Publikacja darmowa

prof. dr hab. Roman A. Tokarczyk
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Główne normy amerykańskiego prawa własności
Prawa własności
Prawa własności (property, laws), stanowiące ważną gałąź
prawa prywatnego (prwate law), są zespołem norm prawnych wyrażających prawa właściciela do posiadania, przekazywania i zastawiania własności w sensie materialnym i niematerialnym. Prawo własności tworzy podstawę systemu społecznego opartego na
zasadach wolnego rynku. Piąta Poprawka do Konstytucji amerykańskiej podkreśla znaczenie własności dla ustroju społecznego.
Zakazuje pozbawiania właścicieli praw własnościowych bez właściwego procesu prawnego. Ustanawia obowiązek wypłacenia
właścicielowi rekompensaty po przejęciu jego własności na potrzeby publiczne. Aż do początków XX wieku własność w Stanach Zjednoczonych przybierała jedynie formę własności ziemi i
rzeczy materialnych z nią związanych, tworzących własność osobistą. Właściciel cieszył się niemal absolutnymi prawami. Nasze
stulecie, wraz z koncepcjami praw jednostki ludzkiej, przynosi
konflikty tych praw z prawem własności pojmowanym w sposób
absolutystyczny. Prawa jednostki, wspierane racjami społecznymi,
prowadzą do ograniczeń zakresów praw właściciela, a w konsekwencji źródeł jego bogactwa i statusu społecznego.
Owemu ograniczaniu zakresów prawa własności, szczególnie
niektórych nieruchomości, towarzyszy jednak pojawianie się nowych form własności osobistej, szczególnie w zakresie lokat kapitałowych (investments), papierów wartościowych (securities) i
możliwości nabywania udziałów i akcji (the right to purchase
19
REJENT Nr 7/8 - lipiec/sierpień 1995 r.
stock). Nowo ukształtowane prawa własności pozwalają określonej liczbie osób na uzyskiwanie statusu właściciela w określonym
przedziale czasu do tej samej własności. W Stanach Zjednoczonych
rozpowszechniły się prawa tego rodzaju do domów, kondominiów i
nawet luksusowych jachtów. Właściciele owych ograniczonych w
czasie praw (timeshiring rights) mogą nimi dysponować podobnie jak właściciele główni. Nadto, prawo amerykańskie uznaje
prawa własnościowe do wcześniej nie chronionych wartości niematerialnych. Z legalnego punktu widzenia własność nie ogranicza się więc do samych rzeczy, jest raczej określoną relacją między
właścicielem i tymi rzeczami. Prawa własności obowiązują w celu
zapewnienia właścicielowi możliwości nie zakłóconego korzystania z jego własności. Bez ochrony prawnej własność nie mogłaby
mieć tego znaczenia, jakie posiada.
Klasyfikacja własności
Klasyfikacja własności w prawie amerykańskim opiera się na
dwóch głównych kryteriach - sposobu przekazywania i formy.
Z uwagi na sposób przekazywania własności rozróżnia się własność nieruchomości {real property) i ruchomości, obejmujące głównie własność osobistą (personal property).
Nieruchomością jest ziemia i wszystko z nią sztucznie i naturalnie związane, łącznie z powietrzem ponad nią i minerałami pod
jej powierzchnią Do nieruchomości sztucznie powiązanych z ziemią
należą głównie przynależności (fixtures), jak np. domy i własność
osobista. Przy określaniu, czy własność osobista należy do przynależności brane są pod uwagę trzy czynniki: intencje właściciela nieruchomości ziemi, sposób powiązania jej z ziemią i zasady
korzystania z niej. Dla legalnego przekazania własności nieruchomości niezbędny jest formalny dokument zwany tytułem (deed) potwierdzony przez odpowiednie władze.
Własność osobista przybiera formy własności materialnej
(tangible property) i własności niematerialnej (intangible property). Nieruchomości i własność osobista materialna tworzą przedmiot nie wyodrębnionego w Stanach Zjednoczonych prawa rzeczowego. Własność osobista materialna, jak np. ubranie, samochód, książki,
20
Główne normy amerykańskiego prawa własności
jest dostępna percepcji zmysłowej, czemu też zawdzięcza swoją
nazwę. Własność osobista niematerialna, jak np. akcje giełdowe, prawa autorskie, znaki towarowe, walory bankowe wręcz przeciwnie —
nie jest dostępna percepcji zmysłowej. Sposoby przekazywania własności osobistej materialnej mogą być takie same jak przekazywania
własności nieruchomości albo mogą polegać na fizycznym przekazaniu rzeczy nowemu właścicielowi przez poprzedniego właściciela
po uzyskaniu przez niego odpowiedniej zapłaty. Przekazywanie własności osobistej niematerialnej przybiera najczęściej formy obiegu
odpowiednich dokumentów.
