Wschodnioznawstwo 2013 pobierz

Transkrypt

Wschodnioznawstwo
2013
Wschodnioznawstwo
2013
Wrocław 2013
Rada Naukowa
dr hab. Jerzy Juchnowski, prof. UWr
dziekan Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego
dr Józef Szymeczek
prezes Kongresu Polaków w Republice Czeskiej
dr Anatol Wialiki
docent Wydziału Historii Białoruskiego Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego
im. Maksima Tanka w Mińsku
Redakcja
dr hab. Zdzisław J. Winnicki, prof. UWr – redaktor naczelny
dr Tomasz Szyszlak – sekretarz redakcji
Recenzenci
prof. dr hab. Iwona Kabzińska
Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie
dr Petr Slováček
Instytut Studiów Środkowoeuropejskich Uniwersytetu Śląskiego w Opavie
dr hab. Natalya Yakovenko, prof. NUK im. T. Szewczenki
Instytut Stosunków Międzynarodowych Narodowego Uniwersytetu Kijowskiego
im. Tarasa Szewczenki
ISSN 2082-7695
Redakcja deklaruje, że podstawową wersją czasopisma jest jego wersja drukowana
Czasopismo indeksowane na Index Copernicus Journals Master List
© Copyright by Instytut Studiów Międzynarodowych Wydziału Nauk Społecznych
Uniwersytetu Wrocławskiego
DTP: Agnieszka Lachowicz
Oficyna Wydawnicza Arboretum
ul. Witosa 16, 51-507 Wrocław
tel./fax 071 344 06 63
e-mail: [email protected]
Spis treści
RELACJE MIĘDZYPAŃSTWOWE W REGIONIE
Владимир Головченко
У истоков формирования новейших украинско-польских
межгосударственных отношений . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Андрей Владимирович Русакович
Участие Беларуси в реализации договоренностей
об окончательном урегулировании
в отношении Германии в 1990-1994 гг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Joanna Kapłońska
Współczesne relacje polsko-tureckie. Zarys problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Irina Theshelashvili
The role of the Channel PIK in highlighting Russian-Georgian relations . . . . 45
Ольга Федоровна Малашенкова
Развитие экономического сотрудничества Республики Беларусь
с Республикой Польша на современном этапе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Adam Banaszkiewicz
Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe zawarte przez Polskę
z Republiką Litewską w latach 1991-2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
MIĘDZY ETNICZNOŚCIĄ A POLITYKĄ
Katarzyna Osuchowska
Relacje hindusko-muzułmańskie w wielokulturowym społeczeństwie
indyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Paweł Sobik
Udział partii politycznych mniejszości węgierskich w państwach
Europy Środkowej i Wschodniej w wyborach w latach 2011-2012 . . . . . . . . . . 117
Anna Jagiełło-Szostak
Yugoslavs – vanished national group? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
6
Spis treści
Сергей Мисецкий
Казахстанская модель национальной политики . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Zdzisław J. Winnicki
„Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne” wobec polskiego
odrodzenia narodowego w Białoruskiej SSR / Republice Białoruś. Uwagi . . 159
STUDIA NAD BEZPIECZEŃSTWEM
Jarosław Jarząbek
Siły zbrojne Syryjskiej Republiki Arabskiej w kontekście trwającej
wojny domowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Adam Pawłowski
„Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację
Federacji Rosyjskiej oraz obszaru czarnomorsko-kaspijskiego . . . . . . . . . . . . . 199
Bogusław Olszewski
Geneza przestępczości zorganizowanej
w Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
STUDIA NAD GEOPOLITYKĄ
Николай Саввич Дорошко
Республика Узбекистан на геополитической карте мира . . . . . . . . . . . . . . . 235
Karol Chwedczuk-Szulc
Geopolitical situation in the Middle East in the face of revolts . . . . . . . . . . . . . 245
Natalya A. Vasilyeva, Maria L. Lagutina
The Eurasian idea from the modern political perspective . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
VARIA
Helena Giebień
Organizacje pozarządowe (NGOs) w Republice Białoruś.
Zarys problematyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Уладзімір Е. Снапкоўскі
Развіццё ўзаемаадносін Беларусь
– Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Ihor Rafalskyj
Integracja europejska i samostanowienie narodowe
w powojennej Europie. Ukraiński punkt widzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Spis treści
7
DOKUMENTY ŹRÓDŁOWE WRAZ Z OMÓWIENIEM
Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin
Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką.
Przypadek wsi Dorguń w gminie Sopoćkinie w rejonie grodzieńskim
na tle ówczesnych stosunków władzy sowieckiej
wobec Polaków na Białorusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
RECENZJE I ARTYKUŁY RECENZYJNE
Zdzisław Julian Winnicki, Ideologia państwowa Republiki Białoruś
– teoria i praktyka projektu. Analiza politologiczna,
Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2013, ss. 504
(Grzegorz Tokarz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Tomasz Szyszlak, Lwowskie sacrum, kijowskie profanum.
Grekokatolicyzm w ukraińskiej przestrzeni publicznej od pierestrojki
do pomarańczowej rewolucji, Polskie Towarzystwo Religioznawcze,
Warszawa 2012, ss. 346 (Grzegorz Tokarz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
Walenty Baluk, Koalicje gabinetowe na Ukrainie w latach 2002-2012,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej,
Lublin 2012, ss. 303 (Larysa Leszczenko) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Magdalena Rekść, Mity narodowe i ich rola w kreowaniu polityki
na przykładzie państw byłej Jugosławii, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2013, ss. 416 (Yuliya Lesyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
Rosyjskie siły zbrojne. Aspekty wewnętrzne i kontekst polski,
Anna Jach (red.), Księgarnia Akademicka, Kraków 2013, ss. 222
(Angelika Wróblewska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Raul Andrzej Kosta, Konflikty – kolonializm – fundamentalizm
w przestrzeni bliskowschodniej, Europejskie Centrum Edukacyjne,
Toruń 2013, ss. 186 (Teresa Marcinów) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Kronika naukowa Zakładu Badań Wschodnich za rok akademicki
2012/2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
Informacje dla autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
Formularz recenzyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Podyplomowe Studia Wschodnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387
RELACJE MIĘDZYPAŃSTWOWE
W REGIONIE
У истоков формирования
новейших украинско-польских
межгосударственных отношений
Проблема формирования равноправных и дружественных межгосударственных отношений двух великих славянских народов возникла сразу же
после победы Февральской революции 1917 г. в России и создания Украинской Центральной рады. Уже на последнем заседании Национального конгресса в Киеве 8 IV 1917 г. было принято протестную резолюцию в отношении „претензий на земли непольские, заявленные временным Польским
государственным советом в декларации на призыв Временного правительства российского к соединению польского народа со свободным Российским государством”1.
Речь шла о сформированном немецкой оккупационной властью 6 XII
1916 г. варшавском Временном государственном совете (Rada Stanu) и воззвании Временного правительства от 16 III 1917 г. „О восстановлении независимости Польского государства, созданного из всех земель, заселённых
преимущественно польским народом”, которое должно быть связано с Россией „свободным военным союзом”. А под „землями непольскими” в резолюции Национального конгресса подразумевалась Холмская губерния,
созданная в соответствии с законом Государственной Думы Российской
губернии от 23 VI 1912 г. из восточных уездов Люблинской и Седлецкой
губерний Царства Польского.
Ради объективности следует всё же отметить, что в отдельных центральных и западных уездах Холмской губернии польское население, несомненно, преобладало над украинским, к тому же во время своего отступления
летом 1915 г. российская армия осуществила принудительную эвакуацию
украинского населения на восток, вследствие чего на Холмщине осталось
лишь около 30 тыс. этнических украинцев. Необходимо также учитывать
тот факт, что практически все польские национальные партии (за исключе1
Українська Центральна Рада. Документи і матеріали. Т. 1: 4 березня – 9 грудня 1917 р.,
(упоряд.) В. Ф. Верстюк, Kиїв 1996, s. 61.
12
нием полиэтнической Социал-Демократии Королевства Польского и Литвы) с момента своего создание занимали устойчивые „самостийницкие”
позиции в национально-государственном вопросе.
И всё же представитель польской национальной демократии на Съезде
народов России в Киеве 8–15 IX 1917 г. Ромуальд Кнолль тогда убеждал присутствующих, что „самостоятельное Польское государство не будет посягать на соседское добро, а будет жить в добром согласии и братстве со своими соседями… Где бы ни жили поляки посреди другого народа, они всегда
будут заботиться о благосостоянии этого края и поддерживать справедливую борьбу того народа, который в большинстве живёт в данном крае”.
А Конрад Лукашевич от имени киевской группы Польской социалистической партии (ППС) провозгласил единение с „революционным движением
украинской демократии – поскольку украинская демократия будущую федеративную связь с Россией базирует на государственности Украины”2.
Однако проблема национально-государственной принадлежности
Холмщины и Подляшья быстро стала камнем преткновения в налаживании двусторонних отношений между странами, которые объективно были
призваны выступить гарантами невозможности возрождения „единой
и неделимой” Российской империи в каком-либо виде. 14 XI 1917 г. Малая
Рада приняла протест в отношении намерений Берлина и Вены присоединить Холмщину, Подляшье и оккупированную ими часть Волыни к провозглашённому 5 XI 1916 г. Польскому государству. Тогда же было решено
„использовать все средства к тому, чтобы населению австрийской Украины дано было фактическую возможность свободно выразить своё желание
в отношении дальнейшего своего политического существования”3.
Немало беспокойства для Центральной Рады создали также 2-й и 3-й
польские добровольческие корпуса генералов Осинского и Михаэльса, что
с согласия военного министра Украинской Народной Республики (УНР)
Александра Жуковского в конце марта 1918 г. были передислоцированы
на Подолье. Но в виду столкновений с местным украинским населением А. Жуковский и министр внутренних дел УНР Михаил Ткаченко уже
19 апреля представили на рассмотрение правительства вопрос о „полном
разоружении польских легионов”.
Вице-министр иностранных дел УНР по польским делам Валериан Рудницкий (одновременно он представлял польских национальных демократов в Малой Раде) в своих объяснениях сослался на то, что „в формировании некоторых партизанских подразделений принимали участие польские
помещики для защиты своих классовых интересов. Эти подразделения не
2
3
„Нова Рада”, 17 IX 1917.
„Нова Рада”, 16 XI 1917.
У истоков формирования новейших украинско-польских…
13
имеют ничего общего с идеей обороны Польской державы, и за их поступки
не может отвечать ни польское войско, ни вообще польское население”4. Но
на запрос прокурора винницкого окружного суда к подольскому губернскому комиссару в отношении статуса польских войск в УНР последний,
тем не менее, ответил, что они „придерживаются нейтралитета и остаются
на территории до того времени, когда будет возможность уйти в Польщу,
или Украинское правительство, исходя из политических причин, предложит освобождение своей территории”5.
Между тем, наличие серьёзных австрийско-немецко-польских противоречий на завершающем этапе Первой мировой войны позволяло Киеву рассчитывать на позитивное для них решение вопросов, касающихся спорных
украинско-польских территорий – Холмщины и Подляшья. Более того, общая военно-дипломатическая обстановка в Центрально-Восточной Европе была сопутствующей украинцам, не обещая в ближайшей перспективе
ничего хорошего для польской государственности. Поэтому в целом закономерной стала определённая статьёй 2-й Брестского мирного договора от
27 I (9 II) 1918 р. северо-западная линия государственной границы УНР:
Билограй – Шебрешин – Красностав – Пугачив – Радин – Междуречье –
Сарнаки – Мельник – Высоко-Литовск – Каменец-Подольск – Пружаны –
Выгоновское озеро.
Лидер „Польского кола” в австро-венгерском парламенте барон Герц сразу же выдвинул претензии ещё не существующего Польского государства на
всю Холмщину и Подляшье вплоть до Западного Буга и высказался за решение всех спорных вопросов между украинцами и поляками путём двусторонних переговоров без участия третьих сторон6. Именно под давлением
спровоцированных поляками правительственных кругов Австро-Венгрии
и Германии глава делегации УНР на завершающем этапе Брестских мирных
переговоров – Александр Севрюк вынужден был подписать 4 III 1918 г. заявление, которое по-новому интерпретировало договор в вопросе определения украинской границы на Холмщине и Подляшье. В нём говорилось
о прохождении границы восточнее вышеуказанной линии и о принципах
комплектации на паритетной основе согласительной комиссии в составе
представителей Германии, Австро-Венгрии, УНР и Польского королевства7.
4
5
6
7
Журналы заседаний Совета Министров Украинской Державы (10 I – 11 XII 1918 р.), [w:]
Центральный государственный архив высших органов власти и управления Украины
в Киеве (далее: ЦГАВО Украины), ф. 1064, оп. 1, д. 4, л. 85.
І. За-вич, Чужоземні військові формування в українській державі, [w:] Історичний
календар-альманах „Червоної калини” на 1939 р., Львів 1938, s. 94.
„Вістник політики, літератури і життя” 1918, № 8, s. 11.
Д. Дорошенко, Історія України 1917–1923 рр. Т. 2: Українська Гетьманська Держава
1918 р., Ужгород 1930, s. 224.
14
Как вспоминал украинский историк, государственный и общественный
деятель Дмитрий Дорошенко,
ещё правительство Центральной Рады назначило на Холмщину и Подляшье краевым комиссаром известного украинского деятеля Александра
Скорописа-Йолтуховского. Он остался на своей должности и при гетманском правительстве, как краевой староста. Скоропис-Йолтуховский поселился со своими чиновниками среди опустошённого края, в Бресте… Немцы
допустили его к управлению, ограничив, однако, его компетенцию вопросами экономической помощи населению и культурно-просветительскими.
Австрийская власть не только не допустила его к администрированию, но
и дала полякам все возможности поспешно полонизировать край, свозить
туда польских колонистов, уничтожать украинские школы, церкви и вообще
все признаки украинской жизни8.
И всё же, в остаточном варианте Брестская региональная подсистема
международных отношений юридически признавала пребывание большей
части Холмщины и Подляшья в составе Украинского государства, оставляя
окончательную демаркацию польско-украинской границы на рассмотрение
смешанной комиссии. Однако, Австро-Венгрия, так и не ратифицировав
мирный договор с УНР, осталась при особом мнении. Фактически большая
часть Холмщины, что вошла в австрийскую зону оккупации, оказалась под
управлением польской администрации, которая пользовалась поддержкой
Вены и подчинялась Регентскому совету в Варшаве. Он был создан Берлином
и Веной в сентябре 1917 г. и возглавлялся князем Янушем Радзивиллом, через месяц совет сформировал правительство Януша Кухарского, чьи полномочия практически распространялись лишь на просвещение и правосудие.
Германия же, исходя из собственных геополитических интересов, пыталась не допустить чрезмерного усиления польского элемента на оккупированных территориях. Усматривая в независимой Украине противовес российскому и польскому влиянию в Центрально-Восточной Европе,
кайзеровское внешнеполитическое ведомство поддержало Киев в вопросе
делимитации границы в украинско-польском конфликте. На все просьбы
официальной Вены общими усилиями осуществить давление на Украинскую Державу гетмана Павла Скоропадского, чтобы добиться её согласия
на изменение будущей украинско-польской границы, определённой Брестским мирным договором, Германия давала негативный ответ.
