i rozpoznawalny przez badaną populację.
Pojęcie zrównoważony rozwój nie wywoływało skojarzeń wspólnej realizacji
2.
celów gospodarczych, ekologicznych i społecznych. Ankietowani zwykle wiązali
zrównoważony rozwój z jednym z elementów, nie biorąc pod uwagę konieczności współistnienia co najmniej trzech elementów.
Ankietowani niejednokrotnie potrafili podać działania lub wymienić problemy,
3.
które dostrzega i chce rozwiązać zrównoważony rozwój, niemniej wynikało to
nie ze znajomości koncepcji zrównoważonego rozwoju, co z uważnego przyglądania się bieżącym sprawom gospodarczym i społecznym dziejącym się w skali
globalnej czy lokalnej.
245
4.
5.
6.
7.
246
Ankietowani mają bardzo słabą wiedzę na temat cennych i wartościowych przyrodniczo tworów lub obszarów na terenie ich miasta i okolic (jedynie 4% ankietowanych umiało wymienić przynajmniej trzy formy ochrony przyrody znajdujące się w Radomiu i jego okolicy).
Pomimo, że respondenci ocenili swoje miasto jako miejsce przyjazne dla mieszkańców, nie potrafili jednoznacznie stwierdzić, czy jego rozwój ma znamiona
zrównoważonego rozwoju. Nie potrafili także w większości podać praktycznych
działań, które świadczyłyby o harmonijnym rozwoju sfery społecznej, ekonomicznej i ekologicznej w ich mieście.
Ankietowani dostrzegają niebezpieczeństwa związane z pojawiającymi się problemami ekologicznymi oraz powiązania jakie występują pomiędzy jakością środowiska, w którym żyją a jakością ich życia i zdrowia.
Konieczna jest obecność problematyki zrównoważonego rozwoju w mediach,
szeroko zakrojona akcja popularyzatorska, a także zgłaszanie zapotrzebowania
na wiedzę.
16
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
A ZUŻYCIE WODY W POLSCE
PAWEŁ BARTOSZCZUK
16.1.
POLITYKA WODNA I JEJ KONSEKWENCJE
Kwestie zrównoważonego rozwoju nabierają coraz większego znaczenia, szczególnie w okresie kryzysu. Jednym z problemów środowiskowych, przed którymi stoją
kraje Unii Europejskiej (UE) jest poprawa gospodarowania wodą. Szybki rozwój cywilizacji spowodował, że konieczne stało się racjonalne gospodarowanie tym cennym
zasobem. Państwa UE podjęły kroki prawne mające na celu zapewnienie obecnym
i przyszłym pokoleniom dostępu do wody dobrej jakości oraz korzystania z niej przez
różne sektory takie, jak rolnictwo czy przemysł przy jednoczesnej ochronie środowiska naturalnego. Odpowiednim w tym względzie aktem prawnym jest dyrektywa
2000/60/WE tak zwana Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW). Zakłada ona osiągnięcie
przynajmniej „dobrego stanu” wszystkich wód do 2015 roku.
Dyrektywa wymaga działań wykonywanych przez państwa członkowskie UE,
które mają skutecznie chronić zasoby wód bez względu na granice administracyjne.
Dlatego planowanie gospodarowania wodą odbywa się w granicach naturalnych jednostek hydrograficznych, jakimi są obszary dorzeczy w układzie tak zwanych jednolitych części wód, przez które rozumie się na przykład jeziora lub inne naturalne
i sztuczne zbiorniki wodne, rzeki, strumienie, kanały.
Polityka wodna powinna być zgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju i dotyczyć:
•
zaspokojenia zapotrzebowania na wodę ludności, rolnictwa i przemysłu;
•
promowania zrównoważonego korzystania z wód;
•
ochrony wód i ekosystemów od wód zależnych pozostających w dobrym stanie;
•
poprawy jakości wód i stanu ekosystemów zdegradowanych działalnością człowieka;
•
zmniejszenia zanieczyszczenia wód podziemnych;
•
zmniejszenia skutków powodzi i suszy.
Zapisy RDW wprowadzają system planowania gospodarowania wodami w podziale na obszary dorzeczy. Na potrzeby osiągnięcia dobrego stanu wód opracowuje
się plany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, które zawierają między
247
innymi podsumowanie zharmonizowanych działań zawartych w programie wodnośrodowiskowym kraju.
W Ramowej Dyrektywie Wodnej UE zakłada się, że jakość wód w rzekach i jeziorach w Polsce musi spełniać określone wymogi do 2015 roku. Z tego powodu przez
najbliższe 4 lata, konieczne są nakłady w wysokości 50 mld PLN na budowę lub modernizację 950 oczyszczalni ścieków oraz 25 tys. km sieci wodociągowej i kanalizacyjnej.
Jeżeli do 2015 roku Polska nie zdąży zmodernizować instalacji wodno-kanalizacyjnych
zgodnie z normami UE, mogą powstać restrykcje w postaci żądań zwrotu pieniędzy
z Funduszu Spójności, a także kar finansowych w wysokości 4 mln 143 tys. EUR
dziennie. Wskutek kosztownych inwestycji znaczne podwyżki cen wody będą nieuniknione. Zdaniem M. Gromca, problemy gospodarki ściekowej zostaną rozwiązane,
ale dobrej jakości wody nie zdołamy osiągnąć do 2015 roku. Opóźnienia cywilizacyjne
wobec krajów Europy Zachodniej sięgają 30 lat, znacznie wyższe okazały się też koszty modernizacji sieci. Szacowano je na 35 mld PLN, a dziś wynoszą 70 mld PLN1.
W ramach Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych w 2010 roku
wybudowane zostały 32 nowe oczyszczalnie ścieków komunalnych i około 9 tys. km
sieci kanalizacyjnej. Zmodernizowano 476 km sieci kanalizacyjnej. Koszt tych inwestycji to ponad 8 mld PLN. W Polsce unowocześnienie oczyszczalni ścieków i systemów kanalizacyjnych wymaga wielomilionowych nakładów, tymczasem pieniądze
z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 zostały już
wykorzystane. Najwyższa Izba Kontroli stwierdziła, że gminy wykorzystały tylko 25%
z zaplanowanych w Krajowym planie oczyszczania ścieków komunalnych pieniędzy
na budowę i modernizacje oczyszczalni i kanalizacji. Przyczyną są tu – zdaniem NIK –
trudności w pozyskiwaniu środków przez gminy (między innymi długotrwałe procedury rozpatrywania wniosków, zmieniające się kryteria przyznawania dofinansowania). W przypadku kanalizacji barierą był też tak zwany wskaźnik koncentracji –
120 os. na 1 km sieci, co w praktyce eliminowało małe aglomeracje oraz z zabudową
rozproszoną2.
W 2010 roku z oczyszczalni ścieków korzystało zaledwie 61% ludności kraju,
w tym 86% w miastach a jedynie 24% na wsiach, co świadczy o skali naszych opóźnień cywilizacyjnych.
Przed okresem drastycznego spadku zużycia wody w latach dziewięćdziesiątych
występowały inne uwarunkowania funkcjonowania przedsiębiorstw wodociągowych.
Nadzór nad gospodarczym wykorzystaniem i użytkowaniem zasobów wodnych sprawowały wtedy organy administracji rządowej. Zgodnie z ustawą z 1990 roku o samorządzie terytorialnym zadania związane z produkcją i dostawą wody zostały przekazane gminom. Decydenci podejmujący decyzje o podwyżkach opłat nie zawsze kierują
się przesłankami ekonomicznymi czy ekologicznymi (ochrona zasobów wodnych).
Zwracają oni uwagę głównie na to, czy proponowana podwyżka to istotne dodatkowe
Wzrosną ceny wody, dostęp: www.onetbiznes.pl [data wejścia: 29.10.2011].
Budowa i modernizacja oczyszczalni ścieków opóźnia się. Unia czeka do 2015 r., dostęp: www.
muratorplus.pl [data wejścia: 29.10.2011].
1
2
248
obciążenie gospodarstw domowych, zwłaszcza w relacji do innych uciążliwych podwyżek oraz do wzrostu realnych dochodów tych gospodarstw.
Tabela 16.1.
Korzystający z instalacji ogółu ludności [%]
Jednostka terytorialna
ogółem
kanalizacja
POLSKA
POLSKA – miasto
POLSKA – wieś
2005
2006
2007
2008
2009
59,2
84,5
19,0
59,8
84,8
20,2
60,3
85,0
21,3
61,0
85,5
22,5
61,5
85,8
23,5
Źródło: Bank Danych Lokalnych, dostęp: www.stat.gov.pl [data wejścia: 29.10.2011].
W ostatnim czasie w Polsce nastąpiły podwyżki opłat za wodę sięgające 20% na
Śląsku, a we Wrocławiu 10%. Mieszkańcy Leszna za gotowość dostarczania wody
i odbioru ścieków płacą 10 PLN abonamentu. W województwie zachodniopomorskim
za kilka lat metr sześcienny wody i ścieków w dorzeczu Parsęty będzie kosztował
40 PLN.
Podwyżki opłat są uzasadniane rosnącymi kosztami utrzymania i amortyzacji
zmodernizowanej i wybudowanej sieci. Firmy wodociągowe otrzymujące dotacje muszą gromadzić środki, które w przyszłości pozwolą im na modernizację instalacji
i utrzymanie wysokiej jakości wody (kosztami remontów nie mogą być ponoszone
przez przyszłe pokolenia). Jednocześnie, spółki wodociągowe płacą gminom podatek
(2% wartości posiadanego majątku). Dzięki prowadzonym inwestycjom za pieniądze
z Unii majątek firm wodociągowych znacznie zwiększa się, a wraz z nim podatki
i opłaty za usługi.
Przed 1990 rokiem występowało nieuzasadnione wysokie zużycie wody w Polsce, ze względu na niskie, subsydiowane opłaty. Ministerstwo Budownictwa zdecydowało w 1992 roku, że każde mieszkanie w bloku powinno być wyposażone w wodomierz.3 Obecnie wodomierze są powszechne, a popyt na wodę zmniejszył się na przykład w Gdańsku o 50% od 1992 roku, do prawie 112 l/os. i dzień w 2003 roku.
Konsumpcja wody spadła w polskich miastach z 200 l/os. i dzień w 1990 roku
do 141,7 l/os. w 1999 roku.4
Mieszkańcy instalują wodomierze, biorą prysznic zamiast kąpieli w wannie
i instalują oszczędzające wodę zmywarki. Prognozy zapotrzebowania na wodę wykonane w latach siedemdziesiątych przewidywały duże dzienne średnie zużycie wody
3 Ministerstwo Budownictwa i Gospodarki Przestrzennej wymaga instalowanie wodomierzy
w nowych budynkach od 1 stycznia 1992 roku) Instalacja w istniejących budynkach była
powszechnym zjawiskiem od połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku, częściowo pod presją
organizacji konsumenckich i rządu.
4 H. Kłoss-Trębaczkiewicz, E. Osuch-Pajdzińska, M. Roman, Przyczyny spadku zużycia wody
w miastach polskich i jego granice, „Gaz, Woda i Technika Sanitarna” 2000 nr 10.
249
sięgające 200 l/os., a obecnie jest o połowę mniejsze. Jednocześnie, koszty jednostkowe, a wraz z nimi opłaty ciągle rosną. W największym stopniu przemysł ograniczył
zużycie wody (na przykład w Sosnowcu 80%) Jest to wynikiem likwidacji kopalń, hut
i zakładów tekstylnych. Chociaż zużycie wody zmalało, to zbudowane na większe
przepływy wody przepompownie i hydrofornie muszą funkcjonować. Nie można zwęzić przekroju rur ani zastosować zmian w oczyszczalni pracującej na 30% swojej
mocy. W Sosnowcu i w innych miastach problem przewymiarowania sieci będzie się
pogłębiał. Ponadto, następują migracje ludności z centralnych części miast na przedmieścia. W rezultacie coraz częściej dochodzi do paradoksów: miasto posiada nadmiar
wody, a w przyległych gminach latem jej brakuje, ze względu na niewystarczającą wydajność ujęć. Rady gmin wprowadzają restrykcyjne opłaty. Za każdy litr należy płacić
3–5 razy więcej, jeśli przekroczony zostanie wyznaczony limit.
Nie można zaprzeczyć, że spadek zużycia wody jest zjawiskiem pozytywnym,
gdyż wiąże się z racjonalnym gospodarowaniem wodą. Występuje on u wszystkich
grup odbiorców wody, a więc w gospodarstwach domowych, przemyśle i innych. Na
spadek zużycia wody w miastach złożyły się różne czynniki. Zatrzymany został wzrost
liczby ludności w miastach wyposażonych w wodociąg. Standard wyposażenia mieszkań w instalacje wodociągowe i kanalizacyjne osiągnął już wysoki stopień: 97%
wszystkich mieszkań ma dostęp do sieci wodociągowej Ponadto, zmniejszyło się marnotrawstwo wody, dzięki na przykład powszechnemu stosowaniu pralek automatycznych. Należy zauważyć, że zjawisko spadku zużycia wody w Niemczech następuje przy
poziomie jednostkowym zużycia wody znacznie niższym niż obecny poziom zużycia
jednostkowego w Polsce5.
Popyt na wodę jest wciąż niestabilny, spadając o około 2% w ciągu. W 1990 roku
ilość wodomierzy była bardzo niska, nawet bloki były pozbawione wodomierzy. Opłaty były oparte na normie zużycia, która dla typowego mieszkania wynosiła 7,5 m3/ os.
i miesiąc (240 l/os. i dzień).
W konsekwencji wzrostu taryf i instalacji wodomierzy, przeciętna konsumpcja
wody zmniejszyła się w całym kraju. W Gdańsku spółka wodociągowa zainstalowała
800 wodomierzy. W wyniku opomiarowania zużycia wody i wyższych cen, przeciętna
konsumpcja wody zmniejszyła się o 15% w ciągu roku6. Był to największy spadek
roczny w latach 1992-2003, co doprowadziło do strat w spółce. Od 1992 roku do 2003
zużycie wody zmniejszyło się o 52%. Nikt się nie spodziewał tak znacznego spadku
zużycia wody wynikającego z zainstalowania wodomierzy – co prowadziło do zmniejszenia utargów przedsiębiorstwa. Oznacza to, że udział kosztów stałych zwiększył się.
Opłata wzrosła kilka procent w celu skompensowania strat prywatnemu przedsiębiorstwu wodociągowemu SAUR’s.
Ibidem.
de la Motte R., D20: WaterTime case study – Gdańsk, Poland, A research project supported by the
European Commission, FP5: Energy, Environment and Sustainable Development?: Key Action 4:
City of Tomorrow and Cultural Heritage Thematic Priority 4.1.2: Improving the quality of urban
life Contract No: EVK4-2002-0095, 2005.
5
6
250
Negatywnym technicznym aspektem spadku zużycia wody jest redukcja prędkości przepływu w rurach i dłuższy czas jej w nich przebywania. Prowadzi to do sedymentacji osadów i zatykania rur oraz stosowania dezynfekcji w końcówkach rur.
Obserwowany spadek zużycia wody z miejskich wodociągów przez przemysł wynika
ze spadku produkcji. Ponadto, zmiany w technologii przyczyniły się do racjonalizacji
zużycia wody. Coraz powszechniej zaczęto stosować zamknięte obiegi wody i technologie wodoszczędne. Z danych GUS-u wynika, że maleje zużycie wody na potrzeby
przemysłu z ujęć własnych i zakupionych z miejskich wodociągów.7 W niektórych gałęziach przemysłu na Śląsku zużycie wody spadło nawet o 70%. Oszczędzanie wody
wodociągowej prowadzi do wzrostu kosztów jednostkowych pozyskania tej wody,
co skutkuje wzrostem opłat za wodę. To z kolei powoduje ponowne zmniejszenie zużycia wody przez konsumentów oraz implikuje kolejny spadek sprzedaży i produkcji
wody prowadzący do ponownego wzrostu kosztów jednostkowych pozyskania wody
wodociągowej.
16.2.
SPOSOBY OSZCZĘDZANIA WODY
Określenie granicznej wartości jednostkowego zużycia wody jest ważne Zostały
przeprowadzone badania na ten temat w Łodzi i porównywano je z danymi niemieckimi8. W okresie 1969-1998 zarówno wielkość jednostkowego zużycia wody, jak i jego
struktura w niemieckich gospodarstwach domowych nie uległa zmianie. Można
wyróżnić następujące cele przeznaczenia wody wykorzystywanej przez lokatorów
mieszkań: picie gotowanie, mycie, kąpiel, spłukiwanie miski ustępowej, zmywanie
naczyń, sprzątanie mieszkania, mycie samochodu, podlewanie roślin w ogródku.
Najistotniejszym elementem zużycia wody w gospodarstwie domowym są kąpiel
i spłukiwanie toalet-około 60% zużycia całkowitego w gospodarstwie domowym.
W prognozach sporządzonych 30 lat temu przewidywano znacznie wyższe zużycie
wody od dzisiejszego. Przede wszystkim przyjmowano, że nastąpi znaczny wzrost zużycia wody na kąpiel, a prognozuje się, że częstość kąpieli pod prysznicem wzrośnie.
Skutecznym sposobem ograniczenia zużycia wody jest instalowanie wodomierzy. Według danych francuskich wynika, że dzięki ich zastosowaniu wodomierzy
w trzech badanych osiedlach zużycie wody zmniejsza się o 27-46%. Innym środkiem
jest stosowanie ścieków szarych (przykładowo z kąpieli) do spłukiwania muszli ustępowej, chociaż nie jest to tanie rozwiązanie. Wymaga ono przebudowy instalacji i magazynowanie ścieków. Ponadto prowadzi do nieuchronnego zagęszczenia ścieków
i problemów technologicznych przy transporcie ścieków kanalizacją.
Możliwe jest też wykorzystanie deszczówki do prania i spłukiwania toalet.
To rozwiązanie wprowadzone w Danii, wprawdzie zmniejsza zużycie wody wodociągowej, ale nie zmniejsza ilości ścieków.9 Metodę tą stosuje się w domach jednorodzinH. Kłoss-Trębaczkiewicz, E. Osuch Pajdzińska, M. Roman, Przyczyny spadku ..., op. cit.
Ibidem.
9 Ibidem.
7
8
251
nych. Zgodnie z niektórymi szacunkami, metoda ta jest jednak trzykrotnie droższa niż
przy wodzie wodociągowej, a ponadto w okresie suszy i tak trzeba sięgać po wodę
wodociągową.
Tabela 16.2.
Spadek zużycia wody w latach dziewięćdziesiątych XX wieku w Polsce i Niemczech
Miasto/region
Gdańsk
Warszawa
Łódź
Polska-wszystkie miasta
Całe Niemcy
Niemcy-Stare Landy
Niemcy-Nowe Landy
Hamburg
Rok 1990 [l/MK.d]
Okres końcowy[l/MK.d]
187
281
256
208,3
145
147
141
137
136 (1997 rok)
216 (1998)
170 (1998)
141,7 (1999)
127 (1998)
139 (1995)
100 (1995)
136 (1995)
Spadek [%]
27
23
34
32
12
5
29
1
Źródło: H. Kłoss-Trębaczkiewicz, E. Osuch Pajdzińska, M. Roman, Przyczyny spadku zużycia wody w miastach polskich i jego granice, „Gaz, Woda i Technika Sanitarna” 2000 nr 10; H. KłossTrębaczkiewicz, E. Osuch Pajdzińska Analiza tendencji zmian zużycia wody w polskich miastach,
„Ochrona Środowiska” 2005 nr 4.
Najprostszym sposobem oszczędzania wody w przemyśle jest stosowanie obiegów zamkniętych. W niektórych gałęziach odzyskuje się wodę ze ścieków poprodukcyjnych i wykorzystuje się do chłodzenia. W Orlenie oczyszczone ścieki stanowią
20-50% ogólnej ilości wody wykorzystywanej10. Podobnie w Elektrocieplowni Kraków, gdzie dzięki zasileniu obiektu chłodzącego ściekami ograniczono ilość zrzucanych ścieków 6,3 do 4,8 mln m3. Największym sektorem zużywającym wodę (80%)
w Polsce jest sektor wytwarzający energię elektryczną.
Tabela 16.3.
Pobór wody na potrzeby przemysłu
Rok
1985
1990
1992
1993
1994
1995
2008
Pobór wody przez przemysł [hm3]
10920,5
9549,4
8362,2
8140,2
8136,6
8431,6
7504,2
Źródło GUS, dostęp: www.stat.gov.pl [data wejścia: 15.10.2011]; S. Dolecki, Kampania Oszczędzania Wody, „Gaz, Woda i Technika Sanitarna” 1997 nr 10.
10
S. Dolecki, Kampania Oszczędzania Wody, „Gaz, Woda i Technika Sanitarna” 1997 nr 10.
252
16.3.
METODA BADAWCZA
W celu przedstawienia konsekwencji spadku zużycia wody zastosowano metodę
badawczą, Skonstruowane równania modelowe opisują proces generowania wartości
zmiennej „sprzedaż wody przez zakład wodociągowy” (yt) jako funkcji opłaty jednostkowej pobieranej za wodę wodociągową od odbiorców (xt), następnie zmiennej „produkcja wody” (pt) zależnej od sprzedaży wody, potem kosztu jednostkowego (zt) jako
funkcji produkcji wody oraz opłaty jednostkowej w przyszłym okresie (xt+1) zależnej
od kosztu jednostkowego pozyskania wody w okresie bieżącym (zt). Przyjęto,
że sprzedaż wody jest ściśle wypukłą malejącą funkcją opłaty jednostkowej, a ponadto
produkcja wody jest liniową rosnącą funkcją wielkości sprzedaży wody, spełniającą
warunek zerowy. Przyjęto dalej, że koszt jednostkowy jest ściśle wypukłą malejącą
funkcją wielkości produkcji wody.
W zależności od sposobu ustalania opłaty jednostkowej za wodę, krzywa będąca
wykresem funkcji „opłata jednostkowa w przyszłym okresie” (o argumencie koszt
jednostkowy w okresie bieżącym) może mieć różny kształt. Zmienna „opłata jednostkowa” jest pozytywnie skorelowana ze zmienną „koszt jednostkowy”. Również zakładamy, że jest to funkcja liniowa, spełniającą warunek zerowy. Układ przyjętych zależności można zapisać następująco:
yt = f(xt)
(f – funkcja dodatnia, ściśle wypukła, malejąca, określona na
(16.1)
R +,
różniczkowalna)
pt = ayt (a>0)
(16.2)
zt = h(pt)
(h – funkcja dodatnia, ściśle wypukła, malejąca, określona na
xt+1 = bzt (b>0),
(16.3)
R +,
różniczkowalna)
(16.4)
gdzie:
y - sprzedaż wody
x - opłata jednostkowa za wodę
p - produkcja wody
z
- koszt jednostkowy
Niech opłata początkowa wynosi x0. Przy opłacie tej (przeliczonej na jednostkę
majątku trwałego), sprzedaż będzie wynosiła y0, co można odczytać z krzywej „A”.
Postępując w podany sposób znajdujemy produkcję, koszt jednostkowy i opłatę
w przyszłym okresie x1 (rysunek 16.1).
Proces można kontynuować (rysunek 16.2). Dla t1, opłacie jednostkowej xt będzie
odpowiadała sprzedaż yt, produkcja pt, koszt jednostkowy zt oraz opłata jednostkowa xt.
Tak więc opłacie jednostkowej xt będzie odpowiadała opłata jednostkowa xt+1.
Za pomocą eliminacji z układu zależności (16.1) – (16.4) zmiennych sprzedaż,
produkcja, koszt jednostkowy otrzymujemy związek rekurencyjny wyrażający opłatę
w okresie t+1 w funkcji opłaty w okresie t.
253
xt+1=F(xt),
(16.5)
gdzie F(xt)=bh(af(xt)) jest funkcją ciągłą, różniczkowalną, ściśle wklęsłą, t{0,1,2,3...}.
Rysunek 16.1.
Graficzne przedstawienie zależności modelowych (16.1)-(16.4) pomiędzy sprzedażą, produkcją,
kosztem jednostkowym i opłatą jednostkową za wodę wodociągową
3
Sprzedaż wody w m /rok
zt
A
B
Opłata
jednostkowa
3
w PLN/m
na jednostkę
majątku trwałego
xt
X0
X1
Produkcja wody
3/
w m rok pt
X2
Koszt jednostkowy
D
C
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
Związek ten z warunkiem początkowym xt=x0 dla t=0 opisuje proces kształtowania opłat jednostkowych za wodę. Przy przyjętych założeniach o funkcji F (będących
konsekwencjami założeń (16.1) – (16.4)), proces generowania opłat jednostkowych
jest zbieżny monotonicznie do x*, przy czym zbieżność nastąpi „od góry” lub „od dołu”,
w zależności od położenia punktu początkowego x0 (rysunek 16.2).
Weźmy pod uwagę pewną liczbę x0 należącą do dziedziny funkcji F(x), interpretowaną jako opłatę jednostkową w danym roku (ustaloną w oparciu o koszt jednostkowy pozyskania wody wodociągowej). Argumentom xt odpowiadają wartości funkcji
F(xt). Podstawiając t = 1 otrzymujemy F(x1) = x2, następnie dla t = 2 otrzymujemy
F(x2) = x3, i tak dalej, aż do F(x*) = x*.
Ciąg xt+1 = F(xt) jest zbieżny i jego granicą jest opłata graniczna x*. Wyraz xt ciągu
nazywamy t – tym przybliżeniem pierwiastka równania x = F(x), zaś sam ciąg nazywamy ciągiem kolejnych przybliżeń.
Ten sam charakter zbieżności ma proces kształtowania się kosztów jednostkowych. Zbieżność tego ciągu nie zależy od wyboru punktu startowego x0. Podstawiając
za x0 jakąkolwiek liczbę otrzymamy inny ciąg opłat, również zbieżny do opłaty granicznej. Jeżeli oplata początkowa jest mniejsza od opłaty granicznej (na rysunku 16.2
254
taką opłatę ilustruje punkt x0), to ciąg opłat jest ciągiem rosnącym (jeżeli F(x) jest rosnąca), czyli wartości tego ciągu zwiększają się aż do wartości współrzędnych punktu P.
Jeżeli oplata początkowa jest większa od opłaty granicznej (na rysunku 16.2 punkt x0’),
to ciąg ten jest malejący i ograniczony z dołu przykładowo przez odciętą punktu P.
Rysunek 16.2.
Opłata jednostkowa w czasie t+1:
F(xt)=xt+1
Proces tworzenia opłat jednostkowych; schemat ideowy z założonym konkretnym kształtem
linii F(x)
y=x
y=F(x)
P
X0
X1
X2
X3 X* X'2 X1'
Opłata jednostkowa w czasie t (xt)
X0'
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
W celu zbadania, czy ciąg wartości opłat jednostkowych i kosztów jednostkowych rośnie, maleje czy jest stały dokonano empirycznej weryfikacji równań modelowych, a przez to wyznaczono postać funkcji F.
16.4.
EMPIRYCZNA WERYFIKACJA MODELU
Dane empiryczne dotyczące opłat i sprzedaży wody zebrano z 45 miast w Polsce.
Spośród tych miast 30 podało informacje o kosztach jednostkowych, wielkości majątku oraz produkcji. Miasta te dostarczają ponad 710 mln m3 wody rocznie, co stanowi
30% wody dostarczanej mieszkańcom Polski. Pełne dane uzyskano z lat 1994 i 1995,
częściowo z 1993 roku. Zakłady wodociągowe w tych miastach mają różną formę organizacyjną. Najczęściej spotykaną są przedsiębiorstwa komunalne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne, przedsiębiorstwa prywatne (które w ogóle
nie chciały udostępnić danych). W większości miasta te należały do grupy miast dużych (powyżej 200 tys. mieszkańców) oraz z grupy miast o liczbie ludności 100-200
tys., oraz 50-100 tys. Miasta te były zaopatrywane w wodę powierzchniową lub podziemną. Przy doborze tych miast starano się wybrać takie, które mają przewagę jednego rodzaju wody. Aby wyeliminować różnice w technologiach produkcji wody,
koszty jej pozyskania przeliczone zostały na 1 m3 sprzedanej wody oraz na jednostkę
wartości majątku trwałego.
255
Średnio polskie przedsiębiorstwa wodociągowe sprzedają 24,5 mln m3/rok.
Sprzedaż wody największa ze wszystkich analizowanych miast była w Warszawie.
Dużą sprzedaż wody zanotowano także w Krakowie (80 mln m3/rok) i w Poznaniu
(60 mln m3/rok).
Warunkiem stosowalności przedstawionej w pracy metody jest, aby zastosowane zależności ilościowe były stacjonarne. Dostępne dane dotyczyły jedynie kilku lat
i nie pozwalają na stwierdzenie, czy tak jest w długim okresie. W celu zaprezentowania działania metody, można jednak założyć stacjonarność zależności ilościowych
i zbadać, czy proces kształtowania kosztów pozyskania wody i opłat za wodę jest procesem zbieżnym. Przyjmujemy, ze dane w cenach porównywalnych odnosimy do 1994
roku, przy czym nie rozróżniamy miejscowości, z których te dane pochodzą.
Zarówno koszty jednostkowe, jak i opłaty odnosimy do jednostki wartości majątku trwałego, eliminując w ten sposób różnice między warunkami lokalnymi pozyskiwania wody w danym mieście, jak również innymi czynnikami, wpływającymi na
kapitałochłonność procesów pozyskiwania wody, jak na przykład różnice w stosowanych technologiach oczyszczania wody, czy w rodzaju pozyskiwanej wody.
Dla zaprezentowania metody badania zbieżności ciągu wartości opłat i kosztu
jednostkowego potrzebne są wzory funkcji f i h oraz stałe a i b. Na podstawie danych
liczbowych ustalono, że:
sprzedaż wody:
yt=78,829*xt-0,59
(16.6)
produkcja wody:
pt= 1,133*yt)
(16.7)
koszt jednostkowy pozyskania wody:zt = 699,3*pt-1,24
(16.8)
opłata jednostkowa za wodę:
(16.9)
xt+1= 1,599*zt
0,70
Eliminując zmienne sprzedaż, produkcja, koszt jednostkowy (yt, pt, zt) z równań
modelowych (6) – (9) otrzymujemy związek rekurencyjny:
xt+1=3,094*xt0,496,
(16.10)
gdzie xt+1 oznacza opłatę dla okresu t+1 w funkcji opłaty w okresie t.
Przyjmując za opłatę jednostkową taką opłatę, jaka obowiązywała na przykład
w Lublinie – w 1994 roku 4,867 PLN/m3 obliczamy opłatę w następnym okresie. Jednocześnie w oparciu o znane postacie równań (16.6) – (16.9) obliczamy kolejno
sprzedaż wody, jej produkcję, koszt jednostkowy. Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że w kolejnych okresach rosną opłaty jednostkowe, a koszt jednostkowy jest
wyższy od opłaty jednostkowej (opłata jednostkowa jest ustalana na poziomie niższym od kosztu jednostkowego). W wielu zakładach usługi wodociągowe dotuje się
z wpływów za odprowadzanie ścieków. Poza tym zakłady rozbudowują sieć wodociągową, z której dochody pokrywają bieżące straty. Możliwości kontynuowania takich
działań wyczerpią się w miarę podłączania kolejnych mieszkańców do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Jedyną możliwością obniżenia kosztów jednostkowych pozyskiwania wody, w przypadku braku dofinansowania ze strony gminy, jest zmniejszenie kosztów materiałowych oraz usług obcych. Skutkiem zmniejszenia tych kosztów
jest obniżenie jakości pozyskiwanej wody. Stosuje się więc mniejsze dawki drogich
256
środków chemicznych do oczyszczania wody, ogranicza się przeglądy urządzeń
do pozyskiwania wody, nie płucze się sieci przesyłających wodę. Takie działania są
wymuszone ze względu na działania rad gminnych obniżających wysokość proponowanych podwyżek opłat za wodę.
Proces rekurencyjny (16.10) z warunkiem początkowym xt=x0 dla t=0 jest zbieżny do opłaty x*=9,47 PLN/m3, której graficznym odpowiednikiem jest odciętą punktu,
w którym prosta y=x przecina krzywą o równaniu y= 3,094x0,496. Liczba x* jest granicą
ciągu (16.10). Opłacie tej odpowiada sprzedaż wody równa 20,9 mln m3 w ciągu roku,
a więc identyczna jak zanotowana w 1995 roku w miastach zamieszkałych przez ponad 100 tys. mieszkańców – w Gorzowie lub Kaliszu.
***
Z przeprowadzonych w pracy obliczeń wynika, że gospodarstwa domowe pod
wpływem znacznej podwyżki opłat, spowodowanej wzrostem kosztu jednostkowego
pozyskania wody wodociągowej i instalacją wodomierzy, początkowo zmniejszają zużycie wody. Istnieje pewna graniczna wartość opłaty, przy której sprzedaż wody przestanie się zmniejszać. Świadczy to o tym, że możliwości zmniejszenia zużycia wody,
dzięki przykładowo zastosowaniu wodooszczędnych urządzeń wyczerpały się, co potwierdza przewidziane na podstawie równań empirycznych ustabilizowanie się poziomu zużycia wody.
Wielkość opłaty granicznej zależy od wzajemnych relacji pomiędzy zmienną
„opłata jednostkowa w przyszłym okresie” a zmienną „koszt jednostkowy w okresie
bieżącym” (sposobu ustalania opłat za wodę). Im większa różnica między opłatą jednostkową za wodę a kosztem jednostkowym pozyskania tej wody, tym zbieżność następuje do wyższej opłaty granicznej. Im niższa opłata początkowa za wodę, tym
większy będzie wzrost opłat wywołany większym spadkiem sprzedaży wody, co potwierdza analiza równań modelowych. Mieszkańcy tych miast, gdzie opłaty za wodę
były niskie, narażeni są na wyższe podwyżki opłat.