Własność osobista niematerialna znana jest niekiedy jako własność intelektualna (intellectual property). Powstaje ona głównie
dzięki wysiłkowi intelektualnemu, a nie wysiłkowi fizycznemu.
Najbardziej znanymi rodzajami własności intelektualnej są patenty (patents), tajemnice handlowe (trade secrets), znaki towarowe (trademarks) i prawa autorskie (copyrights).
Patenty wydawane są w Stanach Zjednoczonych przez Patent Office dla produktów oryginalnych, nowych, użytecznych i
nie oczywistych w sensie wyrażania twórczego pomysłu. Właścicielowi patentu przysługują w okresie 17 lat prawa do swobodnego
dysponowania w obrocie prawnym opatentowanym produktem lub
procesem na zasadzie monopolisty. Potwierdzeniem jego praw
własnościowych jest licencja (license), zwykle określająca honoraria autorskie od sprzedanej, opatentowanej jednostki. W okresie
ważności patentu jego naruszenie stwarza autorowi podstawę prawną do odszkodowania (np. wygrany proces Polaroid Corporation
z Eastman-Kodak Co.). Po upływie tego okresu opatentowany produkt staje się majątkiem publicznym.
Tajemnice handlowe (trade secrets) obejmują zasady o wymiernej wartości, procesy lub kompilacje informacji znanych tylko
autorowi. Dla rozciągnięcia ochrony prawnej na tajemnicę handlową niezbędne są dwa warunki. Pierwszy: musi być określona
informacja o wymiernej wartości, jak np. receptura, lista konsumentów, proces produkcyjny Oto np. „sekretne kolonialne ingrediencje" (the colonel's secret ingredients) używane przy preparowaniu kurczaków pieczonych na rożnie (Kentucky Fried Chicken),
uznawane są za informację o wymiernej wartości. Drugi: autor in-
21
REJENT Nr 7/8 - lipiec/sierpień 1995 r.
formacji musi wyrażać intencję obwarowania jej tajemnicą. Nie
obowiązują limity czasu ochrony prawnej tajemnicy handlowej.
Tak długo, jak długo informacja zachowuje wartość - obowiązuje jej ochrona prawna. (Szeroki rozgłos zyskał proces firmy amerykańskiej Du Pont z Co. Christhopher o naruszeniu tajemnicy
handlowej w zakresie fotografii przestrzennej).
Należy dokonać porównania patentów z tajemnicami handlowymi, ponieważ koegzystują one i konkurują ze sobą w Stanach
Zjednoczonych od ponad wieku w zakresie ochrony prawnej własności intelektualnej. Brak limitu czasu ochrony tajemnicy handlowej może ją czynić bardziej wartościową niż patent. Jednakże poleganie na ochronie tajemnicy handlowej jest bardziej ryzykowne
niż w przypadku patentu, gdyż zgodne z prawem jej odkrycie przez
kogoś innego kładzie kres ochronie. Tajemnice handlowe chronione
są przez prawodawstwo stanowe, podczas gdy patenty przez prawodawstwo federalne. Prawo regulujące tajemnice handlowe zachęca do konkurowania w zakresie pomysłowości. Stwarza szybsze i szersze możliwości ich praktycznego wykorzystywania, niż
bardziej sztywne prawo chroniące patenty.
Znak towarowy jest znakiem charakterystycznym, wyróżniającym określone dobra od dóbr z nimi konkurującymi, informującym od jakiej firmy pochodzą. Znakiem takim może być obrazek, rysunek, słowa lub ich połączenia. Szczególny wzór i układ
liter w słowie Coca-Cola jest znakiem towarowym tej korporacji.