В то же время австро-венгерская дипломатия не прекращала попыток
повлиять на украинский МИД, неоднократно направляя меморандумы
8
Idem, Мої спомини про недавнє-минуле (1914–1920): В 4 ч. Галицька руїна. Доба
Центральної Ради. Доба Гетьманщини. Доба Директорії, Мюнхен 1969, s. 303.
15
и ноты с предложениями провести украинско-польскую границу по Западному Бугу. Но каждый раз такие шаги натыкались на твёрдую позицию
украинской стороны, которая, ощущая поддержку Германии, старалась всеми средствами добиться ратификации Веной Брестского мирного договора.
12 VI 1918 р. временный поверенный Украинской Державы в Вене Андрей
Яковлив вручил министру иностранных дел Австро-Венгрии графу Буриану ноту по вопросу государственной принадлежности Холмщины и Подляшья. В тот же день этот документ получил австро-венгерский посол в Киеве граф Иоганн Форгач.
В ноте говорилось о проведении в начале апреля в ряде уездов Холмской
губернии выборов в Регентский совет и расширение его судебных полномочий на Билограйский, Грубешовский, Замостский и Томашовский уезды.
„Имеются сведения, – указывалось в ноте, – что австро-венгерские власти, выдавая паспорта жителям Холмщины, определяют государственную
принадлежность этих жителей, как подданных Польши. Наконец, жителей
Холмщины, вывезенных по время войны из края, до сего времени не возвращено домой, а на их место польские чиновники переселяют население
польской национальности”. МИД Украинской Державы ожидал, что Вена
„немедленно сделает решительные шаги для того, чтобы было отброшено
и отменено всё то, что внедрено Польшей на территории Холмщины”9.
Граф Буриан посоветовал Форгачу оставить украинскую ноту без ответа и вообще какое-то время не касаться проблемы Холмщины и Подляшья ввиду проукраинской позиции Берлина. Во время визита в Германию
в августе 1918 г. Премьер-министр Украинской Державы Фёдор Лизогуб
добился от кайзеровского правительства официальной поддержки Киева
в его территориальных конфликтах с соседями. Твёрдая позиция Киева
в отстаивании условий Брестского мирного договора в отношении северозападных границ Украинской Державы вынудила Регентский совет инициировать установление двусторонних дипломатических отношений. В начале октября 1918 р. в Киев прибыл его представитель в ранге чрезвычайного
и полномочного министра – Станислав Ванькович. 7 X он представил украинскому МИД список членов польского посольства: Богдан Кутиловский
(советник), Эдмунд Соболевский (1-й секретарь) и Чеслав Пружинский
(2-й секретарь). 27 XI к ним присоединился консульский советник при посольстве Пётр-Земовит Марианн Хойновский. Военным атташе Польского
государства в Киеве стал майор Клесберг, его заместителем – капитан Зиховский, а руководителем реэмиграционного отдела – Роман Бнинский10.
9
10
Idem, Історія України…, s. 225-226.
реписка по дипломатическим сношениям с Польшей. Часть 5. О назначении представителей Польши в Украину и их документы, ноты протеста польского посла против
нарушення прав поляков и т.д., [w:] ЦГАВО Украины, ф. 3766, оп. 1, д. 137, л. 1-15.
Пе
16
Совет Министров Украинской Державы, со своей стороны, принял постановление о создании с 20 X 1918 г. дипломатического представительства
в Варшаве, которое было отнесено ко 2-му разряду посольств, и ассигновала на его содержание до конца года 31 222 карбованца. Гетман П. Скоропадский утвердил правительственное постановление 14 X 1918 г., а главой дипломатической миссии в Варшаву было назначено выходца из Холмщины,
члена Совета МИД Александра Карпинского. Внушительный послужной
список посла (до работы в МИД он зимой 1917 – весной 1918 гг. был заместителем генерального секретаря внутренних дел УНР) должен был засвидетельствовать дружественное и уважительное отношение Украинской
Державы к возрождённой Речи Посполитой.
26 XI 1918 г. украинский МИД назначил Сергея Нилуса вице-консулом
в Лодзи с поручением защищать интересы украинских граждан в городе
и его окрестностях, а вскоре министр иностранных дел Украинской Державы Георгий Афанасьев обязал С. Нилуса временно исполнять обязанности
генерального консула в Варшаве. С. Ванькович, в свою очередь, 2 XII 1918 г.
обратился в МИД Украинской Державы с просьбой разрешить открытие
польского генерального консульства в Киеве и консульских учреждений
в Елизаветграде, Одессе и Харькове. Г. Афанасьев не возражал, однако
успешное развитие антигетманского восстания под руководством Директории сделало невозможной практическую реализацию этого ходатайства. По
этой же причине А. Карпинский так и не смог выехать из Киева в Варшаву.
С. Ванькович всё же успел вручить гетману П. Скоропадскому верительную грамоту, подписанную 26 X 1918 г. в варшавском Королевском замке
членами Регентского совета Александром Каховским, Збигневом Любомирским, Юзефом Островским и Янушем Радзивиллом. Главное внимание
польский посол сконцентрировал на урегулировании проблем польских
беженцев и военных формирований на территории Украинской Державы.
Уже 21 XI 1918 г. украинское правительство под председательствованием
министра финансов Антона Ржепецкого рассмотрел просьбу С. Ваньковича
относительно ассигнования 1,5 млн. карб. для помощи польским беженцам.
После выяснения условий, на которых эта помощь могла быть предоставлена, 25 XI Совет Министров постановил „выделить в распоряжение министра финансов 1 млн. карб. для выдачи беспроцентной ссуды чрезвычайному посланнику”11.
По согласованию с правительством Украинской Державы поляков, которые выразили желание переселиться на историческую родину, освободили
от службы в формирующейся армии гетмана П. Скоропадского. В отноше11
Протоколы заседаний Совета Министров Украинской Державы (2 V – 13 XII 1918 г.),
[w:] ЦГАВО Украины, ф. 3766, оп. 3, д. 8, л. 60, 68.
17
нии же тех польских военных формирований, что создавались на Волыни,
а также передислоцировались на родину из Николаева и Новороссийска,
Совет Министров на заседании 3 XII 1918 г. под председательством Сергея
Гербеля уполномочил МИД и начальника генерального штаба украинской
армии разработать со С. Ваньковичем соглашение, которое предусматривало бы их обеспечение обмундированием и снаряжением от украинского
правительства12.
Таким образом, гетманское правительство вполне сознательно шло навстречу восстанавливаемой польской государственности, способствуя
формированию атрибутов её суверенитета с точки зрения международного
права, рассчитывая на компромиссную и конструктивную позицию официальной Варшавы в решении максимально сложной и деликатной проблемы демаркации межгосударственной границы. В то же время Киев засвидетельствовал твёрдость своей политической позиции, когда речь шла
о защите национально-государственных интересов Украины и её юридического статуса как самостоятельного субъекта международных отношений.
Summary
Volodymyr Holovchenko
The origins of the contemporary Ukrainian-Polish interstate relations
The article spotlights first steps of the Polish-Ukrainian interstate relations at the
final period of the First World War, as they firstly invested in a model of modern
international relationship with all appropriate attributes of relatively equal subjects of international law. Then for a number of ideological and foreign policy
reasons they formed two different models of intergovernmental Ukrainian-Polish
relations: the Western Ukraine has worked out a populist, ethnic model of bilateral relations that could not develop into statehood, while the East Ukraine
turned to more interstate one. From geopolitical and military-strategic point of
view the Ukrainian Peoples Republic objectively was interested in establishing
alliance with Second Polish Commonwealth. Left is one on one in the confrontation with the Bolshevik and „white” Russia, the Ukrainian Peoples Republic had
little chance of survival.
12
Переписка по дипломатическим сношениям с Польшей. Часть 6-7. Об экономических
и почтовых сношениях с Польшей, по делам отдельных украинских и польских граждан
и т.д., [w:] ЦГАВО України, ф. 3766, оп. 1, д. 138, л. 30.
18
Volodymyr Ivanovich Holovchenko – dr hab. nauk politycznych, profesor w Instytucie Stosunków Międzynarodowych Narodowego Uniwersytetu Kijowskiego
im. Tarasa Szewczenki
Участие Беларуси в реализации договоренностей
об окончательном урегулировании
в отношении Германии в 1990-1994 гг.
Объединение Германии являлось значимым событием конца ХХ века и знаменовало собой важный рубеж в процессе распада биполярной системы
международных отношений, прекращения существования мировой социалистической системы, окончания „холодной войны”. Договор об окончательном урегулировании в отношении Германии, подписанный в сентябре 1990 г. представителями ГДР, ФРГ, Великобритании, России, США
и Франции, восстановил единое германское государство, которое обладало
полным суверенитетом в области внутренней и внешней политики. В частности, договор предусматривал прекращение ответственности Великобритании, России, США и Франции в отношении Берлина и Германии в целом;
определял вывод советских войск с территории бывшей ГДР; вводил запрет на размещение войск иностранных государств и ядерного оружия на
территории объединенной Германии. В ряде исследований это соглашение
определяется как мирный договор, который окончательно завершил Вторую мировую войну. Вместе с тем российские исследователи отмечают, что
данный договор „не был полноценным мирным договором между Германией и державами-победительницами во Второй мировой войне (формально
этот договор не заключен до сих пор)”1.
Объединение Германии ускорило образование Европейского союза
и стало первым этапом продвижения НАТО на Восток. Создание единого
германского государства на условиях, предложенных руководством ФРГ, коренным образом повлияло на положение СССР в системе международной
и региональной безопасности. Внешнеполитические аспекты объединения
Германии включали в себя в том числе и такие важные для СССР моменты, как финансирование германской стороной материально-технической
1
А. А. Ахтамзян, Объединение Германии и его международно-политические последствия,
„Вестник Московского университета. Серия 25: Международные отношения и мировая политика” 2010, № 4, s. 4.
20
стороны вывода советских войск из Восточной Германии на территорию
СССР, оказание содействия в переподготовке советских военнослужащих,
необходимость поддержания экономических связей между землями бывшей ГДР и регионами СССР, наращивание финансовой помощи ФРГ Советскому Союзу и другие направления. В цивилизационном отношении
процесс окончательного урегулирования германского вопроса предполагал
необходимость исторического примирения между вчерашними противниками в годы Второй мировой войны и в период „холодной войны”.
После распада СССР реализация указанных проблем осуществлялась
в рамках двусторонних и многосторонних договоренностей между республиками бывшего СССР и ФРГ. Национальные интересы новых государств
на пространстве бывшего СССР определили также и новые направления
взаимодействия с объединенной Германией, которые включали в себя
такие вопросы, как выплата компенсаций пострадавшим от националсоциалистского режима в годы Второй мировой войны гражданам бывшего
СССР, возврат вывезенных в годы войны в Германию культурных ценностей
и др. Руководство объединенной Германии в отношении новых государств
на пространстве СНГ в 1990-х гг. в сфере преодоления последствий Второй
мировой войны придерживалось концепции, согласно которой этот вопрос
на международно-правовом уровне в целом закрыт. Вместе с тем Германия
проявила готовность на двусторонней основе обсуждать вопросы выплаты
гуманитарных компенсаций жертвам нацизма и предложила решить проблему сохранения и ухода за немецкими военными захоронениями периода
Первой и Второй мировых войн на территории бывшего СССР.
Данные проблемы в полной мере относились к отношениям Беларуси
и Германии. Сложность заключалась в том, что белорусское руководство
в начале 1990-х гг. не сформировало подхода к проблеме окончательного
урегулирования вокруг Германии как к необходимости выработки полномасштабного двустороннего политического договора, позволяющего снять
все вопросы, связанные с последствиями Второй мировой войны и действовало в рамках решений 1990 г. относительно Германии.
Отношения Беларуси и Германии в 1990-х гг. имели особенный оттенок
из-за тех страданий, которые пережил белорусский народ во время Великой Отечественной войны. На этапе становления межгосударственных
отношений и разрушения „железного занавеса” для руководства и общественности Беларуси и Германии большое значение имело решение проблем, связанных с трагическими страницами в истории взаимоотношений.
Устранение предубеждений, укрепление взаимного уважения народов
являлось одной из целей внешней политики Германии. Как впоследствии
отмечал посол ФРГ в Беларуси Х. Винкельман, „первое и основное, что
волнует Германию в отношении Беларуси – это поиск настоящего, то есть
Участие Беларуси в реализации договоренностей…
21
всеобъемлющего и стабильного примирения”2. В процессе двусторонних
связей большой общественный резонанс получили мероприятия, направленные на примирение двух народов, и, в частности, акция „Примирение”.
Данная тема являлась одной из центральных в деятельности Минского
международного образовательного центра и Института им. Гете в Минске. Под общим лейтмотивом „Без прощения – нет примирения” в начале
1990-х гг. были организованы встречи представителей Беларуси, России
и Германии, ежегодные недели мира, другие мероприятия, направленные
на укрепление взаимопонимания. Немецкая сторона в рамках мероприятий по примирению белорусского и германского народов организовала ряд
поездок граждан Беларуси – бывших узников концлагерей, подневольных
рабочих в Германию с целью встреч с представителями местных властей,
общественностью, молодежью3. Большое внимание белорусские и германские специалисты уделяли изучению истории взаимоотношений народов
в годы Второй мировой войны. В первой половине 1990-х гг. состоялся ряд
совместных научных мероприятий, посвященных военной истории и проблемам двустороннего сотрудничества. Развивалось сотрудничество между архивами Беларуси и Германии в области изучения военной истории.
В первой половине 1990-х гг. были налажены связи между Национальным
архивом Республики Беларусь и Бундесархивом Германии, между ними
была достигнута договоренность об обмене копиями материалов, интересующих обе стороны.
Германия оказала Беларуси значительную помощь в преодолении последствий чернобыльской аварии. Помощь жителям Беларуси, потерпевшим от катастрофы на чернобыльской АЭС, рассматривалась гражданами
ФРГ как акт покаяния за совершенные в годы войны нацистами преступления на территории Беларуси.
Особое место среди комплекса вопросов, связанных с объединением
Германии, занимала проблема компенсаций гражданам Беларуси – жертвам фашизма. После окончания Второй мировой войны по решению государств – членов антигитлеровской коалиции Германия выплачивала
странам антигитлеровской коалиции репарации. Вместе с тем актуальным
являлся вопрос выплат индивидуальных компенсаций лицам, пострадавшим от национал-социализма. По настоянию западных стран в 1953 г. был
бундестагом ФРГ был принят Федеральный закон о компенсациях и в период 1959-64 гг. были заключены 11 двусторонних договоров, в которых были
предусмотрены единовременные выплаты со стороны Германии на общую
2
3
Х. Винкельман, Беларусь – Германия: уроки прошлого и поиск настоящего, „Беларусь
в мире” 2001, № 2, s. 7-8.
См. Ю. Ляшкевiч, Ненавiдзець нельга змiрыцца, „Звязда”, 26 V 2001, s. 10.