Spadek sprzedaży wody wcale nie jest tak korzystny dla mieszkańców, jak
przedstawiają niektóre gremia. Poglądy o korzyściach ze zmniejszenia zużycia wody
głoszą niektóre firmy produkujące lub instalujące wodomierze. Spadek zużycia wody
prowadzi do spadku jednostkowych kosztów zmiennych, ale równocześnie przyczynia
się do wzrostu jednostkowych kosztów stałych. Zmniejszenie zużycia wody o 30%,
przy sięgających 90% kosztach stałych, prowadzić może jedynie do kilkuprocentowego zmniejszenia kosztów. Oszczędności ilościowe zużycia wody prowadzą do wyższych kosztów jednostkowych, a w konsekwencji wyższych opłat za wodę.
Zmniejszenie zużycia wody powoduje zmniejszenie ilości odprowadzanych ścieków, a więc zmianę ich właściwości. W skrajnym przypadku stwarza to konieczność
przebudowy oczyszczalni ścieków, a to prowadzi do dodatkowych kosztów i wzrostu
opłat za odprowadzanie ścieków. Jeżeli zaś nie zostanie zmieniona technologia
oczyszczania ścieków, może doprowadzić do zanieczyszczenia środowiska niedostatecznie oczyszczonymi ściekami.
257
17
DRUGIE DOMY A ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
OBSZARÓW WIEJSKICH
ADAM CZARNECKI
Postępująca urbanizacja, pogorszenie się warunków życia i pracy w mieście
(zanieczyszczenie środowiska, stres, pośpiech, przestępczość) skłaniają „dotkniętych”
tą rzeczywistością do poszukiwania alternatywnych sposobów łagodzenia skutków
miejskiego stylu życia. Uciążliwość życia w miastach, a zwłaszcza wysoki stopień koncentracji przestrzennej ludności na stosunkowo niewielkim obszarze, konsekwencje
obecności przemysłu, wysokie natężenie ruchu komunikacyjnego rodzą potrzebę
przebywania i odpoczynku w odmiennych warunkach, w środowisku wolnym od niekorzystnych przekształceń, w bliskim kontakcie z naturą. Jedna z możliwości radzenia
sobie z tym problemem ujawnia się poprzez zjawisko drugich domów, odległe skalą
i charakterem od „tradycyjnie” pojmowanej turystyki powiązanej głównie z regionami
wysoce atrakcyjnymi turystycznie, znanymi miejscowościami wypoczynkowymi i kurortami. Drugie domy, poza odmienną ofertą sposobu spędzania czasu wolnego,
pozwalają zrealizować osobiste motywacje wynikające z potrzeby aktywności rekreacyjnej (korzystając z otwartej przestrzeni i relatywnie nieprzekształconego, czystego
środowiska), a także z potrzeby znalezienia nowego miejsca do życia po osiągnięciu
pewnego etapu w życiu (po zakończeniu okresu pracy zawodowej). Ponadto, funkcjonowanie w społeczeństwie informacyjnym umożliwia rozwój kariery zawodowej –
między innymi poprzez pracę na odległość – bez potrzeby częstego opuszczania drugiego domu, czy szerzej środowiska przyjaznego pracy.
Obserwowana od lat intensyfikacja procesu powstawania drugich domów pojmowana jako realizacja nowego wzorca konsumpcji czasu wolnego, przestrzeni, krajobrazu, wiejskiej kultury, stosunkowo nieprzekształconego środowiska, a wreszcie
i tradycyjnych produktów żywnościowych i rzemiosła wiejskiego, wpisuje się w postindustrialny paradygmat rozwoju. Drugie domy to w wielu krajach powszechny
i trwały element wiejskiej rzeczywistości, którego intensywny wzrost w ostatnich kilkunastu latach w Polsce nakazuje zastanowić się na jego rzeczywistym i potencjalnym
wpływem na rozwój obszarów wiejskich. Wydaje się, że kompleksowa ocena zjawiska
drugich domów powinna być dokonana w trzech przekrojach (pod kątem wpływu na
lokalną gospodarkę, na lokalną społeczność i środowisko naturalne), a więc w odniesieniu do teorii zrównoważonego rozwoju. Jedynie w ten sposób możliwe jest uzyska258
nie pełnego obrazu składającego się z pozytywnych i negatywnych aspektów i skutków tego oddziaływania, co w konsekwencji pozwolić może na stworzenie i implementację odpowiednich regulacji/polityk wzmagających korzyści i eliminujących zagrożenia dla trwałego i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich.
17.1.
DRUGIE DOMY A LOKALNA GOSPODARKA
Dla rozwoju obszarów wiejskich, szczególnie w Polsce, kluczowe znaczenie ma
poszukiwanie alternatywnych dla rolnictwa źródeł dochodu mieszkańców wsi w warunkach wciąż niemałego poziomu bezrobocia (także ukrytego w rolnictwie) i ograniczonej chłonności lokalnych rynków pracy. Jednym z częściej proponowanych kierunków rozwoju gospodarczego gmin wiejskich jest turystyka. Drugie domy jako specyficzna forma indywidualnego zagospodarowania turystycznego (i postępującej urbanizacji turystycznej) od lat koncentrują się przede wszystkim w strefach oddziaływania większych miast. Rozwój otoczenia usługowego drugich domów może więc stanowić potencjalną alternatywną drogę aktywizacji społeczno-gospodarczej nie tylko
dla gmin dysponujących wybitnymi walorami przyrodniczymi. Jak bowiem wynika
z badań, głównym czynnikiem decydującym o ich lokalizacji jest bliskość dużego miasta
i wysoka dostępność komunikacyjna. Innymi słowy, możliwości kreowania nowych
miejsc pracy poza rolnictwem (przede wszystkim w handlu i usługach) na potrzeby
mieszkańców drugich domów, a w efekcie szanse ożywienia społeczno-gospodarczego
nie są wyłącznie ograniczone do gmin położonych w regionach turystycznych1.
Najczęściej wśród pozytywnych aspektów wpływu drugich domów wymienia się
kreowanie nowych miejsc pracy wśród miejscowej ludności (głównie w usługach
i handlu), dynamiczniejszy proces rozbudowy sieci i urządzeń infrastrukturalnych
(technicznej i społecznej), a także wzrost dochodów lokalnych przedsiębiorców, ich
rodzin i pracowników. Drugie domy przedstawiane często jako ważna alternatywa
rozwoju i poprawy warunków życia mieszkańców, szczególnie na obszarach o wysokich walorach turystycznych i w strefach podmiejskich, stanowią istotny kierunek
działalności gospodarczej postulowany (podobnie jak agroturystyka) w dokumentach
strategicznych.
Poza tym, że drugie domy odbierane są zwykle jako pozytywny czynnik prorozwojowy dla ludności i obszarów wiejskich, to niekiedy wskazuje się też na jego negatywne efekty lub dokładniej na przecenianie ich roli w poprawie warunków życia
miejscowej ludności. Istotnym problemem dla stałych mieszkańców jest dynamiczny
wzrost cen ziemi i nieruchomości w strefach silnej koncentracji drugich domów2. Problem ten, na znaczną skalę wystąpił w Wielkiej Brytanii w latach osiemdziesiąte
1 J. Jenkins, C.M. Hall, M. Troughton, The restructuring of rural economies, in: Tourism and recreation in rural areas, eds. R. Butler, C.M. Hall, J. Jenkins, Wiley, Chichester 1998.
2 C. Seong-Hoon, D.N. Wear, D.H. Newman,: Impacts of Second Home Development on Housing
Prices in the Southern Appalachian Highlands, “Review of Urban and Regional Development
Studies” 2003 Vol. 15 No. 3.
259
XX wieku3, a obecnie w strefach turystycznych krajów śródziemnomorskich, przynosząc w niektórych regionach niemożność zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych stałych mieszkańców, czego bezpośrednią przyczyną były wyraźne dysproporcje w zdolności nabywczej ludności miejscowej i napływowej. Uważa się, że wzrastający popyt
na drugie domy potęguje tak zwany efekt wypierania (displacement effect) miejscowej ludności z rejonów koncentracji zjawiska (przeważnie obszarów wiejskich). Polega on na dalszym spadku liczby stałych mieszkańców, bowiem młodych generacji, które urodziły się i wzrosły w atrakcyjnych dla użytkowników drugich domów regionach,
nie stać na zakup tam mieszkania. Opisywana w ten sposób w literaturze przedmiotu
tak zwana teoria wyparcia (displacement theory) jest jednak bardzo często podważana. Przeciwnicy argumentują, iż tendencje depopulacyjne i zanik rolnictwa to efekt
postępującej restrukturyzacji wiejskiego rynku pracy, co z kolei prowadzi do transformacji wiejskiego krajobrazu w rolniczą przestrzeń post-produkcyjną. Upadek tradycyjnych gałęzi gospodarki wiejskiej powoduje wzrost bezrobocia i emigrację, czego
bezpośrednim skutkiem są opuszczone gospodarstwa, czyli potencjalne drugie domy4.
Poza wpływem zjawiska drugich domów na ceny ziemi i nieruchomości, problem
ten nie bez znaczenia pozostaje też dla wielkości podatku od nieruchomości. Jak wykazały badania hiszpańskie, o wielkości podatku decyduje też położenie w stosunku
do wybrzeża morskiego oraz występowanie drugich domów, których właścicielami są
cudzoziemcy5. Przy czym, w strefach silnej koncentracji zjawiska zwiększa się nie tylko podatek od drugich domów, ale i od nieruchomości należących do stałych mieszkańców.
Dosyć powszechny pogląd wśród badaczy, o pozytywnym wpływie drugich domów na tworzenie nowych miejsc pracy w budownictwie i usługach, równie często
jest podważany. Wskazuje się głównie na przecenianie ich znaczenia, co może być
punktem wyjścia do pogłębionej analizy, która – poza oszacowaniem liczby nowo
utworzonych miejsc pracy, uwzględniłaby charakter pracy, a więc jej sezonowość,
czasowość (niepełny wymiar) i stosunkowo niski poziom płac, w porównaniu do
innych działalności6. Szacunki oddziaływania ekonomicznego winny objąć również
niepełnozatrudnionych, takich jak współwłaścicieli i członków rodzin przedsiębiorców. Bardzo istotną kwestią jest także nierównomierny rozkład dochodów płynących
z turystyki drugich domów. Ujawnia się on w dynamicznym, sezonowym wzroście
wpływów wśród ludności obsługującej turystów (szczególnie właścicieli podmiotów
3 M. Pacione, Rural Geography, Harper & Row Publishers, London 1984.
M. Shucksmith, Second homes: a framework for policy, “Town Planning Review” 1983 No. 54.
4 R. Marjavaara, The Displacement myth: Second home tourism in the Stockholm Archipelago,
“Tourism Geographies” 2007 Vol. 9 No. 3; D.K. Müller,: Second homes in Sweden: patterns and
issues, in: Tourism, mobility and second homes: Between elite landscape and common ground, eds.
M.C. Hall, D.K. Müller, Channel View Publications, Clevedon-Buffalo-Toronto 2004.
5 E. Torres, S. J. Domínguez-Menchero,: The impact of second homes on local taxes, “Fiscal Studies” 2006 Vol. 27 No. 2.
6 U. Blank, The Community tourism imperative, State College, PA, Venture 1989; A. E. Luloff, J.C.
Bridger, A.R. Graefe, M. Saylor, K. Martin, R. Gitelson, Assessing rural tourism efforts in the United
States, “Annals of Tourism Research” 1994 Vol. 21 No. 3.
260
i ich rodzin) przy niezmiennych dochodach wśród pozostałych stałych mieszkańców.
W tym kontekście problemem jest utrzymanie porównywalnego poziomu dochodów
wśród lokalnych przedsiębiorców i ich pracowników w ciągu całego roku, którym poza sezonem drastycznie spadają dochody. Postulowane rozwiązania sprowadzają się
do inicjowania przez władze lokalne i biznes działań marketingowych promujących
wydłużanie sezonu turystycznego. W USA, dzięki takim działaniom „sezon” trwa
dziewięć miesięcy w ciągu roku7.
Według badaczy szwedzkich drugie domy, ze względu na swoją specyfikę stymulują rozwój jedynie niektórych działalności gospodarczych, innych od tych, które modelowane są przez tradycyjne gałęzie turystyki, takie jak: usługi noclegowe, transport,
gastronomię, rekreację. Podmioty, które w największym stopniu korzystają z ich funkcjonowania, to firmy zaopatrujące w meble, wyposażenie domu, materiały budowlane,
artykuły żywnościowe i codziennego użytku. Zdaniem D. K. Müllera, użytkownicy drugich domów w Szwecji i Niemczech, wydają tyle samo na zakupy co miejscowi, prowadząc w ten sposób nie tyle do tworzenia nowych, ale do utrzymania już istniejących
miejsc pracy8. W badaniach dotyczących wpływu drugich domów na zasoby finansowe mieszkańców gminy, nie można nie uwzględnić statusu własności takiej nieruchomości, a także okresu pobytu (wykorzystania domu), bowiem występuje też zjawisko wynajmowania swoich drugich domów, jako kwater prywatnych, domów wakacyjnych, pokoi gościnnych lub nawet działek pod pola kempingowe, co z pewnością
nie przynosi dochodu miejscowej ludności, lecz właścicielom pochodzącym z zewnątrz, którzy w związku z tym powinni być traktowani jako inwestorzy zewnętrzni9.
Charakter i siła relacji ekonomicznych między właścicielami, użytkownikami
drugich domów a miejscowymi przedsiębiorcami, nie są jednak oceniane jednoznacznie, sprzedaż artykułów żywnościowych jest jednym ze źródeł dochodu miejscowej
ludności (84% użytkowników drugich domów w strefie podmiejskiej Krakowa, deklaruje, że zaopatruje się na miejscu)10. Z drugiej strony, w sąsiedztwie Łodzi ujawniono
niski poziom powiązań w tym zakresie (stosunkowo wysoki odsetek zaopatrujących
się w artykuły codziennego użytku przed wyjazdem, w mieście – miejscowości stałego
zamieszkania)11, czego przyczyn należy upatrywać albo w lokalizacji drugiego domu
na wiejskich rozłogach, z dala od centrum wsi, (gdzie koncentruje się większość placówek handlowych) albo raczej w korzystniejszej cenie i zróżnicowanym asortymencie produktów oferowanych w mieście. Innym powodem zaopatrywania się przed wy-
D.W. Marcouiller, Recreational homeowners and regional development: A comparison of two
Northern Wisconsin counties, University of Wisconsin-Extension, Center for Community Economic Development. 1996.
8 D. K. Müller,: German second-home owners in Sweden: some remarks on the tourism migration
nexus, “Revue Europeenne des Migrations Internationales” 2002 Vol. 18(1).
9 M. Mika, „Drugie domy” w Beskidzie Śląskim, „Turyzm” 1997 nr 7 z. 1.
10 M. Gaś,: „Drugie domy”, jako element zagospodarowania turystycznego wsi w strefie podmiejskiej Krakowa, „Folia Geographica Seria Geogr.-Oecon” 1996 Vol. 7.
11 R. Szkup, Kształtowanie podmiejskiej przestrzeni wypoczynkowej – przykład zachodniego sektora strefy podmiejskiej Łodzi, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003.
7
261
jazdem może być gwałtowny wzrost cen produktów w miejscowych sklepach w sezonie urlopowym, szczególnie w regionach atrakcyjnych turystycznie12.
Wśród pozytywnych efektów zjawiska drugich domów wymienia się także poprawę wyposażenia w infrastrukturę komunalną. Wzrost liczby drugich domów i ich
koncentracja przekłada się wprost na wzrost zapotrzebowania na podstawowe media
i udogodnienia, co pozytywnie przekłada się na dostęp do nich miejscowej ludności.
Proces ten powoduje jednak istotne zagrożenia równowagi gminnego budżetu,
ponieważ im większa ich koncentracja, tym większe wydatki lokalnych samorządów
na utrzymanie usług publicznych (wodociągi, kanalizację, drogi, komunikację, energię
elektryczną, ochronę zdrowia, bezpieczeństwo), na które popyt błyskawicznie wzrasta
w sezonie turystycznym. Użytkownicy drugich domów przyczyniają się do wytworzenia wysokich kosztów publicznych związanych z zapewnieniem dostępu do usług publicznych i podstawowych sieci infrastruktury technicznej, jednocześnie nie konsumując dwóch kluczowych rodzajów produktu turystycznego (a wiec usług noclegowych
i usług gastronomicznych). Postuluje się zatem opodatkowanie użytkowników drugich
domów13 lub zwrot do budżetu gminnego kosztów doprowadzenia infrastruktury14.
Niekorzystnym dla gospodarki i środowiska naturalnego procesem jest też ciągłe
ograniczanie zasobów ziemi rolniczej na cele budownictwa drugich domów, co można
zahamować głównie stosownymi przepisami prawnymi, a przede wszystkim urzeczywistnianiem celów zintegrowanej strategii rozwojowej, uwzględniającej różne kierunki i wspólne dobro interesariuszy. Jeśli są zlokalizowane one w tradycyjnie wiejskich regionach, to coraz częściej, także i w Polsce, determinują wzrost cen ziemi rolniczej, a to z kolei uniemożliwia poprawę wciąż niekorzystnej struktury wielkościowej
gospodarstw rolnych.
Opinie formułowane przez przedstawicieli władz lokalnych wybranych gmin
i zebrane w toku badania przeprowadzonego w ostatnim czasie w IRWiR PAN15,
ujawniły przeważającą pozytywną ocenę zjawiska drugich domów w kontekście jego
wpływu na gospodarkę lokalną. Postrzegano je jako jeden z czynników generujących
miejsca pracy na wsi, czy to poprzez inicjowanie własnej działalności gospodarczej,
czy to jako rezultat rozwoju już istniejących przedsiębiorstw w następstwie wzrostu
popytu na niektóre oferowane dobra i usługi ze strony ich użytkowników. Dodatkowo,
zdaniem respondentów pierwszoplanową rolę w zaspokajaniu popytu mieszkańców
M. Norris, N. Winston, 2007: Second homes in scenic rural areas of Ireland: Preliminary results
from a study of social, economic and environmental impacts, International Conference “Sustainable Urban Areas”, 2007 25-28 June, www.enhr2007rotterdam.nl.
13 D.W. Marcouiller, Recreational homeowners and regional development: A comparison of two
Northern Wisconsin counties, University of Wisconsin-Extension, Center for Community Economic Development. 1996.
14 G. J. Fitz, The Irish Housing Stock: Growth in Number of Vacant Dwellings, Economic and Social
Research Institute, Dublin 2005.
15 Badanie zostało zrealizowane pod kierunkiem prof. Krystiana Heffnera w Instytucie Rozwoju
Wsi i Rolnictwa PAN, w latach 2008-2011, w ramach projektu badawczego: Znaczenie drugich
domów w rozwoju obszarów wiejskich”, finansowanego przez Ministerstwo nauki i Szkolnictwa
Wyższego (N 1141 229 35).
12
262
drugich domów odgrywają firmy obsługi ruchu turystycznego i to one w największym
stopniu stają się beneficjentami dalszego rozwoju zjawiska. Jest to o tyle ciekawe,
że wśród badaczy z krajów skandynawskich panuje niemal powszechna opinia o negatywnym wpływie zjawiska na rozwój branży turystycznej, jako że, ze względu na swoją specyfikę stymuluje ono jedynie niektóre działalności gospodarcze, inne od tych,
które modelowane są przez tradycyjne gałęzie turystyki – usługi noclegowe, transport, gastronomię, rekreację.16. W opinii przedstawicieli lokalnej władzy dopiero na
drugim miejscu znajdują się usługi remontowo-budowlane, a na trzecim działalność
handlowa.
Zmiana profilu działalności gospodarstw rolnych to kolejny wymieniany przez
respondentów dodatni rezultat funkcjonowania drugich domów, spośród których
znakomita większość wskazywała jako nową orientację usługi agroturystyczne, a pozostali produkcję ekologiczną i ogrodnictwo. Uzyskane wyniki budzą jednak pewne
wątpliwości, ponieważ trudno sobie wyobrazić, choć nie jest to zupełnie niemożliwe,
aby kolejne pojawiające się we wsi drugie domy stanowiły bezpośredni impuls
do rozwoju funkcji turystycznej (w tym wypadku agroturystycznej). Wydaje się, że
raczej mogły być nimi czynniki obiektywne – ładna, ciekawa przyrodniczo okolica,
„czyste” relatywnie nieprzekształcone środowisko naturalne, bliskość dużego miasta,
wysoka dostępność komunikacyjna, czy dobre zagospodarowanie terenu. Dostrzeżenie tych walorów przez miejscową ludność i stawianie ich wśród wyjątkowych na tle
sąsiednich wsi atutów i szans poprawy sytuacji dochodowej, stanowi podstawę podjęcia działań w celu ich właściwego wykorzystania w sensie ekonomicznym. Znacznie
bardziej prawdopodobne jest dostosowanie poprzez zmianę kierunków produkcji
rolnej do potrzeb użytkowników drugich domów, w większości mieszkańców dużych
miast, którzy wyrażają znaczny popyt na warzywa i owoce, a z racji konsekwentnego
propagowania i upowszechniania wzorca „zdrowego stylu życia” poszukują „czystych”
ekologicznie produktów rolnych lub przetworzonych tradycyjnymi metodami.
Niezbyt często wskazywano „wpływy z podatków” (głównie od nieruchomości
i gruntowego) jako jeden z pozytywnych efektów występowania drugich domów.
Przyczyn niedostrzegania ich roli w tym kontekście upatrywać należałoby w części
gmin w relatywnie niewielkiej liczbie badanych obiektów (choćby na tle domów stałych mieszkańców albo w porównaniu do gmin wybitnie turystycznych, na przykład
nadmorskich), a także w trudnościach z oszacowaniem wielkości wpływów, czy też w
nieznacznym ich udziale w strukturze wszystkich dochodów własnych gminy. Wydaje
się jednak, że ten składnik budżetu gminnego jest przez przedstawicieli lokalnej władzy niedoszacowany, a w rezultacie także i niedoceniony. Oczywiście, bez wątpienia
wielkość wpływów zależy nie tylko od powierzchni domu i działki, liczby drugich domów, ale i stawki za metr kwadratowy ustalanej przez władze lokalne, która, zdaniem
ekspertów „Gazety Prawnej”, może obecnie wynosić od 0,59 PLN (a wówczas jej wysokość jest taka sama jak w przypadku domu stałego/pierwszego), aż do 6,37 PLN17.
D.K. Müller, Second homes ownership and sustainable development in Northern Sweden, “Tourism and Hospitality Research” 2002 Vol. 3 No. 4.
17 Za domek letniskowy podatek wyższy niż za willę, „Gazeta Prawna” 2008 nr 122.
16
263
Jeśli przyjąć, że jest ona najniższa, a przeciętny dom pod względem powierzchni znajduje się w przedziale od 50 do 100 m² (co wynika z badania), to przy zróżnicowanej
liczbie drugich domów (opierając się na NSP 2002), roczne wpływy do lokalnego budżetu wahałyby się od 413-826 PLN w bieszczadzkiej gminie Lutowiska do 47 466 –
94 931 PLN w podłódzkim Zgierzu, przy średniej dla badanych gmin wynoszącej
4 301 – 8 602 PLN. Natomiast, przy założeniu stosowania maksymalnej stawki wartości te kształtowałyby się w następujący sposób – od 4 459-8 918 w gminie o najmniejszej liczbie drugich domów do 512 467 – 1 024 933 PLN w gminie o największej ich
liczbie, przy średniej w granicach 46 437 – 92 874 PLN. Odnosząc wpływy z podatku
od nieruchomości do wielkości dochodów własnych budżetu, w Lutowiskach stanowiłyby one udział od 0,02% do 0,5%, a w Zgierzu od 0,54% do nawet 11,7%, a to oznacza, że przynajmniej dla części gmin (podmiejskich, wybitnie turystycznych – głównie
nadmorskich), tworzyć mogą jeśli nie znaczny, to z pewnością zauważalny strumień
środków finansowych.
17.2.
DRUGIE DOMY A KWESTIE SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE
W literaturze przedmiotu przeważa pogląd o pozytywnym wpływie zjawiska
drugich domów na strukturę i wielkość potencjału demograficznego wsi. Jest to głównie skutek wzrostu (sezonowego w przypadku tego rodzaju turystyki) liczby ludności.
Może to być czynnik szczególnie korzystny, jeśli występuje w wiejskich obszarach depopulacyjnych18, wówczas dokonać się może (przynajmniej sezonowe) uzupełnienie
kapitału intelektualnego straconego w wyniku wzmożonej emigracji19. W rejonach
silnej koncentracji drugich domów, liczba ludności miejscowości turystycznych w sezonie wakacyjnym może nawet kilkukrotnie przewyższyć stałą liczbę mieszkańców
między innymi za sprawą właścicieli i ich rodzin. Podobnie liczba drugich domów
przekroczyć może liczbę domów stałych mieszkańców, co obserwuje się od kilku lat
choćby w wyspiarskiej części Dalmacji, dotkniętej procesem wyludniania i przekształceniem funkcji produkcyjno-mieszkaniowej w turystyczno-rekreacyjną20.
Wraz z napływem znacznej liczby migrantów przekształceniu ulegają struktury
demograficzne osiedli wiejskich. Zmiany następują przede wszystkim w obrębie
struktury wiekowej, ponieważ dominują napływowi z grupy poprodukcyjnej i produkcyjnej niemobilnej. Początkowo sezonowe przekształcenia mogą z czasem na stałe
zmienić pierwotne struktury demograficzne, jeśli drugi dom staje się pierwszym miejscem zamieszkania21, co jest zjawiskiem bardzo powszechnym w krajach Europy ZaE. Gonda-Seroczyńska, Przemiany strefy podmiejskiej Wrocławia w ostatnim dziesięcioleciu,
„Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich” 2009 nr 4.
19 Tourism, mobility and second homes: Between elite landscape and common ground, eds. M. C.
Hall, D. K. Müller, Channel View Publications, Clevedon-Buffalo-Toronto 2004.
20 V.T. Opačić, Recent characteristics of the second home phenomenon in the Croatian Littoral,
“Hrvatski Geografski Glasnik” 2009 No. 71/1.
21 Etapy przekształcenia drugich domów w pierwsze nazwali badacze amerykańscy, które szczególnie częste są w przypadku emerytów. Początkowym etapem jest zmiana domów wakacyj18
264
chodniej (Wielkiej Brytanii, Szwecji) i w USA22. Przekształceniom ulega też struktura
wykształcenia wsi, ponieważ większość użytkowników drugich domów, to zamożni
i wykształceni mieszkańcy miast. Podobne zmiany następują w strukturze zawodowej
ludności, bo ze względu na napływ znacznej grupy osób w wieku emerytalnym, wzrasta udział utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych.
Niejednoznaczny w świetle dotychczasowych badań jest natomiast charakter
wpływu turystyki drugich domów na kwestie społeczne. Z jednej strony podkreśla się
jego korzystny aspekt, przyczynia się bowiem do zaniku izolacji psychologicznej miejscowej ludności, pogłębiając tym samym procesy integracji i akulturacji oraz przełamując bariery społeczno-kulturowe między miastem a wsią23. Ponadto, nowi mieszkańcy niekiedy silniej kultywują lokalne tradycje, niż ludność miejscowa, ponieważ
realizują w ten sposób idealny obraz wsi, który istnieje w ich wyobraźni lub, pochodząc z tych miejscowości, łatwiej adaptują lokalne zwyczaje. Jednak poglądy te z czasem coraz bardziej tracą popularność. Obecnie znacznie częściej traktuje się turystykę
drugich domów jako istotne źródło zagrożenia dla funkcjonowania lokalnej społeczności na dotychczasowych zasadach. Według badaczy amerykańskich24, sposób, w jaki
oddziałują na siebie obie grupy (miejscowi i napływowi) stanowi najistotniejszy czynnik determinujący przyszły „sukces” lub „porażkę” turystyki drugich domów. Relacje
te, ze strony właścicieli i użytkowników drugich domów są wynikiem rozpowszechniania wśród mieszkańców miejskiego stylu życia, a ze strony ludności miejscowej
prób utrzymania tradycyjnych wartości i sposobów zachowania. Kształtowanie tych
powiązań jest procesem niezwykle złożonym, skomplikowanym i długotrwałym, ponieważ różnice między obu grupami dotyczyć mogą różnorodnych kwestii: wartości
podstawowych, systemu myślenia, wiary i religii, stylu życia, zwyczajów, tradycji,
wzorów zachowań, sposobów spędzania wolnego czasu, stosunku do obcych.25
Za istotne zagrożenie dla optymalnego rozwoju społeczności lokalnych uznaje się
ograniczanie jej możliwości dostępu do różnorodnych form spędzania czasu wolnego,
korzystania z przestrzeni i infrastruktury rekreacyjnej, które w pierwszej kolejności
realizują popyt turystów (między innymi użytkowników drugich domów).
Znacznie poważniejszym i wieloaspektowym problemem jest proces emigracji
miejscowej ludności na skutek uprzedniego wzrostu koncentracji drugich domów,
a w rezultacie wzrostu cen ziemi, nieruchomości i w efekcie wzrostu kosztów życia,
nych lub noclegowych (vacation homes) w rekreacyjne, sezonowe (recreational homes), czyli
drugie domy, a kolejnym przekształcenie na domy dla emerytów (retirement homes) D. W. Marcouiller, Toward integrative tourism planning in rural America, “Journal of Planning Literature”
1997 Vol. 11 No. 3.
22 D. J. Stynes, J. Zheng, S. I. Stewart, Seasonal homes in Michigan, Michigan State University Agricultural, Experiment Station Report, East Lansing 1995.
23 A. Soulier, Tourisme et mutations rurales dans l’Arriere-Pays Languedocien, “Geographica
Polonica” 1974 No. 29.
24 D.W. Marcouiller, Toward integrative tourism planning in rural America, “Journal of Planning
Literature” 1997 Vol. 11 No. 3.
25 E. Inskeep, Tourism planning: An integrated and sustainable development approach, Van Nostrand Reinhold, New York 1991.
265
(których poziom jest niebezpiecznie wysoki głównie dla miejscowych)26. Różnice
w stopniu zamożności między miejscowymi a właścicielami drugich domów ujawniają
najczęściej znaczące dysproporcje w ich zdolności nabywczej, kształtujące tendencje
wykupu najatrakcyjniejszych terenów w okolicy27. W ten sposób tworzyć się mogą
w obrębie tej samej miejscowości zwarte strefy dostępne tylko dla zamożnych,
w efekcie oznaczając dokonującą się społeczno-przestrzenną segregację. Problem ten,
mając genezę natury ekonomicznej, jednocześnie znacznie szerzej i wielopłaszczyznowo, implikuje zmiany sytuacji społecznej i demograficznej28, choć jak twierdzą
niektórzy badacze „zaciemnianiem” rzeczywistości byłoby postrzeganie miejscowej
(wiejskiej) ludności jako homogenicznej grupy biednych mieszkańców, którym przeciwstawiana jest grupa bogatych właścicieli drugich domów29.
Wielu właścicieli drugich domów, nabywając je od miejscowej ludności, idealizuje obraz ich i całej wsi, zgodnie z pewnym wyobrażeniem ludycznym (nawiązującym
do strategii „muzealnej” polegającej na ochronie i utrzymaniu obrazu wsi w zgodzie ze
swoim idealnym wyobrażeniem), chcąc utrzymać jej tradycyjny charakter. Sytuacja
taka może jednak spotkać się ze sprzeciwem lokalnej społeczności, dążącej do dalszego rozwoju i modernizacji wsi (rozbudowy sieci i urządzeń infrastruktury technicznej,
wzrostu dostępu do usług publicznych), a w efekcie namacalnej poprawy warunków
życia stałych mieszkańców.
Niekorzystnym procesem jest również utrata przez ludność miejscową poczucia
związku z miejscem zamieszkania, życiem w społeczności, czy wyobrażeniem miejsca,
w którym mieszka, który może się ujawnić w sytuacji, kiedy miejscowe zasoby kulturowe pomijane są w imię rozwoju bardziej popularnych kierunków turystyki30. Innym,
poważnym problemem jest też wzrost przestępczości w popularnych miejscowościach turystycznych i osiedlach ze znaczną koncentracją drugich domów.
Nie mniej istotne jest też osiągnięcie zrównoważenia w sensie społecznym, poprzez ochronę lokalnych tradycji i obyczajów, zapewnienie godnych warunków życia,
zwalczanie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Podczas, gdy zjawisko drugich domów uległo wyraźnej ewolucji w takich krajach, jak Szwecja i Francja, gdzie zawczasu
opracowano i wdrożono odpowiednie polityki dotyczące różnych form turystyki społecznej (social tourism), w większości krajów pozostaje ono w dalszym ciągu przykładem modelu Veblena urzeczywistnianym poprzez wzrastające inwestycje i konsump-
D.K. Müller, Second homes ownership and sustainable development in Northern Sweden, “Tourism and Hospitality Research” 2002 Vol. 3 No. 4.
27 A. Kowalczyk, Geograficzno-społeczne problemy zjawiska „drugich domów”, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1994.
28 D. K. Müller, German second homeowners in the Swedish countryside: on the Internationalisation
of the leisure space, Department of Social and Economic Geography, University of Umea, 1999.
29 Tourism, mobility and second homes: Between elite landscape and common ground, eds. M. C.
Hall, D. K. Müller, Channel View Publications, Clevedon-Buffalo-Toronto 2004.
30 D. W. Marcouiller, Toward integrative tourism planning in rural America, “Journal of Planning
26
266
cję drugich domów jako część współczesnego procesu kształtowania się tak zwanej
leisure class31.
Opinie przedstawicieli władz lokalnych, zebrane w toku badania realizowanego
w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, dotyczące wpływu zjawiska drugich domów na funkcjonowanie lokalnej społeczności były niemal jednoznacznie pozytywne.