Podobnie jak patenty, znaki towarowe są rejestrowane w specjalnym rejestrze federalnym, w oparciu o normy prawne zawarte w
Langham Act z 1946 r. Prawo federalne chroni przy pomocy Langharn Act cztery rodzaje znaków towarowych:
1 ) znaki identyfikacyjne określonych kompanii (np. Ford, Pepsi),
2) znaki identyfikacyjne określonych usług (np. hotelowych Holiday Inn, Hilton),
3) znaki zwane certyfikatami, potwierdzające standard określonych produktów i usług, najczęściej w formie pieczęci (np. pieczęć Good Housekeeping Seal ofApproval, American Meteorological
Service),
22
Główne normy amerykańskiego prawa własności
4) znaki używane przez stowarzyszenia dla identyfikacji wytworzonych przez nie produktów (np. produkty typu rzemiosła
artystycznego wytwarzane przez skautów zrzeszonych w Boy Scouts of America).
Tylko zarejestrowane znaki towarowe cieszą się ochroną prawną w okresie 20 lat, z możliwością jej przedłużenia na następny
taki sam okres. W Stanach Zjednoczonych termin LITE wykorzystany dla oznaczenia nisko kalorycznego piwa, zarejestrowany w
1967 roku jako znak towarowy, stał się przedmiotem licznych kontrowersji prawnych i sporów sądowych.
Prawa autorskie chronią oryginalne prace pisarzy (autorów),
kompozytorów i malarzy, którzy stworzyli dzieła o wartości artystycznej lub intelektualnej. Procedura rejestracyjna praw autorskich jest prostsza i szybsza niż patentów i znaków towarowych, jeśli opublikowana i rozprowadzana praca została zaopatrzona
słowem copyright, skrótem copr lub symbolem c, poprzedzonym rokiem i nazwiskiem posiadacza. Przy rejestrowaniu praw autorskich nie bada się oryginalności dzieła i konfliktów z tym związanych. Przeto posiadacz copyright może być narażony na spory
z innym posiadaczami copyright. Według Copyright Act z 1976 roku, ochrona prawna posiadacza copyright obejmuje okres do
końca życia twórcy dzieła plus 50 lat. W przypadku dzieł współautorskich brane jest pod uwagę życie najdłużej żyjącego współautora. Copyright chroni słowa, dźwięki lub kompozycje pisarzy
(autorów), kompozytorów i malarzy, ale nie wyrażone w nich
idee. Według fair use doctrine, dopuszczalne jest cytowanie książek
posiadających copyright przy pisaniu recenzji i omówień, przegrywanie melodii nadawanych przez radio i filmów emitowanych
przez telewizję dla własnego pożytku.
Przekazywanie własności osobistej
Przekazywanie własności osobistej (transfer of personal property) może być częściowe albo całkowite. To pierwsze przybiera
formę powiernictwa (bailments), to drugie - sprzedaży (sale), darowizny (gift), przekazywania po śmierci właściciela (transfer at
death).
23
REJENT Nr 7/8 - lipiec/sierpień 1995 r.
Powiernictwo ma miejsce wówczas, gdy właściciel przekazuje
jedynie posiadanie i opiekę nad własnością osobistą innej osobie
w określonym celu (np. zegarek jubilerowi w celu jego naprawy).
Sprzedaż jest najczęściej praktykowanym sposobem przekazywania tytułu własności osobistej. Regulacja prawna sprzedaży,
zawarta w art. 2 Uniform Commercial Code, obowiązuje w 49
stanach.
Darowizna jest sposobem przekazywania tytułu własności
osobistej. Z reguły dokonywana jest między osobami żyjącymi, co
podkreśla zwrot inter vivos gift. Dla ważności darowizny nie wymagane są specjalne formalności (np. wystarczy przekazać kluczyki do podarowanego auta).
Przekazywanie własności po śmierci właściciela oparte
jest na jego woli wyrażonej przed śmiercią (valid will), albo prawie
stanowym regulującymi zasady przekazywania spadku żyjącym
spadkobiercom (surviving heirs). Przekazywanie to tworzy instytucję prawa spadkowego, nie wyodrębnionego w prawie amerykańskim tak wyraźnie, jak w prawie kontynentu europejskiego.
Przekazywanie własności nieruchomości
Prawo amerykańskie aprobuje różne interesy związane z tą samą nieruchomością w tym samym czasie. Interesy te ujmowane
są w trzy grupy: posesoryjne (possessory interests), nieposesoryjne (nonpossessory interests) i niepodzielne (undiuided interests).