22
сумму 876 млн. немецких марок. Следует отметить, что правительство ФРГ
подчёркивало добровольный характер этих выплат, для которых, по его
мнению, не существовало правовых оснований4. Вопрос о компенсациях
отдельным гражданам, пострадавшим от фашизма, советским правительством в 1950-х – 1980-х гг. не ставился. В условиях „холодной войны” подобная постановка вопроса была нежелательной с обеих сторон5.
В ходе переговоров по урегулированию внешних аспектов объединения
Германии в 1990 г. советская сторона подняла проблему компенсаций гражданам, пострадавшим от фашизма. Однако немецкая сторона не пошла на
включение этого вопроса в международно-правовые рамки германского
урегулирования, ссылаясь на то, что претензии Советского Союза покрыты репарациями, полученными с Германии. Вместе с тем представители
ФРГ согласились с тем, что Германия должна с учётом окончания холодной
войны выплатить компенсации жертвам нацизма из стран бывшего Варшавского договора на двусторонней основе6. В свою очередь, руководство
Беларуси на союзном уровне подняло вопрос об участии представителей
БССР в переговорах между СССР и ФРГ, которые были связаны с внешнеполитическими аспектами объединения Германии и касались в том числе
и вопроса компенсаций7. Несмотря на первоначальную отрицательную реакцию МИД СССР, которая основывалась на том, что вопрос решен в комплексе выплат германских репараций в пользу СССР, белорусская сторона,
используя прямые контакты с руководством ФРГ, смогла добиться положительного решения вопроса. В ноябре 1990 г. во время визита президента
СССР М. Горбачева в Бонн руководители ФРГ и СССР достигли соглашения о начале в 1991 г. переговоров по урегулированию проблемы индивидуальных компенсаций8. Переговоры начались в намеченный срок и в мае
1991 г. Верховный Совет БССР направил для участия в них в качестве члена
советской делегации своего представителя.
В начале 1990-х гг. проблема компенсаций жертвам нацизма являлась
важной составляющей белорусско-германского политического диалога.
Например, вопрос компенсаций обсуждался в ходе встреч высших должностных лиц Республики Беларусь с федеральным министром иностранных дел ФРГ Г.-Д. Геншером в Минске в марте 1992 г.
4
5
6
7
8
Двусторонние соглашения и холодная война (1956 – 1974 гг.), http://www.bundesarchiv.de/
zwangsarbeit/leistungen/leistungen_bis_2000/bilaterale_vertraege/index.html.ru (14 VII 2013).
Архив Министерства иностранных дел Республики Беларусь – Фонд 907 – оп. 2 – д. 3,
л. 14.
Архив… – Фонд 907 – оп. 2 – д. 3, л. 12-13.
Архив… – Фонд 907 – оп. 2. – д. 3, л. 15.
П. Краўчанка, Беларусь на ростанях: нататкі дыпламата і палітыка, Вільня 2007,
s. 55-56.
23
После распада СССР переговорный процесс с ФРГ продолжили делегации России, Беларуси и Украины. Одной из основных проблем на переговорах являлся международно-правовой статус выплат и их размер. Советская
сторона, а затем делегации трех республик первоначально настаивали на
сумме компенсаций в размере 16,5 млрд. немецких марок. Немецкая сторона, ссылаясь на законодательство ФРГ, предложила решить вопрос путем
выделения жертвам фашизма – гражданам бывшего СССР помощи в размере 1 млрд. немецких марок9.
Переговорный процесс завершился достижением в Бонне в конце января 1993 г. соглашения между Германией, Беларусью, Россией и Украиной
и в 30 III представители четырех государств подписали соответствующее соглашение, в соответствии с которым германская сторона взяла на
себя обязательства по выплате гражданам, проживающим на территории
бывшего СССР и подвергшимся преследованиям со стороны националсоциалистского режима, финансовой помощи на общую сумму в 1 млрд.
немецких марок. Условиями договора предусматривалось создание в трех
республиках бывшего СССР специальных фондов „Взаимопонимание
и примирение”, в функции которых входила организация распределения
средств между гражданами, потерпевшими от фашизма. Фонд получал
статус автономной организации, подчиненной учредителю, в качестве
которого выступало правительство, и действовал как миротворческая
организация.
В июне 1993 г. постановлением Совета Министров Республики Беларусь
был утвержден устав и состав контрольного совета фонда „Взаимопонимание и примирение”10. В августе 1993 г. делегации Беларуси, России, Украины
подписали протокол по вопросам реализации четырехстороннего соглашения от 30 III 1993 г. Средства были распределены правительствами Беларуси, России и Украины следующим образом: Россия и Украина – по 400 млн.
немецких марок, Беларусь – 200 млн.11.
Одним из первых шагов фонда стало создание банка данных граждан,
имеющих право на получение помощи. К ним были отнесены: бывшие узники фашистских концлагерей, тюрем, гетто, фашистских лагерей, созданных
9
10
11
Архив… – Фонд 907 – оп. 2 – д. 85, л. 2-3.
Пастанова Савета Мiнiстраў Рэспублiкi Беларусь № 390 „Аб утварэннi Фонду Узаемаразуменне i прымiрэнне”, 14 VI 1993 г., „Збор пастаноў Урада Рэспублiкi Беларусь” 1993,
№ 17, Артыкул 325.
Протокол переговоров делегаций Республики Беларусь, Российской делегации и Украины по вопросам реализации договоренности между правительствами указанных
государств и правительством Федеративной Республики Германии от 30 марта
1993 г. в отношении граждан бывшего СССР – жертв нацистских преследований,
Минск 2012.
24
гитлеровцами на переднем крае немецкой обороны, специальных детских
лагерей по забору крови и проведению медицинских экспериментов; граждане, насильственно вывезенные с территории бывшего СССР на территорию Германии и других государств, находившихся в состоянии войны
с СССР либо оккупированных фашистской Германией, и содержавшиеся
при заводах, фабриках, мастерских, фермах и других местах содержания;
лица из числа гражданского населения, насильственно содержавшиеся
в лагерях для военнослужащих; граждане, насильственно содержавшиеся
в лагерях для гражданского населения и других местах содержания, располагавшихся на временно оккупированной территории СССР12.
Предварительные расчеты, проведенные фондом, показывали, что в Беларуси право на компенсации имели около 130 тыс. человек, из которых
70 тыс. находились на учете в министерстве социального обеспечения Беларуси. Согласно информации фонда „Взаимопонимание и примирение”,
в середине 1993 г. было получено более 200 тыс. анкет для банка данных,
в которых содержались сведения о жертвах фашизма. В конце 1994 г. фонд
„Взаимопонимание и примирение” начал выплаты финансовой помощи
пострадавшим. Проблемы, связанные с работой фонда, находились в поле
внимания государственных органов Беларуси и Германии, например, вопрос информирования граждан Беларуси о деятельности фонда рассматривался на заседании бундестага13. В Совместном заявлении об основах
отношений между Республикой Беларусь и Федеративной Республикой
Германия 1994 г. стороны высоко оценили заключение и реализацию договоренностей 1993 г. между правительствами Беларуси, Украины, России,
Германии о компенсационных выплатах жертвам национал-социалистских
преследований14.
Одной из проблем, связанной с последствиями войны и ставшей предметом обсуждения между правительствами обеих государств, являлся
вопрос об уходе за военными могилами. В Германии после Первой мировой войны был создан Германский народный союз по уходу за военными
могилами – общественная организация, задачей которой являлась работа по поиску, облагораживанию и уходу за могилами немецких граждан,
погибших за пределами Германии в ходе мировых войн, благоустройство
12
13
14
Белорусские остарбайтеры: Угон населения на принудительные работы в Германию,
1941–1944: Документы и материалы: В 3 кн. Кн. 3: Репатриация, 1944–1951, Г. Д. Кнатько и др. (сост.), Минск 1998, s. 612-613.
Zügigere Bearbeitung der Auszahlung von Geldmitteln aus der „Humanitären Regelung”
für die NS-Opfer in Belarus durch die zuständige Stiftung, http://dipbt.bundestag.de/doc/
btp/13/13027.pdf#P.1925 (4 VI 2013).
См. Сумесная заява аб асновах адносiн памiж Рэспублiкай Беларусь i Федэратыўнай
Республiкай Германiя, „Вестник Министерства иностранных дел” 1998, № 3, s. 139-142.
25
военных могил граждан стран антигитлеровской коалиции на территории
Германии. В конце 1980-х гг. между СССР и ФРГ была достигнута договоренность подготовке межправительственного соглашения об уходе за военными могилами, однако в связи с распадом Советского Союза этот процесс
был приостановлен. В дальнейшем переговорный процесс осуществлялся
между ФРГ и бывшими республиками СССР, в декабре 1992 г. было подписано межправительственное соглашение об уходе за военными могилами
между ФРГ и Российской Федерацией.
Проблема ухода за военными захоронениями решалась и в рамках межгосударственных отношений Республики Беларусь и ФРГ. В начале 1990-х гг.
был облегчен доступ к могилам, расположенным на территории обеих
стран. По информации немецкой стороны, в середине 1990-х гг. на территории Беларуси имелось более 80 мест захоронений немецких солдат периода
Первой и Второй мировых войн15. В Совместном заявлении об основах отношений между Республикой Беларусь и Федеративной Республикой Германия 1994 г. было подчеркнуто стремление двух стран облегчить доступ
граждан соответственно другой стороны к могилам, предоставить возможность для их сохранения и ухода; поддерживать сотрудничество между организациями, которые занимаются уходом за военными могилами. В документе обе стороны подтвердили намерение заключить Соглашение об
уходе за военными могилами16.
Важной составной частью урегулирования вопросов, связанных с объединением Германии, являлась проблема размещения выводимых из бывшей
ГДР советских войск на территорию республик СССР (Беларуси, России,
Украины). Финансовые аспекты данной проблемы являлись составной частью договоренностей об объединении Германии. В частности, соглашение
между правительствами СССР и ФРГ „О некоторых переходных мерах” от
9 X 1990 г. предусматривало реализацию специальной программы жилищного строительства, которая предусматривала сооружение за счет средств
германской стороны не менее 36 тыс. квартир в 33 военных городках на европейской территории Советского Союза (в России, Украине и Беларуси),
а также четыре домостроительных комбината для обеспечения строительства жилья собственными силами. На эти цели Германия выделяла 7 млрд.
800 млн. германских марок17. При распределении средств, выделяемых Германией на финансирование программы жилищного строительства, доля
Беларуси, по данным российской стороны, составляла около 5%18. Основой
15
16
17
18
Архив… – Фонд 907 – оп. 2 – д. 395, л. 175.
См. Сумесная заява…
Ю. Дубинин, Переговоры с украинцами по военным городкам, „Международная жизнь”
2003, № 8, s. 116.
Ibidem, s. 118.
26
такого подхода являлось соотношение между выводимыми из ФРГ на территорию России, Украины и Беларуси контингентами войск и пропорция
количества военнослужащих Западной группы войск, которые должны
были проходить переподготовку в соответствии с решением глав правительств Белоруссии, Казахстана, России и Украины от 14 II 1992 г. по выполнению Советско-германского соглашения о профессиональной переподготовке военнослужащих ЗГВ19.
В Беларуси в первой половине 1990-х гг. программа жилищного строительства в целом была завершена, германская сторона профинансировала
строительство семи жилых поселков для военнослужащих в городах Борисов, Марьина Горка, Барановичи, Береза, Лида, Слоним, Россь. В эксплуатацию было сдано около 6 тыс. квартир. Кроме жилых домов, были построены
5 общеобразовательных школ, 7 детских садов, 7 комплексных общественных центров, 5 поликлиник, 1 больница широкого профиля, необходимые
объекты инфраструктуры. По оценке главного штаба Вооруженных сил Республики Беларусь, стоимость строительных работ составила 867,3 млн. немецких марок20. При финансовом и техническом содействии Германии был
сооружен домостроительный комбинат в поселке Чисть Молодечненского
района, объем инвестиций в который составил 199,8 млн. немецких марок.
Для обучения и переподготовки военнослужащих со стороны ФРГ было
выделено 8,21 млн. немецких марок, которые были направлены на оснащение и организацию деятельности Белорусского центра переподготовки
и трудоустройства военнослужащих запаса в поселке Колодищи Минского района21. По оценкам германской стороны, что в целом в период 1991-1995 гг. на программы жилищного строительства и переподготовки военнослужащих в Беларуси было направлено 600 млн. евро22. Это направление
представляло собой самую крупную программу финансово-экономической
помощи со стороны ФРГ для Беларуси.
Таким образом, проблемы, связанные с внешнеполитическими аспектами объединения Германии, занимали значимое место в межгосударственных отношениях Республики Беларусь и ФРГ в 1990-1994 гг. Проблема
примирения и взаимопонимания приобрела особую важность в отношениях между Беларусью и Германией. Стороны достигли соглашения относительно выплаты германской стороной компенсаций гражданам Беларуси – жертвам национал-социализма и начали работу по реализации
указанной договоренности. Германия выполнила обязательства, связанные
19
20
21
22
Ibidem.
Архив… – Фонд 907 – оп. 2 – д. 206, л. 71-72.
Архив… – Фонд 907 – оп. 2 – д. 206, л. 72.
10 Jahre deutsch-belarussische Beziehungen. Eine Bilanz. 2. aktualisirte Auflage, Berlin/Minsk
2004, s. 17.
27
с осуществлением специальной программы жилищного строительства для
выводимых из восточной части ФРГ бывших советских войск на территорию Беларуси. Германия и Беларусь также достигли договоренностей относительно облегчения доступа граждан соответственно другой стороны к
военным могилам периода Первой и Второй мировых войн, предоставить
возможность для их сохранения и подтвердили намерение заключить межгосударственное соглашение об уходе за военными могилами. Вместе с тем
сложность и противоречивость проблем, связанных с примирением, не
позволило обеим сторонам найти решение всех спорных вопросов в этой
сфере.
Summary
Andrei V. Rusakovich
Participation of Belarus in the Implementation
of the Treaty on the Final Settlement
with Respect to Germany in 1990-1994
The article addresses the issues associated with the participation of Belarus in the
implementation of the Treaty on the Final Settlement with Respect to Germany
in 1990-1994 and provides a thorough analysis thereof. The author notes that the
problems surrounding the foreign policy aspects of the German Reunification,
the issues of reconciliation and mutual understanding between nations gained
a place of importance in the Belarus-Germany intergovernmental relations in
1990-1994. The parties reached an accord on financial compensation to the citizens of the Republic of Belarus who had been victims of Nazism and started
working on its implementation. Germany fulfilled its commitments related to
the special construction programme for the ex-Soviet troops being withdrawn
from East Germany to the territory of Belarus. Germany and Belarus also agreed
to grant unrestricted access to their respective citizens to the war graves left from
WWI and WWII, to preserve these graves intact, and confirmed their intention
to conclude an intergovernmental treaty on the maintenance of war graves. However, the complexity of issues concerning reconciliation hampered any possible
progress in this field.
Andrei V. Rusakovich – dr nauk historycznych, docent na Wydziale Stosunków
Międzynarodowych Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku
Joanna Kapłońska
Współczesne relacje polsko-tureckie.