Wskazywano przede wszystkim na „lepsze wzorce zachowań”, jakie niosą ze sobą
mieszkańcy drugich domów. Nie definiowano ich zakresu przedmiotowego, stąd też
potencjalnie mogły dotyczyć różnorodnych kwestii dotyczących choćby kultury osobistej, korzystania z zasobów przyrody, traktowania zwierząt, podejmowania inicjatyw
społecznych i innych. Wysoki odsetek wskazań zaobserwowano w gminach reprezentujących typ funkcjonalny „wybitnie rolniczy” (według typologii J. Bańskiego), a najniższy w gminach typu „urbanizowanego”32, co pozwala sądzić, iż dla przedstawicieli
lokalnej władzy pożądane wzorce zachowań powinny posiadać cechy i wartości miejskie. Zachowania takie są bardziej namacalne w gminach rolniczych, niezurbanizowanych i często peryferyjnych, gdzie stanowią nowy wyróżniający się element przestrzeni społecznej, podczas gdy w gminach o charakterze miejskim pozostają niezauważone z racji podobieństwa do stylu życia i wzorców zachowań realizowanych przez
stałych mieszkańców.
17.3.
DRUGIE DOMY A ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Jednym z pierwszoplanowych czynników lokalizacyjnych dla różnorodnych form
zagospodarowania turystycznego, w tym drugich domów, są wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe regionów i układów lokalnych. Obszary wiejskie dysponujące
wyjątkową jakością i różnorodnością zasobów naturalnych stają się niezwykle atrakcyjnym miejscem lokalizacji inwestycji typu drugi dom33. Bezładny, pozbawiony regulacji rozwój zjawiska drugich domów może jednak stanowić istotne zagrożenie stanu
środowiska przyrodniczego i tradycyjnego wiejskiego krajobrazu, w którym się koncentruje, na co zwracają uwagę badacze34. Budowa nowych drugich domów – często
na obrzeżach skupisk leśnych – może natomiast prowadzić do wydatnego zmniejszania się ich powierzchni, a także do ograniczania dostępu do nich miejscowym mieszkańcom i „tradycyjnym” turystom. Innym problemem może też być coraz dynamiczniejszy rozwój zjawiska na obszarach do tej pory niezabudowanych, a więc z dala od
J. A. Oliveira, M. d N. Roca, Z. Roca, The Expansion of second homes as a policy research and
development issue: State of the art. www.tercud.ulusofona.pt.
32 J. Bański,: Typy obszarów funkcjonalnych w Polsce, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2009, www.igipz.pan.pl
33 A. Kowalczyk,: Second homes in Poland, “Acta Universitatis Carolinae” 1995 No. 2.
34 M. Norris, N. Winston,: Rising second home numbers in rural Ireland: Distribution, drivers and
implications, “European Planning Studies” 2009 Vol. 17, No. 9; G. Visser, Visible, yet unknown:
Reflections on second-home development in South Africa, “Urban Forum” 2003 Vol. 14 No. 4;
G. Wall, A. Mathieson, Tourism: Change, impacts and opportunities, Pearson Education, Harlow
2006.
31
267
siedlisk ludzkich, prowadzący często do niekorzystnego z punktu widzenia ładu przestrzennego rozproszenia osadnictwa obserwowanego nie tylko w Polsce, ale i krajach
skandynawskich35. Uogólniając, nadmierna koncentracja budownictwa „drugich domów” powoduje znaczne przekształcenia układów ekologicznych, doprowadzając do
obniżenia się zwierciadła wód gruntowych, zmian w szacie roślinnej, zanieczyszczenia
atmosfery (wskutek lokalnych systemów grzewczych), erozji gleby, zwiększonego hałasu.36. Sformułowano tezę, że zagrożenie dla środowiska jest największe wówczas, gdy
dotyczy tych zasobów, które są najsilniejszym impulsem „przyciągającym” ludzi37.
Oznacza to, że w niektórych przypadkach drugie domy, szczególnie te położone
w strefach nagromadzenia walorów przyrodniczych i krajobrazowych (będących ważnym
motywem/kryterium wyboru miejsca lokalizacji domu), wydatnie wzmagają ten stan.
Położenie drugich domów w bezpośrednim sąsiedztwie zbiorników wodnych
oznacza nie tylko ograniczony dostęp do nich miejscowej ludności i „tradycyjnych turystów”, ale przede wszystkim realne zagrożenie flory i fauny wodnej. Nieczystości
pochodzące z drugich domów, szczególnie w strefach silnej ich koncentracji, stają się
istotnym czynnikiem pogorszenia warunków życia wielu ptaków wodnych (w pierwszej kolejności zagrożonych gatunków reliktowych)38. Nie mniej zauważalny jest negatywny wpływ ich na zasoby naturalne w aspekcie wzrastającej ruchliwości przestrzennej ich właścicieli i użytkowników. Ze względu na częste ich położenie na obszarach peryferyjnych o niskiej dostępności komunikacyjnej, dotarcie do nich jest
możliwe wyłącznie własnym środkiem transportu. Ponadto, taka ich lokalizacja implikuje wzrost liczby i długości prywatnych dróg dojazdowych, co postrzegane jest jako
fragmentaryzacja środowiska roślin i zwierząt żyjących głównie w ekosystemach leśnych i łąkowych39, co więcej, zdaniem części badaczy zagrożenia ze strony omawianego zjawiska dla funkcjonowania środowiska przyrodniczego są większe w przypadku samych dojazdów z pierwszego do drugiego domu, niż codziennego użytkowania
tych ostatnich40. Koszty środowiskowe będące wynikiem wzmożonej mobilności przestrzennej próbuje się eliminować poprzez lokalizację drugiego domu w stosunkowo
nieznacznej odległości od stałego miejsca zamieszkania, co w efekcie wydatnie
zmniejszyć może również zużycie paliwa, środków trwałych (samochodu, motocykla),
35 K. Heffner, A. Czarnecki,: Wpływ zjawiska „drugich domów” na rozwój obszarów wiejskich, w:
„Drugie domy” w rozwoju obszarów wiejskich, red. K. Heffnera, A. Czarneckiego, Wyd. IRWiR
PAN, Warszawa 2011; M. J. Hiltunen, Environmental impacts of rural second home tourism – case
Lake District in Finland, “Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism” 2007 Vol. 7 No. 3.
36 A. Kowalczyk, Geograficzne uwarunkowania lokalizacji drugich domów w strefie podmiejskiej
Warszawy, w: Problemy ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego na obszarach zurbanizowanych, cz. 2, Wyd. SGGW-AR, Warszawa 1990, s. 120.
37 E.A. Cater,: Tourism in the Least Developed Countries, “Annals of Tourism Research” 1987 Vol. 14
No. 1.
38 M. Tonder,: Anatomy of an environmental conflict: A case study of the conservation of the
Saimaa Ringed Seal, “Publications in Social Sciences” 2005 No. 75.
39 M. J. Hiltunen, Environmental impacts of rural second home tourism – case Lake District in Finland, “Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism” 2007 Vol. 7 No. 3.
40 O. Granö, M. Roto, L. Laurila,: Environment and land use in the shore zone of the coast of Finland,
„Publicationes Instituti Geographici Universitatis Turkuensis“ 1999 No. 160.
268
ale również i hałas. Postulat ten od lat realizuje się z powodzeniem w krajach skandynawskich, gdzie taki model lokalizacji drugiego domu jest coraz powszechniejszy,
stawiając w ten sposób jeden z „drobnych” kroków w kierunku urzeczywistnienia
koncepcji zrównoważonego rozwoju41.
Pomimo istnienia wielu negatywnych aspektów funkcjonowania drugich domów
z punktu wiedzenia środowiska naturalnego, rzeczywiste i potencjalne zagrożenia
można jednak skutecznie eliminować lub przynajmniej znacznie zminimalizować.
Istotnym narzędziem ochrony zasobów jest uwzględnianie kwestii środowiskowych
w planowaniu i programowaniu rozwoju gospodarczego (w lokalnych i regionalnych
strategiach rozwoju). Postulowany przez badaczy amerykańskich Integrative Tourism
Planning realizowany na obszarach wiejskich (obejmujący także turystykę drugich
domów), opierający się na równym traktowaniu potrzeb różnych interesariuszy (właścicieli i użytkowników drugich domów, miejscowej ludności, rolników, władz, lokalnych przedsiębiorców i innych turystów), stworzyć może trwałe ramy dla efektywnej
ochrony zasobów naturalnych42. Działania takie, których podstawą będzie odpowiednia polityka (ze szczególnym uwzględnieniem kwestii przestrzennych), pozwolą
w rezultacie osłabić siły rynkowe szczególnie silnie determinujące jego koncentrację
w niektórych regionach, wraz z nadmierną eksploatacją lokalnych zasobów naturalnych43.
Formułowanie celów planowania strategicznego obejmujących problematykę
drugich domów musi łączyć się z zmianami prawnymi ograniczającymi ich wpływ na
środowisko przyrodnicze. W Szwecji już od lat siedemdziesiątych XX wieku prawnie
zabroniona została ich budowa w promieniu do 100 m od brzegu jezior i wybrzeża
morskiego44, a zatem w strefach występowania wielu wyjątkowych gatunków flory
i fauny, a przy tym o najwyższych walorach krajobrazowych. Zmniejszenie presji na
przestrzeń naturalną (niezabudowaną) można też uzyskać poprzez przekształcanie
w drugie domy budynków (gospodarstw rolnych) opuszczonych wcześniej przez
miejscową ludność, przy zachowaniu ich tradycyjnego, regionalnego charakteru (stylu
architektonicznego, fizjonomii, układu zagrody). W krajach Europy Zachodniej zmiany
tego typu są bardzo powszechne45. Inaczej w Polsce, gdzie w większości przypadków
drugie domy to budynki nowo wybudowane46, a przy tym zwykle nienawiązujące
B. P. Kaltenborn, The alternate home: motives of recreation home use, “Norsk Geografisk
Tidsskrift” 1998 Vol. 52 No. 2; D. K. Müller, Second homes ownership and sustainable development in Northern Sweden, “Tourism and Hospitality Research” 2002 Vol. 3 No. 4.
42 D.W. Marcouiller, Toward integrative tourism planning in rural America, “Journal of Planning
43 M. Campbell, J. Pienaar, G. Visser, The consequences of second-home development on town and
regional planning in South Africa: The case of Overstrand Local Municipality, ISA International
Housing Conference, University of Glasgow, Glasgow 2007.
44 D.K. Müller, Second homes ownership and sustainable development in Northern Sweden, “Tourism and Hospitality Research” 2002 Vol. 3 No. 4.
45 W Wielkiej Brytanii, Francji, Szwecji – począwszy od lat osiemdziesiątych XX wieku – znacznie zmniejszyła się liczba nowo wybudowanych drugich domów jako sprzeciw wobec przekształceń środowiskowych.
46 W Polsce coraz częściej zwraca się uwagę na wykorzystanie już istniejących, opuszczonych
zabudowań jako przyszłych drugich domów, czego przykładem może być inicjatywa pozarzą41
269
do lokalnego stylu architektonicznego, niekorzystnie przeobrażające krajobraz kulturowy. Lokalizuje się je do tego nie w starych siedliskach wiejskich, lecz w nowo utworzonych (często na skraju starych), w pobliżu skupisk leśnych, na oddalonych od skupionej zabudowy wiejskiej rozłogach, tworząc niejednokrotnie zwarte (o znacznej gęstości zabudowy) osiedla typu mieszkaniowego, stanowiące nowy, sztuczny element
wiejskiej przestrzeni.
Kluczowe znaczenie ma w tym kontekście pobudzanie świadomości ekologicznej,
zarówno wśród turystów, jak i mieszkańców, bez czego rozwój drugich domów
przyjmuje charakter żywiołowy (nieplanowany). Badania przeprowadzone na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku w strefie podmiejskiej Warszawy, ujawniły niską
świadomość zagrożeń związanych z turystyką drugich domów. Jedynie co dziesiąty
respondent dostrzegał ich niekorzystny wpływ47. Zjawisko to wydaje się jednak bardziej złożone, ponieważ badania amerykańskie prowadzone w tym samym okresie
ujawniły, że turyści postrzegają miejscową ludność (w tym lokalnych przedsiębiorców) za główną grupę odpowiedzialną za negatywny wpływ na środowisko. W ich
opinii, lokalne społeczności akceptują rozwój drugich domów bez względu na koszty
środowiskowe, skupiając się wyłącznie na poprawie własnej sytuacji materialnej. Starzy mieszkańcy wsi uważają, że negatywny wpływ tego zjawiska na zasoby naturalne
nie jest aż tak poważny. Badania prowadzone w Irlandii ujawniły niezwykłe zaangażowanie ludności napływowej w kampanię przeciw wycince drzew na potzreby budownictwa mieszkaniowego w miejscu lokalizacji drugiego domu48. Jednak z drugiej
strony wskazuje się negatywny wpływ zjawiska na wielkość lokalnych zasobów wody
pitnej oraz techniczne możliwości odprowadzania nieczystości, szczególnie w okresach wysokiego natężenia ruchu turystycznego49.
Pozytywne aspekty występowania omawianego zjawiska dla funkcjonowania
środowiska przyrodniczego wskazywane przez reprezentantów władz samorządowych, ujawnione w toku wspomnianych kilkukrotnie wcześniej badań prowadzonych
w IRWiR PAN, koncentrowały się przede wszystkim na kwestiach szeroko pojętego
ładu przestrzennego, takich jak dbałość o czystość, porządek i bezpieczeństwo we wsi
ze strony użytkowników drugich domów oraz poprawie zagospodarowania wsi.
Pierwsze z wymienionych zagadnień pojawiało się szczególnie często w wypowiedziach respondentów z gmin reprezentujących następujące typy funkcjonalne: „wybitnie rolniczy”, „z przewagą funkcji rolniczej”, „o funkcjach leśnych” i „o funkcjach
mieszanych”. Oznaczać to może, że głównie w trzech pierwszych przypadkach, zauważalny był wpływ drugich domów, a szerzej miejskiego sposobu zagospodarowania na
dowa skierowana do władz (położonej na Lubelszczyźnie) gminy Czemierniki. Program „Drugie
domy” pojmowany jest jako wsparcie rozwoju turystyki wiejskiej, (czy szerzej polityki ekorozwoju) i polega na sporządzeniu oferty promującej wykorzystanie terenów gminy ze znaczną
liczbą opuszczonych gospodarstw, jako miejsca lokalizacji drugich domów.
47 A. Kowalczyk, Geograficzne uwarunkowania ..., op.cit.
48 Z. Mottiar, B. Quinn, Shaping leisure/tourism places. The role of holiday home owners: A case
study of Courtown, Co. Wexford, Ireland, “Leisure Studies” 2003 No. 22(2).
49 M. Norris, N. Winston,: Rising second home numbers in rural Ireland: Distribution, drivers and
implications, “European Planning Studies” 2009 Vol. 17 No. 9.
270
przeobrażenia fizjonomii wsi obszarów typowo monofunkcyjnych (leśnych i rolniczych). Oddziaływanie to było wyraźnie słabsze w gminach bardziej zróżnicowanych
funkcjonalnie i zagospodarowanych w sposób miejski, między innymi „turystycznorekreacyjnych” i „urbanizowanych”, gdzie występuje znaczne nagromadzenie atrybutów życia miejskiego, a drugie domy nie stanowią elementu „nowości” i nie są postrzegane jako czynnik zmiany.
Wskazywane przez badanych nieco rzadziej „lepsze zagospodarowanie miejscowości” rozumiano zazwyczaj jako poprawę wyposażenia w infrastrukturę turystyczną,
podniesienie jakości dróg lokalnych, utrzymanie lokalnego stylu architektonicznego,
konsekwentne zagęszczanie zabudowy wsi, zagospodarowanie terenów nienadających się do wykorzystania rolniczego, czy też podniesienie jakości układu przestrzennego. Poprawa zagospodarowania wsi była najczęściej obserwowana przez przedstawicieli władz lokalnych w gminach o wysokiej liczbie bezwzględnej drugich domów
(ponad 100) oraz o relatywnie wysokim ich odsetku w ogóle zasobów mieszkaniowych (powyżej 10%). Świadczy to o decydującej roli, jaką w kształtowaniu przestrzeni
wiejskiej odgrywa skala badanego zjawiska.
Wśród ujemnych skutków zjawiska drugich domów dla środowiska przyrodniczego respondenci wymieniali najczęściej „wykup najatrakcyjniejszych terenów”,
rozumiany nie tylko jako ograniczanie wysokiej jakości przestrzeni produkcyjnej dla
rolnictwa, ale jako lokalizowanie domów w strefach występowania szczególnych walorów przyrodniczych i krajobrazowych (na przykład w pobliżu obszarów chronionych, w niewielkiej odległości od rzek i zbiorników wodnych, w lasach lub na ich skraju, na zboczach gór). Zabudowywanie linii brzegowej zbiorników wodnych i granicy
lasów nie tylko przekształca typowo wiejski krajobraz (w poszukiwaniu którego część
właścicieli drugich domów wybrała taką właśnie lokalizację), zmniejsza powierzchnię
leśną, ale i w wydatny sposób ogranicza dostęp do tych dóbr wspólnych pozostałym
mieszkańcom.
Innym negatywnym efektem funkcjonowania zjawiska był w opinii respondentów „tłok, hałas i wzrost ruchu samochodowego”. Był on najbardziej odczuwalny
w gminach większych (powyżej 10 000 mieszkańców), z dużą liczbą drugich domów
(powyżej 200), a także, w gminach reprezentujących typ „miejski”, „urbanizujący się”
i „turystyczno-rekreacyjny”. W większości były nimi gminy wybitnie turystyczne (Hel,
Milówka, Zwierzyniec) i strefy podmiejskie dużych miast (Długołęka, Lesznowola,
Zgierz), których szczególne walory przyrodnicze i położenie oraz bliskość metropolii
i wysoka dostępność komunikacyjna determinowały intensywny napływ mieszkańców sezonowych, a tym samym gwałtowny i zauważalny wzrost liczby ludności
i ruchu samochodowego, przeważnie tylko przez kilka miesięcy w roku.
Relatywnie często wskazywano też na „dewastację środowiska”, którą przedstawiciele władz utożsamiali zazwyczaj z zaśmiecaniem okolicy (lasów, rowów przydrożnych, pól i łąk), a znacznie rzadziej z samowolną wycinką drzew. Problemy o takim charakterze, zdaniem respondentów, występowały przede wszystkim w gminach
o „funkcjach mieszanych” i „turystyczno-rekreacyjnych”, a także na obszarach intensywnej koncentracji drugich domów (powyżej 200) i znacznym ich udziale w struktu271
rze mieszkaniowej (powyżej 10%). Wydaje się to zrozumiałe, jako że większa liczba
badanych obiektów przekłada się na liczniejszą zbiorowość użytkowników, w tym
także niestosujących się do ogólnie przyjętych zasad dbałości o czystość i zachowanie
zasobów środowiska naturalnego.
Uogólniając, uzasadnione jest stwierdzenie, że negatywny wpływ turystyki drugich domów na struktury wiejskie, środowisko przyrodnicze oraz krajobraz powinien
być ograniczony wszystkimi możliwymi środkami. Kluczowe znaczenie ma w tej kwestii planowanie strategiczne i planowanie przestrzenne na poziomie lokalnym i regionalnym, szczególnie w odniesieniu do obszarów wiejskich. Trudno przecenić również,
w kontekście intensyfikacji powstawania drugich domów na wsi, dążenie do uspołecznienia procesu tworzenia polityki rozwoju obszarów wiejskich, przy udziale
wszystkich zainteresowanych.
***
W opracowaniu zaprezentowano szeroko opisywane w krajowej i zagranicznej
literaturze przedmiotu przykłady wpływu zjawiska drugich domów na kondycję
i funkcjonowanie trzech składowych zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich.
Skoncentrowano się przy tym jedynie na wybranych, najbardziej znaczących, „namacalnych” i uniwersalnych (bez względu na miejsce występowania) skutkach rozwoju
zjawiska, w szczególności w warunkach jego wysokiej dynamiki/intensywności. Różnorodność przedstawionych oddziaływań pozwala jednak sądzić, jak złożony i wieloaspektowy ma ono charakter oraz jak wiele czynników determinuje jego kształt (skalę,
specyfikę i sieć zależności).
Rozszerzanie się zjawiska drugich domów na obszary wiejskie, pozostające dotąd poza głównym nurtem zainteresowania mieszkańców dużych miast i uczestników
turystyki i wypoczynku, sprawia, że staje się ono istotnym problemem oddziałującym
na środowisko naturalne oraz rozwój ekonomiczny, społeczny i przestrzenny wsi.
W tym kontekście niezbędne staje się stworzenie polityk, które w odpowiedni sposób
modyfikować będą skalę (natężenie/koncentrację) zjawiska oraz jego wpływ na różne
dziedziny życia i działalności ludności wiejskiej oraz warunki jej funkcjonowania. Idealnym rozwiązaniem wydaje się zastosowanie takich regulacji, które wzmacniać będą
pozytywne oddziaływanie drugich domów i jednocześnie eliminować lub przynajmniej łagodzić jego ujemne skutki. Ponadto, nie mniej konieczne wydaje się kompleksowe podejście do problemu, a więc uwzględniające wpływ omawianego zjawiska na
trzy komponenty zrównoważonego rozwoju – gospodarkę, społeczeństwo i środowisko przyrodnicze.
Szczególnie przydatne w tym ujęciu okazać się mogą dotychczasowe doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych (Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, krajów
skandynawskich), w których kolejne stadium urbanizacji – kontrurbanizacja, wraz
z jednym z jej pierwszoplanowych symptomów – zjawiskiem drugich domów, to od
kilkudziesięciu lat wszechobecna rzeczywistość. Ich właściwe wykorzystanie może
w istotny sposób podnieść jakość i trwałość każdej z płaszczyzn zrównoważonego
rozwoju, co z kolei okazać się może wyjątkowym atutem w perspektywie sprostania
272
przyszłym wyzwaniom wynikającym z dalszego urbanizowania się świata. Jak wskazują badania zagraniczne, część krajów stworzyła i wdrożyła szereg szczegółowych
(dedykowanych) polityk i różnorodnych instrumentów, spośród których wymienić
należy przede wszystkim politykę mieszkaniową wraz z przepisami podatkowymi
i dotyczącymi użytkowania ziemi (przykładowo zmiana sposobu użytkowania wraz
z uzyskaniem pozwolenia na zmianę kategorii mieszkania/domu z pierwszego na
drugi)50.
Zdaniem badaczy, pomimo tego, że zjawisko drugich domów na „pierwszy rzut
oka” w niemałym stopniu wpisuje się w koncepcję zrównoważonego rozwoju, to decydująca w kontekście jej urzeczywistnienia jest wizja/sposób jej postrzegania.
Z punktu widzenia miejsca, w którym występują drugie domy, mogą one odegrać znaczącą rolę w utrzymaniu optymalnego poziomu konsumpcji we wsi i najbliższym jej
sąsiedztwie, generując w rezultacie nadwyżkę ekonomiczną. Natomiast z geograficznego punktu widzenia, gdzie turystyka drugich domów powinna być postrzegana jako
system powiązań między miejscem pochodzenia (stałego zamieszkania) a miejscem
przeznaczenia (lokalizacji drugiego domu), wkład omawianego zjawiska w realizację
zasad zrównoważonego rozwoju jest znacznie bardziej wątpliwy51. W tym celu odwołać się można choćby do zagadnień związanych z komunikacją – natężeniem i częstotliwością dojazdów, pokonywanym dystansem, przeważającym typem środków transportu, oraz ich oddziaływaniem na środowisko przyrodnicze, krajobraz, czy, ogólniej,
kształtowanie ładu przestrzennego na wsi.
M. Norris, N. Winston, 2007: Second homes in scenic rural areas of Ireland: Preliminary results
from a study of social, economic and environmental impacts, International Conference “Sustainable Urban Areas”, Rotterdam, 25-28 June 2007, accessed: www.enhr2007rotterdam.nl [date of
entry: 15.10.2011].
51 D.K. Müller, Second homes ownership and sustainable development in Northern Sweden, “Tourism and Hospitality Research” 2002b Vol. 3 No. 4.
50
273
18
WSPÓŁPRACA TRANSGRANICZNA
POGRANICZA POLSKO-BIAŁORUSKIEGO
W ASPEKCIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
EMILIA JANKOWSKA
Od chwili wejścia Polski do Unii Europejskiej wschodnia granica kraju stała się
zewnętrzną granicą Unii. Wschodnie obszary przygraniczne zyskały na znaczeniu
i stały się przedmiotem badań oraz celem programów wsparcia Unii Europejskiej.
Koncepcja zrównoważonego rozwoju jest jedną z podstaw porządku prawnego
Unii Europejskiej. Dlatego też ma bezpośredni wpływ na aspekty istnienia współpracy
transgranicznej w opisywanym regionie. Pogranicze polsko-białoruskie jest u progu
rozwijania współpracy transgranicznej i zagospodarowania przestrzennego. Stan
współpracy nie jest rozbudowany, mimo, że istnieje ona nie od dziś. Do tej pory napotykała bariery ekonomiczne, polityczne, społeczne i infrastrukturalne. Obszar ten charakteryzuje się, mimo to, dobrymi uwarunkowaniami oraz szerokimi perspektywami
podejmowania współpracy transgranicznej. Szczególnie teraz, gdy zwiększyła się rola
wschodniej granicy Polski, stworzyła się niepowtarzalna szansa aktywizacji regionu
pogranicza poprzez współpracę transgraniczną, a w ramach jej – rozwoju handlu
opartego na rynkach państw wschodnich oraz obsługę ruchu tranzytowego.
18.1.
CHARAKTERYSTYKA POGRANICZA POLSKO-BIAŁORUSKIEGO
Na obszar pogranicza polsko-białoruskiego składają się dwa polskie województwa: województwo podlaskie oraz lubelskie, a po stronie białoruskiej – obwód brzeski
i grodzieński. Łączna powierzchnia regionów wchodzących w skład pogranicza polsko-białoruskiego to około 92 tys. km2. Województwo podlaskie obejmuje obszar
20180 km2. Zamieszkuje je 1224 tys. mieszkańców. Gęstość zaludnienia Podlasia to
61 osób na km2. Województwo podzielone jest na 14 powiatów i 118 gmin. Na jego
terenie znajduje się 36 miast, w tym trzy z nich, Białystok, Łomża i Suwałki, to miasta
na prawach powiatu. Stolicą województwa jest Białystok o liczbie mieszkańców około
300 tys. Powierzchnia województwa lubelskiego to 25155 km2, co plasuje województwo na trzecim miejscu w kraju. Zamieszkuje go 2,2 mln ludności, a gęstość zaludnienia wynosi 89 osób na km2. Na tym terenie znajduje się 40 miast, w tym cztery miasta
274
na prawach powiatu: Lublin, Chełm, Zamość i Biała Podlaska. Teren Lubelszczyzny
podzielony jest na 20 powiatów i 213 gmin. Stolicą województwa jest Lublin o liczbie
mieszkańców powyżej 350 tys.
Rysunek 18.1.
Pogranicze polsko-białoruskie
Źródło: M. Proniewski, M. Proniewski, Zewnętrzna granica Unii Europejskiej – Białoruś – możliwości wykorzystania dla dynamizacji procesów rozwojowych, s. 730, dostęp: www.mrr.gov.pl
[data wejścia: 25-11-2010].
Po stronie białoruskiej, do pogranicza polsko-białoruskiego należy obwód brzeski i grodzieński. Obwód brzeski zajmuje powierzchnię 32,8 tys. km2. Teren obwodu
zamieszkuje 1,5 mln mieszkańców, a gęstość zaludnienia wynosi 46 osób na km2. Stolicą obwodu jest Brześć. Obwód grodzieński to teren wielkości 25 tys. km2. zamieszkiwany przez 1,2 mln mieszkańców. Gęstość zaludnienia w obwodzie grodzieńskim
wynosi 48 osób na km21. Stolicą obwodu jest Grodno2.
Porównując regiony wchodzące w skład pogranicza polsko-białoruskiego są podobne (dane na rok 2005). Największą liczbę mieszkańców (2,2 mln) ma województwo lubelskie. Wszystkie regiony mają zbliżoną powierzchnię terenu. Klimat pogranicza jest również zbliżony. Podobnie prezentuje się struktura ludnościowa woje1
2
M. Proniewski, M. Proniewski, Zewnętrzna granica ..., op. cit.
Ibidem.
275
wództw i obwodów, także udział ludności w wieku produkcyjnym, który wynosi około
60%. Gdyby porównać liczbę ludności i gęstość zaludnienia pogranicza polskobiałoruskiego z wartościami tych wskaźników dla całej Polski i Białorusi sytuacja byłaby inna. Pod względem zasobów ludności znacznie bogatsza jest Polska. Jednak województwo podlaskie i lubelskie, wraz z warmińsko-mazurskim są najsłabiej zaludnionymi województwami Polski. Łącznie zamieszkuje je 5,7% ludności kraju. Obwód
brzeski i grodzieński łącznie zamieszkuje 26% ludności kraju. W części białoruskiej
średnia gęstość zaludnienia3 wynosi 46 osób na km kw. Białoruś charakteryzuje
ujemny przyrost naturalny oraz stopniowe wyludnianie obszarów wiejskich. Na przykład, liczba ludności na obszarach miejskich oraz wiejskich wynosi odpowiednio 71
osób/km2 i 29 osób/km2.
Rysunek 18.2.
Stopa bezrobocia rejestrowanego w wybranych województwach Polski w latach 2004-2009 [%]
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
2004
2005
2006
województwo lubelskie
2007
2008
2009
województwo podlaskie
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS-u, dostęp: www.stat.ov.pl [data
wejścia: 25.05.2011].
3 M. Runiewicz, Zdolność konkurencyjna wybranych wschodnich regionów przygranicznych
poszerzonej Unii Europejskiej, w: Wschodnie pogranicze rozszerzonej Unii Europejskiej,
red. E. Teichman, Wyd. SGH, Warszawa 2006, s. 45.
276
Rysunek 18.3.
Stopa bezrobocia rejestrowanego w wybranych obwodach Białorusi w latach 2001-2008 [%]
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
2001
2002
2003
2004
obwód brzeski
2005
2006
2007
2008
obwód grodzieński
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Statystyk i Analiz na
Białorusi, dostęp: www.belstat.gov.by [data wejścia: 25.05.2011].
Rynek pracy w obszarze przygranicznym jest bardzo zróżnicowany. W regionie
polsko-białoruskim siła robocza jest tania, ale często jej struktura nie odpowiada potrzebom rynku na danym obszarze. Stopa bezrobocia jest znacznie niższa niż w miastach. Wysoka stopa bezrobocia występuje w obszarach wiejskich, gdzie powszechnym problemem jest bezrobocie długoterminowe. Wskazuje to na niższy poziom rozwoju tego regionu. Szacowana liczba osób zatrudnionych na całym obszarze
to 3,5 mln osób (część białoruska – 1,1 mln osób, a część polska – 2,4 mln osób).
Całkowita liczba osób bezrobotnych w regionie przygranicznym Polski z Białorusią
to 554,1 tys. osób (część białoruska – 25,1 tys., a polska – 529 tys.).
Średnia stopa bezrobocia zarejestrowanego w polskiej części pogranicza
to 16,6%. W części białoruskiej natomiast stopa bezrobocia wynosi 2,3%, jest znacznie niższa. Jednak biorąc pod uwagę bezrobocie ukryte, bezrobocie rzeczywiste na
Białorusi szacowałoby się w okolicach 10-12%, w tym ponad 60% to kobiety. Najniższą stopę bezrobocia zanotowano w okręgu grodzieńskim – wynosiła ona w 2005 roku 1,7%. Niewiele większą stopę bezrobocia odnotowano w okręgu brzeskim – 1,9%.
Prawie dziewięciokrotnie większą stopę bezrobocia notuje się po stronie polskiej.
W województwie podlaskim wynosi ona 16,1%, a w województwie lubelskim –
17,8%4. Rysunki 18.2 i 18.3 przedstawiają wartości stopy bezrobocia rejestrowanego
w przeciągu lat. W roku 2008 stopa miała tendencję spadkową we wszystkich omawianych regionach. Po stronie polskiej, już w następnych roku, zaczęła ona ponownie
wzrastać. Struktura zatrudnienia również różni się w omawianych regionach.
4
M. Proniewski, M. Proniewski, Zewnętrzna granica Unii…, op. cit.
277
W województwach lubelskim i podlaskim przeważa zatrudnienie w rolnictwie,
następnie w usługach. W obwodach brzeskim i grodzieńskim dominują usługi i przemysł.
Obszar przygraniczny regionów rozszerzonej Unii jest słabo rozwinięty gospodarczo, a jego gospodarka oparta jest głównie na rolnictwie i przemyśle. Działalność
gospodarcza koncentruje się głównie w aglomeracjach (Grodno, Białystok, Brześć,
Lublin, Lwów, Rzeszów) i większych miastach (Suwałki, Lida, Wołkowysk, Łomża,
Ostrołęka, Słonim, Biała Podlaska, Chełm, Zamość, Przemyśl, Nowogródek, Łuck,
Kowel, Nowołowyńsk, Wołodymyr-Wołyńskyj).
Przebieg i rezultaty procesów transformacyjnych w regionie są bardzo zaawansowane. Dla Polski począwszy od 1 maja 2004 roku, ważnego znaczenia nabierają
procesy dostosowawcze do Unii. Białoruś jest znacznie mniej rozwinięta, niż przygraniczny region Polski Wschodniej.