Interesy posesoryjne dotyczące nieruchomości ziemskich
określane są terminem estate dla oznaczenia ich rodzaju, ilości i
jakości. Prawa posesoryjne nieruchomości ziemskich obejmują:
prawa obowiązujące w ciągu życia (life estate), dzierżawę (leasehold estate) i dożywocie (dower interest).
W przypadku posesoryjnego prawa do własności nieruchomości, obowiązującego w ciągu życia, określona osoba może z niej
korzystać do końca swego życia (np. rodzice z własnego domu,
który po ich śmierci przejdzie na własność dzieci).
W przypadku dożywocia, interesy posesoryjne do własności
ziemi gwarantowane przez prawo przechodzą na współmałżonka, który przeżył, najczęściej owdowiałą żonę. W przypadku znacz-
24
Główne normy amerykańskiego prawa własności
nie rozpowszechnionego posesoryjnego prawa dzierżawy, osoba
zwana wydzierżawiającym (leaser, landlord) przekazuje posiadanie i kontrolę nad własnością na okres dzierżawy (lease, tenant). Długotrwałe dzierżawy (long-term leases), obowiązujące w
okresie 99 lat, są w Stanach Zjednoczonych typową formą dzierżawy nieruchomości. Interesy wydzierżawiającego określa prawo amerykańskie nazwą reuisionary interest, zaś interesy dzierżawcy nazwą leashold.
Jeśli umowa dzierżawy nie zakazuje, dzierżawca może przenieść dzierżawione interesy na własności na rzecz innej osoby
(an assignee), co kreuje umowę zwaną assignment. Owa wszakże
inna osoba nie zyskuje praw dzierżawcy wynikających z jego umowy z właścicielem. Dojrzałą prawnie formą takiego przenoszenia
prawa posesoryjnego jest poddzierżawa (sublease). W tym przypadku poddzierżawca (subtenant) związany jest umową jedynie
z dzierżawcą i nie otrzymuje pełni jego praw. Poddzierżawa różni się jednak od umowy zwanej assignment, ponieważ poddzierżawca zachowuje określone prawa. Prawa poddzierżawcy oparte są na
umowie poddzierżawy, a nie na prawach umowy dzierżawy.
Nieposesoryjne interesy dotyczące nieruchomości obejmują prawo ograniczonego ich używania, bez wyłączności posiadania. Przybierają formy serwitutów (easements), udogodnień (licensas) i zastawów (liens).
Serwituty są prawem stwarzającym możliwość ograniczonego korzystania z cudzej rzeczy (np. przejeżdżanie przez cudzą
posesję do własnej, nie mającej przejazdu).
Udogodnienia mają treść podobną do serwitutów, ale odznaczają się personalnym charakterem, przysługują określonej
osobie, a nie rzeczy, i są odwoływalne.
Zastawy są dość rozpowszechnioną formą zabezpieczenia
wierzytelności, zwłaszcza długu. Znane są różne rodzaje zastawów - umowne, testamentowe i hipoteczne (mortgage). W prawie
amerykańskim prawo zastawu reguluje art. 9 Uniform Civil Codę.
Trzecia kategoria interesów niepodzielnych na własności
nieruchomości obejmuje wspólne interesy kilku stron przez nie
określone lub narzucone przez prawo. Należą do niej: współwłas-
25
REJENT Nr 7/8 - lipiec/sierpień 1995 r.
ność {co-ownership), wspólna własność (community property ownership), kondominium (condominium) i własność spółdzielcza (cooperative ownership).
Istota współwłasności polega na własności tej samej rzeczy
należącej do kilku podmiotów. Żaden ze współwłaścicieli (co-owners) nie ma prawa do fizycznej części współwłasności, lecz jej
części idealnej mierzonej w ułamkowych udziałach (co-ownership
in fractional parts). Współwłaściciel może rozporządzać samodzielnie własnym udziałem, czerpać pożytki i dochody zależnie od
jego wielkości, jak też ponosić na tej samej zasadzie odpowiednie
wydatki. Poza współwłasnością ułamkową prawo amerykańskie
zna również współwłasność łączną (joint co-ownership), wynikającą ze stosunku osobistego współwłaścicieli, np. małżeńskiego
ustroju majątkowego, trwającą w okresie małżeństwa. Współwłasność może stanowić podstawę dla współdzierżawy (tenancy in
common) zarówno w sensie współdzierżawy w ułamkowych udziałach (tenancy in common), jak i współdzierżawy łącznej (joint tenancy).