Zarys problemu
Wstęp
W 2013 r. planowane są obchody 90. rocznicy podpisania Traktatu Przyjaźni
między Polską a Turcją. Trwają także intensywne przygotowania do obchodów
600. rocznicy nawiązania polsko-tureckich stosunków dyplomatycznych, które
przypadają w 2014 r. Rocznica ta jest przykładem, że oba państwa w ciągu ostatnich sześciuset lat łączyły nie tylko silne więzi polityczne, ale także bliskie relacje
handlowe i kulturalne, które wzbogaciły oba narody (stała obecność polskich filmów i zespołów muzycznych na międzynarodowych festiwalach w Turcji).
Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie stosunków polsko-tureckich w charakterze relacji dwustronnych, dzielących ich sprzeczności i łączących sojuszy, a także przedstawienie dotychczasowego stanu badań, które
dotyczą poruszanego tematu. Niestety, zarówno w Polsce, jak i w Turcji jest stosunkowo mało literatury na temat bilateralnych stosunków polsko-tureckich,
a zwłaszcza na temat relacji Polski i Turcji od drugiej połowy XX w. Większość
dostępnych w Polsce monografii lub opracowań dotyczy aspektów historycznych, głównie czasów sprzed odzyskania przez Polskę niepodległości i czasów
ekspansji Imperium Osmańskiego. Oprócz tych pozycji historycznych i przewodników są jeszcze zbiory aktów normatywnych oraz umów dwustronnych
i międzynarodowych, które łączą Polskę i Turcję i regulują ich stosunki od strony prawnej.
Dane statystyczne wskazują, że liczba ludności tureckiej w Polsce cały czas
wzrasta (od kilku osób w latach 90. XX w. do 232 w roku 2012)1, a przynależność
do tych samych organizacji międzynarodowych (np. do Unii na rzecz Regionu
Morza Śródziemnego), a także kandydowanie Turcji do Unii Europejskiej powoduje, że młodzi ludzie z Turcji bardzo często wybierają studia w Polsce (od kilku
1
Rocznik Demograficzny Polski, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rs_rocznik_demograficzny_2012.pdf (17 I 2013).
30
Joanna Kapłońska
osób w roku 2002 do 302 osób w 2012 r.2). Z kolei w Turcji istnieje polska mniejszość narodowa tworząca Polonezköy, swoisty skansen Polski i promująca polskie
wartości narodowe3.
Rys historyczny
Uwzględniając kontekst niniejszych rozważań niezbędnym wydaje się krótkie
przybliżenie relacji polsko-tureckich sięgających wcześniejszych wieków. Po rozpadzie państwa Wielkich Seldżuków na jego miejscu pojawiło się nowe, Imperium Osmańskie. Po ostatecznym pokonaniu Cesarstwa Bizantyjskiego i zajęciu
terenów w Azji Mniejszej, Turcy przeszli na kontynent europejski. Wobec zaistniałej sytuacji zaczął się odradzać ruch krucjatowy. Kolejni papieże nawoływali do
wypraw przeciwko muzułmanom, którzy w ich wierze zagrażali chrześcijańskiej
Europie. Na początku XV w. w Imperium Osmańskie uderzył Timur Chromy,
który rozbił Turków w 1402 r. w bitwie pod Ankarą i spowodował tym samym
dziesięcioletni okres zastoju państwa tureckiego4.
Jednak w latach 20. XV w. Turcy powrócili do polityki podbojów. Pod koniec
XV w. prawie całe Bałkany i Grecja znalazły się pod panowaniem tureckim, a Imperium Osmańskie stało się uczestnikiem rywalizacji mocarstw w Europie. Ekspansja turecka stała się tym samym jednym z ważniejszych czynników sytuacji
politycznej, jaka zaistniała wówczas w Europie. Polska najwcześniej ze wszystkich
krajów chrześcijańskich nawiązała z Turcją kontakty dyplomatyczne5.
Po zdobyciu Konstantynopola celem Turków Osmańskich stał się podbój całej Europy lub przynajmniej zdobycie w niej dominującej pozycji. Krajami, które
stały na drodze do realizacji wytyczonego celu były Polska i Węgry. Państwa te
sprzymierzyły się przeciwko Turkom i zawarły w 1440 r. unię personalną w osobie Władysława Warneńczyka6. Rozpoczęła się wyprawa, na którą Polska wysłała
skromne siły. Armia sułtana przeprawiła się przez Bosfor, a wojska królewskie
znalazły się między głównymi siłami tureckimi. W efekcie w 1444 r. doszło do
konfrontacji pod Warną, zakończonej klęską sił chrześcijańskich oraz śmiercią
króla i legata. Zwycięstwo Turków zniweczyło osiągnięcia poprzedniej wyprawy
królewskiej oraz wzmocniło tureckie szanse na ekspansję w Europie. Klęska ta
i śmierć króla spowodowały wycofanie się Polski z aktywnej polityki prowadzo2
3
4
5
6
Rocznik Statystyczny Polski, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RS_rocznik_statystyczny_rp_2012.pdf (17 I 2013).
M. Heper, A. Oncu, H. Kramer (red.), Turkey and the West. Changing Political and Cultural
Identities, London-New York 1993, s. 169.
E. J. Zurcher, Turkey. A Modern History, London-New York 2004, s. 64.
J. Tazbir, Polska przedmurzem Europy, Warszawa 2004, s. 93.
A. Feroz, Turkey. A Quest for Identity, Oxford 2003, s. 5.
Współczesne relacje polsko-tureckie
31
nej na Bałkanach, głównie z powodu niechęci do kolejnego starcia z Imperium
Osmańskim. W 1484 r. Turkom udało się zdobyć Kilię i Białogród, co przerwało
drogi handlowe z Polski nad Morze Czarne7.
Rosnące zagrożenie ze strony Moskwy oraz nieuregulowana sytuacja na terenie Prus skłaniały polskich władców do prowadzenia polityki neutralności wobec
Imperium Osmańskiego. Wyrazem tego było powstrzymanie się Zygmunta Starego od ścisłej współpracy z Habsburgami podczas kolejnych tureckich najazdów
na Węgry. Z drugiej strony kwestią, która mogła pogorszyć ówczesne relacje polsko-tureckie stały się spory z Chanatem Krymskim i Mołdawią, polskimi sąsiadami znajdującymi się w zależności lennej od sułtana. Inspirowane przez Imperium
Osmańskie najazdy tatarskie miały przekreślić możliwość przyjścia przez Polskę
z pomocą dla Węgier. W 1533 r. Polska i Imperium Osmańskie zdecydowały się
jednak na zawarcie pokoju. Turcy pod dowództwem Sulejmana Wspaniałego zdobyli Belgrad, a w 1526 r. roznieśli pod Mohaczem wojska Ludwika Jagiellończyka.
Osiągnęli w efekcie całkowitą dominację na Bałkanach. W efekcie bezpotomnej
śmierci króla Węgry zostały podzielone w 1541 r. na część habsburską i turecką8.
Dawało to Turcji uprzywilejowaną pozycję groźnego sąsiada dla Polski, jednak
stosunki tych dwóch państw układały się poprawnie, pomimo przegranego przez
Polskę w 1497 r. sporu o Mołdawię.
W XVI w. zauważalne stało się zainteresowanie polskiej szlachty Bliskim
Wschodem. Jego przejawem stało się sprowadzanie z Imperium Osmańskiego
takich towarów jak biała broń, jedwab, odzież, dywany i przyprawy9. Orientalizacja nabrała szczególnego wyrazu w szlacheckim stroju i broni, co miało
wpływ na późniejsze kształtowanie się tradycji sarmackiej. Wiek XVI minął
zatem pod hasłem poprawnych stosunków polsko-tureckich. Problemem były
jednak wciąż powtarzające się najazdy tatarskie na południowo-wschodnie
ziemie polskie. Chan Tatarski był bowiem lennikiem sułtanów tureckich, a co
za tym idzie działalność Tatarów Krymskich powodowała zatargi z Imperium
Osmańskim.
Na przełomie XVI i XVII w. najazdy te zaczęły przybierać na sile, ze strony
polskiej zaś nasilały się grabieżcze napady Kozaków, którzy zamieszkiwali południowo-wschodnie kresy Polski (tzw. Dzikie Pola). Wypady kozackie na ziemie
tureckie zaostrzyły stosunki polsko-tureckie. Sułtan twierdził, iż Polska powinna
kontrolować Kozaków, którzy są poddanymi polskiego króla. Był to bezpośredni
powód konfliktów, jakie miały miejsce w XVII w., jednak ważne było także wewnętrzne osłabienie Polski, które Imperium Osmańskie postanowiło wykorzystać.
7
8
9
P. D. Stachura, Poland in the Twentieth Century, London-New York 1999, s. 21.
N. Davies, Heart of Europe. The Past in Poland’s Present, Oxford 2001, s. 259.
K. Górka-Sosnowska (red.), Muslims in Poland and Eastern Europe. Widening the European
Discourse on Islam, Warsaw 2011, s. 170.
32
Joanna Kapłońska
Z kolei sarmacka szlachta dążyła do konfrontacji z Imperium Osmańskim w myśl
poglądów określających Polskę jako „przedmurze chrześcijaństwa”, które powinno obronić Europę przed inwazją ze strony islamu.
Potwierdzenie wyboru Stefana Batorego na króla w 1576 r. stworzyło możliwość włączenia Polski w działania skierowane przeciwko Imperium Osmańskiemu. Batory planował bowiem zerwać zależność lenną od sułtana10. Początkowo
trudna sytuacja wewnętrzna po kontrowersyjnej elekcji, wojna z Gdańskiem,
spory ze szlachtą oraz konflikt z Moskwą utrudniały przygotowania do walnego
uderzenia w Imperium Osmańskie. Batory planował wyzwolenie Węgier, jednak
unikał działań pochopnych. Przejawem tego była modernizacja armii oraz odmowa udziału w lidze antytureckiej w 1583 r. Królewskie plany ostatecznego zwycięstwa nad Moskwą, a następnie uderzenia w Imperium Osmańskie wspierał sam
papież Sykstus V, jednak śmierć Batorego w 1586 r. uniemożliwiła realizację tych
zamiarów11.
W latach 30. XVII w. wzmocniła się w Polsce pozycja emigrujących z Imperium Osmańskiego Ormian. Ich obecność stała się czynnikiem, który intensyfikował handel z Imperium Osmańskim. Pod wpływem rzemiosła ormiańskiego
w Polsce popularyzowały się wzorce wschodnie, szczególnie w ubiorze i orężu.
Wówczas charakterystycznym symbolem stanu szlacheckiego stała się przejęta
z Imperium Osmańskiego szabla, karabela12.
Król Jan III Sobieski skupił się na uporządkowaniu i wzmocnieniu sytuacji
wewnętrznej kraju, na arenie międzynarodowej zaś lawirował pomiędzy obozem habsburskim a francuskim. Na początku lat 80. XVII w., pomimo poparcia
Francji, król zaczął się skłaniać do sojuszu z Habsburgami. Czynnikiem łączącym
obie strony było bowiem Imperium Osmańskie, postrzegane jako wspólny wróg,
a które zbierało siły do podboju państwa habsburskiego. W 1683 r. zawarty został układ polsko-austriacki, zakładający wzajemną pomoc na wypadek tureckiej
napaści13. W 1683 r. armia turecka pod dowództwem wezyra Kara Mustafy zaatakowała Austrię i oblężyła Wiedeń. Król Polski zebrał armię i ruszył z odsieczą.
W 1683 r. polska husaria zaatakowała ze wzgórza Kahlenberg, a to przesądziło
o sukcesie koalicji antytureckiej. W 1684 r. utworzono sojusz Austrii, Wenecji,
Polski i papiestwa przeciw Turcji, nazywany Świętą Ligą14. Do końca XVII w. Imperium Osmańskie było w Polsce uważane za wroga15.
W XVIII w. w stosunkach polsko-tureckich nie dochodziło już do większych
napięć charakteryzujących poprzednie wieki, jednak Polska wciąż miała wspólną
10
11
12
13
14
15
P. D. Stachura, op.cit., s. 22.
E. J. Zurcher, op.cit., s. 10.
K. Górka-Sosnowska (red.), Muslims…, s. 169.
N. Davies, op.cit., s. 261.
Ibidem, s. 262.
A. Prażmowska, Poland. A modern history, London-New York 2010, s. 9.
33
granicę z Imperium Osmańskim, co niejednokrotnie wpływało na rozwój wydarzeń w Polsce. W XVIII w. stało się partnerem Polski. Turcy jako jedyny sąsiad
nie uznali rozbiorów Polski16.
W czasie zaborów Imperium Osmańskie często postrzegane było jako kraj
sprzyjający sprawie polskiej, potencjalny sojusznik i partner handlowy, a członkowie Centralizacji Lwowskiej liczyli na jego wsparcie w działaniach przeciwko zaborcom. Swych przedstawicieli w Imperium Osmańskim miały rządy powstańcze w latach 1830-1831 oraz 1863-1864. Wzmożoną aktywność ośrodków
polskich na terenie Imperium Osmańskiego zaobserwować można również
w okresach napięć turecko-rosyjskich. Wyrazem tego była działalność Hôtelu
Lambert i utworzenie w 1855 r. Dywizji Kozaków Sułtańskich (w czasie wojny krymskiej), a także sformowanie Legionu Polskiego w roku 1877, podczas
kolejnej wojny turecko-rosyjskiej. Wcześniej wysoką pozycję w armii tureckiej
zdobył Józef Bem, który jako Murat Pasza został tureckim generałem. Na terytorium Wysokiej Porty trafił również Marian Langiewicz, dyktator powstania
styczniowego, którego grób znajduje się na brytyjskim cmentarzu wojskowym
Haydarpaşa w Stambule. Od 1920 r. Polska stale utrzymuje swoje przedstawicielstwo w Turcji.
Relacje polityczne
Obecnie Polskę i Turcję łączy 27 umów dwustronnych, spośród których dwie
zawarto jeszcze w okresie międzywojennym. Pierwszą z nich jest Traktat Przyjaźni między Polską a Turcją podpisany w 1923 r. Traktat ten zawiera wyraźne
deklaracje współpracy, przyjaźni i pokojowych zamiarów. Ustanowił on stosunki
dyplomatyczne pomiędzy obydwoma państwami oraz zapowiedział zgodę na zawarcie Konwencji handlowej i nawigacyjnej oraz Konwencji osiedleńczej17. Przez
wiele lat umowa ta stanowiła prawną podstawę stosunków wzajemnych. Układ
o przyjaźni i współpracy między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Turecką
zawarty w 1993 r. nie uchylił traktatu z 1923 r., ale do niego nawiązał. W nowym akcie prawnym podkreślono wagę przynależności obu państw do NATO
i ich związków z Unią Europejską, a także poszanowanie dla prawa międzynarodowego (ze szczególnym uwzględnieniem Karty Narodów Zjednoczonych) oraz
zasad wyznaczonych przez Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz Paryską Kartę Nowej Europy. Ponadto nowy traktat zobowiązał państwa do współdziałania w zakresie promowania demokracji, sprawiedliwości i praw człowieka; wzajemnego poszanowania integralności terytorialnej
16
17
Ibidem, s. 10.
http://isap.sejm.gov.pl/KeyWordServlet?viewName=thasT&passName=Turcja (2 XI 2012).