Polska przezwyciężyła spadkową tendencję PKB w 1992 roku, podczas gdy Białoruś, podobnie jak Rosja i Ukraina, zanotowała dodatni wzrost PKB dopiero w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Polska dość umiejętnie zahamowała rosnącą
inflację oraz ustabilizowała gospodarkę. Od chwili akcesji do Unii zanotowała napływ
BIZ, rozwój obrotów handlowych, a także bezcenny transfer wiedzy i technologii.
Białoruska gospodarka uległa destabilizacji już na początku lat dziewięćdziesiątych. Spowodowane to było wysokim stopniem zintegrowania tej gospodarki z byłym
ZSRR. Władze administracyjne Białorusi próbowały utrzymać poziom produkcji
w starych monopolistycznych gałęziach gospodarki (przemyśle ciężkim) poprzez hamowanie procesu restrukturyzacji. W kraju tym przeprowadzono nieudolne reformy
gospodarcze, w związku z którymi zanotowano ogromne różnice w PKB w porównaniu już nawet z nowo przyjętym członkiem – Polską. Średni PKB per capita w Polsce
w 2005 roku5 wynosił 4299 EUR, podczas gdy na Białorusi 1275 EUR.
Do najważniejszych sektorów gospodarczych na pograniczu polsko-białoruskim
należy przemysł, z takimi gałęziami jak przemysł drzewny oraz spożywczy (zwłaszcza
mleczarski i mięsny). Na terenie województwa lubelskiego znajdują się zakłady przemysłowe, między innymi: Zakłady Chemiczne w Puławach, Kopalnia Węgla Kamiennego w Bogdance, Makarony Lubelskie „Lubella” S.A., WSK w Świdniku, Daewoo Motor
Poland w Lublinie, Herbapol S.A. W województwach lubelskim i podlaskim w latach
2002-2009 znacznie podniósł się poziom nakładów inwestycyjnych. W województwie
lubelskim osiągnął prawie 9 mln PLN, (rysunek 18.4).
5
M. Runiewicz, Zdolność konkurencyjna…, op. cit., s. 41.
278
Rysunek 18.4.
Wartość nakładów inwestycyjnych w wybranych województwach Polski w latach 2002-2009 [PLN]
9 000 000,00
8 000 000,00
7 000 000,00
6 000 000,00
5 000 000,00
4 000 000,00
3 000 000,00
2 000 000,00
1 000 000,00
0,00
2002
2003
2004
województwo lubelskie
2005
2006
2007
2008
województwo podlaskie
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, dostęp: www.stat.gov.pl [data
wejścia: 25.05.2011].
Kolejnymi istotnymi sektorami w tym regionie są: rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo – 29,1% część białoruska, a 57,4% część polska, przemysł – część polska wynosi
15,7%, a białoruska 23,1%. Po stronie polskiej jedną z najważniejszych gałęzi produkcji przemysłowej jest wydobycie surowców mineralnych takich, jak węgiel kamienny
oraz siarka. W 2001 roku wydobycie węgla w Polsce spadło o 30% w porównaniu
z 1990 rokiem. Wydobycie siarki również spadło. Ograniczoność zasobów surowców
mineralnych, niewielkie możliwości efektywnego ich wykorzystania oraz konieczność
osiągnięcia gwarantowanej stopy zysku zmusza regiony do przeorientowania się na
następujące dziedziny: rolnictwo i przemysł spożywczy, leśnictwo oraz przemysł
drzewny, należące do gałęzi pracochłonnych, a również w dużo mniejszym stopniu
przemysł lekki, czyli technologie informatyczne, wymagające nakładów wykwalifikowanej siły roboczej. W obwodzie brzeskim 26% produkcji przemysłowej to budowa
maszyn i obróbka metali, po której w kolejności znajdują się: przemysł lekki (na przykład nawozy, włókna sztuczne, plastiki) – 21%, oraz spożywczy – 19,6% (2001 rok).
Do podstawowych bogactw tego regionu należy zaliczyć zasoby leśne, surowce
rolne i nawozy mineralne. Polskie obszary będące przedmiotem analizy charakteryzują się stosunkowo bogatymi zasobami węgla kamiennego, siarki oraz rud niektórych
metali kolorowych (miedź, glin).
Wciąż duży udział szarej strefy na rynku pracy utrudnia oszacowanie faktycznej
liczby zatrudnionych, która wciąż być nieco wyższa. Możliwość utrzymywania się
z szarej strefy stanowi zagrożenie dla ogólnego rozwoju gospodarczego i wzrostu dobrobytu zarówno po wewnętrznej, jak i po zewnętrznej stronie Unii Europejskiej.
Obroty handlu zagranicznego regionu brzeskiego na Białorusi w porównaniu
z rokiem 2003 rok później wzrosły o 30%, przy czym eksport wzrósł o 33,4%,
279
a import o 26,5%. W 2004 roku ponad 77,4% całego eksportu przypadało na Rosję.
Udział Polski w eksporcie obwodu brzeskiego wynosił 3,5%. W imporcie sytuacja
kształtuje się podobnie, przy czym import przypadający na Polskę w 2004 roku wynosił 14,6%. Wolumen eksportu do Białorusi w województwie podlaskim wyniósł 63,65
mln USD (2004 rok)6. W towarowej strukturze eksportu obwodu brzeskiego przeważa
przemysł wyrobów spożywczych. Obwód brzeski importuje głównie maszyny i urządzenia oraz części zamienne.
Obroty handlowe Polski z Białorusią w 2005 roku według danych statystycznych, zarówno polskich jak i białoruskich, charakteryzowały się wysoką dynamiką,
jednak tempo wzrostu było niższe jak w latach poprzednich. Wzrost obrotów dotyczy
zarówno polskiego eksportu jak i importu, choć białoruski eksport rósł szybciej niż
białoruski import z Polski. W porównaniu do 2002 roku wartość obrotów w polskobiałoruskim handlu wzrosła ponad 3-krotnie. Od 2004 roku saldo w handlu z Białorusią jest dla Polski ujemne i wynika głownie z zakupów na Białorusi drożejących produktów przetwórstwa ropy naftowej. W 2005 roku Polska była jednym z podstawowych partnerów handlowych Białorusi zajmując 5 miejsce w białoruskim eksporcie
po Rosji, Holandii, Wielkiej Brytanii i Ukrainie, wyprzedzając Niemcy, Litwę i Łotwę –
tradycyjnych czołowych partnerów handlowych RB. W białoruskim imporcie Polska
jest czwartym partnerem Białorusi po Rosji, RFN i Ukrainie. Polsko-białoruskie obroty
handlowe (według polskich danych statystycznych) w 2005 roku kształtowały się następująco: obroty – 1 697,1 mln USD (wzrost o 32,1%), w tym polski eksport –
720,3 mln USD (wzrost o 26,8%), import z Białorusi – 976,7 mln USD (wzrost
o 36,3%). Saldo dla Polski jest ujemne i wynosi – 256,4 mln USD (w 2004 roku było
również ujemne – 148,7 mln USD)7. Swój udział w przytoczonych wskaźnikach mają
również podlascy przedsiębiorcy. Przykładem rynku „wyrównanych szans” jest rynek
maszyn rolniczych. Białostocka firma Contractus jest liderem w eksporcie na rynek
białoruski maszyn rolniczych, podczas gdy Pronar współpracując z białoruskim MTZ
montuje i sprzedając ciągniki rolnicze w Polsce i to w ilości stanowiącej 25% potrzeb
w tym zakresie. Przykłady te dowodzą, że współpracę można podejmować w obu kierunkach. Obecna struktura wymiany handlowej, gdzie w imporcie z Białorusi dominowały surowce, a w eksporcie towary przetworzone ulega stopniowo zmianie.
Większą dynamikę wzrostu osiągnęła Polska. Względnie stabilną dynamikę
wzrostu na Białorusi tłumaczy się szybkim wzrostem gospodarczym na początku lat
90. oraz niskim bezrobociem rejestrowanym.
Najdogodniejsze połączenia komunikacji lądowej w Europie na osi WschódZachód biegną przez tereny Polski. Istnieje również możliwość rozwoju tzw. Via Baltica, drogi łączącej Finlandię, kraje Bałtyckie i Petersburg, przez Suwałki i Białystok,
z autostradą A2.
Ze wszystkich odcinków granicznych granica z Białorusią (416 km) nastręcza
najwięcej problemów. Sytuację komplikuje dodatkowo fakt, że przez Białoruś prze-
6
7
Rocznik statystyczny na rok 2004, dostęp: www.stat.gov.pl [data wejścia: 30-05-2011].
Roczniki statystyczne 2000-2004, dostęp: www.stat.gov.pl [data wejścia 30-05-2009].
280
chodzą główne korytarze komunikacyjne Wschód-Zachód (korytarz komunikacyjny
A2 – zespół przejść kolejowych i drogowych Terespol-Kukurytki oraz Kuźnica Białostocka i Bobrowniki w okolicach Białegostoku). Niejasna sytuacja polityczna na Białorusi oraz kryzys gospodarczy przyczyniły się do rozwoju powiązań społecznogospodarczych tego państwa z Rosją. Powiązania te od roku 1995 nabrały dużego
rozmachu i doprowadziły do podpisania 8 grudnia 1999 roku porozumienia o utworzeniu Związku Białorusi z Rosją. Z uwagi na możliwe w przyszłości „wchłonięcie” Białorusi przez Rosję, dotychczasowa granica polsko-białoruska stałaby się granicą polsko-rosyjską. Wpłynęłoby to na zmianę relacji społecznych i gospodarczych na obszarach przygranicznych, na terenach obecnego województwa podlaskiego, części
wschodniej obecnego województwa mazowieckiego (region Siedlec-Łosic) i obecnego
województwa lubelskiego (w szczególności region Biała-Podlaska-Terespol).
Na pograniczu polsko-białoruskim znajduje się unikalne środowisko przyrodnicze, z nazwami Zielonymi Płucami Europy. Po stronie polskiej lasy i grunty rolne stanowią 90% całej powierzchni, a po stronie białoruskiej około 68%8.
Jedną z możliwości poprawy sytuacji gospodarczej w regionie polskobiałoruskim stały się procesy współpracy transgranicznej, zwłaszcza w dziedzinie
przepływów handlowo-inwestycyjnych, transferu naukowo-technicznego, integracji
ludności oraz współpracy naukowo-badawczej, a także ochrony środowiska.
18.2.
WSPÓŁPRACA TRANSGRANICZNA A ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Współpraca transgraniczna jest szczególnym przypadkiem współpracy międzynarodowej. Jest również częścią polityki regionalnej angażującą do współdziałania nie
tylko kraje wspólnoty Europejskiej. Pojęcie współpraca transgraniczna zostało podane przez Europejską Konwencję Ramową o Współpracy Transgranicznej między
Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi, sporządzoną w Madrycie 21 maja 1980 roku. Według powyższego źródła9 współpraca transgraniczna jest to każde wspólnie
podjęte działanie mające na celu umocnienie i rozwój sąsiedzkich kontaktów między
wspólnotami i władzami terytorialnymi dwóch lub większej liczby umawiających się
stron, jak również zawarcie porozumień i przyjęcie uzgodnień koniecznych do realizacji
takich zamierzeń. Przez wspólnotę i władze terytorialne rozumie się jednostki, urzędy,
a także organy, które realizują zadania lokalne i regionalne lub inne uznane przez
prawo wewnętrzne kraju.
Podstawowe cechy współpracy transgranicznej stanowią sąsiedzkość kontaktów
oraz regionalny lub lokalny poziom współpracy10. Kontakty mają wymiar sąsiedzki,
gdyż współpraca transgraniczna dotyczy jedynie obszarów, które bezpośrednio
M. Proniewski, M. Proniewski, Zewnętrzna granica Unii…, op. cit.
E. Kulesza, Współpraca transgraniczna jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykładzie gmin
polskiego pogranicza z Rosją), Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003, s. 14.
10 Ibidem, s. 14-15.
8
9
281
do siebie przylegają. O lokalnym lub regionalnym poziomie współpracy świadczą jej
podmioty, którymi są rządowe lub samorządowe władze regionalne i lokalne.
Współpraca transgraniczna ma kluczowe znaczenie dla gmin przygranicznych.
Może ona stać się jedną z form rozwijania potencjału gospodarczego w takich regionach. Bliskość granicy sprzyja nawiązywaniu różnych form współpracy transgranicznej przez kraje sąsiadujące. Najczęstszymi formami są imprezy kulturalne: spotkania
i wymiana młodzieży, działalność artystyczna, imprezy ludowe. Współpraca sprzyja
także ochronie środowiska przyrodniczego.
Głównym celem współpracy transgranicznej jest niwelowanie przeszkód i różnic, które dzielą regiony. W rezultacie, współpraca transgraniczna ma na celu sprowadzenie granic do funkcji jedynie administracyjnej. Jedną z głównych przesłanek prowadzenia współpracy transgranicznej jest rozwój kontaktów sąsiedzkich pomiędzy
społecznościami lokalnymi. Panujące stosunki narodowościowe dążą do przezwyciężenia wzajemnych uprzedzeń pomiędzy narodami.
Współpraca transgraniczna przyczynia się do usuwania dysproporcji gospodarczych, i pozwala minimalizować peryferyjność i izolację regionów granicznych, a więc
niski poziom życia mieszkańców i rozwój gospodarczy. Dąży się do wzmocnienia
sprawności funkcjonalnej i podniesienia konkurencyjności ekonomicznej głównych
ośrodków rozwojowych po obu stronach granicy. Współpraca transgraniczna sprzyja
szybkiej asymilacji ze zintegrowaną Europą11.
Europejska Konwencja Ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi określa zwięźle przedmioty uzgodnień transgranicznych. Są to: rozwój miast i regionów, transport i komunikacja, energia, ochrona przyrody, ochrona wód, ochrona atmosfery, szkolnictwo, kształcenie zawodowe i badania
naukowe, publiczna opieka zdrowotna, kultura, rekreacja i sport, wzajemna pomoc na
wypadek nieszczęść i katastrof, turystyka, problemy dotyczące pracowników granicznych, przedsięwzięcia gospodarcze, przedsięwzięcia różne, poprawa struktury agrarnej, infrastruktura socjalna.12 Wszystkie te przedmioty pośrednio służą ogólnemu
rozwojowi lokalnemu i regionalnemu.
Regiony przygraniczne, dzięki dobrze opracowanym strategiom, mogą pozyskiwać cennych inwestorów, przedsiębiorców, a także turystów poprzez stworzenie zainteresowania gminą. W ten sposób przyciągają one kapitał potrzebny do szeroko
pojmowanego rozwoju. Przygraniczne położenie jest czynnikiem aktywizującym również rolnictwo. Restrukturyzacja i modernizacja rolnictwa jest okazją dla wielu mieszkańców do podjęcia pracy i podniesienia tym samym standardu życia, co przyczynia
się bezpośrednio do rozwoju handlu i usług13. Dla rozwoju zanieczyszczeń granica nie
E. Kulesza, Współpraca transgraniczna…, op. cit., s. 67.
Europejska Konwencja Ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami
terytorialnymi, w: Prawnomiędzynarodowe źródła współpracy regionalnej Polski, red. A. Przyborowska-Klimczak, W.S. Staszewski, S. Wrzosek, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2000, s. 25.
13 B. Słowińska, Współpraca transgraniczna czynnikiem rozwoju wschodnich i zachodnich regionów Polski, w: Współpraca transgraniczna Polski z krajami Bałtyckimi, Białorusią i Rosją w warunkach integracji z Unią Europejską, red. W. Bieńkowski, J. Grabowiecki, H. Wnorowski, Wyd.
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003, s. 143-153.
11
12
282
stanowi żadnej bariery, dlatego regiony transgraniczne współpracują na rzecz ochrony środowiska naturalnego. Wspierają także ujednolicenia zagospodarowania przestrzennego oraz łagodzą inne skutki istnienia granic, wspierając rozwój lokalny, regionalny, a także międzynarodowy.
Podstawowymi celami współpracy transgranicznej są aktywizacja współpracy,
wymiana doświadczeń i informacji, wyrównywanie warunków życia, wspieranie rozwoju regionalnego. Istotnym celem jest również rozwój samej gospodarki i handlu,
infrastruktury. Działalność regionów transgranicznych skupia się także na usprawnianiu ruchu granicznego, rozwoju turystyki, ochronie i poprawie stanu środowiska
oraz współpracy w zapobieganiu i zwalczaniu klęsk żywiołowych. Regiony te współpracują także w zakresie szkolnictwa, sportu, ochrony zdrowia, opiece nad kulturowym dziedzictwem oraz ogólnej poprawie stosunków międzyludzkich.
Zasada zrównoważonego rozwoju najpełniej zdefiniowana jest w dokumencie
Organizacji Narodów Zjednoczonych „Agenda 21”. Według tego dokumentu zrównoważony rozwój to, proces rozwoju, który w sposób bezwarunkowy łączy potrzeby teraźniejszego pokolenia ze zdolnością do zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń, a także
potrzeby jednych ludzi z potrzebami innych14. Druga definicja, bardziej istotna dla rozważań, brzmi następująco: zrównoważony rozwój to ciąg zmian, w którym korzystanie
z zasobów, struktura inwestycji, ukierunkowanie postępu technicznego oraz struktury
instytucjonalne mają być dokonywane w taki sposób, żeby nie było sprzeczności między
przyszłymi a teraźniejszymi potrzebami15.
Koncepcja współpracy transgranicznej, zdefiniowana powyżej, opiera się na porządku prawnym Unii Europejskiej. Fundamentem prawa unijnego jest zasada zrównoważonego rozwoju, dlatego też jej aspektów można doszukać się we współpracy
transgranicznej. Koncepcja zrównoważonego rozwoju jest poruszana w art. 2 Traktatu z Maastricht z 7 lutego 1992 roku w postaci popierania postępu gospodarczego
i społecznego oraz wysokiego poziomu zatrudnienia i doprowadzenia do zrównoważonego i trwałego rozwoju, zwłaszcza poprzez utworzenie przestrzeni bez granic wewnętrznych, umocnienie gospodarczej i społecznej spójności oraz ustanowienie unii gospodarczej i walutowej obejmującej docelowo jedną walutę16. Współpraca transgraniczna ma na celu dążenie do zrównoważonego rozwoju w sposób ujęty w powyższym
cytacie, czyli poprzez sprowadzanie granic państw do celów administracyjnych, wyrównywanie różnic gospodarczych i społecznych w regionach, a także upraszczanie
działalności Unii.
Formy prawne istniejące w danym państwie mają ogromny wpływ na możliwości władz regionalnych i lokalnych, a co za tym idzie na rozmiary rozwoju transgranicznego. Istotne jest także powołanie do życia instytucji krajowych, bądź międzynaW. Sztumski, Idea zrównoważonego rozwoju a możliwości jej urzeczywistnienia, „Problemy
Ekorozwoju” 2006 t. 1 nr 2, s. 73-76.
15 W. Sztumski, Idea zrównoważonego…, op. cit., s. 74.
16 B. Rakoczy, Zasada zrównoważonego rozwoju w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
w: Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i regionów, t. 1, Problemy ogólnopaństwowe i sektorowe”, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2009, s. 29-30.
14
283
rodowych, które byłyby odpowiedzialne za rozwój takowej współpracy i promowały
kontakty transgraniczne. Instytucje wspierające współpracę transgraniczną w Europie Zachodniej można generalnie podzielić na trzy grupy17: Radę Europy wraz z szeregiem działających w jej ramach organów odpowiedzialnych za współpracę transgraniczną, organy Unii Europejskiej oraz podległe im struktury; organizacje niezależne,
wśród których dominuje Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych.
Pierwsza instytucja, Rada Europy, została utworzona 5 maja 1949 roku. Polskę
przyjęła 26 listopada 1991 roku. Jej pogląd na współpracę transgraniczną jest czysto
polityczny, ponieważ dąży do regionalizacji Europy. Za główne zadanie obrała opracowywanie dokumentów określających ogólne ramy współpracy transgranicznej.
Do tych dokumentów należą do nich przede wszystkim: Europejska Karta Samorządu
Terytorialnego, Europejska konwencja Ramowa o Współpracy transgranicznej między
Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi, Europejska Karta Regionów Przygranicznych, Europejska Karta Samorządu Regionalnego, Europejskie Porozumienie Ramowe
o Współpracy na Terenach Przygranicznych, Deklaracja o Współpracy Transgranicznej. Europejska Konwencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej między Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi (tak zwana Konwencja Madrycka) określa podstawy
prawne współpracy transgranicznej. Została podpisana przez państwa członkowska
21 maja 1980 roku. Składa się z 13 artykułów, a jej celem jest ułatwianie i wspieranie
współpracy transgranicznej. Polska przynależy do Konwencji Madryckiej od
19 czerwca 1993 roku18. Europejska Karta Samorządu Terytorialnego została podpisana w Strasburgu 15 października 1985. Została ratyfikowana przez Polskę osiem lat
później, 26 kwietnia. Karta stwarza możliwości współpracy społeczności lokalnych
państw w celu realizowania zadań, które są przedmiotem ich wspólnych zainteresowań19. Kolejny dokument, Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych, uchwalona 20 listopada 1981 roku, a zmodyfikowana 14 lat później, wskazuje
na współpracę transgraniczną jako instrument łagodzenia negatywnych skutków istnienia granicy. Dlatego, podstawowymi celami współpracy, zawartymi w karcie są:
nowa jakość obszarów spotkań i umacnianie warunków gospodarczych i społecznokulturalnych. Wśród pozostałych celów zawartych w Karcie można wymienić ujednolicenie zagospodarowania przestrzennego w Europie oraz likwidowanie dysproporcji
infrastrukturalnych oraz gospodarczych20.
Unia Europejska wspiera współpracę transgraniczną finansowo. Pierwsze działania podjęła w 1990 roku w formie programu INTERREG. Wcześniej finansowano
jedynie wybrane projekty pilotażowe oraz prowadzono badania w zakresie kontaktów
przygranicznych. Powstanie Jednolitego Aktu Europejskiego wspólnego rynku wewnętrznego zmieniło nastawienie Unii Europejskiej do współpracy transgranicznej.
Akt ten nadał duże znaczenie regionom peryferyjnym czyniąc z nich miejsca centralne.
E. Kulesza, Współpraca transgraniczna…, op. cit., s. 39.
M. Proniewski, Współpraca transgraniczna województwa podlaskiego z Białorusią i Litwą, dostęp: www.mrr.gov.pl [data wejścia: 20-03-2011].
19 Ibidem.
20 Ibidem.
17
18
284
Kluczową rolę w promowaniu rozwoju współpracy transgranicznej odgrywa,
kolejna instytucja, Stowarzyszenie Europejskie Regionów Granicznych (SERG). Członkami tego Stowarzyszenia są obszary przygraniczne Unii Europejskiej lub Rady Europy, które mogę czynnie uczestniczyć w jego działaniach lub występować w roli obserwatora. Do szczegółowych działań SERG należy: realizowanie wspólnych programów
i projektów, wnioskowanie o środki finansowe, a następnie dysponowanie nimi, organizowanie imprez związanych z problematyką współpracy transgranicznej, współudział w rozwiązywaniu problemów transgranicznych i wspieranie szczególnie ważnych, modelowych inicjatyw, informowanie polityków i opinii publicznej w Europie
o współpracy transgranicznej21.
Inicjatywą Komisji Europejskiej poruszającą zagadnienie współpracy transgranicznej oraz zrównoważonego rozwoju jest Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa. Jej zasadniczym celem jest rozwój współpracy pomiędzy Unią Europejską
a państwami partnerskimi spoza UE poprzez zapewnienie zintegrowanego i zrównoważonego rozwoju regionalnego. Państwem objętym działalnością Inicjatywy jest
między innymi Białoruś, a wdrażana jest głównie za pomocą programów współpracy
transgranicznej. EISP ma kilka kluczowych obszarów wsparcia. Są to między innymi:
•
promowanie dialogu politycznego i reform;
•
wzmocnienie instytucji krajowych i innych instytucji odpowiedzialnych za przygotowanie i efektywne wdrażanie polityk;
•
promowanie ochrony środowiska i dobrego zarządzania zasobami naturalnymi;
•
wspieranie polityk zmierzających do redukcji ubóstwa;
•
wspieranie polityk promujących rozwój społeczny, równość kobiet i mężczyzn, zatrudnienia i ochrony socjalnej;
•
wspieranie współpracy transgranicznej oraz promowanie zrównoważonego rozwoju
ekonomicznego, społecznego i środowiskowego w regionach przygranicznych;
•
wspieranie polityk promujących zdrowie, edukację i szkolenia;
•
promowanie i ochrona praw człowieka jako fundamentalnych wolności i wspieranie procesu demokratyzacji;
•
zapewnienie sprawnie działającego i bezpiecznego systemu zarządzania granicami;
•
promowanie współpracy w dziedzinach sprawiedliwości, spraw wewnętrznych
oraz prewencji i walki z terroryzmem i zorganizowaną przestępczością;
•
promowanie udziału Wspólnot w działaniach dotyczących badań i innowacji;
•
promowanie współpracy pomiędzy Państwami Członkowskimi i krajami partnerskimi w dziedzinie szkolnictwa wyższego, wymiany nauczycieli, naukowców i studentów;
•
promowanie dialogu między kulturami i kontaktami people-to-people.22
Każdy z aspektów pośrednio dąży do zrównoważonego rozwoju obszarów
transgranicznych. Dialog polityczny oraz dialog między kulturami ma na celu uświadomienie istoty rozwoju w formie zrównoważonej, jako nie tylko dbanie o środowiE. Kulesza, Współpraca transgraniczna…, op. cit., s. 44.
Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej w latach 2007-2013, dostęp: www.ewt.gov.pl
[data wejścia: 31.10.2011].
21
22
285
sko, ale także o bezpieczeństwo, promowanie demokracji, a także dbanie o zdrowie,
czy edukację. W ramach Inicjatywy Polska wraz z Białorusią uczestniczy w programie
„Polska-Białoruś-Ukraina”.
Wyżej wymienione instytucje wypełniają szczebel ponadkrajowy, na którym zawierają się umowy o współpracy transgranicznej. Dokumentem na szczeblu krajowym
jest w przypadku Polski Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku.
Zapewnia ona samorządowym podmiotom władzy stanowienie o najważniejszych dla
siebie sprawach samodzielnie, prawo do zrzeszania się oraz do przystępowania
do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych i współpracy
ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw.
Po reformie organizacyjnej z 1999 roku istnieją trzy szczeble samorządu terytorialnego, a są to gmina, powiat i województwo. Zgodnie z konstytucją RP z 2 kwietnia
199723 roku samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne niezastrzeżone przez
konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych. Innymi słowy, samorząd terytorialny zaspokaja potrzeby wspólnoty samorządowej i to zadanie nie może
być powierzone innym władzom publicznym. Stąd też, współpraca transgraniczna
odnosi się nie tylko do zadań samorządu, ale także do zadań innych jednostek lokalnych i regionalnych realizowanych przez wszelkie jednostki, urzędy i organy, niekoniecznie samorządowe.
Polska 19 stycznia 1993 roku przystąpiła do wyżej wspomnianej Europejskiej
Konwencji Ramowej o Współpracy transgranicznej między Wspólnotami i Władzami
Terytorialnymi, dokumentu Rady Europy, uregulowała kwestię działalności polskich
władz regionalnych i lokalnych, nie tylko regionów przygranicznych. Ratyfikując konwencję 10 marca tego samego roku, prezydent potwierdził wolę promowania współdziałania wspólnot i władz terytorialnych przez władze państwowe. Wraz z dokumentem przyjęto obowiązek ułatwiania i wspierania współpracy transgranicznej i podejmowania starań na rzecz zawarcia niezbędnych porozumień24. Konwencja podkreśla,
że to wewnętrzne prawo danego państwa określa dopuszczalny zakres kompetencji
wspólnot i władz terytorialnych. Stąd, według ustawy o samorządzie województwa25
do wyłącznej kompetencji województwa należy uchwalanie priorytetów współpracy
zagranicznej województwa. Posiada on także uprawnienia do podejmowania uchwał
w sprawie uczestnictwa w międzynarodowych zrzeszeniach regionalnych i innych
formach współpracy na tym szczeblu.
Dziś, konwencja pozwala rozwijać kontakty z krajami nienależącymi do Unii Europejskiej. Uzupełnieniem jej jest, również wyżej wspomniany dokument, Europejska
Karta Samorządu Terytorialnego, którą Polska ratyfikowała w lutym 1993 roku. Karta
ta określa ramy oraz formy uczestnictwa społeczności lokalnych w kontaktach międzynarodowych według standardów europejskich.
Konstytucja Rzeczypospolitej, art. 163 dostęp: www.sejm.gov.pl [data wejścia: 18.05.2010].
R. Kisiel, Współpraca transgraniczna wschodnich regionów Polski, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2003, s. 20.
25 M. Proniewski, Uwarunkowania rozwoju… op. cit.
23
24
286
18.3.
PRZYKŁADY DZIAŁAŃ W KONTEKŚCIE ZRÓWNOWAŻONEGO
ROZWOJU
Współpraca transgraniczna opiera się na idei zrównoważonego rozwoju. Przykładów działań mających na celu pośredni lub bezpośredni zrównoważony rozwój
jest bardzo wiele. Co więcej, działania te występują w kilku aspektach, na przykład
gospodarczym, środowiskowym czy społecznym.
Współpracę transgraniczną w zakresie kultury i oświaty prowadzą uczelnie
wyższe. Uniwersytet Medyczny w Białymstoku współpracuje z Grodzieńskim Instytutem Medycyny w zakresie wymiany pracowników medycznych, profilaktyki i lecznictwa, szkoleń kadr, organizacji konferencji i wielu spotkań. Politechnika Białostocka
kontaktuje się z Państwową Politechniczną Akademią w Mińsku, Instytutem Politechnicznym w Brześciu i z Mińskim Instytutem Radiotechnicznym w zakresie wymiany
kadr, kształcenia absolwentów i wspólnych tematów badawczych. Natomiast Uniwersytet w Białymstoku współpracuje z Uniwersytetem Grodzieńskim. W roku 2009
odbyły się spotkania przedstawicieli białoruskich uczelni z władzami Uniwersytetu
w Białymstoku w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Polska-BiałoruśUkraina 2007-2013. Do stolicy Podlasia przyjechali rektorzy białoruskich uczelni –
Państwowego Uniwersytetu im. Janka Kupały w Grodnie – prof. dr E. Rouba, prorektor
prof. I. Burłyko i mgr I. Ledchenkova oraz Brzeskiego Uniwersytetu Państwowego
im. A. S. Puszkina, który reprezentuje prorektor prof. dr K. Krasowski oraz prof. dr
A. Harbatski. Od kilkunastu lat Uniwersytet w Białymstoku organizował dla swoich
studentów zajęcia w Grodnie. Kilkudziesięciu wykładowców jeździ do miasta nad
Niemnem, gdzie odbywa się większość wykładów i ćwiczeń. Od 1994 roku Polacynauczyciele, pracujący w szkolnictwie na Białorusi, mogą podwyższać swoje kwalifikacje na Wydziale Pedagogiki i Psychologii. W odległych planach jest powołanie samodzielnego wspólnego Polsko-Białoruskiego Uniwersytetu26 z lokalizacją w Białymstoku.27 Wśród przyczyn porażki stworzenia międzynarodowego uniwersytetu, jak
również ograniczonego rozwoju polskiej obecności edukacyjnej na wschodzie, można
wymienić słabe możliwości finansowe rządu polskiego w zakresie wspierania inicjatyw w tej dziedzinie. Rząd przeznacza fundusze na stypendia studentom z Białorusi,
czy Ukrainy, a ogranicza przyjęcia studentów polskiego pochodzenia z krajów nadbałtyckich Unii Europejskiej. Kolejną przyczyną niepowodzeń współpracy w dziedzinie
edukacji jest niechęć miejscowych władz i niedocenianie współpracy regionalnej obu
stron: polskiej i białoruskiej28. Inne przyczyny to konflikty w kraju, czy brak wyraźnej
B. Kawałko, Granica wschodni, jako czynnik ożywienia i rozwoju społeczno-ekonomicznego
regionów przygranicznych. Synteza, dostęp: www.mrr.gov.pl [data wejścia: 20.03.2010].
27 Na wzór Uniwersytetu Europejskiego Viadrina, który mieści się we Frankfurcie nad Odrą
i jest najbardziej umiędzynarodowioną uczelnią na świecie. Co trzeci student uniwersytetu jest
obcokrajowcem.
28 T. Dołęgowski, Współpraca akademicka jako czynnik konkurencyjnego rozwoju wschodniego
pogranicza, w:Wschodnie pogranicze poszerzonej Unii..., op. cit., s. 309.
26
287
woli politycznej w stosunku do tworzenia międzynarodowego uniwersytetu, czy filii
uczelni już istniejących.
Współpraca transgraniczna w aspekcie gospodarczym opiera się na imprezach
targowych. Do głównych organizatorów imprez targowych należy zaliczyć Biuro Targów Magazynowych „ITO” w Białymstoku, które organizuje między innymi targi tekstylno-odzieżowe, konsumpcyjne, przemysłu lekkiego oraz rolno-spożywcze na terenach pogranicza. Istnieją również takie organizacje, jak Centrum Targów i Promocji
Rynku Wschodniego w Białymstoku oraz „BIAL-EXPO” Międzynarodowe Targi Białostockie. Pierwsza organizacja organizuje imprezy targowo-wystawowe takie, jak targi
budownictwa i wyposażenia wnętrz, żywności i przetwórstwa, turystyki, sportu, myślistwa, wędkarstwa, motoryzacyjne, techniczno-telekomunikacyjne, elektroniki
i elektrotechniki. Druga organizacja prowadzi targi wielobranżowe, spożywcze, artykułów dziecięcych, szkolnych, papierniczych, targi książki, poligrafii, budownictwa,
wydawnictw i reklamy. Siemiatyckie Konsorcjum Inicjatyw Gospodarczych pod patronatem marszałka województwa podlaskiego organizuje doroczne Targi Pogranicza.