Wspólna własność w prawie amerykańskim jest odpowiednikiem europejskiej instytucji wspólnoty majątkowej małżonków. W kilku stanach na południowym zachodzie kraju prawo
uznaje małżonków za współwłaścicieli własności uzyskanej w
okresie trwania ich małżeństwa, z wyjątkiem osobistych prezentów, darowizn, spadków i własności sprzed zawarcia małżeństwa.
Kondominium ma miejsce wówczas, gdy kilka osób pragnie
dzielić prawa do nieruchomości przy zachowywaniu własnej przestrzeni życiowej (np. każdy właściciel kondominium posiada własne mieszkanie w domu i zgadza się dzielić koszta całości utrzymania domu).
Własność spółdzielcza dotyczy zwykle wspólnych budynków
mieszkalnych. Lokatorzy wykupują jedno mieszkanie i wydzierżawiają jego część. W wielu spółdzielniach wymaga to zgody pozostałych lokatorów wspólnego budynku, podobnie przy sprzedaży.
26
Główne normy amerykańskiego prawa własności
Sprzedaż nieruchomości
Przekazanie na zasadzie umowy sprzedaży (sale) jest najpowszechniejszym i najważniejszym sposobem uzyskania tytułu
własności nieruchomości. W Stanach Zjednoczonych sprzedawca
(seller) zwykle korzysta z pomocy pośrednika (real estate broker).
Umowa sprzedaży nieruchomości przygotowywana bywa według
jednego z dwóch sposobów: dokumentu, wzorca umowy - kupna
(purchase agreement) lub oferty kupna (offer to purchase). Są to
zwykle standardowe druki, które po odpowiednim wypełnieniu i
podpisaniu przez kupującego, po akceptacji i podpisaniu przez
sprzedawcę, stają się umową kupna-sprzedaży. Dla ochrony prawnej tego rodzaju umowy niezbędna jest jej forma pisemna określająca szczegółowo cenę, tytuł własności, terminy zapłaty i przekazania własności. Zawarcie umowy kupna-sprzedaży nieruchomości
poprzedzane jest negocjacjami kontrahentów. Po zawarciu umowy należy dopełnić ją czynnościami wymaganymi przez lokalne
przepisy prawne, zależnie od zakresu obciążenia własności prawami osób trzecich, prawem podatkowym etc.
Prawna kontrola nieruchomości
Najbardziej surowa, prawna kontrola nieruchomości polega na określaniu, kto może być właścicielem. W Stanach Zjednoczonych kontrola taka nie jest znana, w przeciwieństwie np. do
Meksyku. W Stanach Zjednoczonych prawo stanowe zakazuje z reguły czerpania kopalin z własnej nieruchomości, mimo że dopuszcza je jako własność osobistą. Większość norm prawnych kontrolujących nieruchomości zawarta jest w prawie deliktowym (tort)
i regulacjach lokalnych. Prawo odszkodowawcze (nuisance laws)
gwarantuje wyrównywanie szkód spowodowanych przez niewłaściwe korzystanie z własności przez osoby trzecie. Zarządzenia
strefowe (zoning ordinances) i regulacje rozwoju przestrzennego
(development regulations) ograniczają możliwość wznoszenia niektórych rodzajów budynków i aktywności właściciela nieruchomości dla dobra lokalnej społeczności. Prywatne restrykcje (private
27
REJENT Nr 7/8 - lipiec/sierpień 1995 r.
restrictions) dotyczące nieruchomości, jakkolwiek nie wspierane
przez prawo, mogą być przez nie chronione, gdy są rozsądne i służą
dobru innych właścicieli. Wreszcie własność może być przejęta
przez władze państwowe na mocy ich szczególnego prawa (eminent domaiń), jeśli jest niezbędna dla celów publicznych, a właściciel otrzymał odpowiednią rekompensatę.
Prawa odszkodowawcze zakazują korzystania z nieruchomości w sposób przynoszący szkody innym. Szkoda prywatna (a
private nuisance) ma miejsce wówczas, gdy korzystanie z własności przez jednego właściciela łączy się ze szkodą innego właściciela. Szkoda publiczna (public nuispnce) polega na działaniach
dotyczących szerszej grupy ludzi.
Zarządzenia strefowe są wyrazem władzy policyjnej (police
power), która przysługuje władzom lokalnym. Przy pomocy nakładania rozsądnych regulacji władze te stoją na straży zdrowia, bezpieczeństwa, moralności i ogólnego dobrobytu lokalnej społeczności.