34
Joanna Kapłońska
i nieingerencji w sprawy wewnętrzne; współpracy poprzez konsultacje w zakresie
zwiększania bezpieczeństwa w regionie; popierania kontaktów między organizacjami społecznymi, politycznymi, gospodarczymi i kulturalnymi; oparcia relacji
gospodarczych na zasadach rynkowych; współpracy w walce z przestępczością,
a szczególnie terroryzmem18.
Z punktu widzenia współpracy politycznej na najwyższym szczeblu istotny
jest Protokół o utworzeniu Stałego Komitetu Konsultacyjnego Wysokiego Szczebla między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Turecką. Na mocy tego porozumienia państwa zobowiązały się do organizowania posiedzeń komitetu konsultacyjnego, zbierającego się w razie zaistnienia potrzeby, ale nie rzadziej niż raz do
roku. Na miejsce spotkań przewidziano obie stolice, Ankarę i Warszawę, w których konsultacje mają się odbywać na przemian. Komitetowi wyznaczono określone cele, takie jak ocena stopnia realizacji umów dwustronnych, ze szczególnym
uwzględnieniem Układu o przyjaźni i współpracy z 1993 r.; ocena i czuwanie nad
przebiegiem realizacji ustaleń podjętych w czasie oficjalnych wizyt; ocena postępu
osiągniętego w poszczególnych wymiarach współpracy (polityczny, gospodarczy,
naukowy) oraz wymiana poglądów na temat środków jego intensyfikacji. Umowa
przewiduje też możliwość włączenia w zakres prac Komitetu zagadnień z zakresu
wojskowości i obronności. Strony mają też za zadanie przedstawiać swój punkt
widzenia na bieżące wydarzenia międzynarodowe i opracować bieżące środki
współpracy regionalnej19.
Oprócz konsultacji odbywających się w ramach Komitetu Konsultacyjnego,
organizowane są również oficjalne wizyty międzypaństwowe. Zauważalna jest
ich stosunkowo niska częstotliwość, czego wytłumaczeniem może być zarówno
czynnik geograficzny, jak i fakt, że Turcja i Polska nie są dla siebie głównymi partnerami politycznymi20. Z drugiej jednak strony w ostatnich latach zaobserwować
można pewne nasilenie kontaktów, zarówno na szczeblu głów państw, szefów
rządów, szczeblu międzyparlamentarnym, a także próby nawiązania kontaktów
między organami władzy sądowniczej. Świadectwem tej tendencji są spotkania,
w ramach których Turcja wyraziła poparcie dla rozszerzenia NATO o Polskę
(1997 r.), Polska podzieliła się doświadczeniem ze swoich negocjacji przedakcesyjnych z UE, oba państwa omówiły kwestię Iraku, poruszono zagadnienia
bezpieczeństwa i perspektyw współpracy w zakresie dywersyfikacji dostaw ropy
i gazu oraz podpisano deklarację o strategicznym partnerstwie (współpraca na
18
19
20
Traktat Przyjaźni między Polską a Turcją, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19240390407 (2 XI 2012).
Protokół o utworzeniu Stałego Komitetu Konsultacyjnego Wysokiego Szczebla między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Turecką, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19970110060 (2 XI 2012).
A. Feroz, The making of modern Turkey, London-New York 2003, s. 93.
35
płaszczyźnie politycznej, gospodarczo-społecznej, obronnej, kulturalno-naukowej, spraw konsularnych i prawnych, ochrony środowiska)21.
Polsko-tureckie stosunki konsularne uregulowane są szczegółowo dwustronną konwencją. Poprzedziło ją osobne Porozumienie między Rządem PRL a Rządem Republiki Tureckiej w sprawie zniesienia opłat za legalizację dokumentów
handlowych, zawarte w 1970 r. w formie wymiany not. Wzajemne korzyści przyznane na szczeblu międzyrządowym zostały znacznie rozszerzone w Konwencji
konsularnej między PRL a Republiką Turecką, podpisanej w 1987 r. Szczegółowo
reguluje ona takie kwestie jak ustanawianie urzędu konsularnego; uzyskiwanie
i cofanie exequatur; zagadnienia dotyczące osób pełniących urzędy konsularne
(obywatelstwo); ułatwienia, przywileje i immunitety konsularne; wykonywania funkcji konsularnych przez przedstawicielstwa dyplomatyczne22. W 2004 r.
doszło do zawarcia Umowy o wzajemnym zezwoleniu na wykonywanie pracy
zarobkowej przez członków rodzin personelu misji dyplomatycznej lub urzędu
konsularnego państwa wysyłającego w państwie przyjmującym. Zestawienie tych
trzech aktów prawnych dowodzi, że Polska i Turcja stopniowo rozszerzają zakres
swobód w prawie konsularnym.
Tradycyjnie w parlamentach Polski i Turcji funkcjonują Grupy Przyjaźni,
aktywnie działające na rzecz promocji stosunków obu państw (w 2009 r. miała
miejsce wizyta w Turcji Polsko-Tureckiej Grupy Parlamentarnej). Jedną z form
oddziaływania na relacje polsko-tureckie jest też zaangażowanie i działania
podejmowane przez polskich parlamentarzystów. Wyrazem tego jest istnienie
w polskim parlamencie specjalnej grupy bilateralnej, Polsko-Tureckiej Grupy
Parlamentarnej, w skład której wchodzi 31 posłów i senatorów. Ponadto polem
aktywności parlamentarzystów mogą być spotkania międzynarodowych zgromadzeń parlamentarnych organizacji, których członkami są zarówno Polska, jak
i Turcja23.
Problemem, który budzić może zadrażnienia w stosunkach polsko-tureckich
jest odmienne stanowisko w sprawie prześladowań Ormian w latach 1915-17.
Kwestia ta stała się nawet przyczyną odwołania polsko-tureckich spotkań na
szczeblu parlamentarnym w 2005 r. Stało się tak za sprawą przyjęcia przez Sejm
uchwały potępiającej ludobójstwo popełnione na Ormianach. Spotkało się to
z negatywną reakcją ze strony tureckiej, która każdorazowo obawia się podnoszenia tej kwestii i pozostaje nadal bardzo wrażliwa na terminologię używaną
21
22
23
600 lat stosunków dyplomatycznych Polski i Turcji – spotkanie ministrów, http://www.msz.gov.
pl/pl/polityka_zagraniczna/prawo_miedzynarodowe/600_lat_stosunkow_dyplomatycznych_
polski_i_turcji___spotkanie_ministrow_ (2 XI 2012).
Konwencja konsularna między PRL a Republiką Turecką, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19890510303 (2 XI 2012).
http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/prawo_miedzynarodowe/600_lat_stosunkow_dyplomatycznych_polski_i_turcji___spotkanie_ministrow_ (2 XI 2012).
36
Joanna Kapłońska
w odniesieniu do wydarzeń z 1915 r., a stosowanie sformułowania „ludobójstwo24” powoduje żywe reakcje Turcji25.
Kwestia Cypru Północnego nie należy do głównych zainteresowań polskiej
dyplomacji. Problem nabrzmiał jednak w 2002 r. w związku z turecko-greckim
sporem o Cypr i jego przystąpieniem do UE. Zaistniały wówczas pewne obawy,
że w związku z poparciem Turcji dla dalszego istnienia Tureckiej Republiki Cypru Północnego, Grecja mogła zablokować całe rozszerzenie UE zaplanowane na
2004 r., obejmujące Polskę.
Relacje gospodarcze
Pod koniec XX w. szczególne ożywienie stosunków polsko-tureckich zauważalne stało się w sferze gospodarczej. Przyczyną tego były dążenia do ustanowienia strefy wolnego handlu między obydwoma krajami na mocy umowy z 1999 r.
Krok ten stanowił realizację zobowiązań wynikających z przynależności do Układu Ogólnego w sprawie Taryf Celnych i Handlu oraz członkostwa w Światowej
Organizacji Handlu26.
Najważniejsze kwestie gospodarcze uregulowane są odrębnymi porozumieniami. Zaliczają się do nich: Umowa handlowa z 1974 r.; Umowa o współpracy
gospodarczej i technicznej z 1980 r.; Umowa o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji z 1991 r.; Umowa w sprawie unikania podwójnego opodatkowania
w zakresie podatków od dochodu i majątku z 1993 r.; Porozumienie o współpracy w dziedzinie techniki i przemysłu obronnego z 1994 r.; Umowa o współpracy
24
25
26
Samo stosowanie pojęcia „ludobójstwo” jest niejednoznaczne i wzbudza kontrowersje, gdyż
zgodnie z definicją Encyklopedii PWN jest to „termin stworzony przez polskiego prawnika
R. Lemkina z ang. genocide, określający masowe zabijanie lub eksterminację grup ludzkich,
przyjęty w prawie międzynarodowym po II wojnie światowej”; zaś zgodnie z Konwencją ONZ
ws. zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa jest to „którykolwiek z następujących czynów,
dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich: a) zabójstwo członków grupy, b) spowodowanie poważnego
uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy, c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub
częściowego zniszczenia fizycznego, d) stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy, e) przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej
grupy”. W potocznym rozumieniu jednak za „ludobójstwo” uważa się zbrodnię przeciwko
ludzkości, która ma na celu wyniszczenie całych lub części narodów lub grup etnicznych,
religijnych, rasowych, podczas gdy zarówno w języku ormiańskim, jak i tureckim w odniesieniu do tego wydarzenia stosuje się termin „rzeź” („rzeź Ormian” z orm. Մեծ Եղեռն – Medz
Jeghern i tur. Ermeni Soykırımı).
M. Benli Altunisik, O. Tur, Turkey. Challenges of continuity and change, London-New York
2005, s. 112.
B. Lewis, The emergence of modern Turkey, Oxford 2001, s. 107.
37
w dziedzinie turystyki z 1997 r.; Umowa o współpracy i wzajemnej pomocy
w sprawach celnych z 1999 r. Świadczy to o szerokim zakresie regulacji stosunków gospodarczych, wynikającym z dużej wagi, jaką oba państwa do tej dziedziny
przykładają. Wyrazem tego jest również wczesny termin regulacji poczynionych
w tym zakresie.
Polska i Turcja nie są dla siebie głównymi partnerami gospodarczymi, jednak Turcja jest podstawowym partnerem handlowym Polski z regionu Bliskiego
Wschodu. Wymiana handlowa między obu krajami wykazuje tendencję rosnącą,
jednak przedstawiciele władz obu państw liczą na dalszą intensyfikację wymiany
handlowej. W Turcji obecnych jest ok. 60 polskich inwestorów. Skupieni są oni
głównie w branży handlowej, turystycznej, górniczej, energetycznej i obsłudze
nieruchomości. Z kolei inwestycje tureckie w Polsce koncentrują się w sektorze
handlowym, budowlanym, tekstylnym oraz obsłudze nieruchomości27.
Pewien problem stanowić mogą bariery w dostępie do rynku tureckiego, jakie
napotykają polscy przedsiębiorcy. Zalicza się do nich faktyczny zakaz importu
bydła i mięsa wołowego, wysoki stopień protekcjonizmu w sektorze rolno-spożywczym, trudności w zdobyciu certyfikatów zdrowotnych dla opakowań dla
żywności oraz wysoką akcyzę na importowane alkohole. Nie są to jednak przeszkody dotyczące wyłącznie Polski, ale wszystkich podmiotów gospodarczych
z obszaru UE28.
Rząd Polski docenia wagę Turcji jako rynku perspektywicznego dla polskiego
eksportu i inwestycji, docenia rozmiary tureckiego rynku wewnętrznego (74 mln
mieszkańców). Relatywnie tania, młoda i coraz lepiej wykwalifikowana siła robocza, perspektywa akcesji do UE i prowadzone w związku z tym reformy dostosowawcze, rozbudowane powiązania handlowe i kapitałowe z państwami UE, Azji
Centralnej i Bliskiego Wschodu, strategiczne położenie dla tranzytu surowców
energetycznych w kontekście roli Turcji w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego Europy, bogate zasoby naturalne i walory turystyczne oraz stale wzbogacany system zachęt inwestycyjnych składają się na atrakcyjność Turcji dla kontrahentów zagranicznych, w tym polskich29. Pierwsze, polsko-tureckie, konsultacje
gospodarcze odbyły się w 2011 r. w Ankarze, od tego momentu należy zaznaczyć duży postęp we wzajemnych stosunkach gospodarczych. UE, w tym Polska,
wprowadziła ułatwienia wizowe dla tureckich przedsiębiorców, umożliwiające im
wielokrotne przekraczanie granic Schengen. Część banków komercyjnych wprowadziła możliwość prowadzenia rozliczeń w polskich złotych i tureckich lirach,
co znacznie obniża koszty wymiany handlowej.
27
28
29
Türkiye-Polonya’nın İlişkileri, http://www.mfa.gov.tr/-turkiye-polonya-siyasi-iliskileri.tr.mfa
(2 XI 2012).
A. Carkoglu, B. Rubin (red.), Turkey and the European Union. Domestic Politics, Economic
Integration and International Dynamics, London 2005, s. 209.
Priorytety polskiej polityki zagranicznej 2012-2016, Warszawa 2012, s. 12.
38
Joanna Kapłońska
W 2012 r. odbyły się II polsko-tureckie konsultacje gospodarcze połączone
z Polsko-Tureckim Forum Biznesu, które ma być polem do współpracy dużych
polskich firm z firmami tureckimi. Partnerem Polsko-Tureckiej Rady Biznesu po
stronie tureckiej jest DEIK – Rada Zagranicznych Stosunków Gospodarczych. Jej
celem jest rozwój stosunków gospodarczych, handlowych, przemysłowych i finansowych w Turcji i za granicą. DEIK skupia przedstawicieli sektora prywatnego oraz przedstawicieli mianowanych przez Zarząd Unii Izb i Giełd Towarowych
Turcji (TOBB), odpowiednika polskiej Krajowej Izby Gospodarczej. Polsko-Turecka Rada Biznesu będzie współpracować z DEIK celem wyselekcjonowania
potencjalnych projektów dla polskich firm. Trwają rozmowy o wejściu Turkish
Airlines do LOT-u30.
W ocenie polskiej dyplomacji, w najbliższych latach jedną z głównych dziedzin rozwoju stosunków polsko-tureckich może być szeroko rozumiana sfera gospodarcza. Do argumentów przemawiających za tą hipotezą należą duże potrzeby
tureckie w dziedzinie energetyki, górnictwa i ochrony środowiska. Towarzyszy
temu dobre przygotowanie przedsiębiorstw i specjalistów z Polski, którzy niejednokrotnie przez lata wypracowywali swoją silną pozycję na rynku tureckim.
Innym potencjalnym polem rozwoju współpracy jest ekspansja polskiego przemysłu obronnego, który do tej pory w Turcji nie inwestował. Ocenia się również,
że wskazane byłyby dalsze działania na rzecz liberalizacji wymiany handlowej,
jednak obecnie w dużej mierze leży to w kompetencji UE. Z kolei potrzeby polskie w dziedzinie infrastruktury stanowić mogą szansę dla inwestorów z Turcji.