Wydarzenie odbywa się nad zalewem i jest okazją do prezentacji produktów głównie
z branży rolno-spożywczej, a także ożywania handlu na pograniczu.
Imprezy te koordynują Izby Przemysłowo-Handlowe w Białymstoku i Grodnie.
Zorganizowały one stałą wystawę polskich towarów w Grodnie. Ma ona umożliwić
stałą obecność polskich przedsiębiorców na Białorusi oraz ułatwić kojarzenie partnerów gospodarczych. Podobne zadanie ma również istniejąca w Białymstoku Giełda
Wschodnia. Powstała z inicjatywy Centrum Targów i Promocji w 1994 roku. Uczestnicy umowy przewidzieli tworzenie wspólnych przedsiębiorstw produkcyjnych w Polsce i na Białorusi oraz w innych państwach, a także doradztwo ekonomiczne, wymianę
informacji i kojarzenie partnerów.
Aspekt środowiskowy współpracy transgranicznej obrazują dwa ostatnie przedsięwzięcia: projekt „Współpraca transgraniczna na rzecz bioróżnorodności i zrównoważonego rozwoju obszarów cennych przyrodniczo”, który trwał w drugiej połowie
2010 roku29 oraz propozycja utworzenia Transgranicznego Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie30, która została złożona 28 października 2011 roku. Pierwsze z nich za
cel strategiczny przyjęło integrację społeczną i zrównoważony rozwój obszarów cennych przyrodniczo przez promocję proekologicznych inicjatyw transgranicznych.
Oprócz Polski i Białorusi, partnerem projektu jest także Estonia. Cel ma zostać osiągnięty poprzez wspieranie inicjatyw z zakresu integracji społecznej, jak na przykład
budowanie tożsamości regionalnej, czy aktywizacja obywatelska, a także rozwój ekoturystyki, ochrona wód oraz stworzenie katalogu dobrych praktyk. Drugi projekt ma
za zadanie połączenie trzech przygranicznych rezerwatów biosfery Polski, Białorusi
i Ukrainy. Celem projektu jest uregulowanie zakresu i zasad współpracy międzynarodowej na rzecz tego obszaru. Polesie Zachodnie położone jest po obu stronach Bugu
Współpraca transgraniczna na rzecz bioróżnorodności i zrównoważonego rozwoju obszarów cennych przyrodniczo, dostęp: www.partnerstwo-transgraniczne.org.pl [data wejścia: 31.10.2011].
30 Polska, Białoruś i Ukraina razem na rzecz ochrony Polesia Zachodniego, dostęp:
www.mos.gov.pl [data wejścia: 31.10.2011].
29
288
i w dorzeczu górnej Prypeci. W regionie nakładają się strefy biogeograficzne: borealna, kontynentalna i atlantycka. Charakterystycznym elementem środowiska geograficznego tego obszaru są rozległe torfowiska i bezodpływowe naturalne jeziora.
Inne przykłady kierunków zagospodarowania i ochrony środowiska przyrodniczego wyróżnia Program Współpracy Transgranicznej Polska-Białoruś-Ukraina31.
W programie wśród planów zagospodarowania wymienione zostały wspólne inicjatywy zwiększające stopień przygotowania do działań w razie klęsk żywiołowych i katastrof ekologicznych, w tym rozwój transgranicznych systemów zarządzania sytuacjami kryzysowymi i związana z nimi infrastruktura. Dokument zaznacza potrzebę
wspierania rozwoju kompetencji i współpracy między lokalnymi i regionalnymi organami w zakresie zarządzania zasobami wody oraz potrzebę wymiany wiedzy, na przykład, w tematyce oszczędzania energii. Podkreśla istotę tworzenia transgranicznych
obszarów chronionych, a także opracowywania transgranicznych strategii ochrony
i wykorzystywania naturalnych zasobów, obszarów i krajobrazów. Monitoring stanu
oraz redukcja zanieczyszczenia to również działania zaznaczone w programie. Program jest realizowany w latach 2007-2013.
Barierą współpracy jest niestabilny system gospodarczy, odmienność struktur
gospodarczych, bariery prawne, brak gwarancji bankowych, asymetria poziomu gospodarczego oraz nieprecyzyjne uprawnienia władz regionalnych do prowadzenia
współpracy zagranicznej. Istotne są także brak możliwości wykupu ziemi, mała liczba
przejść granicznych, brak efektywnego popytu, duża liczba państw po wschodniej
stronie, bariery psychologiczne (na przykład niechęć do współpracy) oraz natury organizacyjnej (na przykład brak doświadczeń w zakresie instytucjonalizacji współpracy). Brak środków finansowych może również powodować zakłócenia we współpracy32. Pojawią się one wtedy, gdy partner będzie pozyskiwał stosunkowo więcej lub
mniej środków. Uprzedzenia i stereotypy funkcjonujące wśród społeczności regionów
transgranicznych wpływają negatywnie na kształtowanie się współpracy.
Barierą jest brak jednakowego stanowiska rządów dotyczącego przestrzegania
europejskich ustaleń. Słaba znajomość przepisów prawnych krajów sąsiadujących,
a także zbyt mała liczba instytucji wspomagających współpracę gospodarczą oraz
brak osobistych kontaktów z partnerami zza sąsiedniej granicy utrudnia kształtowanie się efektywnej współpracy transgranicznej pomiędzy regionami.
***
Polska granica wschodnia jest zewnętrzną granicą Unii Europejskiej od 2004
roku. Wskazuje to na szczególną rolę Polski w kontaktach całej Unii ze Wschodem,
a głównie z Białorusią, gdyż Polska dzieli szeroki pas graniczny z tym krajem. Takie
położenie geograficzne terenów tworzących pogranicze jest pierwszym pozytywnym
Program Współpracy Transgranicznej Polska-Białoruś-Ukraina, s. 26.
E. Skibicka-Sokołowska, Czynniki, bariery i formy współpracy transgranicznej regionów. Euroregion „Niemen”, w: Współpraca transgraniczna Polski z krajami Bałtyckimi, Białorusią i Rosją
w warunkach integracji z Unią Europejską, red. W. Bieńkowski, J. Grabowiecki, H. Wnorowski,
Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003, s. 260-261.
31
32
289
czynnikiem współpracy transgranicznej. W kontekście zrównoważonego rozwoju,
wschodnia granica Polski jest łącznikiem Unii Europejskiej ze Wschodem, dzięki któremu idea rozwoju zrównoważonego może wychodzić poza granice Wspólnoty.
Pogranicze polsko-białoruskie jest do siebie bardzo zbliżone pod względem wielu
płaszczyzn: ekonomicznych, demograficznych, kulturowych i społecznych. Poziom
PKB odnotowanego na pograniczu jest podobny, struktura ludności także. Mieszkańców pogranicza łączy wspólna kultura i historia. Od wielu lat w regionie jest organizowanych wiele imprez mających na celu przybliżenie i zachowanie kultury regionu.
Te czynniki sprzyjają ujednolicaniu współpracy transgranicznej wraz ze zrównoważonym rozwojem w obszarze. Można nawet stwierdzić, ze w tym regionie nie istnieje
bariera językowa, gdyż język polski i białoruski są do siebie zbliżone, a także nauczane
na szeroką skalę w szkołach zarówno w Polsce, jak i po drugiej stronie granicy. Pogranicze polsko-białoruskie zyskało miano Zielonych Płuc Europy z racji wysokiego zalesienia regionu. Jest to tylko jeden z wielu walorów pogranicza, które mogą stać się
głównym czynnikiem konkurencyjności regionu. Region jest bogaty w bazę turystyczną potrzebną do rozwoju niszowej turystyki zdrowotnej. Dlatego, rozwój współpracy
transgranicznej może przebiegać płynnie i z sukcesem przy niewielkich staraniach
i przychylności władz regionalnych, samorządowych i społeczeństwa.
290
19
NOWE OBLICZE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
BIZNESU W ŚRODOWISKU NATURALNYM
I SPOŁECZEŃSTWIE – PERSPEKTYWA ZARZĄDZANIA
STRATEGICZNEGO PRZEDSIĘBIORSTWEM
GRAŻYNA LEŚNIAK-ŁEBKOWSKA
W ostatnich latach obserwuje się wzmożoną presję ze strony międzynarodowych
instytucji, w których Polska uczestniczy, na zwiększenie zaangażowania przedsiębiorstw w działania na rzecz zrównoważonego rozwoju. Nieuchronność takich dostosowań staje się coraz lepiej uświadamiana, ale problemem jest sposób ich wdrażania,
perspektywa czasowa oraz postrzegana relacja pomiędzy kosztami i korzyściami
w krótkim i długim horyzoncie.
Zrównoważony rozwój wymaga strategicznych zmian w przedsiębiorstwach,
a zwłaszcza w zakresie przywództwa opartego na wartościach, budowy szerszego
zakresu kompetencji oraz partnerstwa z różnymi interesariuszami w zależności
od rodzaju inicjatyw. Dopiero wtedy przedsiębiorstwa staną się ważnymi współautorami i nośnikami zrównoważonego rozwoju.
19.1.
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ NA POZIOMIE PRZEDSIĘBIORSTWA
W odniesieniu do zrównoważonego rozwoju w polskiej literaturze zarządzania
dominowało dotąd podejście makroekonomiczne, w którym wiodąca rola w kształtowaniu relacji między gospodarką a środowiskiem i społeczeństwem w odniesieniu do
przedsiębiorstw i obywateli przypadała twórcom polityki ekonomicznej, ekologicznej
i społecznej oraz instytucjom wyposażonym w instrumenty regulacji zachowań podmiotów w celu wywołania ich pożądanych zachowań. Instrumenty te mogły mieć charakter regulacji prawnych, decyzji administracyjnych oraz bodźców ekonomicznych.
Słabe tempo wdrażania idei zrównoważonego rozwoju należałoby przy tym podejściu
przypisać słabości instytucji regulacyjnych. Jednak nie zawsze regulacje są najskuteczniejszym instrumentem wywoływania pożądanych reakcji. Oddziaływanie czynników zaliczanych do makrootoczenia przedsiębiorstwa, jak postrzegana sytuacja polityczna, ekonomiczna, społeczna, możliwości w dziedzinie dostępu do zasobów,
w tym nowoczesnych technologii, wiedzy, stan środowiska, jest oceniane z punktu
291
widzenia przyszłych szans i zagrożeń. Także wzorce zachowań obecnych i potencjalnych konkurentów w kształtowaniu popytu i podaży wyznaczają nowe kierunki myślenia strategicznego w przedsiębiorstwach. Z kolei zachowania konsumentów, stające się coraz częściej ważniejszym bodźcem do zmian, niż regulacje, wyznaczane są
przez aktualny poziom dobrobytu i dostęp do zasobów, edukacji, kultury, oświaty,
ochrony zdrowia, a także szeroko rozumiane wzorce kulturowe, również zmieniające
się pod wpływem globalnych uwarunkowań. To klient dokonuje wyboru, za którym
stoją bardziej lub mniej odpowiadające idei zrównoważonego rozwoju produkty,
usługi i procesy.
Typową reakcją podmiotów gospodarczych na stosowane wobec nich instrumenty było uwzględnianie ich w procesach decyzyjnych jako cech otoczenia i uwarunkowań decyzji, a koszt dostosowania do zaostrzających się regulacji, jako źródła
obniżonej efektywności ekonomicznej. Ten sposób ujmowania zrównoważonego rozwoju z oczywistych względów okazał się zbyt wąski. W 1997 roku S. Hart, opublikował artykuł, w którym po raz pierwszy wprowadził koncepcję zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do przedsiębiorstwa1. Od tej pory obserwuje się zmiany w tych
przedsiębiorstwach, które nie chciały pozostawać biernymi obiektami sterowania
i podejść do zagadnienia we właściwy dla siebie, czyli przedsiębiorczy i innowacyjny
sposób, pomimo że dotychczasowe paradygmaty dotyczące roli i odpowiedzialności
przedsiębiorstwa nie uwzględniały konieczności takich działań.
Istota zrównoważonego rozwoju, bez względu na to, na jakim poziomie będzie
się ją rozważać, sprowadza się do podejmowania aktywności łączących realizację
trzech celów, często postrzeganych jako konfliktowe bądź powiązane ze sobą, ale
w niejasny sposób (rysunek 19.1).
Rysunek 19.1.
Cele zrównoważonego rozwoju
Cele społeczne
Produktywność społeczeństwa
Sprawiedliwy dostęp do zasobów
(Socio-efficiency)
(Eco-justice)
Zrównoważony rozwój
Cele ekologiczne
Cele ekonomiczne
Produktywność środowiska
i jej wpływ na zachowania
podmiotów
(Eco-efficiency)
Źródło: S. Schaltegger, R. Burrit, H. Petersen, An Introduction to Corporate Environmental Management, Greenleaf Publishing, Sheffield 2003, p. 21.
1
S. Hart, Beyond Greening, “Harvard Business Review” 1997 January/February.
292
Zrównoważony rozwój rozpatrywany na poziomie zarządzania strategicznego
przedsiębiorstwem jest ideą łączącą trzy perspektywy: konkurencyjną, społeczną
i ekologiczną w odniesieniu do zagadnień typowych dla ich przynależności sektorowej, pozycji konkurencyjnej i geograficznego zakresu działania. W perspektywie konkurencyjnej cele, strategie działania i sposoby pomiaru wyników są precyzyjnie opisane i znajdują swoje odzwierciedlenie w systemach planowania, budżetowania, kontroli i wynagradzania. Inaczej jest ze sferą ekologiczną i społeczną, których wpływ
na konkurencyjność i wyniki finansowe nie jest oczywisty i bezpośredni, a zawsze
ma swoją stronę kosztową. Jeśli jakieś cele uznawane są za niefinansowe, ale jednak
ważne z punktu widzenia wyznawanych wartości albo narzucone przez ważnych interesariuszy i mają być realizowane w ramach przedsiębiorstwa, to trzeba umiejscowić
je w systemie zarządzania nastawionym na realizację celów biznesowych i zapewnić
ich integrację i koordynację ze strategią i istniejącymi elementami systemu. Przedsiębiorstwa mają jednak zróżnicowaną sytuację oraz motywacje ważnych interesariuszy
wewnętrznych: kadry kierowniczej, akcjonariuszy i pracowników. Stąd systemy zarządzania środowiskowego oraz systemy społecznej odpowiedzialności biznesu mogą
być w nich różnie modelowane i podlegają procesowi ewolucji, tak jak strategie rozwoju biznesu pod wpływem konkurencji i zmieniających się wartości.
Zrównoważony rozwój jako wynik inicjatyw zewnętrznych lub wewnętrznych
nie jest prostą ewolucją procesów zachodzących w jego trzech elementach składowych. Jakość i dynamika tych procesów to podstawowe wyznaczniki sukcesu operacyjnego, krótkookresowego, a ich koewolucja, uwzględniająca realne konflikty, synergie i kompromisy, jest wyznacznikiem rzeczywistego sukcesu strategicznego w realizacji idei zrównoważonego rozwoju w przedsiębiorstwie. Na tempo realizacji mają
przede wszystkim wpływ uwarunkowania zewnętrzne, a jej jakość zależy głównie od
wyróżniających kompetencji budowy zintegrowanej perspektywy realizacji idei
zrównoważonego rozwoju przez przedsiębiorstwo, często we współpracy z innymi
podmiotami z otoczenia.
Operacjonalizacja celów zrównoważonego rozwoju w określonej perspektywie
czasowej jest kwestią inteligencji konkurencyjnej i wrażliwości przedsiębiorstw oraz
reakcji na uwarunkowania instytucjonalne. Każde przedsiębiorstwo może ustanowić
nowe dobre praktyki, które staną się dobrowolnymi standardami w przypadku ich
udowodnionej efektywności, stąd olbrzymia siła dobrych wzorców i nowa rola liderów w podejmowaniu eksperymentów i upowszechnianiu sprawdzonych rozwiązań
na wielką skalę, czemu często towarzyszy uzyskiwanie przewagi konkurencyjnej
i nowych źródeł przychodów. Dopiero takie oblicze zrównoważonego rozwoju staje
się atrakcyjne dla przedsiębiorstw i włączanie do współpracy innych przedsiębiorstw,
nauki, instytucji regulacyjnych, organizacji konsultingowych, organizacji pozarządowych i wszelkich innych interesariuszy.
Tak jak liderów biznesu należy obwiniać za brak wyobraźni i odpowiedzialnej
troski o środowisko i społeczne skutki ich działań we wczesnym okresie kształtowania się świadomości w tym zakresie, tak obecnie to głównie od nich zależy, w jaki sposób biznes będzie realizował swoje cele ekonomiczne oraz redystrybuował realizo293
wane korzyści. Możena w zrównoważonym rozwoju wyróżnić trzy rodzaje dominujących zachowań. Są to:
•
zachowania skoncentrowane na realizacji wyłącznie celów biznesowych, gdzie
środowisko i społeczeństwo są środkiem do realizacji celów biznesowych,
za resztę zaś odpowiada państwo (postawa autonomiczna);
•
zachowania skoncentrowane na dostosowaniu na minimalnym wymaganym poziomie do istniejących regulacji zewnętrznych, co jest interpretowane jako
„wykupienie prawa do funkcjonowania” (postawa legalistyczna);
•
wykraczanie poza wymagany poziom regulacji ze względu na wyznawane wartości lub z powodów konkurencyjnych, co oznacza traktowanie troski o środowisko oraz społeczeństwo, jako ważnych źródeł innowacyjności i sukcesów organicznego wzrostu przedsiębiorstwa (postawa odpowiedzialna, eksponowana
w koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu – CSR).
19.2.
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ: PRIORYTET STRATEGICZNY
CZY TERAPIA SZOKOWA?
Można uznać, że chociaż początek nowego wieku charakteryzował się znacznie
bardziej wyważonym emocjonalnie podejściem do zrównoważonego rozwoju, solidniejszą podbudową naukową, rozszerzającą się debatą publiczną w skali lokalnej, państwowej, regionalnej oraz globalnej, a także dostępnością znacznie szerszego repertuaru instrumentów zarządzania na różnych szczeblach, jednak nie był to kierunek konsekwentnie kontynuowany. Skala dysproporcji rozwoju na świecie powoduje, że ustalenie nawet minimalnych celów poprawy w kierunku ich niwelacji napotyka na poważne problemy, co oznacza, że cele ekonomiczne nadal są niepodważalnym priorytetem. Świadczy o tym przegląd firmy McKinsey z 2007 roku, dotyczący globalnych
zmian klimatycznych. Pomimo, że 60% z 2192 respondentów zaliczanych do kadry
executive korporacji działających w regionie Azji i Pacyfiku, Chinach, Indiach, Europie,
Ameryce Południowej i Północnej uznało zmiany klimatyczne za strategicznie ważne
dla przedsiębiorstwa, zwłaszcza dla rozwoju produktów, planowania inwestycji,
zakupów i zarządzania dostawami, a także zarządzania reputacją oraz markami, to aż
jedna trzecia indagowanych stwierdziła, że rzadko lub nigdy kwestie zmian klimatu
nie były brane pod uwagę w procesie opracowywania strategii, pomimo że do zmian
klimatycznych przykłada się największą wagę spośród innych trendów globalnych.
Wysoki poziom niepewności dotyczący globalnego ocieplenia powoduje, że ponad
80% respondentów oczekuje regulacji krajowych w tym zakresie w perspektywie najbliższych 5 lat. Tylko nieliczni przyznali, że ich przedsiębiorstwa prawdopodobnie zareagują na te regulacje we wszystkich lokalizacjach geograficznych swojej aktywności2.
Rodzi to pytanie, dlaczego firmy nie podejmują takich wyzwań oraz jaki kontekst
jest brany pod uwagę w planowaniu strategicznym, jako układ odniesienia dla decyzji
2 How companies think about climate change: A McKinsey Global Survey, “McKinsey Quarterly”
2007 December.
294
strategicznych. Czy konieczne jest wystąpienie ekstremalnych sytuacji, jak katastrofy
ekologiczne, żeby wywołać reakcję? Czy w przypadku wszystkich pozafinansowych
uwarunkowań niezbędna jest terapia szokowa?
Szczególną intensyfikację działań na rzecz zrównoważonego rozwoju ponownie
wywołały kwestie światowego kryzysu finansowego zapoczątkowanego w 2008 roku
adresowane do nieetycznych lub nieostrożnych korporacji stosujących nieodpowiedzialne lub zbyt ryzykowne praktyki biznesowe, rządów państw stosujących zbyt liberalne regulacje oraz ugrupowań integracyjnych i organizacji międzynarodowych, aby
wypracowały bardziej skuteczne metody budowy bezpieczeństwa i ładu w zakresie
współpracy gospodarczej, ponieważ istniejące mechanizmy są źródłem wysokich
ryzyk. Najważniejsze w debacie na temat odbudowy gospodarki światowej po kryzysie jest wskazywanie na konieczność bardziej zrównoważonego rozwoju, z uwzględnieniem zależności przyczynowo-skutkowych pomiędzy gospodarką, środowiskiem
i społeczeństwem. Pojawiły się nowe wyzwania strategiczne, które należy rozumieć
jako dostrzeżone możliwości bądź konieczność radykalnej zmiany dotychczasowego
sposobu działania. To przezwyciężanie kryzysów i przesuwanie granic w kierunku
nowych szans rozwojowych3. Zrównoważony rozwój stanie się takim wyzwaniem,
jeśli zostanie w przedsiębiorstwie uznany za atrakcyjną możliwość lub nieuniknioną
konieczność.
Zdolność do nieschematycznego myślenia w definiowaniu pojawiających się
ograniczeń w realizacji dotychczasowych korzyści, a także przedsiębiorczego i innowacyjnego wykorzystania choćby krótkookresowych szans na uzyskanie dodatkowych lub nowych korzyści to często podstawa strategicznych sukcesów. Ważna jest
umiejętność oceny potencjału zmiany i zdolność do strategicznej reakcji. Jest wiele
barier i ryzyk, które hamują nawet najbardziej odpowiednie inicjatywy, jeśli nie
mieszczą się one w przyjętych w zarządzaniu przedsiębiorstwem standardach.
Odpowiedzi, czyli sposób reakcji na wyzwanie, zależne są w pierwszej kolejności
od czynników subiektywnych, takich jak umiejętność obserwacji, dokonywania diagnozy sytuacji i woli działania oraz kompetencji, a dopiero w następnej od rzeczywistych obiektywnych ograniczeń. W zrównoważonym rozwoju ważny jest dobór przedsięwzięć do portfela strategicznego, utrzymanie zdolności do finansowania przedsięwzięć krótkookresowych i długookresowych oraz budowy relacji gwarantujących ciągłość i trwałość rezultatów. Ciągły wzrost przychodów jest istotą powiązanego świata
gospodarczego i zależy od relacji, informacji, interakcji, a także rozważanych alternatywnych wariantów działania.
3 G. Leśniak-Łebkowska, S. Gregorczyk, Wdrażanie strategii przez projekty, Wyd. Bizarre, Warszawa 2009 – materiały do wykładu na studiach podyplomowych „Zarządzanie projektami”.
295
19.3.
PRIORYTETY W REALIZACJI STRATEGII PRZEDSIĘBIORSTWA
Dokonując wyboru przedsięwzięć do realizacji trzeba liczyć się z ograniczonymi
zasobami do dyspozycji w danym czasie, celami do realizacji wynikającymi z sytuacji
konkurencyjnej, oczekiwań właścicieli, przyjętej strategii, realnego zasięgu działania,
uwarunkowań realizacji. Uzyskiwane korzyści strategiczne zwiększają potencjał
przedsiębiorstwa do dalszego rozwoju i skłonność inwestorów do zaangażowania.
Podobnie mogą oddziaływać korzystne skutki uboczne, przykładowo umocnienie dobrej reputacji firmy. Niekorzystne skutki uboczne, przykładowo uciążliwość dla społeczności lokalnej lub zwalnianie pracowników, mogą ograniczać zaufanie do firmy
i poparcie dla jej planów. Dlatego też konieczne jest ustalenie priorytetowych celów,
wyznaczenie mierników ich realizacji oraz dobór skutecznych i efektywnych sposobów działania z uwzględnieniem ryzyka (rysunek 19.2).
Rysunek 19.2.
Hierarchia priorytetów w strategii przedsiębiorstwa
przetrwanie
wzrost
•CEL: PRZETRWANIE W KRÓTKIM OKRESIE
•kryterium: płynność finansowa
•sposób: budowa wartości dla klienta (strumień przychodów), zarządzanie efektywnie
wykorzystujące zasoby (strumień kosztów), budowa wartości dla inwestorów (spełnienie
oczekiwań finansowych), ustabilizowanie pozycji firmy na rynku
•CEL: WZROST W DŁUŻSZYM OKRESIE (PERSPEKTYWA ŚREDNIO I DŁUGOOKRESOWA)
•kryterium: wzrost wartości przedsiębiorstwa
•sposób: budowa wartości dla inwestorów (bardziej opłacalna inwestycja niż w innym
zastosowaniu), przedstawiane plany strategiczne uzyskujące zainteresowanie i poparcie
inwestorów (kredyt zaufania w oparciu o dotychczasowe wyniki), strategiczne zarzadzanie
zasobami przedsiębiorstwa, stabilizacja i konsolidacja pozycji rynkowej, skuteczna realizacja
strategii, budowa kompetencji dla wzrostu
•CEL: WZROST I BUDOWA PODSTAW DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W DLUGIM
OKRESIE
•kryterium: stabilny wzrost wartości przedsiębiorstwa
•sposób: nastawienie na wzrost budujący wartość dla różnych interesariuszy wewnętrznych
i zewnetrznych, identyfikacja i zarządzanie ryzykami, budowa reputacji przedsiębiorstwa
zrównoważon odpowiedzialnego, podejmującego ważne przedsięwzięcia realizujące oczekiwania
y rozwój
i wywiązującego się z zobowiązań, kreowanie nowych przestrzeni rozwojowych, wysoka
konkurencyjność, partnerstwo w realizacji większych przedsięwzięć, społeczna
odpowiedzialność, troska o środowisko, elastyczność
Przetrwanie, którego warunkiem jest utrzymanie płynności finansowej, nie wyklucza wzrostu (na przykład dzięki kredytom), ani przedsięwzięć proekologicznych,
jeśli są opłacalne. Nawet wielkie przedsiębiorstwa na codzień muszą walczyć o przetrwanie poprzez żmudne działania operacyjne, przynoszące oczekiwane efekty cząstkowe w ramach zbudowanego portfela strategicznego źródeł przychodów. Przetrwa296
nie staje się priorytetem w przypadku nowo tworzonych przedsiębiorstw oraz przedsiębiorstw w sytuacji kryzysowej. Jest to etap budowy/przebudowy i testowania nowego modelu biznesu i sposobu budowy wartości. Brak doświadczeń może powodować błędy a zbyt mała skala niską rentowność, nawet pomimo dobrych produktów.
Wzrost jest naturalnym kierunkiem rozwoju przedsiębiorstwa, które generuje
przychody ponad bieżące potrzeby wynikające z odnowienia bazy, rozliczeń z inwestorami oraz płatności wynikających z prawa. Podejmowanie większych przedsięwzięć z reguły wiąże się z poszukiwaniem kapitału na zewnątrz, a jego wykorzystanie
jest obarczone wyższym ryzykiem związanym ze zmiennością warunków w dłuższym
horyzoncie. Dlatego też potrzebna jest ocena sytuacji finansowej przedsiębiorstwa,
samego przedsięwzięcia, jak i kadr zarządzających, aby inwestorzy byli skłonni zainwestować pieniądze w przekonaniu, że jest to inwestycja lepsza od innych. Przede
wszystkim będą się liczyć inwestycje budujące wartość przedsiębiorstwa4. Wysoka
dynamika wzrostu przychodów w połączeniu z szeroką bazą przychodów (mierzoną
roczną wartością sprzedaży) jest najpewniejszą gwarancją wzrostu wartości5.
Tylko wzrost, któremu towarzyszy racjonalizacja wykorzystania zasobów jest
motorem wysokiej efektywności przedsiębiorstwa. Nie chodzi tu o rozrost firmy, tylko
jej przychody i kapitalizację rynkową. Na tym etapie powstaje najwięcej pokus, żeby
wyniki ekonomiczne realizować za wszelką cenę. Jest to etap budowy zaufania do
kadr zarządzających przez inwestorów, władze, klientów, społeczność lokalną, pracowników. Rosnące firmy są obiektami wzmożonej obserwacji i oczekiwań „podzielenia się sukcesem”. Egoistyczne postawy na tym etapie są źle odbierane, co we współczesnym społeczeństwie informatycznym może grozić bojkotem i nagłaśnianiem
wszelkich niepowodzeń. Firmy zarówno kierujące się motywacją altruistyczną, jak
i egoistyczną z reguły podejmują działania sponsoringowe budujące pozytywny wizerunek, chociaż wartość tych inwestycji jest symboliczna w stosunku do wysokości zysków. Jednocześnie starają się budować nowe kompetencje, testować nowe rozwiązania, badać reakcje otoczenia. Jest to przyczółek dla budowy szerszego frontu, o ile
okaże się ważny strategicznie, może dostarczyć istotnych korzyści lub zaoszczędzić
zbyt wysokich wydatków. Przykładem może być szybko rosnąca sprzedaż żywności
organicznej (innowacje produktowe – nowa przestrzeń konkurowania, nowe źródło
przychodów) lub wzrost produktywności zasobów ludzkich, którym stworzy się bardziej sprzyjające warunki dla rozwoju i pracy (szkolenia, dostęp do najnowszej wiedzy, nowoczesne wyposażenie, warunki dla współpracy, możliwość podejmowania
decyzji i ponoszenia odpowiedzialności, bezpieczeństwo socjalne, generowanie wie4 Mogą być one mierzone przykładowo wskaźnikiem EVA (economic value added – rynkowa
wartość dodana) lub SVA (shareholder value added – wartość dla akcjonariuszy), lub CFROI
(Cash flow return on investment – gotówkowy zwrot z inwestycji).
5 W przypadku rocznego tempa wzrostu powyżej 15% wzrost wartości firmy w grupie przedsiębiorstw o rocznych przychodach w granicach 100 mln – 10 mld dolarów waha się w granicach 23-38%, zaś w grupie o dynamice poniżej 5%, również proporcjonalnie do wielkości przychodów, wynosi tylko 1-15%. Zob. Th. Doorley, J. Donovan, Value Creating Growth. How to Lift
Your Company to the Next Level of Performance, Jossey Bass, 1999, p.13 (na podstawie badań
3895 przedsiębiorstw, źródło: Compustat, Braxton Associates Analysis).
297
dzy i przychodów). Innym przykładem jest uniknięcie kosztownych regulacji podatkowych dzięki dobrowolnym porozumieniom i poszukiwaniom lepszych dla biznesu
rozwiązań, na przykład dotyczących recyklingu zużytych samochodów6.
Zrównoważony rozwój na poziomie przedsiębiorstwa jest najłatwiejszy do osiągnięcia przez duże przedsiębiorstwa generujące szeroki strumień przychodów, reprezentujące wysoki poziom dojrzałości systemów zarządzania i wysokiej efektywności
wykorzystania zasobów. Firmy takie mają wypracowaną umiejętność wchodzenia
w nowe dziedziny, budowania platform współpracy, stanowienia nowych wysokich
standardów, podejmowania innowacyjnych przedsięwzięć w sposób opłacalny. Wysokie i uniwersalne kompetencje biznesowe umożliwiają stosowanie najlepiej skalkulowanych przedsięwzięć kształtujących rynki, branże, technologie i produkty przyszłości. Tutaj są największe szanse na dokonanie postępu w dziedzinie troski o środowisko i społeczeństwo, ponieważ są: zasoby pracujące z bardzo wysoką efektywnością,
która daje margines swobody na eksperymentowanie i nie pogorszy to pozycji konkurencyjnej i kompetencje. Poprawa w tych dziedzinach nie tylko oznacza polepszenie
warunków dla firmy, ale i innych podmiotów, zapewniając równocześnie przywództwo rynkowe, poparcie władz politycznych, organizacji pozarządowych i społeczności
międzynarodowej. Potrzebna jest jednak motywacja kadr „od góry do dołu hierarchii
organizacyjnej”, zaufanie, zrozumienie i poparcie inwestorów (wszystkie duże firmy
tworzą wysokie stanowiska w zarządzie odpowiadające za relacje zewnętrzne, co jest
standardem w zapewnieniu nadzoru właścicielskiego). Motywacja ta znacznie wzrasta, jeśli słuszność tego kierunku rozwoju wspierana jest przez rozwój rynku, kontrolę
i presję społeczną, zbieżność regulacji ekonomicznych i administracyjnych. Reputacja
jest tu równoznaczna z „licencją na działanie”. Z kolei słaby rozwój zewnętrznych
bodźców i warunków „wymagająco-wspierających” daje pole woluntaryzmowi gospodarczemu, co może prowadzić do nadużyć i kryzysów na dużą skalę.
19.4.
BUDOWA TRWAŁEJ WARTOŚCI DLA INTERESARIUSZY JAKO
WARUNEK ICH POPARCIA DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Należy podkreślić, że działania na rzecz zrównoważonego rozwoju są możliwe
na każdym etapie, w każdym miejscu i w każdym rodzaju przedsiębiorstw. Jednak warunkiem koniecznym dla jego wyboru i trwałości jest przyjęcie, jako podstawy działania, koncepcji wzrostu budującego wartość dla interesariuszy. Jednak w praktyce, przy
braku zasad etycznych i wiedzy o negatywnych skutkach ubocznych podejmowanych
działań gospodarczych, prowadzi ona do nadużyć. Nadmierna koncentracja na realizacji korzyści finansowych za wszelką cenę, powoduje wybór rozwiązań niezrównoważonych, czyli realizację korzyści finansowych przy eksternalizacji kosztów społecznych i środowiskowych. Z tego względu coraz powszechniej kwestionowany jest paradygmat dotyczący wartości przedsiębiorstwa w ujęciu finansowym. Ponieważ poG. Leśniak-Łebkowska, Przedsiębiorstwo przyjazne dla środowiska, w: Przedsiębiorstwo partnerskie, red. M. Romanowska, Difin, Warszawa 2004.