Regulacje rozwoju przestrzennego odnoszą się głównie
do wolnych, nie zabudowanych parcel i działek. Jeśli regulacje takie nabierają charakteru kompleksowego, zwane są regulacjami
planowania przestrzennego (planned unit developments, puds).
Prywatne restrykcje ograniczające korzystanie z nieruchomości zwane są restrykcjami - porozumieniami (restrictwe covenant). Są z reguły opisane w tytule własności nieruchomości i podążają za nią w sensie ich niezmienności, nawet po jej sprzedaży (run
with the land).
Przejęcie własności przez władze publiczne może legalnie
nastąpić po spełnieniu czterech warunków:
1) przejęcia na cele publiczne,
2) dania właścicielowi odpowiedniej rekompensaty,
3) nie skorzystania przez właściciela z właściwego procesu
sądowego,
4) za takie przejęcie uważane jest również nałożenie na własność poważnych ograniczeń.
28
Główne normy amerykańskiego prawa własności
Wybrana literatura
Bade E.E., Real Property and Conueyancing, Mineola, N.Y.
1954.
Blaustein A. P., R.A. Gorman, Intellectual Property, Mineola,
N.Y. 1971.
Bugbee B.W., Genesis of American Patent and Coryright Law,
1967.
Casner A.J. (ed.), American Law of Property, 7 volumes, 1952.
Cribbet J.E., W.P. Fritz, C.W. Johnson, Property, Mineola, N.Y.
1972.
Cross RB., Federal Environmental Regulation ofReal Estate,
Boston 1993.
Dukeminier J. and J.E. Krier, Property, 1988.
Epstein R., Takings: Privare Property and the Power of Eminent Domain, Chicago 1985.
Foote C., R.J.Levy, F.E.A. Sander, Cases and Materials on
Family Law, 1985.
Fraser E., Ch.W. Talntor, Personal Property, Mineola, N.Y.
1954.
Fraser E., Real Property, Mineola, N.Y 1954.
Gates P., History of Public Law Deuelopment, 1968.
Goldstein E.E., Patent, Trademark and Copyrigt Law, Mineola, N.Y. 1959.
Horwitz H.J., The Transformation of American Law, vol. I
1780-1860, vol. II 1870-1960, New York, Oxford 1992.
Ignatowicz J., Prawo rodzinne, Warszawa 1987.
Ignatowicz J., Prawo rzeczowe, Warszawa 1994.
Koplan B., R.S. Brown Jr., Copyright, Mineola, N.Y. 1974.
Krasnowiecki J., Ownership and Deuelopment of Land, Mineola, N.Y. 1965.
Łętowska E., Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1993.
McGinn J.C., Personal Law, Englewood Cliffs, N.J. 1982.
Miętus N.J., Personal Law, Chicago 1981.
Nedelsky J., Priuate Property and the Limits of American Constitutionalism, Chicago 1990.
29
REJENT Nr 7/8 - lipiec/sierpień 1995 r.
Property Law, New York 1992.
Property Law: Cases, Materials and Problems, St. Paul, Minn.
1992.
Rabin E.H., Problems in Real Property, Mineola, N.Y. 1969.
Rabin E.H., Fundamentals of Modern Real Property, Mineola, N.Y. 1974.
Radwański Z., Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa 1993.
Rheinstein M., M.A. Gleedon, Descendents Estates, Mineola,
N.Y. 1971.
Rothenberg R.D., Personal Law, New York 1986.
Sackville R., Property Law: Cases and Materials, Sydney
1991.
Shaffer T.L., K.A. Mooney, The Planning and Drafting of
Wills and Trusts, 1991.
Singer J.W., Property Law. Rules, Policies and Practices, Boston 1993.
Skolfield S.K., Personal Property, Mineola, N.Y. 1953.
Stelmachowski A., Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984.
System prawa cywilnego. Prawo własności i inne prawa rzeczowe, red. J. Ignatowicz, Ossolineum 1977
Weaver J.H., The Compact Guide to Property Law: A Cwilized Approach to the Law, St. Paul, Minn. 1992.
Weisberg K., Women and the Law: The Social Historical Perspective, 1982.
Winiarz J., Prawo rodzinne, Warszawa 1993.
Wolter A., Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa
1986.
30