Przykładem takiego zaangażowania jest projekt budowy II linii metra w Warszawie z udziałem konsorcjum turecko-włoskiego. Regularne konsultacje z udziałem
polskich i tureckich przedsiębiorców, przewidziane w Deklaracji o współpracy
gospodarczej z 2009 r., mogą być kolejnym czynnikiem, który wzmocni współpracę gospodarczą między obydwoma państwami.
Relacje kulturalne
600. rocznica nawiązania stosunków dyplomatycznych między Polską a Turcją
stwarza szansę na przypomnienie historycznych relacji obu krajów oraz nawiązanie nowych kontaktów naukowych, biznesowych, a także kulturalnych. Celem
programu kulturalnego koordynowanego przez Instytut A. Mickiewicza było
wzbudzenie zainteresowania polską kulturą oraz zbudowanie trwałych mechanizmów współpracy pomiędzy polskimi i tureckimi instytucjami kultury oraz
środowiskami artystycznymi.
30
Międzynarodowe Targi Polska-Turcja, http://www.ptcoc.eu/pol/index_pol.php#przetargi
(12 II 2013).
39
Program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Turcja 2014 – Promesa” jest częścią projektu Turcja 2014. Strategicznym celem programu jest
zwiększenie zainteresowania polską kulturą w Turcji oraz podniesienie wiedzy
tureckich odbiorców o Polsce poprzez prezentację najwartościowszych polskich
dokonań artystycznych i kulturalnych oraz wzajemne poznanie i zbliżenie środowisk artystycznych i społeczeństw obu krajów. Realizacja zadania odbywa się
na terytorium Republiki Turcji, w co najmniej jednym z następujących miast:
Stambuł, Ankara, Izmir, Bursa, Adana, Antalya, Diyarbakır, Eskişehir, Mardin,
Mersin, Şanlıurfa (w uzasadnionych przypadkach realizacja zadania może zostać
rozszerzona o inne niż wskazane powyżej miasta, jeśli projekt jest realizowany
w ramach kluczowego festiwalu, biennale, targów lub innego wydarzenia cyklicznego, we współpracy z istotnym partnerem lokalnym). Budżet programu wynosi 4,5 mln zł (500 tys. zł jest przeznaczone na rok 2013, są to wyłącznie koszty
związane z przygotowaniami do realizacji zadania; 4 mln zł jest przeznaczone
na rok 2014, są to wyłącznie koszty związane z realizacją zadania w roku 2014;
25 tys. zł – minimalna kwota wnioskowanego dofinansowania; 800 tys. zł – maksymalna kwota wnioskowanego dofinansowania)31.
O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać mogą się następujące podmioty prawa polskiego: państwowe instytucje kultury; samorządowe instytucje
kultury; organizacje pozarządowe; podmioty prowadzące działalność gospodarczą; uczelnie artystyczne. W ramach programu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań prezentujących i promujących kulturę polską
na obszarze Republiki Turcji: prezentacji artystycznych w ramach znaczących tureckich projektów kulturalnych; zadań prezentujących polską kulturę, organizowanych lub współorganizowanych przez podmioty prawa polskiego, w tym zadań
artystycznych oraz zadań z zakresu kultury o profilu edukacyjnym i/lub popularyzatorskim. Z programu wyłączone są zadania wydawnicze, zadania dotyczące
digitalizacji i archiwizacji, archeologii, stypendia naukowe i staże.
Jako kwestia złożona i wielowymiarowa, polsko-turecka wymiana kulturalna
stała się swoistą strategią ideologiczną i polityczną, a negatywna idea tureckiej
„inności” zaczęła zanikać, zwłaszcza w obliczu nacisku na ramy instytucjonalne
takiej współpracy, która przedkłada mobilność i wymiany międzynarodowe nad
zamknięte formy regionalizmu. Dzięki tej dwustronnej współpracy, w Turcji daje
się zauważyć silną, europejską obecność, zaś w Polsce coraz szersze zwalczanie
dyskryminacji i dialog międzykulturowy.
Początki tureckiej polityki kulturalnej zawdzięcza się polskim artystom, którzy
w ramach migracji zawitali do Turcji albo też się w niej na stałe osiedlili. Na obrzeżach Stambułu, po azjatyckiej stronie cieśniny bosforskiej, w 1842 r. w połowie
31
Turcja 2014 – Promesa, http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/finanse/programyministra/turcja-2014-ndash-promesa.php (12 II 2013).
40
Joanna Kapłońska
XIX w. założona została z funduszy Adama Czartoryskiego przez polskich emigrantów polska wioska Adampol (po turecku Polonezköy). Do lat 60. XX w. była
to typowa wieś rolnicza, w której obok tureckiego używany był również język
polski i pielęgnowane polskie zwyczaje. Obecnie jest to miejscowość o charakterze turystycznym. Wciąż mieszka tam ok. 500 osób polskiego pochodzenia, co
stanowi ok. 30% miejscowej społeczności. Polonia w Turcji liczy ok. 800 osób,
wliczając w to dzieci pochodzące z mieszanych małżeństw32. W Polsce w zasadzie
nie istnieją większe skupiska ludności pochodzenia tureckiego, a wśród mniejszości zamieszkujących terytorium Polski Turków się nie wymienia.
Ponadto polskie zaangażowanie w pozyskiwanie unijnych dotacji i funduszy
na utrzymanie zabytków zrodziło nie tylko zainteresowanie rządu Turcji kwestią
kultury i jej dalszego rozwoju, ale też zwróciło tureckim władzom uwagę na korzyści płynące z UE. Kwestia ta dotyczyła nie tylko sektora prywatnego, jakim są
wolni artyści i działacze kulturalni, ale także publicznego, który jest reprezentowany przez tureckie Ministerstwo Kultury i Turystyki i podbudowała pozycję
Turcji na arenie międzynarodowej. Stało się to za sprawą przyciągnięcia na tureckie tereny zagranicznych inwestorów i artystów. Dzięki tym ruchom doszło
do wymian pomiędzy polskimi i tureckimi artystami, których celami była przede
wszystkim owocna współpraca obydwu państw (Polski, która już przynależała
do UE i która dzięki swojemu doświadczeniu dawała Turcji przykład oraz Turcji,
która postanowiła ubiegać się o unijne członkostwo) oraz uzyskanie pozwolenia
na wzajemną realizację projektów poza granicami33.
Od tamtej pory zarówno Polska, jak i Turcja samodzielnie wspierają niektóre
z projektów dwustronnych, niezależnie od unijnej polityki kulturalnej. W tureckiej świadomości zrodziło się bowiem poczucie więzi z Europą i UE, a sztuka
została postrzegana jako narzędzie komunikacji międzynarodowej. Przykładem
tego jest Biennale w Stambule, które przyciągnęło uwagę i międzynarodowe
środowisko poprzez pozytywne wyeksponowanie swojej egzotycznej atmosfery
i rzeszy wschodzących artystów. Tamtejsza Fundacja Kultury i Sztuki regularnie
organizuje Festiwal Muzyczny, Filmowy i Teatralny, na którym polscy reprezentanci są stale obecni i hojnie nagradzani34. Polsko-tureckie stosunki kulturalne
gwałtownie się rozwinęły, głównie dzięki właśnie takim programom rezydencyjnym, międzynarodowym wystawom, sympozjom i konferencjom.
W ramach przynależności obu państw do Rady Europy promuje się rozwój kulturowej tożsamości europejskiej i rozwój międzynarodowej współpracy.
W 1954 r. Polska i Turcja podpisały Europejską Konwencję Kulturalną, która wytycza te cele i określa podstawy dla dalszego wspólnego działania i współpracy
32
33
34
Historia Polonezköy, http://www.polonezkoy.com/history_pl.html (2 XI 2012).
M. Lind, R. Minichbauer (red.), Europejskie polityki kulturalne 2015. Raport ze scenariuszami
przyszłości publicznego finansowania sztuki współczesnej w Europie, Warszawa 2009, s. 36.
Ibidem, s. 113.
41
w dziedzinie kultury. Cele te są realizowane poprzez szczegółowo opracowane
programy działań35. Jednym z nich jest m.in. Eurimages – fundusz wpierający
koprodukcje państw członkowskich w dziedzinie kinematografii (koprodukcja,
dystrybucja filmowa i działalność kin prezentujących kinematografię europejską), którego podstawowymi celami są: wspieranie i zachęcanie do koprodukcji
filmów kinowych i telewizyjnych; podkreślanie wspólnych korzeni i kultury; wykazywanie możliwości i konieczności opłacalnego inwestowania w sferę kinematograficzną, traktowaną jako sztuka i osiągającą komercyjny sukces.
W programie tym uczestniczą państwa, które nie mają możliwości uczestniczenia w unijnym programie Media II (Polska), państwa należące do funduszu
Eurimages i korzystające z Media II (pozostałe państwa należące do UE), państwa
należące jedynie do funduszu Eurimages (Bułgaria, Cypr, Czechy, Polska, Rumunia, Słowacja, Szwajcaria, Turcja, Węgry). W Polsce dwa kina są wspierane tym
funduszem: „Muranów” w Warszawie i „Wanda” w Krakowie, a w Turcji dotację
z tego funduszu otrzymał film „Cumhur Bey” w reżyserii Handana Ipekęi36.
V Międzynarodowa Konferencja Badań Polityki Kulturalnej (ICCPR) miała
miejsce w Stambule w 2008 r. Celem Konferencji było otwarcie pola do interdyscyplinarnej i międzynarodowej dyskusji na temat znaczenia, funkcji i wpływu polityki kulturalnej. Przez politykę kulturalną rozumiano promowanie bądź
zakazywanie pewnych wartości i praktyk kulturalnych przez władze, korporacje, przedsiębiorstwa czy też podmioty prywatne. Tego typu polityka mogła być
przejrzysta bądź niejasna albo definiowana w dwuznaczny sposób. ICCPR swoje zainteresowanie skoncentrowała głównie wokół zagadnień aktualnych, które
w przyszłości mają zaowocować międzynarodową wymianą pomysłów i idei.
ICCPR 2008 nie podważyła wielości znaczeń, które narastają wokół pojęcia
kultura ani nie wartościowała relacji pomiędzy nimi. Jednakże, chociaż przyjęła
szerokie rozumienie pojęcia polityki kulturalnej, była skłonna traktować kulturę
bardziej w znaczeniu komunikacji symbolicznej uwzględniającej wpływ mediów
i sztuki oraz różnorodność narodowych i religijnych form ekspresji życiowej,
mniej natomiast w antropologicznym, całościowym i uniwersalnym ujęciu.
Zakres zainteresowania uczestników Konferencji był ograniczony konkretnym
czasem historycznym, aczkolwiek skupili się oni przede wszystkim na działaniach
dotyczących współczesnego świata, co ma ułatwić owocną, międzynarodową wymianę poglądów. Strategia polityki kulturalnej przedstawiona została w szerokim
zakresie. Prace poruszały się, m.in., wokół zagadnień strategii polityki kulturalnej w zestawieniu z dziedzinami takimi jak: globalizacja, religia, polityka, historiografia, ekonomia, czy dyplomacja. Zaprezentowane zostaną także strategie
35
36
Informator o polityce kulturalnej, [w:] Centrum Informacji Europejskiej, s. 22, http://www.
cie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/5C1A2848DFCFBB24C1256E7B00485ED0/$file/inf08.pdf (2 XI
2012).
Ibidem, s. 29.
42
Joanna Kapłońska
rozwoju polityki kulturalnej oraz relacje międzynarodowe. Konferencja była adresowana do wszystkich, którzy są zainteresowani tym, w jaki sposób i dlaczego
różne podmioty usiłują kształtować wartości i praktyki kulturalne społeczeństw
i jednostek.
Traktatową podstawę wymiany kulturalnej stanowią przede wszystkim
dwa akty prawne: Umowa o współpracy w dziedzinach nauki, oświaty i kultury z 1990 r. i Program realizacji jej wykonania z 2003 r. Strony zobowiązały się
w nich do stworzenia warunków ułatwiających rozwój stosunków kulturalnych
poprzez pomoc w organizacji wizyt artystów; zwiększania dostępu do placówek
kulturalnych; tworzenia programów stypendialnych; wspierania kontaktów pomiędzy szkołami; inwentaryzacji zabytków polskich w Turcji i tureckich w Polsce;
wspierania przekładów dzieł literackich37. Podkreślono również szczególną rolę
postaci Adama Mickiewicza, którego muzeum znajduje się w Stambule. W 2005 r.
placówka została wyremontowana, a w jej ponownym otwarciu brał udział polski
minister kultury i dziedzictwa narodowego.
Zakończenie
Polska jest krajem europejskim o chrześcijańskiej tradycji z 89,8% katolików
i jednolitością etniczną (97%)38. Turcja zaś jest krajem azjatyckim położonym
częściowo na kontynencie europejskim (3% powierzchni) z muzułmańskim
społeczeństwem (99,8%) i 20% mniejszości narodowych39. Oba państwa współpracują w ramach polityki obronnej (oba przynależą do NATO), gospodarczej
(unia celna) oraz kulturowej. Czynnikami łączącymi oba kraje są aspiracje w dążeniu do integracji europejskiej, w przypadku Turcji wcześniej sformułowane,
jednak w przypadku Polski szybciej i w większym stopniu zrealizowane. Turcja
złożyła wniosek o status państwa stowarzyszonego ze Wspólnotami Europejskimi
w 1959 r., zaś Polska weszła w skład UE w 2004 r. Obecnie Polska, jako członek
UE, jest jednym z kilku państw, które oficjalnie wspierają Turcję w jej dążeniach
do akcesji. Polska polityka zagraniczna jest w tym wymiarze konsekwentna, a deklaracje w tej sprawie składał zarówno prezydent, premier, jak i minister spraw
zagranicznych. Z drugiej strony, w wyniku sytuacji geopolitycznej kształtującej
się w realiach zimnowojennych, Turcja o wiele prędzej weszła w skład potężnej
37
38
39
Program realizacji umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Turcji
o współpracy w dziedzinach nauki, oświaty i kultury, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040410383 (2 XI 2012).
CIA – The World Factbook: Poland, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pl.html (11 III 2013).
CIA – The World Factbook: Turkey, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html (11 III 2013).
43
euroatlantyckiej struktury polityczno-wojskowej, jaką jest NATO. Stało się to
w 1952 r., natomiast Polska dołączyła do NATO w 1999 r. Obydwa kraje pozostają członkami takich organizacji jak Rada Europy, Światowa Organizacja Handlu,
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju oraz Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Oba państwa są także członkami pierwotnymi Organizacji Narodów Zjednoczonych40.
Stosunki polsko-tureckie mają bardzo silne historycznie i barwne korzenie,
bowiem ich oficjalne nawiązanie nastąpiło już w XV w. Przez długie lata Polska graniczyła z Imperium Osmańskim, które jako jedyne nie uznało rozbiorów
Polski. W XIX w. wielu polskich powstańców listopadowych, styczniowych i weteranów wojny krymskiej zbiegło do Turcji, a wielu polskich oficerów służyło
w tureckiej armii. Polska mniejszość narodowa osiedliła się po anatolijskiej części
Stambułu i założyła Adampol (po turecku Polonezköy), polską wioskę, w której
praktykuje się polskie zwyczaje i obowiązuje język polski.