6
298
dejście racjonalne wobec braku udowodnionych relacji pomiędzy działaniami w sferze ekonomicznej, społecznej i ekologicznej, jest jeszcze niemożliwe7, stosuje się bodziec w postaci first mover advantage, czyli wskazania korzyści pierwszego na rynku
i upowszechniania najlepszych przykładów budowanych przez liderów biznesu, którzy wymyślili i przetestowali nowe rozwiązania,a tym samym obniżając ryzyko dla
innych, skłonnych do naśladownictwa przedsiębiorstw. Miałoby to zachęcić inwestorów do zweryfikowania swoich konserwatywnych oczekiwań i zbudowania nowego
„głównego nurtu”, którym będzie inwestowanie w trwałą wartość.8
Koncepcja trwałej wartości uwzględnia 4 wymiary: wewnętrzny i zewnętrzny
oraz teraźniejszość i przyszłość, a podstawowym celem biznesu jest zapewnienie coraz
to lepszych produktów i usług w sposób, który jest opłacalny, etyczny i szanujący środowisko, jednostki i społeczności, w których działają9. Pojęcie zrównoważonego rozwoju
korporacji (corporate sustainability) jest z kolei definiowane jako podejście biznesowe,
które kreuje długookresową wartość dla akcjonariuszy poprzez wykorzystywanie szans
i zarządzanie ryzykami związanymi ze zmianami ekonomicznymi, ekologicznymi i społecznymi.
Każde przedsięwzięcie wymaga finansowania lub współfinansowania, zwłaszcza
w odniesieniu do inwestycji o wysokich nakładach kapitałowych. Wynika stąd siła
wpływu inwestorów na strategie przedsiębiorstw. W sytuacji kryzysu niebezpiecznie
skraca się horyzont czasowy inwestycji, co nie sprzyja rozwiązaniom zrównoważonym. Z drugiej jednak strony powstaje problem unikania przez inwestorów ryzyka,
jaki niosą działania niezrównoważone oraz inwestycji w firmy, które okazały się nieuczciwe, niewiarygodne i nieudolne. To ryzyko wpływa na koszt pozyskania kapitału,
a więc i na budowę wartości przez przedsiębiorstwa. Dla przedsiębiorstw to również
terapia szokowa, kiedy spada cena akcji, cena kredytu wzrasta, a chętnych do zakupu
akcji jest zbyt mało, żeby planować wzrost lub zrównoważony rozwój. Swoistym fenomenem, który pojawił się w latach dwudziestych w Wielkiej Brytanii, jako inicjatywa kościoła metodystów, a dynamicznego wzrostu doczekał się w latach dziewięćdziesiątych XX wieku dzięki inicjatywom środowiska liderów biznesu i wspierających
je instytucji, a katalizatorem stała się sytuacja kryzysu zaufania, jest społecznie odpowiedzialne inwestowanie.
Społecznie odpowiedzialne inwestowanie jest fenomenem globalnym, który pojawił się w związku z dążeniem do pogodzenia nastawienia na zysk z budową dobra
Być może lukę tę uda się wypełnić dzięki prowadzonym obecnie badaniom pod akronimem
IMPACT.
8 Zob. Sustainable Value. Corporate Responsibility, Market Valuation and Measuring the Financial
and Non-Financial Performance of the Firm). Jest to wspólny 2-letni projekt badawczy
przeprowadzony w 2008-2009 roku w ramach współpracy z EABiS przez Cranfield University
School of Management, SDA Bocconi School of Management, Vlerick Leuven Gent Management
School. Sponsorami projektu były firmy: Johnson&Johnson, IBM, Microsoft i Unilever. Równoległe badania były prowadzone przez EU CSR Alliance Laboratory przez Lloyds Bank i Telecom
Italia.
9 „Tomorrow’s Global Company:Challenges and Choices”, czerwiec 2007, raport liderów biznesu.
7
299
społecznego10 w skali, w jakiej rozwija się biznes, czyli dostosowanej do parametrów
jego ekspansji geograficznej. Trwałość sukcesów i lepsze zarządzanie ryzykiem są to
argumenty przemawiające za sensem inwestowania w przedsięwzięcia długookresowe o stabilnych i bezpiecznych zwrotach. Inwestorzy mając do wyboru różne możliwości eliminują niektóre branże, jak na przykład tytoniową, zbrojeniową, alkoholową
oraz pewne rodzaje przedsięwzięć, na przykład zagrażające środowisku przyrodniczemu, naruszające prawa człowieka. Według Inicjatywy ONZ – Zasady Odpowiedzialnego Inwestowania (UN PRI) – odpowiedzialne inwestowanie to uwzględnianie aspektów związanych ze środowiskiem, społeczeństwem i ładem korporacyjnym (ESG – Environment, Society, Governance) podczas podejmowania decyzji inwestycyjnych oraz
w praktykach właścicielskich.
Dawniej były to inwestycje w sposób szczególny uwzględniające aspekty ekologiczne i społeczne inwestycji biznesowych. Współcześnie jest to nieodzowny element
rynku kapitałowego, przy czym obserwuje się zbliżanie trendu SRI i nowych wzorców
ładu korporacyjnego (CG), które zapewni spółkom poszukującym inwestorów oraz
samym inwestorom możliwość wpływu, na co będzie przeznaczony i do kogo trafi dostarczany kapitał.
Zainteresowanie inwestycjami odpowiedzialnymi społecznie wzrasta, gdy w sytuacji kryzysowej zawinionej przez przedsiębiorstwo gwałtownie zaczyna spadać
wartość rynkowa firmy, jak miało to miejsce na przykład w odniesieniu do firmy
Goldman Sachs, której wartość po ujawnieniu oszustw w ciągu kilku dni spadła
o 26%11 lub w przypadku firmy British Petroleum o 23% po ujawnieniu katastrofy
platformy wiertniczej w Zatoce Meksykańskiej w 2010 roku i rosnących kosztów
ratowania sytuacji wynoszących 33 mln USD dziennie.
Społeczność inwestorów wykorzystuje do podejmowania decyzji informacje
i wiedzę instytucji wyspecjalizowanych w analizach i benchmarkingu osiąganych
w sposób zrównoważony wyników, opartych o wskaźnik dotyczący zrównoważonych
działań bazujący na standardzie Global Compact. Oznacza to konieczność spełnienia
przez SRI szeregu wystandaryzowanych i mierzalnych wymagań.
Powstało wiele instytucji krajowych i regionalnych zrzeszających społecznie odpowiedzialnych inwestorów, jak Forum Społecznego Inwestowania w USA, EuroSIF
w Unii Europejskiej. Podejmowane są badania w tym zakresie, tworzone dedykowane
fundusze etyczne, formułowane oczekiwania dotyczące sfery budowy ładu korporacyjnego i metod sprawowania nadzoru korporacyjnego. Wartość i dynamika wzrostu
globalnego rynku SRI jest mierzona wartością aktywów w zarządzaniu (AuM – Assets
under Management). Według dostępnych informacji globalny rynek SRI w grudniu
2007 r. warty 5 bln EUR, w 2009 r. wzrósł do 7,6 bln EUR, co oznacza dynamikę wzrostu w tym okresie wynoszącą 151,9%. Liderem jest Europa (5 blnEUR), następnie USA
Socially responsible investing, accessed: www.en.wikipedia.org [date of entry 15.10.2011];
accessed: www.socialinvest.org [date of entry 15.10.2011].
11 Informacje z serwisu informacyjnego www.onet.pl [data wejścia: 15.10.2011] od czasu katastrofy oraz www.britishpetroleum.com [data wejścia: 15.10.2011].
10
300
(2,1 bln EUR), Kanada (405 mln EUR w 2008 r.), Australia i Nowa Zelandia (58 mln
EUR), Japonia 4 mln EUR.
W Polsce SRI stanowią zaledwie 0,3% udział w wartości aktywów w zarządzaniu.
Prognozuje się, że już obecnie społeczność inwestorów coraz lepiej rozumie
ryzyka wynikające z inwestycji abstrahujących od ryzyk ekologicznych i społecznych
oraz docenia nowe perspektywy bezpieczniejszego wzrostu, więc dotychczasowy
rynek SRI już po 2015 roku powinien wyjść poza zakres niszowych 20% rynku. Podkreśla się, że głównym motywem rozwoju tych inwestycji są życzenia klienta (85%
na rynku USA, gdzie obecnie 1 na 8 inwestycji spełnia warunek ESG) W Europie SRI
w 92% są kształtowane przez inwestorów instytucjonalnych, a dynamika wzrostu
funduszy dedykowanych wynosiła w latach 2007-2009 aż 114%. Dynamika ta znacznie przekracza dynamikę wzrostu na szerokim rynku i według licznych już badań dowodzi się, że opłacalność tych inwestycji jest nie niższa, a często przekracza rentowność pozostałych inwestycji.
19.5.
NAJWAŻNIEJSZE UWARUNKOWANIA ZAINTERESOWANIA
ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJEM W PRZEDSIĘBIORSTWIE
Istnieje wiele uwarunkowań realizacji poszerzonej koncepcji budowy wartości
przedsiębiorstwa, jako organizującej myślenie strategiczne w średniej i długiej perspektywie, a kluczowe w tym procesie jest włączenie do głównego nurtu inwestorów,
jako ważnych interesariuszy. Ponieważ myślenie strategiczne wymaga priorytetyzacji
i uproszczeń, aby lepiej adresować konkretne działania, warto podkreślić, że trzy grupy czynników uznaje się za najważniejsze w tworzeniu środowiska sprzyjającego
upowszechnianiu zrównoważonego rozwoju. Są to: bodźce rynkowe, proaktywne postawy liderów biznesu i instytucje wymagające-wspierające ten kierunek działania
(rysunek 19.3).
Bodźce rynkowe, na które reagują przedsiębiorcy, mają swoje źródła w trzech
zewnętrznych zbiorach będących przedmiotem analiz strategicznych. Są to: klienci,
konkurenci oraz bodźce ekonomiczne stosowane przez instytucje rządowe. Klienci,
którzy dotychczas inaczej zaspokajali swoje potrzeby, pod wpływem oddziaływania
mediów pobudzających wyobraźnię i emocje a także procesów edukacyjnych i wychowawczych rozwijają swoją świadomość i wrażliwość ekonomiczną, społeczną
i ekologiczną, zmieniając swoje preferencje i wzorce zakupów. Firmy, które dostrzegają te zmiany budują nową, zmodyfikowaną ofertę produktów i usług. Sukcesy konkurentów zachęcają do analizy ich źródeł i wzbogacenia własnej oferty. Trzecim elementem, szczególnie istotnym w fazie koniecznych inwestycji w technologie i infrastrukturę umożliwiającą odnoszenie większych korzyści ekonomicznych w przyszłości, jest
takie działanie rządu, które poprzez zestaw bodźców ekonomicznych zachęca do podejmowania działań w innych warunkach nierentownych.Przykładem jest rozwój
energetyki wiatrowej.
301
Rysunek 19.3.
Uwarunkowania klimatu dla zrównoważonego rozwoju w przedsiębiorstwie
•wymagający klienci i obywatele
•konkurencja
•regulacje ekonomiczne
BODŹCE RYNKOWE
•kultura kadry kierowniczej
•presja lub oczekiwania
akcjonariuszy i pracowników
•regulacje prawne
i administracyjne
PROAKTYWNE
POSTAWY LIDERÓW
•organizacje pozarządowe
•samorządy lokalne
•dostawcy
•instytucje finansujące programy
•inne instytucje wspierające
lub partnerzy
INSTYTUCJE
LUB SIECI WSPÓŁPRACY
Drugim czynnikiem sprawczym są proaktywne postawy liderów biznesu. Chodzi
tu o elementy kultury organizacyjnej i takie usytuowanie wartości ekologicznych
i społecznych w hierarchii wyznawanych wartości leżących u podłoża misji organizacji i jej tożsamości, że nie będą one przegrywały stale z celami ekonomicznymi, a poszanowanie ich i odpowiedzialność kadr będzie skłaniać do poszukiwania rozwiązań
niekonfliktowych. Element silnego przywództwa we wprowadzaniu zrównoważonego
rozwoju do zarządzania przedsiębiorstwem jest szczególnie ważny w środowisku,
gdzie dominuje scentralizowane zarządzanie i potrzebny jest przykład i akceptacja
„z góry”. Jest to również sposób na budowę wysokiego statusu społecznego i prestiżu
dzięki podejmowaniu działań nie tylko nastawionych na zysk. Przykładem może być
firma DuPont, która zainicjowała budowę tankowców o podwójnych burtach w celu
uniknięcia skutków katastrof. Z kolei w środowisku o zdecentralizowanej władzy,
czynnikiem zachęcającym będą zgłaszane oczekiwania lub wręcz presja ze strony akcjonariuszy, właścicieli i pracowników na rzecz podejmowania działań zrównoważonych. Dobrym przykładem jest tu firma 3M znana z innowacyjności w ramach programu 3P: Pollution Prevention Pays oraz firma SC Johnson, w której do każdej kwoty
zadeklarowanej przez pracowników na jakiś cel społeczny, który chcą realizować,
firma dokłada równowartość tej kwoty.
Zrównoważonemu rozwojowi towarzyszy szeroko zakrojony proces budowy
nowych instytucji, które stają się „rzecznikami” określonych spraw społecznych oraz
302
dotyczących ochrony środowiska naturalnego12. W kwestiach, których nie może regulować rynek, ważne jest oddziaływanie poprzez prawo a legalność działań i ustanawianie granic swobody gospodarczej w zakresie korzystania ze środowiska oraz zasobów społecznych to ważny element skuteczności, bez względu na kulturę firmy.
Szczególną rolę w nagłaśnianiu niepożądanych zachowań i wskazywaniu sposobów
ochrony cennych wartości mogą pełnić organizacje pozarządowe, często oparte na
wolontariacie i silnym zaangażowaniu emocjonalnym swoich członków. Zrównoważony rozwój na poziomie samorządów lokalnych jest często utożsamiany z zagadnieniami komunalnymi ale i rolą „lokalnego obywatelstwa” przedsiębiorstw.
19.6.
BIZNES W SPOŁECZEŃSTWIE I ŚRODOWISKU NATURALNYM
– PODSUMOWANIE
Zmieniająca się charakterystyka otoczenia, w jakim funkcjonują przedsiębiorstwa sprawia, że kontynuacja dotychczasowych ścieżek rozwoju prowadząca do degradacji środowiska, przekraczania etycznych granic rozwarstwienia społecznego
i narastającej polaryzacji dochodów, która towarzyszy wzrostowi skali przedsiębiorstw, ich koncentracji i siły oddziaływania, jest nie do utrzymania. Powstają nowe
rodzaje ryzyk, dotychczas nieuwzględnianych na poziomie biznesu, a które tylko biznes może skutecznie zredukować poprzez innowacyjne i przedsiębiorcze działania,
jak na przykład zmniejszenie materiałochłonności i energochłonności produkcji,
stworzenie warunków dla rozwoju kadr i ich wykorzystanie w procesie budowy trwałej wartości przedsiębiorstwa i dobrobytu społecznego. Pojawiają się również nowe
możliwości wzrostu, sięgające do coraz bardziej złożonych rezerw. Wymagają one integracji wielkich przemysłów, innowacyjności, kapitału wiedzy i wielkich zasobów,
sprawnego zarządzania na skalę wielkich systemów, a także nowych rodzajów instytucji i infrastruktury umożliwiającej ten wzrost. Potrzebna jest wyobraźnia znacznie
wykraczająca poza tradycyjnie rozumiane granice organizacji i jej modele biznesowe.
Powstaje coraz bardziej wymagające środowisko, w którym rola biznesu w zrównoważonym rozwoju jest kluczowa.
Zgodnie z logiką postrzegania roli uwarunkowań zewnętrznych i dostosowywania do nich należy wyróżnić w procesie budowy zrównoważonego rozwoju na poziomie przedsiębiorstwa (z coraz częstszym akcentem na społeczną odpowiedzialność,
co rodzi pewne kontrowersje terminologiczne) trzy poziomy działania: odpowiedzialnych operacji, odpowiedzialnej konkurencyjności oraz zrównoważonego rozwoju
(rysunek 19.4).
12 Szeroko tym tematem zajmuje się teoria ekonomii zwana nowym instytucjonalizmem, integrująca teorię interesów ekonomicznych z teorią podejmowania decyzji kolektywnych
(E.Ostrom) oraz teorią regulacji. Zob. Z. Staniek Zróżnicowanie ekonomii instytucjonalnej, System
instytucjonalny a wzrost i rozwój gospodarczy oraz Uwarunkowania i wyznaczniki efektywności
systemów instytucjonalnych w: Szkice ze współczesnej teorii ekonomii, red. W. Pacho, Wyd. SGH,
Warszawa 2005.
303
Rysunek 19.4.
Biznes w społeczeństwie i środowisku naturalnym
Odpowiedzialne
operacje
Wartości
Zasoby
zewnętrzne
Potencjał
działania
Odpowiedzialna
konkurencyjność
Budowa konkurencyjnych
przewag ekologicznych
Budowa
i wykorzystanie
ramowych warunków
zewnętrznych
Budowa strategicznych
przewag konkurencyjnych
i pozycji rynkowej
Integracja przewag
konkurencyjnych
w procesach,
projektach, produktach i usługach
Budowa konkurencyjnych
przewag społecznych
Budowa partnerstwa
dla zrównoważonego rozwoju
Wartości
Zasoby
wewnętrzne
Zrównoważony rozwój
przedsiębiorstwa w kontekście ewolucji
czynników globalnych w długim horyzoncie
Efekty:
Wzrost wartości
przedsiębiorstwa
Poprawa relacji
ze społeczeństwem i środowiskiem
Ponieważ nadal uzyskiwany postęp we wdrażaniu idei zrównoważonego rozwoju ocenia się jako niezadowalający, poszukiwane są nowe, bardziej inteligentne koncepcje w dziedzinie regulacji zachowań przedsiębiorstw. Przykładem jest koncepcja
usług ekosystemu, która systematycznie nabiera znaczenia nowego paradygmatu
w zakresie oddziaływania biznesu na środowisko, ponieważ całościowo ujmuje problem utrzymania ekosystemów na poziomie ich zdolności do samoodtwarzania, zamiast rozwiązywania pojedynczych problemów ich degradacji. Jak oceniono w programie 2005 Millenium Ecosystem Assessment, w którym uczestniczyło 1300 naukowców z 95 krajów, w 60-70% ekosystemy w skali globalnej ulegają szybszej degradacji, niż ich zdolność do regeneracji walorów umożliwiających dalsze „świadczenie
usług”. Dotyczą one w szczególności oczyszczania wody i powietrza, utrzymywania
urodzajności gleby, zapylania zbiorów i naturalnej wegetacji, kontroli szkodników
w rolnictwie (chwasty, owady), rozproszenia nasion i środków odżywczych, utrzymania bioróżnorodności oraz podtrzymania zróżnicowanych kultur ludzkich.
304
Koncepcja ta poszerza zakres oczekiwań, żeby korporacje nie tylko raportowały
swoje wyniki w odniesieniu do emisji gazów cieplarnianych czy wykorzystania wody,
ale również pokazywały rolę przedsiębiorstwa w kształtowaniu sytuacji zlewisk, krajobrazu i zmian regionalnych. Plany takie były już zawarte w ramach Global Reporting
Initiative na 2010 rok. Potrzebne są nie tylko nowe instrumenty zarządzania i kompetencje w przedsiębiorstwach, ale przede wszystkim zrozumienie istoty tych działań,
żeby efekty były realne i uzyskiwane w sposób efektywny.
Można uznać, że pomiędzy początkiem debaty na temat relacji pomiędzy biznesem, środowiskiem i społeczeństwem a obecnym sposobem definiowania i realizacji
oczekiwań nastąpił zasadniczy przełom. Pojawił się megatrend o znaczeniu cywilizacyjnym, w którego kontrolowanie i kształtowanie się jest zaangażowana olbrzymia
ilość instytucji i autorytetów. Odwrotu nie ma, jest natomiast olbrzymia przestrzeń
rozwojowa będąca wyzwaniem dla światowych liderów.
Przestrzeń ta jest definiowana przez biznes i wypełniana przez innowacje. Polityki poszczególnych krajów różnią się między sobą sposobem regulacji zachowań biznesu, a zatem znacząco przyczyniają się do strategicznych reakcji przedsiębiorstw.
W skrajnych przypadkach albo tworzą zachęty i umożliwiają swobodne poszukiwanie
rozwiązań, często drogą dialogu i współpracy, albo zaostrzają i usztywniają regulacje,
wymuszając przystosowanie biznesu pod karą coraz surowszych sankcji, co powoduje
nagły wzrost kosztów nieelastycznego biznesu. Przykładowo, modele amerykański
oraz niemiecki charakteryzowały się w latach dziewięćdziesiątych stosunkowo słabymi relacjami pomiędzy polityką a przemysłem w zakresie środowiska, co usztywniało systemy zarządzania, ale nie prowadziło do najlepszych rozwiązań, generowało
natomiast wysokie koszty. W Japonii, Danii i Holandii opowiedziano się za partnerstwem opartym na współpracy, z bardzo dobrymi skutkami, a model francuski,
przyjmujący podejście technokratyczne w stanowieniu polityki, okazał się skuteczny,
ponieważ był dobrze zharmonizowany ze zdolnościami przemysłu do wprowadzania
zmian i innowacji. Oczywiście, nie ma jednego, najlepszego modelu, zmienia się też
kontekst polityczny, ekonomiczny, społeczny, techniczny i ekologiczny, ale można na
podstawie badań empirycznych sformułować wspólne cechy legislacji ekologicznej
wspierającej ekoinnowacje z dobrym skutkiem. Są to:13
•
stworzenie platformy dla wysokiej jakości dialogu na temat środowiska;
•
stworzenie elastycznych mechanizmów regulacyjnych i kalendarza zmian, które
sprzyjają innowacjom, ale przy zachowaniu politycznej niezależności, która wymusza uwzględnianie kosztów środowiska na właściwym poziomie;
•
cele środowiskowe, które uzyskują poparcie dla polityki ekologicznej są realizowane przy najniższym koszcie dla przemysłu;
•
każdy kraj wybiera inne rozwiązania, dostosowane do lokalnego kontekstu; politycy z reguły forsują komercjalizację technologii, a nie ich powstanie, jednak
13 D. Wallace Environmental Policy and Industrial Innovation. Strategies in Europe, the US and
Japan. The Royal Institute of International Affairs, Energy and Environmental Programme,
Earthscan Publications Ltd, London 1995.
305
każda technologia wymaga lokalnej adaptacji i nie zawsze zaawansowane innowacje przynoszą oczekiwane skutki ekonomiczne i ekologiczne;
•
zainteresowanie bodźcami ekonomicznymi stworzyło iluzję, niepopartą faktami,
że regulacje ekonomiczne bardziej sprzyjają innowacjom niż regulacje administracyjne; w praktyce najlepsze efekty daje polityka oparta na najbardziej zaawansowanych i sprawdzonych rozwiązaniach międzynarodowych; firmy najchętniej angażują się w innowacje przy ograniczonym ryzyku; jest ono mniejsze,
gdy polityka ekologiczna jest stabilna i wiarygodna w dłuższym okresie, a proces
regulacji jest oparty na otwartym dialogu, dostosowanie zaś egzekwowane przez
kompetentnych urzędników o dużej wiedzy w tym zakresie;
•
zrównoważonemu rozwojowi najbardziej sprzyja trwała polityka ekologiczna,
stwarzająca ciągłą presję, ale i szanse dla przemysłu na ekoinnowacje.
Wnioski wynikające z powyższego są oczywiste. W zakresie rozwiązywania problemów zrównoważonego rozwoju potrzebna jest współpraca interesariuszy na
wszystkich szczeblach decyzyjnych. Nawet najbardziej przedsiębiorcze i innowacyjne
firmy mają ograniczone możliwości działania, co powoduje przenoszenie negatywnych skutków na najsłabsze ogniwa, czyli regiony lub współpracujące w ramach łańcucha dostaw firmy. Potrzebna jest większa ingerencja Unii Europejskiej i rządów
państw członkowskich w tworzenie korzystnego dla innowacji klimatu. Pozytywnym
trendem jest włączanie coraz większej rzeszy przedsiębiorstw do nurtu zmian określanych wspólnym mianem społecznej odpowiedzialności biznesu, która ma swój
wymiar społeczny, systemowy, rynkowy, ekologiczny i publiczny14
Potrzebna jest zmiana paradygmatu w zarządzaniu, który rozszerzałby granice
odpowiedzialności biznesu w związku z jego sposobem korzystania ze środowiska
i zasobów społecznych oraz sprowadzał jego rozwój na ścieżkę zrównoważonego
rozwoju o coraz wyższych wymaganiach.
Wiedza i kompetencje w tym zakresie są na razie ograniczone do doświadczeń
liderów biznesu, którzy samodzielnie nie tworzą „masy krytycznej”. Pomimo około
20 lat intensywnej budowy doświadczeń w zakresie zagadnień zrównoważonego
rozwoju, nadal nie jest to nurt zachowań dominujący i ciągle przedstawiany jako wyzwanie przyszłościowe dla przedsiębiorstw poszukujących trwałych podstaw rozwoju.
14
Dostęp: www.odpowiedzialnybiznes.pl [data wejścia: 15.10.2011].
306
20
RÓŻNORODNOŚĆ
W PERSPEKTYWIE ORGANIZACYJNEJ
NA PRZYKŁADZIE PRZEDSIĘBIORSTW PODLASIA
BARBARA MAZUR
Gospodarka oparta na wiedzy jest nie tylko hasłem lub modnym tematem poruszanym podczas wielu debat, ale przede wszystkim bardzo realnym wyznacznikiem
XXI wieku. Czas, kiedy zasoby naturalne, maszyny, pieniądze czy też liczba ludności
warunkowały sukces i powodzenie firmy, odchodzą w przeszłość. Dziś decydującym
czynnikiem jest wiedza – źródło przewagi konkurencyjnej. Gospodarowanie tym specyficznym zasobem związane jest nierozerwalnie z zarządzaniem. W odniesieniu do
wiedzy zarządzanie realizowane powinno być przez każdy podmiot ją posiadający –
bez tego nie ujawni się w pełni jej kreatywna produktywność i innowacyjność.
W literaturze na temat współczesnych koncepcji zarządzania coraz częściej pojawia się koncepcja zarządzania różnorodnością. Zarządzanie różnorodnością (diversity management) to strategia zarządzania personelem, polegająca na tworzeniu kultury
organizacyjnej, umożliwiającej wydobycie potencjału każdego członka organizacji po
to, aby osiągnąć korzyści biznesowe i budować przewagę konkurencyjną. Jest to takie
podejście do zarządzania, które koncentruje się na działaniach organizacji, zmierzających do uwzględnienia i optymalnego wykorzystywania różnorodności w miejscu
pracy. Pośród korzyści wynikających z różnorodności pracowników wymienia się
innowacyjność, która zwiększa możliwości firmy podejmowania wyzwań związanych
z konkurencyjnością w biznesie, możliwość osiągnięcia pozycji lidera na rynku, lepsze
zarządzanie talentami w przedsiębiorstwie, większą koncentrację na klientach oraz,
w konsekwencji, polepszenie wizerunku i reputacji firmy. Warunkiem sine qua non
zarządzania różnorodnością i osiągania przewagi konkurencyjnej jest poznanie jej
przez pracowników.
20.1.
RÓŻNORODNOŚĆ W TEORII ZARZĄDZANIA
Różnorodność będąca immanentną i naturalną cechą świata jest zjawiskiem dotyczącym każdej organizacji. Nie jest ona jednak pojęciem jednoznacznym. Jest to pojęcie złożone, implikujące wiele definicji nadających jej nieco odmienne znaczenie.
Najważniejsze stanowiska w kwestii rozumienia różnorodności, które zarysowały się
w ostatnich latach, zostały syntetycznie przedstawione w tabeli 20.1.
307
Tabela 20.1.
Różnorodność i jej wymiary
Autorzy
Rozumienie różnorodności
S. E. Jackson, K. E. May, K. Whitney, Istnienie różnic pomiędzy członkami jednej istoty społecznej
Understanding the dynamics of
diversity in decision-making teams,
in: Team effectiveness and decision
making in organization, eds.
R. Guzzo, E. Salas, San Fransisco,
Jossey-Bass 1995, p. 217.
P. Arredondo, Successful diversity Trzy kategorie:
management initiatives, a blueprint 1.
Elementy bezpośrednio związane z narodzinami jednostki
for planning and implementation,
określone jako niezmienne i niemożliwe do odwrócenia – wiek,
Sage Publications, London 1996,
kultura, pochodzenie etniczne, płeć, język, fizyczne ułomności,
p.8.
rasa, orientacja seksualna;
2.
Cechy definiowane jako wynikające z punktu 1 i 3 – system
edukacyjny, położenie geograficzne, dochody, status rodzinny,
stan cywilny, doświadczenie w pracy, doświadczenia militarne,
sposób spędzania wolnego czasu;
3.
Elementy powiązane z czasem urodzin, epoka, wydarzeniami
historycznymi
M. Loden, J. B. Rosener, Workforce Dwie obszerne kategorie:
America! Managing employee
1.
Wymiary pierwotne, które nie podlegają zmianie (wiek, rasa,
diversity as a vital resource,
pochodzenie etniczne, płeć, sprawność fizyczna, orientacja
Homewood, Business One Irwin,
seksualna;
1991
2.
Wymiary wtórne, które wraz z upływem czasu mogą się
zmieniać(dochód, status rodzinny, doświadczenie militarne,
przekonania religijne, położenie geograficzne, stan cywilny
J. E. Mcgrath, J. L. Berdahl,
Trzy rodzaje charakterystyk
H. Arrow, Traits, expectations,
1.
Charakterystyka demograficzna: płeć, rasa i pochodzenie etniczne
culture and clout: The dynamics of 2.
Charakterystyka funkcjonalna: zasoby fizyczne i poznawcze
diversity in work groups, in:
3.
Charakterystyka organizacyjna – miejsce w hierarchii
Diversity in work teams: Research
organizacyjnej, dział, do którego należy dana osoba
paradigms for a changing workplace, eds. S. E. Jackson,
M. N. Ruderman, American
Psychological Association,
Washington D.C. 1995.
D. A. Harrison, K. H. Price,
Dwie kategorie:
M. P. Bell, Beyond Relational
1.
Różnorodność powierzchowna – widoczne cechy fizyczne
Demography: Time and the Effects
(wiek, płeć, rasa),
of Surface- and Deep-Level
2.
Różnorodność pogłębiona obejmująca postawy, przekonania,
Diversity on Work Group Cohesion,
wartości
“The Academy of Management
Różnorodność powierzchowna jest widoczna na pierwszy rzut oka,
Journal” 1998 Vol. 41 Issue 1,
różnorodność pogłębioną do swego odkrycia wymaga czasu
pp. 96-107
i nawiązania dialogu
S. E. Jackson, M. N. Ruderman,
Trzy kategorie:
Diversity in work teams, APA
1.
Różnorodność demograficzna: płeć, pochodzenie etniczne;
Books, Washington D.C. 1996
2.
Różnorodność psychologiczna obejmująca to wszystko co ma
związek z wartościami, przekonaniami lub wiedzą;
3.
Różnorodność organizacyjna składająca się z elementów takich
jak stanowisko lub miejsce w hierarchii organizacyjnej.
308
Autorzy
M. Janssens et al, Diversity
in organizations: Towards
a non-essentialistic, dynamic
approach, accessed:
www.susdiv.org [date of entry
12.10.2011].
Rozumienie różnorodności
Różnorodność jako pojęcie dynamiczne w warunkach organizacyjnych.
W ramach teorii dynamicznej, zorientowanej na proces – jednostki nie
są postrzegane jako przedstawiciele grup społeczno-demograficznych,
ale jako rozwijające się i wielowymiarowe, działające w granicach
specyficznego kulturowego i historycznego kontekstu, charakteryzujące
się specyficznymi relacjami władzy indywidua.
Perspektywa ta może zostać rozwinięta w relacji do trzech wymiarów:
1.
Relacyjnej natury różnic
2.
Zakorzenieniu w specyficznym kontekście
3.
Relacja do władzy
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Cornet, Ch. Delhaye, Gestion de la diversite: un
enjeu strategique?, AIMS XVI eme Conference Internationale de Management Strategique, Montreal, 6-9 Juin 2007; accessed: www.aims2007.uqam.ca [date of entry: 02.02.2011].
Istnieje wiele powodów, dla których różnorodność i tworzenie przyjaznego dla
wszystkich środowiska pracy uznawane są współcześnie za niezbędne w różnych sferach biznesu. Firmy realizujące tę strategię przyznają, że zarządzanie różnorodnością
pełni istotne z punktu widzenia organizacji funkcje.
Większość menedżerów różnice kulturowe uznaje za istotny zasób przedsiębiorstwa wówczas, gdy są one odpowiednio rozpoznane, uznane oraz zarządzane. W innym przypadku różnice kulturowe mogą być traktowane jako negatywny czynnik pobudzający wzrost napięcia, nieufności, wrogości między pracownikami pochodzącymi
z różnych krajów. Wspólna praca wymaga więc poznania obcych wartości i przyczyn,
dla których ludzie wywodzący się z różnych kultur zachowują się w określony sposób.
20.2. RÓŻNORODNOŚĆ KULTUROWA W PODLASKICH PRZEDSIĘBIORSTWACH
Jedną z postaci różnorodności jest różnorodność kulturowa. Różnorodność ta to
przede wszystkim różnorodność wartości. Uznaje się, że badanie wartości jest właściwą i konieczną częścią badania kultury. Wartości stanowią podstawowy element
prawie każdej definicji kultury, ponadto często służą do operacjonalizacji pojęcia kultury przedsiębiorstwa1.
Do ważnych źródeł wartości kulturowych zalicza się religię. Każda religia tworzy
sobie właściwy system kulturowy2. Uwarunkowania geograficzne i historyczne sprawiły, że województwo podlaskie, pomimo częstych zmian terytorialnych, było i stale jest miejscem współistnienia wyznawców różnych religii. Od wieków żyli tu obok
siebie Polacy, Litwini, Białorusini, Tatarzy, Rosjanie, Niemcy i Żydzi. Współcześnie
z tej mozaiki wyznaniowej pozostały głównie dwie konfesje chrześcijańskie: katolicka
1 S. Błażejewski, Wartości jako wymiar kultury. Wpływ wartości podstawowych i wiodących na
działania międzynarodowej kadry kierowniczej, w: Zarządzanie międzykulturowe w jednoczącej
się Europie, red. R. Krzykała-Schaeffer, Wyd. WSB, Poznań 2010, s. 63.
2 C. Geertz, Religia jako system kulturowy, w: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki, Wyd.
IFiS PAN, Warszawa 1992, s. 500.
309
i prawosławna. Przedsiębiorstwa działające w tym regionie wydają się właściwym
podmiotem badania, ponieważ wiele z nich zatrudnia pracowników pochodzących
z odmiennych środowisk wyznaniowych.
20.2.1.
Przedmiot i zakres badań
Przedmiotem badań był stan wiedzy w przedsiębiorstwach na temat odmiennych wartości kulturowych, stanowiących o ich różnorodności, charakterystycznych
dla zewnętrznego otoczenia tych przedsiębiorstw. Badaniami objęto 32 przedsiębiorstwa działające w najbardziej wyznaniowo zróżnicowanej części województwa podlaskiego, czyli w powiatach: białostockim, hajnowskim, siemiatyckim, bielskopodlaskim oraz sokólskim. Połowa badanych przedsiębiorstw reprezentowała grupę
przedsiębiorstw zaliczanych do 100 największych przedsiębiorstw Podlasia3
(zamieszczonych na liście Złota Setka Przedsiębiorstw Podlasia), zwanych w badaniu
dużymi przedsiębiorstwami, druga połowa reprezentowała sektor małych i średnich
przedsiębiorstw (przedsiębiorstwa spoza listy Złota Setka Przedsiębiorstw Podlasia).
Celem badania była recepcja różnorodności wartości pracowników reprezentujących kulturę katolicką i prawosławną w przedsiębiorstwach działających na Podlasiu. Postawiona została następująca teza badawcza: W podlaskich przedsiębiorstwach
istnieje świadomość specyfiki kulturowej (wyznaniowej) w otoczeniu przedsiębiorstwa wyrażającej się różnorodnością wartości, ale nie jest ona wykorzystywana
do kształtowania pro aktywnego podejścia do różnorodności.
Dobór próby badawczej miał charakter celowy, a badaniami objęto przedsiębiorstwa reprezentujące różne gałęzie przemysłu: od tradycyjnych jak przemysł wydobywczy, kolej, poprzez przedsiębiorstwa komunalne, budowlane po przedsiębiorstwa
związane z nowoczesnymi technologiami, takimi jak telekomunikacja. Badanie przeprowadzono wykorzystując przedstawiony na rysunku 20.2 model badawczy, obejmujący pięć etapów. W badaniu przedsiębiorstw zastosowaną wywiad bezpośredni
standaryzowany. Osoby, z którymi przeprowadzone zostały wywiady, pełniły
w przedsiębiorstwach funkcje kierowników działów personalnych lub osób odpowiedzialnych za zarządzanie zasobami ludzkimi.
3 Złota Setka Przedsiębiorstw Podlasia to coroczny ranking najlepszych przedsiębiorstw działających na Podlasiu organizowany przez Kurier Poranny w oparciu o następujące kryteria: relatywnie najwyższy zysk ze sprzedaży, największa siła dochodowa oraz najlepsze wykorzystanie
dostępnych zasobów (aktywów).
310
Rysunek 20.2.
Model badawczy poziomu recepcji różnorodności w przedsiębiorstwie
Wiedza na temat wyznań pracowników w przedsiębiorstwie
Znajomość różnic kulturowych poszczególnych wyznań
Formalizacja w strukturze organizacyjnej różnorodności wyznaniowej
Ocena potrzeby wiedzy na temat wartości kulturowych w przedsiębiorstwie
Recepcja różnorodności wyznaniowej w przedsiębiorstwie
20.2.2.
Prezentacja i analiza wyników
Pytania z pierwszej części badania miały służyć sondowaniu znajomości wyznań
pracowników. W 31 przedsiębiorstwach przyznano, że pracownicy wyznają różne
religie. Niektóre wypowiedzi zawierały dodatkowe informacje, precyzujące skład wyznaniowy pracowników, takie jak na przykład: „2/3 katolików, około 1/3 prawosławnych na 300 osób zatrudnionych”, „pracownicy to w połowie prawosławni, a w połowie katolicy”, „na około 60 osób połowa to katolicy, połowa – prawosławni” lub ponad
30% to prawosławni, pozostali – katolicy”. Jedynie w jednym przedsiębiorstwie
stwierdzono, że wszyscy pracownicy reprezentują to samo wyznanie. Znajomość wyznań poszczególnych pracowników zadeklarowano w 25 przedsiębiorstwach, natomiast w 7 potwierdzono znajomość wyznania jedynie części pracowników. Spośród
tych 7 przedsiębiorstw, 5 należy do grupy dużych przedsiębiorstw, a 2 pochodzą
z grupy przedsiębiorstw małych i średnich.
W drugim etapie badania diagnozowano znajomość różnic w wartościach kulturowych wyznań reprezentowanych w przedsiębiorstwach. Znajomość tę zadeklarowano w 18 przedsiębiorstwach, w 14 natomiast odpowiedziano negatywnie. Wśród
przedsiębiorstw, których menedżerowie są świadomi różnic, dominowały małe
i średnie przedsiębiorstwa, których ogółem było 11, podczas gdy dużych przedsiębiorstw w tej grupie odpowiedzi było 7. W 13 przedsiębiorstwach przyznano także, że
menedżerowie znają i zauważają różnice w postrzeganiu wartości przez pracowników
różnych wyznań, w 19 – że nie. Liczba przedsiębiorstw, które udzieliły odpowiedzi
potwierdzającej znajomość wartości pracowników o różnym pochodzeniu kulturowym, była ponad dwukrotnie większa w przypadku małych i średnich firm niż dużych.
Graficzny rozkład odpowiedzi z tych części badania przestawiono na rysunku 20.3.
311
Rysunek 20.3.
Znajomość wyznań pracowników oraz różnic kulturowych poszczególnych wyznań
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Następnie pytano o zachowania pracowników wynikające z odmiennych wartości kulturowych. Istnienie konfliktów na tym tle potwierdziły cztery przedsiębiorstwa
(2 duże i 2 należące do grupy małych i średnich); 28 pozostałych przedsiębiorstw
stwierdziło brak konfliktów na tle odmienności wartości kulturowych. Aktywne angażowanie się w rozwiązywanie konfliktów potwierdziło jedno z przedsiębiorstw, reprezentujące grupę małych i średnich przedsiębiorstw, w pozostałych trzech zadeklarowano nieangażowanie się firmy w rozwiązywanie problemów powstałych na tle
odmiennych wartości kulturowych. W żadnym przedsiębiorstwie nie potwierdzono,
aby ktokolwiek w organizacji miał w swoich formalnych obowiązkach rozwiązywanie
konfliktów powstałych na gruncie odmiennych wartości pracowników pochodzących
z różnych środowisk wyznaniowych. W świetle takich wypowiedzi próbowano dociec,
kto w przedsiębiorstwie najczęściej pomaga rozwiązać zaistniały konflikt lub miałby
rozwiązać potencjalny konflikt, gdyby kiedykolwiek zaistniał. Proszono o szczegółowe
określenie statusu owej osoby w firmie. W odpowiedziach wskazywano na: zarząd
firmy lub bezpośredniego przełożonego, właściciela, zastępcę kierownika, związki
zawodowe, szefa i naczelnika sekcji, szefów poszczególnych działów, dyrektora ds.
zarządzania zasobami ludzkimi, dyrektora ds. operacyjnych, prezesa zarządu – doraźnie, ponadto – osobę przypadkową. Rozkład odpowiedzi na pytanie dotyczące osoby
mającej pomóc w rozwiązywaniu konfliktów powstałych na tle odmiennych wartości
kulturowych przedstawiono na rysunku 20.4.
312
Rysunek 20.4.
Formalizacja w strukturze organizacyjnej różnorodności wyznaniowej
Źródło: opracowanie własne na podstawie uzyskanych odpowiedzi
W kolejnej części badania diagnozie podlegała ocena potrzeby wiedzy na temat
wartości kulturowych menedżerów i innych pracowników w przedsiębiorstwie.
W 12 przedsiębiorstwach uznano, że menedżerowie posiadają wystarczającą wiedzę
na temat skutecznego rozwiązywania konfliktów na tle wartości pracowników różnych wyznań, ponieważ sami pochodzą z mieszanych rodzin prawosławnokatolickich, natomiast w 17 uznano wiedzę menedżerów na ten temat za niewystarczającą. Wiedzę o wartościach wyznawców obecnych na Podlasiu religii uznano za
potrzebną dla wszystkich pracowników w 17 badanych przedsiębiorstwach,
w 14 przedsiębiorstwach nie dostrzegano takiej konieczności. Odpowiedzi na pytania
tego etapu badania przedstawiono na rysunku 20.5.
Rysunek 20.5.
Ocena potrzeby wiedzy na temat wartości kulturowych w przedsiębiorstwie
Końcowa część badania miała umożliwić uzyskanie informacji dotyczących postrzegania skutków różnorodności wyznaniowej pracowników dla funkcjonowania
przedsiębiorstwa.4 Określona w teorii zarządzania skala skutków może się wiązać
Szczegółowa analiza wyników uzyskanych w tej części badania została przedstawiona
w: B. Mazur, Cultural Diversity in Organizational Theory and Practice, „Journal of Intercultural
Management” 2010 Vol. 2 No. 2, pp. 5-15.
4
313
z poznawczym efektem różnorodności oznaczającym wyższy stopień kreatywności
i skuteczniejsze działania, z efektem symbolicznym oznaczającym lepszy wizerunek
i większe spectrum potencjalnych pracowników. Oba wymienione skutki mają dla
organizacji charakter pozytywny. Może się ona również wiązać z efektem afektywnym
oraz komunikacyjnym, które mają dla organizacji charakter negatywny. Ten pierwszy
oznacza mniejsze zaangażowanie w działania organizacji wynikające z faktu, że pracownicy preferują współpracę z ludźmi do siebie podobnymi, ten drugi ukazuje
utrudnienia w komunikacji wewnątrz grupy lub w obrębie całej organizacji wynikające z różnorodności wartości.5
Na pytanie o to, czym przedsiębiorstwa zauważają mniejsze zaangażowanie pracowników, kiedy pracują z osobami innego wyznania uzyskano 32 odpowiedzi, niesygnalizujące istnienia efektu afektywnego. Na pytanie, czy przedsiębiorstwa zauważają
wyższy poziom kreatywności i innowacyjności pracowników, kiedy pracują z osobami
innego wyznania 31 przedsiębiorstw odpowiedziało przecząco nie potwierdzając
wyższego poziomu kreatywności w takich grupach. Toteż w odniesieniu do efektu poznawczego w badanych przedsiębiorstwach nie odnotowano, poza jednym przypadkiem, jego istnienia. Pytanie o to, czy zatrudniając pracowników różnych wyznań, firma będzie mieć lepszy wizerunek i większe możliwości na rynku pracy (efekt symboliczny), w największym stopniu podzieliło respondentów. Osiem przedsiębiorstw potwierdziło, że zatrudniając pracowników różnych wyznań, będą mieć lepszy wizerunek i większe możliwości na rynku pracy, 23 – uznało, że nie wpłynie to na wizerunek
firmy, w jednym przypadku nie wskazano żadnej odpowiedzi. Odpowiedzi na pytanie
czy przedsiębiorstwa dostrzegają pogorszenie komunikacji pomiędzy pracownikami,
kiedy ci pracują z osobami innego wyznania, nie potwierdziło istnienia efektu komunikacyjnego. Żadna z 32 badanych firm nie potwierdziła faktu pogarszania się komunikacji w warunkach wielowyznaniowości zespołów pracowniczych. Rozkład odpowiedzi na omówione pytania przedstawiono na rysunku 20.6.
Znaczenie przedstawionej typologii docenił między innymi Y. Benschop stwierdzając,
że prezentuje ona jasny obraz oddziaływania różnorodności na organizację, za: S. Bogaert,
D. Vloeberghs, Differentiated and Individualized Personnel Management: Diversity Management
in Belgium, „European Management Journal” 2004 Vol. 23 No. 4, p. 483-493; F. J. Milliken,
L. L. Martins, Searching for common threads: Understanding the multiple effects of diversity
in organizational groups, “Academy of Management Review” 1996 Vol. 21 No. 2, p. 402-433.
5
314
Rysunek 20.6.
Recepcja różnorodności wyznaniowej w przedsiębiorstwach
Odpowiedzi uzyskane w tej części badania nie zróżnicowały w tak dużym stopniu, jak poprzednie przedsiębiorstw należących do grupy dużych oraz małych i średnich firm.
***
Badane przedsiębiorstwa zatrudniają pracowników wyznania katolickiego
i prawosławnego i w większości przypadków znane są ich wyznania. Wiele z nich,
zwłaszcza te, które są należą do grupy małych i średnich przedsiębiorstw, znajomość
wyznania pracownika uznaje za istotną, przede wszystkim ze względu na konieczność
zachowania płynnej organizacji pracy. Niektóre przedsiębiorstwa świadomie dobierają określoną liczbę pracowników poszczególnych wyznań, by zachować płynność działania w okresach świątecznych, ponieważ wyznawcy prawosławia i katolicyzmu
w odmiennych terminach obchodzą święta religijne. Pośród przedsiębiorstw, które
nie znają wyznań swoich pracowników, częściej występują te, które należą do największych w regionie, niż te spoza tej grupy. Te drugie lepiej znają wyznania swoich
pracowników i znajomość tę umieją wykorzystać, przynajmniej częściowo, do realizacji przyjętych celów. Firmy należące do największych w regionie nie dostrzegają kwestii wyznania w zakładzie pracy i traktując wyznanie wyłącznie jako element życia
prywatnego pracowników.
315
B I B L I O G R A F I A
Ackoff R. L., Magidson J., Addison H. J., Projektowanie ideału (Idealized design: creating an organization's future), Wyd.Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006/2007.
Atkinson G., Dietz S., Neumayer E., Handbook of sustainable development, Edward-Elgar, Cheltenham 2006.
Atkinson P., Handbook of ethnography, Sage, London, Thousand Oaks, California 2001.
Badania jakościowe. Podręcznik akademicki, t.2, Metody i narzędzia, red. D. Jemielniak, PWN,
Warszawa 2012.
Bai X., Industrial Ecology and the Global Impacts of Cities, “Journal of Industrial Ecology” 2007
Vol. 11 No. 2.
Barley S., Kunda, G., Design and Devotion: Surges of Rational and Normative Control in Managerial Discourse, “Administrative Science Quarterly” 1992 No. 37 .
Baruk J., Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.
Bass B. M., Shackleton V. J., Industrial Democracy and Participative Management: A Case For A
Synthesis, “Academy of Management Review” 1979 Vol. 4 No. 3.
Bednarczyk M., Organizacje publiczne. Zarządzanie konkurencyjnością, Wyd. PWN, WarszawaKraków 2001.
Bell S., Morse S., Measuring sustainability. Learning from doing, Earthscan, London 2003.
Bell S., Morse S., Sustainability indicators. Measuring the immeasurable, Earthscan, London 2000.
Benkler Y., The Penguin and the Leviathan: How Cooperation Triumphs Over Self-Interest: Crown
Business 2011.
Blank U., The Community tourism imperative, State College, PA, Venture 1989.
Błażejewski S., Wartości jako wymiar kultury. Wpływ wartości podstawowych i wiodących
na działania międzynarodowej kadry kierowniczej, w: Zarządzanie międzykulturowe
w jednoczącej się Europie, red. R. Krzykała-Schaeffer, Wyd. WSB, Poznań 2010.
Bogaert S., Vloeberghs D., Differentiated and Individualized Personnel Management: Diversity
Management in Belgium, „European Management Journal” 2004 Vol. 23 No. 4.
Bołtromiuk A., Z badań nad świadomością ekologiczną polskiego społeczeństwa – refleksje ekonomisty, „Ekonomia i Środowisko” 2010 nr 2.
Brafman O., Beckstrom R.A., The starfish and the spider: The unstoppable power of leaderless
organizations, Penguin, New York 2006.
Braverman, H. Labor and monopoly capital. The degradation of work in the twentieth century,
Monthly Review Press, New York 1974.
Brown L. R., Flavin Ch., French H. F., Raport o stanie świata. U progu nowego tysiąclecia, Wyd.
Książka i Wiedza, Warszawa 2000.
Budowanie zdolności innowacyjnych regionów, red. A. Nowakowska, Wyd. Łódzkie, Łódź 2009.
Bugała W., Drzewa i krzewy dla terenów zieleni, Wyd. Rolnicze i Leśne, Warszawa1991.
Campbell M., Pienaar J., Visser G., The consequences of second-home development on town and
regional planning in South Africa: The case of Overstrand Local Municipality, ISA
International Housing Conference, University of Glasgow, Glasgow 2007.
316
Cater E. A., Tourism in the Least Developed Countries, “Annals of Tourism Research” 1987 Vol. 14
No 1.
Chertow M. R., The Eco-industrial Park Model Reconsidered, “Journal of Industrial Ecology”
1999 Vol. 2 No. 3.
Chojnicki Z., Czyż T., Aspekty regionalne gospodarki opartej na wiedzy w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2006.
Chrostowski A., Jemielniak D., Action Research w teorii organizacji i zarządzania, „Organizacja
i Kierowanie” 2008 nr 1(131).
Coser L. A., Greedy institutions; patterns of undivided commitment, Free Press, New York 1974.
Cote R. P., Thinking Like an Ecosystem, “Journal of Industrial Ecology” 1998 Vol. 2 No. 2.
Cyrek M., Wybrane koncepcje pomiaru gospodarki opartej na wiedzy, w: Nierówności społeczne
a wzrost gospodarczy. Gospodarka oparta na wiedzy, red. M.G. Woźniak, Katedra
Teorii Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007.
Czerwiński A., Geobotanika w ochronie środowiska lasów Podlasia i Mazur, Wyd. Politechniki
Białostockiej, Białystok 1995.
Czerwiński A., Szata roślinna i pokrywa glebowa, w: Puszcza Knyszyńska – Monografia przyrodnicza. Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu, red. A. Czerwiński, Supraśl 1995b.
Dane społeczno-gospodarcze – działalność innowacyjna według regionów, GUS, Warszawa 2010.
Danford A., Partnership and the high performance workplace: work and employment relations in
the aerospace industry, Palgrave Macmillan, Basingstoke-New York 2005.
Davis E., TechGnoza. Mit, magia + mistycyzm w wieku informacji, Wyd. Rebis, Poznań 2002.
Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., Wódkowski A., E-usługi a społeczeństwo informacyjne, Wyd. Difin,
Warszawa 2009.
Dembowski J., Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989.
Denzin N. K., Lincoln Y. S., Strategies of qualitative inquiry, Sage Publications, Thousand Oaks,
California 2003.
Dolecki S., Kampania Oszczędzania Wody, „Gaz, Woda i Technika Sanitarna” 1997 nr 10.
Dolińska M., Innowacje w gospodarce opartej na wiedzy, PWE, Warszawa 2010.
Dołęgowski T., Współpraca akademicka jako czynnik konkurencyjnego rozwoju wschodniego pogranicza, w: Wschodnie pogranicze poszerzonej Unii Europejskiej, red. E. Teichmann,
Wyd. SGH, Warszawa 2006.
Dziekański P., Społeczeństwo informacyjne jako pierwszy etap kształtowania sie gospodarki opartej na wiedzy, w: Gospodarka oparta na wiedzy, red. B.Poskrobko, Wyd. WSE,
Białystok 2011.
Eckberg K., Mineur E., The use of local sustainability indicators: case studies in two Sweden municipalities, “Local Environment” 2003 No. 8.
Europe 2020 – A European strategy for smart, sustainable and inclusive growth. Communication
from the Commission, European Commission 2010.
European Communities, Assessment of plans and projects significantly affecting Natura 2000
sites. Methodological guidance on the provisions of Article 6(3) and (4) of the Habitats Directive 92/43/EEC. Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2002.
European Communities, Conservation in partnership. Office for Official Publications of the
European Communities, Luxembourg 2009.
Europejska Karta Samorządu Terytorialnego, Dz. U z 1994 r. nr 124, poz.607.
317
Europejska Konwencja Ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami
terytorialnymi, w: Prawnomiędzynarodowe źródła współpracy regionalnej Polski, red.
A. Przyborowska-Klimczak, W. S. Staszewski, S. Wrzosek, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2000.
Evans Ch., Zarządzanie wiedzą, PWE, Warszawa 2005.
Ewaluacja ex post Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004–2006. Raport końcowy, praca zbiorowa, IERiGŻ PIB, IRWiR PAN, IUNG PIB, BSM SP.J, Warszawa 2009.
Fazlagić J., Know-how w działaniu. Jak zdobyć przewagę konkurencyjną dzięki zarządzaniu wiedzą, Wyd. Helion, Gliwice 2010.
Fitz G. J., The Irish Housing Stock: Growth in Number of Vacant Dwellings, “Quarterly Economic
Commentary”, Economic and Social Research Institute, Dublin 2005.
Firmy chętnie wybierają outsourcing księgowy, „Dziennik Gazeta Prawna” 2011, 13 października.
Fortuna-Antoszkiewicz B., Gadomska E., Gadomski K., Urządzanie i pielęgnacja terenów zieleni,
Wyd. Hortpress, Warszawa 2007.
Gaś M., „Drugie domy”, jako element zagospodarowania turystycznego wsi w strefie podmiejskiej
Krakowa, „Folia Geographica Seria Geogr.-Oecon” 1996 Vol. 7.
Geertz C., Religia jako system kulturowy, w: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki,
Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1992.
Gonda-Seroczyńska E., Przemiany strefy podmiejskiej Wrocławia w ostatnim dziesięcioleciu,
„Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich” 2009 nr 4.
Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego, red. A. Kukliński, Biuro Banku
Światowego w Polsce, Komitet Badań Naukowych, Warszawa 2003.
Górniak A., Klimat województwa podlaskiego, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Białystok 2000.
Granö O., Roto M., Laurila L., Environment and land use in the shore zone of the coast of Finland,
„Publicationes Instituti Geographici Universitatis Turkuensis“ 1999 No. 160.
Greenwood D. J., González Santos J. L., Cantón J., Industrial democracy as process: participatory
action research in the Fagor Cooperative Group of Mondragón, Van Gorcum Arbetslivscentrum, Assen/Maastricht-Stockholm 1991.
Greenwood D. J., Levin M., Introduction to action research: social research for social change, Sage
Publications, Thousand Oaks, California 1998.
Grzeganek-Więcek B., Więcek D., Wspólnoty działań w koncepcji zarządzania wiedzą, w: Organizacja oparta na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Grzenia J., Komunikacja językowa w Internecie, PWN, Warszawa 2007.
Gutowska J., Ocena realizacji strategii zrównoważonego rozwoju miasta Milanówka, praca magisterska, Międzywydziałowe Studia Ochrony Środowiska, Uniwersytet Warszawski,
Warszawa 2011.
Haber Z., Kształtowanie terenów zieleni z elementami ekologii, Wyd. AR, Poznań 2001.
Hart S., Beyond Greening, “Harvard Business Review” 1997 January/February.
Heffner K., Czarnecki A., Wpływ zjawiska „drugich domów” na rozwój obszarów wiejskich,
w: „Drugie domy” w rozwoju obszarów wiejskich, red. K. Heffnera, A. Czarneckiego,
Wyd. IRWiR PAN, Warszawa 2011.
Hellwig Z., Siedlecka U., Siedlecki J., Taksonometryczne modele zmian struktury gospodarczej
Polski, IRiSS, Warszawa 1997.
Hellwig Z., Zastosowania metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów ze względu
na poziom rozwoju i strukturę wykwalifikowanych kadr, „Przegląd Statystyczny”
1968 z. 4.
318
Hiltunen M. J., Environmental impacts of rural second home tourism – case Lake District in Finland, “Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism” 2007 Vol. 7 No. 3.
Holman N., Incorporating local sustainability indicators into structures of local governance:
a review of the literature, “Local Environment” 2009 No. 14.
Hwang C. L, Yoon K., Multiple Attribute Decision Making: Methods and Applications, SpringerVerlag, Berlin 1981.
Inskeep E., Tourism planning: An integrated and sustainable development approach, Van Nostrand Reinhold, New York 1991.
Jachnis A., Terelak J. F., Psychologia konsumenta i reklamy, Oficyna O.W. Branta, Bydgoszcz 1998.
Jashpara A., Zarządzanie wiedzą, PWE, Warszawa 2006.
Jemielniak D., Praca oparta na wiedzy, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
Jenkins J., Hall C. M., Troughton M., The restructuring of rural economies, in: Tourism and recreation in rural areas, eds. R. Butler, C. M. Hall, J. Jenkins, Wiley, Chichester 1998.
Kaltenborn B. P., The alternate home: motives of recreation home use, “Norsk Geografisk
Tidsskrift” 1998 Vol. 52 No. 2.
Karaszewski R., Przywództwo w środowisku globalnego biznesu, Wyd. TNOiK, Toruń 2008.
Kisiel R., Współpraca transgraniczna wschodnich regionów Polski, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2003.
Kleer J., Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: związki czasowe i przyczynowe, w: GOW –
wyzwanie dla Polski, red. J. Kotowicz-Jawor, Wyd. PWE, Warszawa 2009.
Klepka M., Raport z inwentaryzacji Regionalnych Strategii Innowacji (RSI) w Polsce, PARP, Warszawa 2008.
Kłoss-Trębaczkiewicz H., Osuch-Pajdzińska E., Roman M., Przyczyny spadku zużycia wody w miastach polskich i jego granice, „Gaz, Woda i Technika Sanitarna” 2000 nr 10.
Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Wyd. PWN, Warszawa 2000.
Kostera M., Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, PWN, Warszawa 2003.
Kośmicki E., Zrównoważony rozwój w warunkach globalizacji gospodarki, Wyd. Ekonomia i Środowiska, Białystok-Poznań 2010.
Kowalczyk A., Geograficzne uwarunkowania lokalizacji drugich domów w strefie podmiejskiej
Warszawy, w: Problemy ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego na obszarach zurbanizowanych, cz. 2, Wyd. SGGW-AR, Warszawa 1990.
Kowalczyk A., Geograficzno-społeczne problemy zjawiska „drugich domów”, Wyd. Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 1994.
Kowalczyk A., Second homes in Poland, “Acta Universitatis Carolinae” 1995 No. 2.
Kozinets R. V., Netnography: doing ethnographic research online, SAGE, Los Angeles, California
London 2010.
Kozłowski S., Ekorozwój – wyzwanie XXI wieku, PWN, Warszawa 2000.
Koźmiński A., Zarządzanie w warunkach niepewności. Podręcznik dla zaawansowanych, PWN,
Warszawa 2004.
Koźmiński A. K., Na czym polega zarządzanie? w: Zarządzanie: teoria i praktyka, red. A. K. Koźmiński, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Kulesza E., Współpraca transgraniczna jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykładzie gmin polskiego pogranicza z Rosją), Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003.
Kunda G., Ailon-Souday G., Managers, markets, and ideologies. Design and devotion revisited, in:
The Oxford Handbook of Work and Organization, eds. S. Ackroyd, R. L. Batt, P. Thompson,
P. S. Tolbert, Oxford University Press, Oxford 2005.
319
Kunda G., Engineering culture: control and commitment in a high-tech corporation, Temple University Press, Philadelphia 1992.
Lawn Ph., Sustainable development indicators in ecological economics, Edward-Elgar Publ., Cheltenham 2007.
Leidner R., Fast food, fast talk: service work and the routinization of everyday life, University
of California Press, Berkeley 1993.
Lenart W., Tyszecki A., Poradnik przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko, Wyd. Ekokonsult, Gdańsk 1998.
Lenart W., Kafel K., Rozwój zrównoważony w edukacji szkolnej, WSiP, Warszawa 1996.
Lendel V., Varmus M., Creation and Implementation of the Innovation Strategy in the Enterprise,
„Economics and Management” 2011 No. 16.
Lessig L., Remiks. Aby sztuka i biznes rozkwitały w hybrydowej gospodarce, Wyd. Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa 2009.
Leśniak-Łebkowska G., Gregorczyk S., Wdrażanie strategii przez projekty, Wyd. Bizarre, Warszawa, 2009 – materiały do wykładu na studiach podyplomowych „Zarządzanie projektami”.
Leśniak-Łebkowska G., Przedsiębiorstwo przyjazne dla środowiska, w: Przedsiębiorstwo partnerskie, red. M. Romanowska, Difin, Warszawa 2004.
Levinson P., Miękkie ostrze, Wyd. MUZA S.A, Warszawa 1999.
Lewandowski E., Charakter Narodowy Polaków i Innych, Muza, Warszawa 2008.
Lowe E. A., Eco-Industrial Park Handbook for Asian Developing Countries, Indigo Development,
Oakland 2001.
Luloff A. E., Bridger J. C., Graefe A. R., Saylor M., Martin K., Gitelson R., Assessing rural tourism
efforts in the United States, “Annals of Tourism Research” 1994 Vol. 21 No 3.
Łaska G., Tendencje dynamiczne zbiorowisk zastępczych w Puszczy Knyszyńskiej, Bogucki
Wydawnictwo Naukowe, Białystok-Poznań 2006.
Madej Z., Gospodarka oparta na wiedzy wkracza w świat paradygmatów, w: Teoria i praktyka
ekonomii a konkurencyjnośc gospodarowania, red. E. Freitag-Mika, Wyd. Difin, Warszawa 2006.
Manovich L., Język nowych mediów, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006.
Mapa geologiczna Polski, A – Mapa utworów powierzchniowych, red. J. Malinowski, ark. Białystok
1:200000, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1971.
Marcouiller D. W., Recreational homeowners and regional development: A comparison of two
Northern Wisconsin counties, University of Wisconsin-Extension, Center for Community Economic Development 1996.
Marcouiller D. W., Toward integrative tourism planning in rural America, “Journal of Planning
Marczewski A., Błaszkowska B., Rezerwat przyrody Beka – przewodnik po ścieżce edukacyjnej,
OTOP, 10-26 2011.
Marjavaara R., The Displacement myth: Second home tourism in the Stockholm Archipelago,
“Tourism Geographies” 2007 Vol. 9 No. 3.
Marszałek T., Nasze dziedzictwo leśne, SGGW, Warszawa 1999.
Matuszkiewicz J. M., Zespoły leśne Polski, PWN, Warszawa 2001.
Matuszkiewicz W., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, PWN, Warszawa
2001.
320
Mazur B., Cultural Diversity in Organizational Theory and Practice, „Journal of Intercultural Management” 2010 Vol. 2 No. 2.
McGregor D., The Human Side of the Enterprise, McGraw Hill, New York 1960.
Mika M., „Drugie domy” w Beskidzie Śląskim, „Turyzm” 1997 nr 7 z. 1.
Milliken J., Martins L. L., Searching for common threads: Understanding the multiple effects of
diversity in organizational groups, “Academy of Management Review” 1996 Vol. 21
No. 2.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M., Flowering Plants and Pteridophytes of Poland.
A Checklist, PAN Pub., Kraków 2002.
Moffat I., Sustainable development. Principles, analysis and policies, Parthenon, London 1996.
Motte de la R., D20: WaterTime case study – Gdańsk, Poland, A research project supported by the
European Commission, FP5: Energy, Environment and Sustainable Development? Key
Action 4: City of Tomorrow and Cultural Heritage Thematic Priority 4.1.2: Improving the quality of urban life Contract No: EVK4-2002-0095, 2005.
Mottiar Z., Quinn B., Shaping leisure/tourism places. The role of holiday home owners: A case
study of Courtown, Co. Wexford, Ireland, “Leisure Studies” 2003 Vol. 22 No. 2.
Müller D. K., Second homes ownership and sustainable development in Northern Sweden, “Tourism and Hospitality Research” 2002 Vol. 3 No. 4.
Müller D. K., German second homeowners in the Swedish countryside: on the Internationalisation
of the leisure space, Department of Social and Economic Geography, University
of Umeå, Umeå 1999.
Müller D. K., German second-home owners in Sweden: some remarks on the tourism migration
nexus, “Revue Europeenne des Migrations Internationales” 2002 Vol. 18 No. 1.
Müller D. K., Second homes in Sweden: patterns and issues, in: Tourism, mobility and second
homes: Between elite landscape and common ground, eds. M. C. Hall, D. K. Müller,
Channel View Publications, Clevedon-Buffalo-Toronto 2004.
Niedzielski P., Rychlik K., Innowacje i kreatywność, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
2006.
Niemen, w: Współpraca transgraniczna Polski z krajami Bałtyckimi, Białorusią i Rosją w warunkach integracji z Unią Europejską, red. W. Bieńkowski, J. Grabowiecki, H. Wnorowski,
Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003.
Norris M., Winston N., Rising second home numbers in rural Ireland: Distribution, drivers and
implications, “European Planning Studies” 2009 Vol. 17, No. 9.