Wzajemne racje regulują umowy dwustronne (polityczne, gospodarcze i kulturowe) oraz umowy międzynarodowe, których przestrzeganie wynika z przynależności obu państw do tych samych organizacji międzynarodowych (m.in. ONZ,
NATO, Rada Europy). Etap współpracy gospodarczej rozpoczął się w 2004 r., gdy
wraz z przystąpieniem Polski do UE, Polska i Turcja znalazły się w jednej unii
celnej. Nadal oba państwa pozostają w dobrych relacjach politycznych. Wyrazem tego były wypowiedzi przedstawicieli tureckiego rządu, którzy wyrażali swoje nadzieje w związku z polską prezydencją w Radzie UE. W 2010 r. w związku
z katastrofą lotniczą pod Smoleńskiem władze Turcji ogłosiły żałobę narodową41. Jednak od drugiej połowy XX w. stosunki polsko-tureckie ograniczają się
wyraźnie jedynie do oficjalnych wizyt państwowych, spotkań na szczycie i not
zamieszczanych na oficjalnych portalach ministerstw. Wynikające z tego braki
w literaturze przedmiotu oraz niski poziom stanu badań nad poruszonym zagadnieniem wskazują, że wciąż jest to temat otwarty, który czeka na swoje poruszenie
i zbadanie, a wyniki badań na opublikowanie.
40
41
J. Gerhards (red.), Cultural Overstretch? Differences between old and new member states of the
EU and Turkey, London-New York 2007, s. 97.
T. Nas, Tracing the Economic Transformation of Turkey from the 1920s to EU Accession, Boston
2008, s. 153.
44
Joanna Kapłońska
Summary
Joanna Kapłońska
Contemporary Polish-Turkish relations. Outline of the problem
The subject matter of the present article are the polish-turkish relations, their
complexity, a review of historical events and the current appearance from a political, economic and cultural point of view. 600th anniversary of the establishment
of diplomatic relations between the Polish and Turkey provides an opportunity
to remind the historical relations between the two countries and make new intellectual, business, and culture contacts. Poland earliest of all Christian countries established diplomatic relations with Turkey. Poland and Turkey combined
27 bilateral agreements, two of which are included in the interwar period. At the
end of the twentieth century revival of special Polish-Turkish relations became
noticeable in the economic sphere. Furthermore, the Polish involvement in the
acquisition of EU grants and funds for the maintenance of historic monuments
not only gave rise to the Turkish Government interest of the issue of culture and
its further development, but also turned the Turkish authorities attention to the
benefits from the EU. Poland is the European country with the Christian tradition of 89,8% ethnic Catholics and uniformity (97%). Turkey is an Asian country
and partly located on the European continent (3% of the surface) with the Muslim community (99,8%) and 20% minorities. Polish-Turkish relations have very
strong and colorful historical roots, as their official establishment was already in
the fifteenth century. For many years Poland bordered with the Ottoman Empire,
which was the only state that has not recognized the partition of Poland. The aim
of this article is to describe the Polish-Turkish relations as bilateral relations, the
contradictions between them and merging alliances, as well as the presentation of
the current state of research, which relate to the discussed subject. Unfortunately, both in Poland and in Turkey is relatively little literature on bilateral Polish-Turkish relations, and in particular on the relationship Polish and Turkey in the
second half of the twentieth century.
Joanna Kapłońska – mgr bezpieczeństwa narodowego, doktorantka w Zakładzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu
Wrocławskiego
The role of the Channel PIK
in highlighting Russian-Georgian relations
The 20th century was characterized by three developments of great political
importance: the growth of democracy, the growth of corporate power, and the
growth of corporate propaganda as a mean of protecting corporate power against
democracy.
In contemporary world mass media is no longer perceived solely as a channel of communication. Increasingly, the mass media is referred to as full-fledged
agent of socialization that influences on the development of the individual and
society as a whole, demonstrates means of mass media standards, forms a system
of values that are taught to mediate experience, etc.
From an instrument of propaganda or an instrument of power the media have
become a powerful source of power itself, which has transformed into the key of
fame and success.
Today the means of mass media serve as a mechanism for promoting products
and services, and arenas for debate. Mass communication is a systematic distribution of the information through the specialized technical equipment among
the large audience aiming the influence on the evaluation, opinion and human
behavior.
Actuality of the topic becomes valuable, because of the overgrowing nature
of mass communication on a global scale, as a source of power and innovation
disseminator.
In modern conditions, people become dependent on the mass media. First of
all, it concerns the information, knowledge and assessments of what is happening
in the society. The type and level of this dependence are determined by a number
of structural conditions. The influence of mass communication is greater if the
society is under the huge reforms, conflict or instability. Also, much more depends on the extent to which the mass communication implements its informational function.
On this basis, the main objective of this work is to examine the role and influence of the Georgian Channel PIK broadcasting in Russian language. Therefore
the study attempts to reveal the following tasks:
46
1) To find how the Channel PIK was created.
2) To highlight the circumstances in the August 2008 and the role of the channel in the coverage of the Russian-Georgian conflict.
3) To find out the impact of the Channel PIK on the formation of public opinion about republic of Georgia in the space of post-soviet Union countries.
4) To define Channel PIK as an instrument of public communication/soft
power of Georgia.
5) To draw conclusions on the subject.
During the writing has been used periodical literature on the subject as well as
Internet resources and programs of the Channel PIK.
According to the Freedom Map of Freedom House’s report1 for 2008, Georgia
was a partly free country and remains so till nowadays2. At the same time it is
ranked higher than its neighbors, Armenia and Azerbaijan and Russia, which
are classified as „not free”. Other „partly free countries” include Turkey, Ukraine,
Romania, Albania and majority of Eastern Europe.
In Georgia, a country that has declared dedication to the principles of democracy and the freedom of speech, the need of independent and professional media
as well as exploration of freedom of expression became one of the most important
questions for the contemporary Georgian media.
But before we discover the status quo of media in Georgia and namely the role
of the Kanal PIK3, has to be mentioned the historical background of the Russian
Georgian relations in the field of communication from the very beginning.
On 8 III 1819 in Tbilisi was established the first newspaper in Georgian language, translated from Russian and named „Georgia’s Newspaper”4. The aim of
such a step was the translation of the news and the articles published on the papers in the Russian Empire. It was the first period of the information war5, when
Russian propaganda was trying to influence on the population of Georgia. The
importance of the language was obvious, but unlike XXI century in XIX in Georgia weren’t so many people understanding Russian fluently. Since 1820 the paper
was published as „Georgian newspaper”6 and was shooting the light on the social
and political life for Georgian speaking readers, what was an attempt to save not
only the native language, but own identity, traditions and culture. But almost two
centuries later new reality demanded to establish the channel, broadcasting in
Russian in order to share own views to the Russian speaking society and to let
1
2
3
4
5
6
Map of Press Freedom 2008, http://www.freedomhouse.org (31 X 2013).
http://www.freedomhouse.org/country/georgia (31 X 2013).
Kanal PIK – is used the transcription of the Channel PIK in Russian „Канал ПИК”.
http://www.tsu.edu.ge/data/file_db/library/GeoNews%201.pdf (31 X 2013).
О. Панфилов, Россия-Грузия. Информационная война. Август 2008, Тбилиси 2011,
s. 11.
http://www.nplg.gov.ge/paper/papers/paper.php?did=1999 (31 X 2013).
The role of the Channel PIK in highlighting Russian-Georgian relations
47
other peoples know about the situation the South Caucasus and Georgia itself
from Georgian perspective.
According to Civil.Ge, the First Caucasian was launched on January 20107 and
was available on satellite, operated by Paris-based Eutelsat Communications for
less than two weeks of January.8 Eutelsat Communication9, the Europe’s leading
satellite operator, citing end of trial period put the channel off its W7 satellite
and entered into a larger deal with Russia’s Gazprom Media Group on allocating
capacity on W7 satellite for its pay-TV provider NTV-Plus. Although the Eutelsat
announced, that the problem was technical and not political, in January 2010,
French diplomate in Tbilisi said that „Eutelsat is under strong pressure from Russia in order to stop its contract with Georgia”10.
Georgia claimed Russia’s political pressure behind Eutelsat’s move and the
Georgian Public Broadcaster (GPB) sued the satellite operator, but the Paris-based court ruled in favor of Eutelsat in July, 201011.
The TV station, Kanal PIK, started broadcasting with a live call-in show with
Georgian President Mikheil Saakashvili. It is not the first Georgian sortie in the
long-running information war between Georgia and Russia12, Alania TV13 began
broadcasting news as well in Russian language to separatist-controlled South Ossetia in 200514. The station disappeared from prominence after the 2008 war with
Russia over South Ossetia, but, a year later, another Russian-language satellite TV
station emerged.
On 12 VII 2010, deputy general director of GPB, Maya Bichikashvili15, told
Civil.Ge that in its ruling, the Paris-based court rejected GPB’s motion demanding from Eutelsat to restore the Russian-language channel back on W7 satellite
operating at the 36 degrees East – a key location for broadcasting in Russia and
other CIS states. GPB was also asking for reimbursement of financial damage
caused by removal of the First Caucasian Channel from Eutelsat’s satellite.
GPB claimed that Eutelsat infringed an agreement by putting First Caucasian,
the channel mainly targeting audience in Russia and its North Caucasus, off the
satellite less than two weeks after it started broadcasting in January 2010.
Eutelsat said that it had received „a firm commitment” from Intersputnik „for
significantly more capacity than that requested by the Georgian broadcaster”.
7
8
9
10
11
12
13
14
15
http://www.civil.ge/eng/article.php?id=21854 (31 X 2013).
http://www.lenta.ru/news/2010/01/29/stutnik (31 X 2013).
http://en.wikipedia.org/wiki/Eutelsat (31 X 2013).
http://www.lefigaro.fr/international/2010/01/27/01003-20100127ARTFIG00623-rumeurs-sur-l-arret-d-une-chaine-georgienne-antirusse-.php (31 X 2013).
http://www.eurasianet.org/node/62770 (31 X 2013).
http://www.globaljournalist.org/stories/2008/01/01/alania-tv/ (31 X 2013).
http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav052206a.shtml (31 X 2013).
http://www.linkedin.com/pub/maya-bichikashvili/10/4b7/65b (31 X 2013).
48
Eutelsat has offered16 GPB to place the First Caucasian on W2A satellite as an alternative, but the offer was rejected by GPB, citing that the newly offered location
was not properly covering the geographical area it was interested in. As it was said
by David J. Smith, a Director of Georgian Security Analysis Center, „arguably legal in France or not, the real story here is that Eutelsat booted First Caucasian as
a result of some combination of Russian money and pressure, likely with at least
the acquiescence of the French Government.”17
Anyway, as soon the channel began to broadcast, Russian officials on the
meeting in Vladikavkaz blamed the First Caucasian Channel as Georgia’s „anti-Russian propaganda” and an attempt to implant „ideology of extremism”18 in
the North Caucasus. After the channel was removed from the satellite, it became
available for viewers in Tbilisi only via cable networks and on internet.
„Georgian Public TV ordered a product in the form of a channel – said E. Kotrikadze to the BBC – We are a private company, which reports to the Georgian
Public Broadcaster, but it has quite an impressive degree of independence.”19 Rebranded First Caucasian TV channel set to make a comeback. After a nine-month
hiatus, the First Informational Caucasus or PIK (Pirveli Sanformacio Kavkasiuri20), the Russian – language, Tbilisi – based satellite channel, has announced
plans to resume broadcasting.
Therefore, the Georgian Public Broadcaster’s Russian-language channel, First
Caucasian, handed over in management to a private firm, which received GEL
4,7 million (about USD 2,54 million) from the state to run the channel21. GEL
4,7 million is part of funding with total amount of GEL 7 million, which was allocated to GPB for the First Caucasian based on the government’s decree dated
with 9 VII 2010.22
So, according to a press release issued on 19 I 2011, the renewed channel was
based in Tbilisi and focused on information, education and entertainment. Programs had to broadcast six hours a day from 6.00 pm, covering the North and
South Caucasus, Ukraine, Belarus, Eastern Europe, Turkey, Russia and Iran. The
channel owned and run by K-1, which announced its intention to examine the
world’s least-known places, to include the peoples of the North and South Caucasus in the global information revolution, to provide the people of the Caucasus
with objective and accurate information in a timely manner, and to introduce
16
17
18
19
20
21
22
http://georgiandaily.com/index.php?option=com_content&task=view&id=19443&Itemid=132 (31 X 2013).
http://www.bbc.co.uk/russian/international/2011/01/110125_georgia_tv.shtml (31 X 2013).
Transliteration in Georgian – პირველი საინფორმაციო კავკასიური.
Ibidem.
49
new standards of journalism across the region. K-1 is a private firm established
by the British journalist, Robert Parsons and Georgian national, Ekaterine Kotrikadze. Robert Parsons23 speaks fluent Georgian and served as the channel’s
Director General.
„We would like to be a channel which is watched in order to learn what is happening in the Caucasus. For those who are doubtful about us, we have a simple
answer: first watch and then judge” said Parsons24 in the organization’s statement.
Aiming to cover the everyday and cultural lives of the peoples of the Caucasus,
the channel developed a network of reporters in Baku, Yerevan, Moscow, Kyiv,
Makhachkala, Ankara, Brussels, Washington, Vladikavkaz and Tehran.
PIK’s programs were managed by a team of skilled journalists including: Robert Parsons, David Chater, Melanie Ernst and Zurab Kodalashvili. David Chater25
is an award-winning former correspondent with more than 35 years experience
in international television news, having worked for Independent Television News,
Sky News and Al Jazeera English. In 1993 he moved to Russia to open a bureau
for Sky News. While there he was awarded a Gold Medal as International Reporter of the Year for coverage of the Chechen war from Grozny26. He reported
from the conflict in Kosovo and the war in Afghanistan after the 9/11 attacks,
receiving a Gold Medal from the New York TV Festival for his reports on the
siege of Kunduz27.
Melanie Ernst28 more than 20 years works in European, American and Middle
Eastern TV stations. Besides the work on the television she is engaged into the
social activities in the area of human rights. According to Melanie Ernst the true
aim of the television „Kavkaz1” was professional presentation of the information
to the people of the Caucasus about what is happening in the world.
Zurab Kodalashvili29 is a former cameraman and video director for the BBC,
CNN London and Sky News. He is the founder and leader of „Iberia” – the first independent news agency in Georgia. Zurab Kodalashvili filmed conflicts in Abkhazia, the Ingush – Ossetia conflicts and the first and the second wars in Chechnya.
Ekaterine Kotrikadze – worked in Georgia since 2007 as correspondent and
presenter at Alania TV, staff correspondent at RTVi30 and Ekho Moskvy Radio.
23
24
25
26
27
28
29
30
http://www.coe.int/t/coefuture/Robert%20PARSONS.pdf (31 X 2013).
Typed from his message to the listers from the web-page of the channel http://www.pik.tv,
which was deleted by owner – GPB.
http://en.wikipedia.org/wiki/David_Chater (31 X 2013).
http://www.aljazeera.com/aboutus/2008/09/2008910114254204111.html#C (31 X 2013).