Nowak E., Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych, PWE, Warszawa 1990.
Nowe zarządzanie publiczne w polskim samorządzie terytorialnym, red. A. Zaleski, Wyd. SGH,
Warszawa 2007.
Nowicki A. J., Mapa podstawowa 1:50000, arkusz Białystok. w: Mapa geologiczna Polski, A – Mapa
utworów powierzchniowych, ark. Białystok, red. J. Malinowski, Państwowy Instytut
Geologiczny, Warszawa 1971.
Nowina-Konopka M., Istota i rozwój społeczeństwa informacyjnego, w: Społeczeństwo informacyjne. Istota, rozwój, wyzwania, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006.
Noworól A., Zarządzanie w samorządzie, w: ABC samorządu terytorialnego, red. D. Górski.
Wyd. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa 2006.
Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2009.
Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H., Census catalogue of Polish mosses, PAN Publ., Kraków 2003.
321
Oettinge G., Mayer D., The Motivating Function of Thinking About the Future: Expectations Versus
Fantasies, “Journal of Personality and Social Psychology” 2002 Vol. 83 No. 5.
Olesiński Z., Zarządzanie w regionie Polska – Europa – Świat, Wyd. Difin, Warszawa 2009.
Opačić V. T., Recent characteristics of the second home phenomenon in the Croatian Littoral,
“Hrvatski Geografski Glasnik” 2009 Vol. 71 No. 1.
Opracowanie ekofizjograficzne miasta Białegostoku, Departament Urbanizacji Urzędu Miasta
w Białymstoku, Białystok 2004.
Ortega Soto J. F., Wikipedia: A quantitative analysis, Madryt 2009.
Oświt J., Metoda przyrodniczej waloryzacji mokradeł i wyniki jej zastosowania na wybranych
obiektach. Materiały Informacyjny 35. Wyd. IMUZ, Falenty 2000.
Pacione M., Rural Geography, Harper & Row Publishers, London 1984.
Pawluczuk A., Kształtowanie gospodarki opartej na wiedzy w świecie – wnioski dla Polski, w: Gospodarka oparta na wiedzy, red. B.Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Perechuda K., Dyfuzja wiedzy w przedsiębiorstwie sieciowym. Wizualizacja i kompozycja,
Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2005.
Piech K., Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli
państwa, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2009.
Piekut K., Pawluśkiewicz B., Ochrona i kształtowanie użytków zielonych. Rolnicze podstawy
kształtowania środowiska, Wyd. SGGW, Warszawa 2005.
Pietrzyk I., Konkurencyjność regionów w ujęciu Komisji Europejskiej, w: Polityka regionalna i jej
rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów, red. M. Klamut, L. Cybulski,
Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2009.
Pilch T., Zasada badań pedagogicznych, PWN, Warszawa.
Piontek B., Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Piotrowska E., Roszkowska E., Analiza zróżnicowania województw Polski pod względem poziomu
innowacyjności, w: Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2010 roku,
red. T. Baczko, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Warszawa 2011.
Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, Ministerstwo
Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2008.
Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Pomiar działalności naukowej i technicznej, Komisja Europejska, Wyd. OECD 2005.
Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręczniki metodyczne, red. J. Herbich,
Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2004.
Poskrobko B., Wiedza i gospodarka oparta na wiedzy, w: Gospodarka oparta na wiedzy,
red. B. Poskrobko, WSE, Białystok 2011.
Poznańska K., Podnoszenie konkurencyjności regionów poprzez wspieranie innowacji małych
i średnich przedsiębiorstwach, w: Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój
regionów, red. A. Jewtuchowicz, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008.
Prognoza oddziaływania na środowisko projektu PROW na lata 2007–2013, praca zbiorowa,
Agrotec, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2006.
Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko wersja zaakceptowana przez Komisję Europejską decyzją K(2011)5563 z 3 sierpnia 2011 r., Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011.
Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa
1 października 2007.
Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007.
322
Program Rozwój Polski Wschodnie 2007-2013, Szczegółowy opis osi priorytetowych, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 29 lipca 2011.
Przeglądowa mapa geomorfologiczna Polski w skali 1:500000, red. L. Starkel, Instytut Geograficzny PAN, Warszawa 1980.
Puzyna W., Finanse samorządu, w: ABC samorządu terytorialnego, red. D. Górski, Wyd. Fundacja
Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa 2006.
Rakoczy B., Zasada zrównoważonego rozwoju w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w: Wpływ
idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i regionów, t. 1, Problemy ogólnopaństwowe i sektorowe”, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2009.
Raport Go Global!, ewaluator M. Kleiber, Uczelnia Vistula, Warszawa 2011.
Raport Polska 2011, Gospodarka-Społeczeństwo-Regiony, Projekt, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa czerwiec 2011.
Raport Polska 2011, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011.
Raport Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania, Instytut Badania Gospodarki Rynkowej, Rzeszów 2009.
Raymond E., The cathedral and the bazaar, “Knowledge, Technology & Policy” 1999 Vol. 12 No. 3.
Realizacja wspólnotowego programu lizbońskiego – Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu
Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu
Regionów: Badania naukowe i innowacje jako inwestycje na rzecz wzrostu
i zatrudnienia – wspólna koncepcja, COM (2005) 488 wersja ostateczna.
Reed M. S., Fraser E. D., Dougill A. J., An adaptive learning process for developing and applying
sustainability indicators with local communities, “Ecological Economics” 2006 No. 59.
Regionalna strategia innowacji województwa podkarpackiego na lata 2007-2015, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2008.
Regionalny program operacyjny województwa podkarpackiego na lata 2007-2013, Rzeszów
2006.
Regiony UE – województwo podkarpackie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009.
Rocznik statystyczny województw 2010, GUS, Warszawa 2010.
Rogalski J., Samorząd terytorialny, red. D. Górski. Wyd. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej,
Warszawa 2006.
Rooney D., Hearn G., Mandeville T., Joseph R., Public Policy in Knowledge-Based Economies,
Edward Elgar Publishing, Cheltenham (UK) – Northampton (USA) 2003.
Rothwell R., Towards the Fifth-Generation Innovation Process, “International Marketing Review”
1994 Vol. 11 No. 1 (11).
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie minimalnych wymagań utrzymywania gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej, Dz. U.
nr 65, poz. 600.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną, Dz. U. 2004 nr 168, poz. 1764.
Rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009 z dnia 19 stycznia 2009 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego dla rolników w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników, zmieniające
rozporządzenia (WE) nr 1290/2005, (WE) nr 247/2006, (WE) nr 378/2007 oraz
uchylające rozporządzenie (WE) nr 1782/2003, Dz.U. L 30 z 31.1.2009, zał. III.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 2009 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych, Dz. U. nr 50 poz. 398 z późń. zm.
323
Równy K., Koncepcja zrównoważonego rozwoju w prawie wspólnotowym i w polskiej rzeczywistości, „Przegląd Prawa Europejskiego” 2006 nr 12.
Runiewicz M., Zdolność konkurencyjna wybranych wschodnich regionów przygranicznych poszerzonej Unii Europejskiej, w: Wschodnie pogranicze rozszerzonej Unii Europejskiej,
red. E. Teichman, Wyd. SGH, Warszawa 2006.
Schumpeter J. A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960.
Schwartzman H., Ethnography in organizations, Sage, Newbury Park – London – New Delhi
1993.
Seong-Hoon C., Wear D. N., Newman D. H., Impacts of Second Home Development on Housing
Prices in the Southern Appalachian Highlands, “Review of Urban and Regional Development Studies” 2003 Vol. 15 No. 3.
Shucksmith M., Second homes: a framework for policy, “Town Planning Review” 1983 No. 54.
Silski Z., Elementy polityki regionalnej, Wyd. Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 2004.
Skibicka-Sokołowska E., Czynniki, bariery i formy współpracy transgranicznej regionów. Euroregion „Niemen”, w: Współpraca transgraniczna Polski z krajami Bałtyckimi, Białorusią
i Rosją w warunkach integracji z Unią Europejską, red. W. Bieńkowski, J. Grabowiecki, H. Wnorowski, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003.
Skolik S., Przywódca jako węzeł sieci komunikacyjnej w projektach zadaniowych Wikipedii,
w: Psychologiczne i socjologiczne aspekty zarządzania zasobami ludzkimi, red. F. Bylok, M. Harciarek, Częstochowa 2009.
Skolik S., Przywódca jako węzeł sieci komunikacyjnej w projektach zadaniowych Wikipedii,
w: Psychologiczne i socjologiczne aspekty zarządzania zasobami ludzkimi, red. F. Bylok, M. Harciarek, Częstochowa 2009.
Skolik S., Społeczne tworzenie Wikipedii. Perspektywa aktywnego uczestnika projektu, w: Media
i społeczeństwo. Nowe strategie komunikacyjne, red. M. Sokołowski, Toruń 2008.
Skowroński A., Zrównoważony rozwój perspektywą dalszego postępu cywilizacyjnego, „Problemy
Ekorozwoju” 2008 nr 2.
Skrzypek E., Rola gospodarki opartej na wiedzy w warunkach zrównoważonego rozwoju,
w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy,
red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Słowińska B., Współpraca transgraniczna czynnikiem rozwoju wschodnich i zachodnich regionów
Polski, w: Współpraca transgraniczna Polski z krajami Bałtyckimi, Białorusią i Rosją
w warunkach integracji z Unią Europejską, red. W. Bieńkowski, J. Grabowiecki,
H. Wnorowski, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003.
Sokołowski A. W., Lasy północno-wschodniej Polski, Centrum Infrastruktury Lasów Państwowych, Warszawa 2006.
Sokołowski A. W., Zbiorowiska leśne północno-wschodniej Polski, „Monografie Botaniczne” 1980
nr 60.
Soto J. F. O., Wikipedia: A quantitative analysis, Madryt 2009.
Soulier A., Tourisme et mutations rurales dans l’Arriere-Pays Languedocien, “Geographica Polonica” 1974 No. 29.
Staniek Z., Zróżnicowanie ekonomii instytucjonalnej, System instytucjonalny a wzrost i rozwój
gospodarczy oraz Uwarunkowania i wyznaczniki efektywności systemów instytucjonalnych w: Szkice ze współczesnej teorii ekonomii, red. W. Pacho, SGH, Warszawa
2005.
Strahl D., Dysproporcje rozwojowe w regionalnej przestrzeni UE, „Samorząd Terytorialny” 2004
nr 11.
324
Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007–2015.
Strategia zwiększenia nakładów na działalność B+R w celu osiągnięcia założeń Strategii Lizbońskiej, Departament Innowacyjności Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, marzec 2004.
Stynes D. J., Zheng J., Stewart S. I., Seasonal homes in Michigan, Michigan State University Agricultural, Experiment Station Report, East Lansing 1995.
Sypniewski Z., Ocena pracowników w urzędach gminy, Wyd. Samorządowe FRDL, Warszawa
1997.
Szkup R., Kształtowanie podmiejskiej przestrzeni wypoczynkowej – przykład zachodniego sektora
strefy podmiejskiej Łodzi, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003.
Szlachta J., Polityka regionalna UE. Materiały Szkoleniowe, UKIE, Warszawa 2008.
Szlachta J., Wnioski dla Polski wynikające z raportu kohezyjnego Komisji Europejskiej: nowe partnerstwo dla spójności. Konwergencja, konkurencyjność, współpraca. Trzeci Raport na
temat spójności społecznej i gospodarczej, Luksemburg 2004, Warszawa 2007, ekspertyza dla MGiP.
Sztumski W., Idea zrównoważonego rozwoju a możliwości jej urzeczywistnienia, „Problemy Ekorozwoju” 2006 t. 1 nr 2.
Szymański S., Ekologiczne podstawy hodowli lasu, PWRiL, Warszawa 2000.
Szymla Z., Determinanty rozwoju regionalnego, Wyd. Ossolineum, Warszawa 2009.
Śleszyński J., Ekonomiczne problemy ochrony środowiska, ARIES, Warszawa 2000.
Świątkiewicz W., Kapitał kulturowy a zagadnienia integracji społecznej, w: Ku integracji rozwoju
człowieka i społeczeństwa, red. M. S. Szczepański, A. Barska, T. Michalczyk, Uniwersytet Śląski, Katowice-Opole 2001.
Świerczewska I., Rola innowacji w procesie wzrostu gospodarczego, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008.
Tapscott D., Wiliams D. A., Wikinomia. O globalnej współpracy, która zmienia wszystko, Wyd.
Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
Tokarski T., Wybrane modele podażowych czynników wzrostu gospodarczego, Wyd. Uniwersytetu Jagielońskiego, Kraków 2009.
Tomorrow’s Global Company:Challenges and Choices, raport liderów biznesu, czerwiec 2007.
Tonder M., Anatomy of an environmental conflict: A case study of the conservation of the Saimaa
Ringed Seal, “Publications in Social Sciences” 2005 No. 75.
Torres E., Domínguez-Menchero S. J., The impact of second homes on local taxes, “Fiscal Studies”
2006 Vol. 27 No. 2.
Tourism, mobility and second homes: Between elite landscape and common ground, eds. M. C. Hall,
D. K. Müller, Channel View Publications, Clevedon-Buffalo-Toronto 2004.
Traczyk T., Materiały do geograficznego zróżnicowania grądów w Polsce, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” 1962 Vol. 31 No. 2.
Traczyk T., Próba podsumowania badań nad ekologicznym zróżnicowaniem grądów w Polsce,
„Acta Societatis Botanicorum Poloniae” 1962 Vol. 31 No. 4.
Trampler T., Kliczkowska A., Dmyterko E., Sierpińska A., Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, PWRiL, Warszawa 1990.
Unia Europejska. Integracja. Konkurencyjność. Rozwój, red. K. A. Kłosiński, Wyd. KUL, Lublin
2007.
Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, Dz. U. nr 240, poz. 2407 z późń. zm.
Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych, Dz. U. nr 223 poz. 1458.
325
Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie,
udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko, Dz. U. nr 199, poz. 1227 z późn. zm.
Visser G., Visible, yet unknown: Reflections on second-home development in South Africa, “Urban
Forum” 2003 Vol. 14 No. 4.
Wackernagel M., How big is our Ecological Footprint? Using the concept of appropriated carrying
capacity for measuring sustainability, The Write Stuff, Vancouver 1994.
Wall G., Mathieson A., Tourism: Change, impacts and opportunities, Pearson Education, Harlow
2006.
Wallace D., Environmental Policy and Industrial Innovation. Strategies in Europe, the US and Japan, The Royal Institute of International Affairs, Energy and Environmental Programme, Earthscan Publications Ltd, London 1995.
West M. A., Rozwijanie kreatywności wewnątrz organizacji, PWN, Warszawa 2000.
Wilkin J., Wielofunkcyjność rolnictwa – nowe ujęcie roli rolnictwa w gospodarce i społeczeństwie,
w: Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje
praktyczne, red. J. Wilkin, IRWiR PAN, Warszawa 2010.
Winiarski B., Konkurencyjność regionów – polityka regionalna – uwarunkowania makroekonomiczne, w: Problemy transformacji struktur regionalnych i konkurencyjności regionów w procesie integracji europejskiej, red. A. Klasik, Z. Zioło, Wyd. WSiZ, Rzeszów
2008.
Wysocki F., Metody taksonomiczne w rozpoznawaniu typów ekonomicznych rolnictwa i obszarów
wiejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Poznań 2010.
Zagraniczny kapitał BPO w Polsce, „Puls Biznesu” 2011, 28 września.
Zalewska L., Trzy dziewczyny z Poznania kontra rekiny konsultingu, „DGP”, 2011, 22 kwietnia.
Zdolności innowacyjne polskich regionów, red. A. Nowakowska, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź
2009.
Zioło Z., Transformacja struktur subregionalnych Polski południowo-wschodniej w okresie zmian
systemu gospodarowania, „Prace Komisji Nauk Ekonomicznych, Sekcja Gospodarki
Przestrzennej” 1999 nr 24.
Zwiększenie innowacyjności polskiej gospodarki. Stanowisko RSSG, w: Procesy innowacyjne w polskiej gospodarce, Rada Strategii Społeczno – Gospodarczej przy Radzie Ministrów,
Raport nr 26, Warszawa 2008.
ZZL a wysoko efektywne systemy pracy (High Performance Work Systems), red. S. Borkowska,
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2007.
326
Dokumenty elektroniczne:
Bański J., Typy obszarów funkcjonalnych w Polsce, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2009, www.igipz.pan.pl.
Chylarecki P., Specyfika ocen oddziaływania na środowisko dotyczących obszarów Natura 2000:
perspektywa wspólnotowa, Microsoft PowerPoint – Kopia OO\214 a obszary Natura
2000.ppt. 2007.
Czyż T., Konkurencyjność regionu wielkopolskiego w aspekcie gospodarki opartej na wiedzy,
www.igsegp.amu.edu.pl
Definicja Wolnych Dóbr Kultury www.freedomdefined.org
Europe 2020 Poland, The World Bank, accessed: www.siteresources.worldbank.org.
European Communities. 2000. Managing Natura 2000. The provisions of Article 6 of the ‘Habitats’
Directive 92/43/CEE, Office for Official Publications of the European Communities.
Luksemburg. www.ec.europa.eu/environment/nature/natura2000/management/
docs/art6/provision_of_art6_en.pdf.
Gajewski M., 25% Polaków wierzy w globalny sukces polskich firm IT i internetowych, www.technologie.gazeta.pl.
Innowacyjność w Polsce zobacz ja radzimy sobie na tle Europy, www.forsal.pl.
Innowacyjność w regionach, www.pi.gov.pl.
Kawałko B., Granica wschodni, jako czynnik ożywienia i rozwoju społeczno-ekonomicznego regionów przygranicznych. Synteza, www.mrr.gov.pl.
Kleiber M., „Mądra Polska”. Dekalog dla społeczeństwa wiedzy, umiejętności i przedsiębiorczości,
www.aktualnosci.pan.pl.
Knowledge Assessment Methodology. www.web.worldbank.org/kam.
Konstytucja Rzeczypospolitej, art. 163, www.sejm.gov.pl/
Małek A., Największe strony internetowe na świecie (Polacy w pierwszej setce), www.pcworld.pl.
Mendes D. Q., de Carvalho L. A. V., Creativity and Delusions. A Neurocomputational Approach,
www.arxiv.org.
Mikuła B., Zadania organizacji w zakresie zarządzania wiedzą, www.e-mentor.edu.pl.
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, www.mnisw.gov.pl.
Ministerstwo Obrony Narodowej, Podstawowe informacje o budżecie resortu obrony narodowej
na 2010 rok, Warszawa 2010, www.bip.mon.gov.pl.
Nakłady finansowe na badania naukowo-rozwojowe w Europie, Pro-Science, www.biotechnolog.pl
Niewielki wzrost francuskich wydatków obronnych, www.dziennikzbrojny.pl.
Norris M., Winston N., Second homes in scenic rural areas of Ireland: Preliminary results from
a study of social, economic and environmental impacts, International Conference
“Sustainable Urban Areas”, Rotterdam, 2007 25-28 June, www.enhr2007rotterdam.nl.
OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2001 – Towards a knowledge-based economy,
OECD Paris 2001, www.www.oecd-ilibrary.org
Oliveira J. A., Roca M. d N., Roca Z., The Expansion of second homes as a policy research and development issue: State of the art., www.tercud.ulusofona.pt.
O'Reilly T., What Is Web 2.0. www.oreilly.com
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, www.parp.gov.pl.
Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej w latach 2007-2013, www.ewt.gov.pl
Projekt FreeBeer, www.freebeer.org
327
Projekt MIT OpenCourseWare, www.web.mit.edu.
Proniewski M., Proniewski M., Zewnętrzna granica Unii Europejskiej – Białoruś – Możliwości wykorzystania dla dynamizacji procesów rozwojowych. Współpraca transgraniczna,
www.www.mrr.gov.pl.
Proniewski M., Współpraca transgraniczna województwa podlaskiego z Białorusią i Litwą, www.
mrr.gov.pl.
Rocznik statystyczny na rok 2004, www.stat.gov.pl
Roczniki statystyczne 2000-2004, www.stat.gov.pl
„Rzeczpospolita”: Polscy naukowcy wyprzedzili świat, www.wyborcza.biz.
Socially responsible investing, www.socialinvest.org
The Knowledge-Based Economy, General Distribution OCDE/GD(96)102, Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris 1996. www.www.oecd.org
Towards Knowledge-Based Economies in APEC, APEC Economic Committee, November 2000,
www.publications.apec.org
Trzykrotnie więcej pieniędzy na badania naukowe za 10 lat, www.money.pl.
Współpraca transgraniczna na rzecz bioróżnorodności i zrównoważonego rozwoju obszarów
cennych przyrodniczo, www.partnerstwo-transgraniczne.org.pl.
328
S P I S
T A B E L
1.1. Zmienne objaśniające poziom GOW w województwach Polski ze względu
na kategorię „reżim bodźców gospodarczych i instytucjonalnych” .............................................. 19
na kategorię „edukacja i zasoby ludzkie” ................................................................................................. 19
na kategorię „system innowacji”.................................................................................................................. 20
na kategorię „technologie informatyczne” .............................................................................................. 20
1.5. Wybrane statystyki opisowe badanych zmiennych ze względu na kategorię
„reżim bodźców gospodarczych i instytucjonalnych” ........................................................................ 21
„edukacja i zasoby ludzkie” ............................................................................................................................ 21
„system innowacji” ............................................................................................................................................ 22
„technologie informatyczne” ......................................................................................................................... 23
1.9. Zestawienie rankingów województw Polski dla poszczególnych kategorii
gospodarki opartej na wiedzy oraz ogólnego poziomu gospodarki opartej na wiedzy ....... 29
2.1. Strategiczne cele długookresowe zrównoważonego rozwoju Milanówka ................................ 39
2.2. Krytyka wskaźników monitoringu realizacji strategii zrównoważonego rozwoju
Milanówka z 2005 roku ................................................................................................................................... 42
2.3. Liczba wskaźników w zestawie dotyczących poszczególnych celów strategicznych ........... 49
2.4. Liczba wskaźników w zestawie należących do poszczególnych grup tematycznych............ 50
3.1. Nakłady na działalność B+R (we wszystkich jednostkach) w Polsce
na tle państw UE w latach 2004-2010 [% PKB] .................................................................................... 55
4.1. Ogólne wydatki inwestycyjne i koszty bieżące (koszt pracy personelu
i inne koszty bieżące) związane z B+R jako wydatki rządowe [%] ............................................... 68
5.1. Wskaźniki polskiej innowacyjności Go Global! ...................................................................................... 80
5.2. Uzasadnienie wyboru mierników innowacyjności .............................................................................. 81
5.3. Liczba ustaw i rozporządzeń rządu w latach 1990-2010.................................................................. 87
329
7.1. Wybrane obszary funkcjonowania firmy przekazywane w całości
firmie zewnętrznej .......................................................................................................................................... 108
7.2. Zmiany w organizacji działań w zakresie rachunkowości i finansów
w przedsiębiorstwach polskich na tle zmian na świecie ................................................................ 110
7.3. Wymagania w zakresie wykształcenia kadry pracowniczej w centrach
usług finansowo-księgowych ..................................................................................................................... 112
7.4. Typy centrów usług biznesowych ............................................................................................................ 112
7.5. Czołowe lokalizacje w Polsce z zakresu nowoczesnych usług biznesowych ......................... 113
9.1. Powierzchnia lasów w granicach administracyjnych Białegostoku .......................................... 138
9.2. Klasy waloryzacyjne mokradeł i siedlisk hydrogenicznych określone
na podstawie gatunków flory ..................................................................................................................... 146
9.3. Gatunki roślin objęte ochroną ścisłą i częściową na obszarze badań ....................................... 148
9.4. Klasy waloryzacyjne zbiorowisk roślinnych na obszarze rzeki Białej...................................... 152
10.1. Charakter działań PROW 2004–2006, SPOR i PROW 2007–2013 i ich wpływ
na środowisko przyrodnicze ...................................................................................................................... 156
11.1. Siedliska przyrodnicze na terenie Rezerwatu Beka ........................................................................ 169
11.2. Realizowane warianty Pakietu 5 Ochrona zagrożonych gatunków
i siedlisk przyrodni-czych na obszarach Natura 2000 oraz wartość dopłat
z programu rolno-środowiskowego ........................................................................................................ 172
13.1. Nakłady na działalność innowacyjną w województwie podkarpackim ................................... 216
14.1. Czynniki ograniczające rozwój gminy ................................................................................................... 228
16.1. Korzystający z instalacji ogółu ludności [%] ....................................................................................... 249
16.2. Spadek zużycia wody w latach dziewięćdziesiątych XX wieku
w Polsce i Niemczech ..................................................................................................................................... 252
16.3. Pobór wody na potrzeby przemysłu ....................................................................................................... 252
20.1. Różnorodność i jej wymiary ....................................................................................................................... 308
330
S P I S
R Y S U N K Ó W
1.1. Wartość syntetycznego miernika „reżim bodźców gospodarczych i instytucjonalnych”
otrzymanego metodą TOPSIS........................................................................................................................ 24
1.2. Wartość syntetycznego miernika „edukacja i zasoby ludzkie” otrzymanego metodą
TOPSIS ..................................................................................................................................................................... 25
1.3. Wartość syntetycznego miernika „system innowacji” otrzymanego metodą TOPSIS .......... 25
1.4. Wartość syntetycznego miernika „technologie informatyczne”
otrzymanego metodą TOPSIS ....................................................................................................................... 26
1.5. Podział województw w Polsce na klasy według syntetycznego ogólnego miernika
poziomu gospodarki opartej na wiedzy i wyznaczonego metodą TOPSIS ................................. 27
2.1. Ocena respondentów, poszczególnych aspektów lokalnego rozwoju ......................................... 50
3.1. Przeciętny poziom nakładów na działalność B+R w relacji do PKB w państwach UE
w latach 2004-2009 [% PKB] ........................................................................................................................ 56
3.2. Struktura nakładów na działalność B+R według źródeł finansowania
w latach 2004-2008 w Polsce i UE-27 ....................................................................................................... 57
3.3. Indeks gospodarki opartej na wiedzy (KEI) w Polsce na tle państw UE(27)
w latach 1995-2009 .......................................................................................................................................... 58
3.4. Poziom zmiany KEI w Polsce na tle państw UE(27) w 2009 roku ................................................ 58
4.1. Procentowa zmiana w nakładach na badania i rozwój w latach 2000-2006 ............................ 66
4.2. Innowacyjność w krajach Unii Europejskiej ........................................................................................... 69
4.3. Wydatki na badania i rozwój w porównaniu do wydatków Ministerstwa Obrony
Narodowej w relacji do PKB Polski............................................................................................................. 72
6.1. Rodzaje pytań zadawanych od lutego 2005 do lutego 2011 kandydatom
ubiegającym się o uprawnienia administracyjne .............................................................................. 102
6.2. Wzrost liczby pytań odnoszących się do rozwiązywania konkretnych problemów
w stosunku do pytań ogólnych .................................................................................................................. 104
9.1. Położenie planowanej inwestycji na obszarze koryta rzeki Białej pomiędzy
ul. Cz. Miłosza, ul. J.K. Branickiego i ul. Pod Krzywą na terenie miasta Białegostoku ........ 137
9.2. Geomorfologia miasta Białegostoku i badanego terenu rzeki Białej ........................................ 140
331
10.1. Struktura wydatków publicznych WPR na rozwój (zrównoważony)
polskiego rolnictwa i wsi w latach 2004–2013 [%] ......................................................................... 160
11.1. Mapa Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk Zatoka Pucka i Półwysep Helski
(PHL 220032) – fragment uwzględniający rezerwat Beka ............................................................ 167
11.2. Mapa działek siedliskowych (RSS) na terenie rezerwatu Beka sporządzona
na potrzeby programu rolno-środowiskowego
dla Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków ...................................................................... 172
12.1. Powiązania symbiotyczne w parku ekoprzemysłowym w Kalundborgu na 2011 rok ...... 181
12.2. Obecność w strukturze administracyjnej gminy specjalnej jednostki organizacyjnej/
działu badawczo-rozwojowego/działu do spraw innowacyjnych programów
środowiskowych [%] ..................................................................................................................................... 187
12.3. Zainteresowanie samorządów gminnych przekształceniem specjalnych stref
ekonomicznych w zaawansowane przestrzenne struktury przemysłowe [%] .................... 188
12.4. Udział w przeszłości lub obecnie samorządów gminnych
w procesie tworzeniu parków: przemysłowego, technologicznego,
naukowo-przemysłowego oraz innego rodzaju struktur klastrowych [%] ........................... 189
12.5. Zainteresowanie samorządów gminnych procesem przekształcenia istniejących
struktur przemysłowych na obszarze gminy w park ekoprzemysłowy [%] ......................... 189
12.6. Udział w przyszłości samorządów gminnych w procesie tworzenia parków
ekoprzemysłowych [%] ................................................................................................................................ 190
12.7. Bariery zidentyfikowane przez samorządy gminne w procesie tworzenia parków
ekoprzemysłowych w przyszłości [%] ................................................................................................... 191
13.1. Misja rozwoju województwa podkarpackiego ................................................................................... 203
13.2. Najlepsze i najgorsze regiony Unii Europejskiej w 2010 roku [% PKB] .................................. 221
13.3. PKB na mieszkańca w odniesieniu do średniej Wspólnoty Europejskiej
poszczególnych regionach Polski (stan na koniec 2010 roku) .................................................... 222
14.1. Czynniki determinujące rozwój gmin ..................................................................................................... 226
14.2. Przeszkody sprawnego funkcjonowania gminy ................................................................................. 229
14.3. Problemy gospodarcze występujące w gminach ............................................................................... 230
14.4. Najważniejsze dziedziny dla rozwoju gminy ...................................................................................... 232
14.5. Ocena poziomu zrównoważenia rozwoju gminy w aspekcie społecznym ............................. 232
14.6. Ocena poziomu zrównoważenia rozwoju gminy w aspekcie gospodarczym ........................ 233
14.7. Ocena poziomu zrównoważenia rozwoju gminy w aspekcie przyrodniczym ....................... 233
332
14.8. Grupy społeczne, które zaproszono by do współpracy
na rzecz zrównoważonego rozwoju gminy .......................................................................................... 234
16.1. Graficzne przedstawienie zależności modelowych (16.1)-(16.4) pomiędzy sprzedażą,
produkcją, kosztem jednostkowym i opłatą jednostkową za wodę wodociągową ............. 254
16.2. Proces tworzenia opłat jednostkowych; schemat ideowy z założonym konkretnym
kształtem linii F(x) .......................................................................................................................................... 255
18.1. Pogranicze polsko-białoruskie .................................................................................................................. 275
18.2. Stopa bezrobocia rejestrowanego w wybranych województwach Polski
w latach 2004-2009 [%] ............................................................................................................................... 276
18.3. Stopa bezrobocia rejestrowanego w wybranych obwodach Białorusi
w latach 2001-2008 [%] ............................................................................................................................... 277
18.4. Wartość nakładów inwestycyjnych w wybranych województwach Polski
w latach 2002-2009 [PLN] .......................................................................................................................... 279
19.1. Cele zrównoważonego rozwoju ................................................................................................................ 292
19.2. Hierarchia priorytetów w strategii przedsiębiorstwa..................................................................... 296
19.3. Uwarunkowania klimatu dla zrównoważonego rozwoju w przedsiębiorstwie ................... 302
19.4. Biznes w społeczeństwie i środowisku naturalnym......................................................................... 304
20.2. Model badawczy poziomu recepcji różnorodności w przedsiębiorstwie ............................... 311
20.3. Znajomość wyznań pracowników oraz różnic kulturowych
poszczególnych wyznań ............................................................................................................................... 312
20.4. Formalizacja w strukturze organizacyjnej różnorodności wyznaniowej................................ 313
20.5. Ocena potrzeby wiedzy na temat wartości kulturowych w przedsiębiorstwie .................... 313
20.6. Recepcja różnorodności wyznaniowej w przedsiębiorstwach .................................................... 315
333
N O T Y
O
A U T O R A C H
Bartoszczuk Paweł, dr inż.
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
Białek Natalia, mgr
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania
w Rzeszowie
Bołtromiuk Artur, dr
Uniwersytet w Białymstoku
Chętnik Ewa, mgr inż.
Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa
Czarnecki Adam, dr
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa
Polska Akademia Nauk
Dyhdalewicz Anna, dr
Politechnika Białostocka
Fazlagić Jan, dr hab., prof. UEP
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Gardocka-Jałowiec Anna, dr
Gontarska Marta, mgr
Uniwersytet Łódzki
Grażyna Łaska, dr hab.
Gutowska Justyna, mgr
Uniwersytet Jagielloński
Jankowska Emilia, studentka
Jemielniak Dariusz, dr hab., prof. ALK
Akademia Leona Koźminsnkiego
Juszczuk Joanna, studentka
Leśniak-Łebkowska Grażyna, dr hab.
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
Łazarz Dominik, mgr
w Rzeszowie
Mazur Barbara, dr
334
Nowak-Koprowicz Ewa, mgr
w Rzeszowie
Pawluśkiewicz Bogumiła, dr hab. inż.
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
w Warszawie
Piotrowska Ewa, mgr
Roszkowska Ewa, dr hab., prof. UwB
Skolik Sebastian, dr
Politechnika Częstochowska
Śleszyński Jerzy, dr hab., prof. UW
Uniwersytet Warszawski
Walenia Alina, dr inż.
Uniwersytet Rzeszowski
Warczewska Beata, dr inż.
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Żelezik Monika, dr inż.
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy
im. Jana Kochanowskiego w Kielcach

w kierunku zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy w polsce

Transkrypt

Podobne dokumenty

Grupowa Polityka Jakości, Bezpieczeństwa i

Grudzień 2013

Eko- dzielnica - Partnerstwo: Środowisko dla rozwoju