Ibidem.
Information from Maria Ekser http://ekser.livejournal.com, the former editor of the page
http://www.pik.tv.
http://www.crewavenue.com/zuratv/ (31 X 2013).
Currently works as a Head of News Department in RTVi in New York, http://www.echo.msk.
ru/blog/kotrikadze/ (31 X 2013).
50
Being ruled by an experienced team of journalists, Kanal PIK TV intended
to transform the regional media environment through comprehensive news reporting, innovative web journalism, the best of Caucasian culture, critical, and
independent journalism.
Taking into attention the names of the programs31, such as were „Territory
of democracy”, „Civil journalism”, „Caucasian portrait”, „In a narrow circle” and
slogans, like „democracy”, „transparency” and „freedom”, announced through the
programs, the channel had clear aim to increase the level of democracy through
information, to share the Caucasian view and the truth viewed from the Caucasus
directly and without other sides interpretation.
Step by step channel PIK became a reliable source of unbiased and timely
information in Russian, which offered a broad range of programs, documentaries
and movies covered all the most important news stories. It was predictable that
the channel came under the fire from Russian officials and commentators who
claimed it would be used as an anti-Russian propaganda tool by Georgian government, and that its programs would seek to ferment extremist ideology in the
North Caucasus.
The Russia-Georgia war32 in August 2008 clearly illustrated that the primary
nature of the conflicts on the territory of Georgia has an international character. The Government of Georgia, supported by the consensus of the international
community, believes that the Russian invasion and subsequent recognition took
place in blatant violation of fundamental principles of international law, notably
the principles of sovereignty and territorial integrity33. Georgia’s legal position34
is supported by international law and norms, and reinforced by arrangements
concluded during and after the August 2008 war; it is further reinforced by the
statements of numerous international forums, including the EU-commissioned
„Independent International Fact Finding Mission on the Conflict in Georgia”
which confirmed the illegality of the secession of these regions from Georgia and
rejected Russia’s arguments for its invasion and recognition.
Following the 2008 South Ossetia war in early August 2008, Russia recognized35 Abkhazia36 and South Ossetia as independent states on 26 VIII 2008. On
28 VIII 2008, Georgian Parliament passed a non-binding resolution calling on
the Georgian government to sever diplomatic relations with Russia, what culminated on 29 VIII 2008 with Georgia severing diplomatic relations with Russia. In
31
32
33
34
35
36
http://www.youtube.com/user/FirstCaucasian/videos?view=1 (31 X 2013).
http://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna_w_Osetii_Południowej_2008 (31 X 2013).
State Strategy on Occupied Territories: Engagement Through Cooperation, s. 3; http://www.civil.
ge/files/files/SMR-Strategy-en.pdf (31 X 2013).
Ibidem, s. 4.
http://en.rian.ru/russia/20080826/116291407.html (31 X 2013).
http://en.wikipedia.org/wiki/Abkhazia (31 X 2013).
51
response to Russia’s occupation of Abkhazia and Tskhinvali region/South Ossetia,
in October 2008 the Georgian Parliament adopted the Law on Occupied Territories37, defining a new legal regime that applies to the two regions. The Law on
Occupied Territories was compiled in accordance with the Hague Regulations of
1907, the 4th Geneva Convention of 194938 and the norms of common international law. So called Russian-Georgian information war began far before Russian
military intervention in August 2008.
In March 2000, as soon as Vladimir Putin was elected as a president39 of Russian Federation, he declared that the whole post-Soviet space is the zone of Russian geopolitical interest. The fact that the CIS countries are a clear priority in the
foreign policy of the Russian Federation demonstrates not only the decree of the
President of Russia Boris Yeltsin of 14 IX 1995, in which the post-Soviet space is
proclaimed „the first zone of interests of Russia”40, but also confirms the unusual
activity in the direction of Russian diplomacy of President Putin era41. His main
task of the Russian Federation is to transform CIS countries into pro-Russian, the
heads of which during the presidency of Boris Yeltsin42 attempted to contradict
Moscow in integration issues. First of all, it is about Azerbaijan, Georgia, Moldova and Ukraine, notably the countries that united into GUAM43.
In 2011 „protected” Russian informational space reminded more than ever soviet propaganda: all the national channels were under the governmental control,
periodically giving a dozen of freedom to the existing channel REN TV, which
raiting consists only of 14%, Radio Station Ekho Moskvy – only 4%, and there are
left 3 newspapers per per cent each. In the internet situation is almost the same:
the facebook, livejournal or twitter have per one per cent only.44
Influence of the governmental propaganda in Russia was quite high. According to the survey of Public Opinion Foundation (ФОМ), on the question „from
which resources citizens of Russia are getting information?”, 94% replied – from
TV programs, from printed media – 30%, radio programs 27%, internet media –
20%, social networks: 8%.45 If we take into attention the extent of the influence,
in particular the case of the 2008 war, the Russian propaganda possessed real
resources and opportunities to influence not only on the public opinion of Russia but on the whole spectrum entire post-Soviet space, including population of
37
38
39
40
41
42
43
44
45
http://www.smr.gov.ge/docs/doc216.pdf (31 X 2013).
http://www.icrc.org/ihl.nsf/COM/380-600177?OpenDocument (31 X 2013).
http://putin.kremlin.ru/bio (31 X 2013).
М. С. Дорошко, Геополітичне середовище та геополітична орієнтація країн СНД. Навчальний посібник, Київ 2011, s. 51.
V. Putin presidency period 2000-2008, B. Yeltsin presidency period 1991-1999.
http://state.kremlin.ru/president/allbio (31 X 2013).
http://guam-organization.org/node/240 (31 X 2013).
О. Панфилов, op.cit., s. 9.
Ibidem.
52
Georgia. The last one was not only violated by military actions, but with information war as well.
Russian-Georgian information war went into another stage as soon as president of Georgia Eduard Shevardnadze started active cooperation with the NATO.
After the „rose revolution” and double referendum46 in January 2008, where 77%
of Georgian population expressed a willingness to join NATO, information war
was conducted parallely with the preparation to the warfare. Propaganda used
that times achieved the aim – it became real and Georgia became a new „scapegoat” for the Russian politicians.
According to New York Times, weeks before bombs started falling on Georgia,
a security researcher in suburban Massachusetts was watching an attack against
the country in cyberspace. Jose Nazario of Arbor Networks in Lexington noticed
a stream of data directed at Georgian government sites containing the message:
„win+love+in+Rusia”.47 During the cyber war the internet is the one and most
powerful tool to fight the war in the Internet space. Starting from 20th of July,
quite before the tandem of real fight and cyber war had a place, including the
August 2008, the world cyber detectives considered the most massive cyber attacks by private groups onto a government computer systems48. After Russia –
Georgia war a new term has emerged in the virtual world – Cyber war. The target
websites during the Russia – Georgia cyber war became webpages of Parliament
of Georgia, printed media, TV Company „Rustavi 2”, Tbilisi forum, the news
agency „Civil.Ge49” hosted50 in the United States and the pages of ministries. For
example, on 11 VIII, the picture emerged on the page of Parliament of Georgia
was collage of pictures51 of president of Georgia and Adolf Hitler.
Georgian webpages were recovered in the shortest time possible. The specialists from Baltic states as well as from U.S. helped to Georgian colleagues to manage the situation. A number of sites have been transferred to foreign servers, for
instance, was created a special website – www.georgiamfa.blogspot.com, which is
the government’s statements. In addition, the President of Poland, Lech Kaczynski’s official website – www.president.pl, housed in a special category – Information about the latest developments in Georgia52, where he also covered the official
information about the events in Georgia.
According to the experience in other episodes of history, when powerful
countries want to remark their power or just deliver a message to the rest of the
46
47
48
49
50
51
52
http://www.civil.ge/eng/category.php?id=90&result=plebiscite (31 X 2013).
J. Markoff, Before the Gunfire, Cyberattacks, „The New York Times”, 12 VIII 2008.
http://liberali.ge/ge/liberali/articles/102912/ (31 X 2013).
http://civil.ge/eng/category.php?id=84 (31 X 2013).
http://www.foxnews.com/story/0,2933,402406,00.html (31 X 2013).
http://www.nytimes.com/imagepages/2008/08/13/technology/13cyber.ready.html (31 X 2013).
Cyber attacks against Georgia: legal lessons identified, Tallinn [november] 2008.
53
world, they don’t send an ambassador or an emissary abroad like in times of Persians and Romans. This is not the way the fist hits the table, but the moment when
small state is shown as a clear example of what might happen to other states in the
similar situation in case they do not follow „the big brother’s” advice.
Kanal PIK was a sort of a projector of the South Caucasus, which helped to
distinguish the one who sent the „message” to the rest of the world and the one
who was the tool. Politicians, public speakers, journalists, from the South and
North Caucasus, Ukraine, Belarus, Russian Federation and Baltic states were
speaking about the infringement and violation from the screen of the Kanal PIK.
They were the representatives of the former USSR member states, who haven’t
open access to the media but who have what to say to the audience. For example,
Vladimir Bukovsky53 known as a leading member of the dissident movement of
the 1960’s and 1970’s, writer, neurophysiologist, and political activist, the one of
the first to expose the use of psychiatric imprisonment against political prisoners
in the Soviet Union. He spent a total of twelve years in Soviet prisons, labor camps
and in forced-treatment psychiatric hospitals, used by the government as special
prisons. He is a member of the international advisory council of the Victims of
Communism Memorial Foundation, who in 2001 received the Truman-Reagan
Medal of Freedom. He was not just commented the demonstrations in Russia in
2011 via the channel PIK, but even came to Georgia and provided lectures and
met with students and intelligence.
From another hand via the channel was making comments Andrey Nikolayevich Illarionov54 a Russian libertanian economist and former economic policy advisor to the President of Russia, Vladimir Putin. In May 2000 he became the personal representative of the Russian president in the G8. He played an important
role in introducing the low 13% flat income tax in Russia in repaying the Russian foreign debt, in creation the petroleum revenues-based Stabilization Fund of
the Russian Federation and in bringing Russia’s full-fledged membership in the
political G8.
On 3 I 2005 Illarionov resigned from his position as presidential representative to the G8. In 1994 he founded independent and nonpolitical Institute of
Economic Analyses55, which finished Larisa Burakova56, the author of the book
„How Georgia managed it”57. In the interview58 to magazine „Continent”, A. Illarionov positively evaluated the reforms as well as supported many other steps
53
54
55
56
57
58
http://en.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Bukovsky (31 X 2013).
He currently works as a senior fellow in the Center for Global Liberty and Prosperity at the
Cato Institute in Washington, D.C.
http://www.iea.ru/about.php (31 X 2013).
http://lib.rus.ec/a/185136 (31 X 2013).
С. Буракова, Почему у Грузии получилось, Москва 2011.
http://magazines.russ.ru/continent/2011/149/ (31 X 2013).
54
done by Georgian government. On the question „What is bad in Georgia”, he
openly names Northern neighbor: „The threat. Constant threat of aggression”.59
Through the Kanal PIK was speaking Andrei Piontkovsky – laureate of „Gold
gong – 2001” in the field of international journalism and a member of International PEN Club.
Matthew Ganapolsky60 – a Russian journalist, theater director, social activist,
leading radio station „Ekho Moskvy”61 and member of Presidium of the Russian
Jewish Congress was leading weekly news program „On the peak of the event”62
on the channel PIK and later another one together with Ekaterina Kotrikadze.
Valeria Novodvorskaia63 – liberal Russian politician, Soviet dissident, the
founder and the chairwoman of the „Democratic Union” party, and a member of
the editorial board of The New Times. Many of her remarks have provoked controversy. She is openly critical of Russian government policies, including Chechen
Wars, domestic policies of Vladimir Putin, and the alleged rebirth of Soviet propaganda in Russia. Her opinion as well delivered to wider audience through the
Kanal PIK. More over, after she begat to cooperate with PIK, she was invited to
Tbilisi State University to give some lectures.
The process of the transition into democracy in the media and in the relations
between the media and politics usually has it’s roots in a difficult situation in the
country, poorly developed infrastructure, increasing disparities within a society and
unstable political situation or authoritarian regime. In contemporary world mass
media no longer perceived solely as a channel of communication. From an instrument of propaganda or an instrument of power the media have become a powerful
source of power itself, which has transformed into the key of fame and success.
Besides known journalists and politicans, many civil activists were sharing
truth related to the violation of human rights via the channel, which made accessible the information to the wide range of Russian speaking audience. One of
such examples, is the video of the colonel Oleg Alkaev64, who headed the number
1 prison in Minsk from 1996 to 2001. In 2006, he wrote a book about his experiences and agreed to an interview with Amnesty International in 2008.
In the interview65, he describes how Belarusian death row inmates were not
told they were to be executed until minutes before their death, and their families
59
60
61
62
63
64
65
http://magazines.russ.ru/continent/2011/149/i101.html; А. Н. Илларионов, Угроза. Постоянная угроза агрессии, „Континент. Россия и мир” 2011, nr 149.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Ганапольский,_Матвей_Юрьевич (31 X 2013).
http://www.echo.msk.ru/ (31 X 2013).
In Russian: „На Пике событий”.
http://en.wikipedia.org/wiki/Valeriya_Novodvorskaya (31 X 2013).
http://old.ucpb.org/index.php?option=com_content&view=article&id=58170:200401160000
00-28167&catid=110&Itemid=311 (31 X 2013).
http://www.amnesty.ch/de/laender/europa-zentralasien/weissrussland/dok/2013/aktion-todesstrafe/bericht-ending-executions-in-europe.-towards-abolition-of-the-death-penalty-
55
were never told their relatives had been executed – only that they had left the
prison, and they would not be able to see them again.
Amnesty International, has publicized the video as a part of their campaign
against the death penalty. Belarus is the last executioner66 country in Europe that
practices the death penalty. According to Belarusian information agency BelPAN,
the country executed 278 prisoners from 1992 to 201067.
Another painful topic highlighted by the PIK was the Northern Caucasus and
namely Chechnya. The movies made by Anastasya Khnyakina: „War in Chechnya
– People”, about two military campaigns and 250 000 dead68. What really happened in Chechnya? Many people heard, but very few talk about it. The film was
accessible only on the PIK’s web page69, which isn’t available anymore. The movie
was about the exclusive interviews given by Chechens from all over the Europe.
Another movie as well available on the page was „War in Chechnya – Men in
Uniforms”, the movie about people who survived the slaughterhouse.
The both movies and Alkaev’s story, as well as other videos and recorded interviews were put on the special page on the website of the Kanal PIK, which
could be not just viewed but downloaded.
All the examples of people participating in the forming the channel, its functioning and active broadcasting played an important role not only in the opening
the real discussion between the civil society and the government about the meaning of mass media in Georgia and the whole South Caucasus, but as well made
possible the expression of own opinions to the representatives of other countries
of the former Soviet Union facing the similar problems. Kanal PIK filled up the
gap of an informational vacuum, which was more than just obvious in the post
soviet union space. While the channel was functioning, the arena was opened
for the opposition and pro-governmental positions, for those who were ready
to speak to the public openly and discuss painful questions together with the
audience.
The existence of Russian speaking channel in Georgia, which 20% of territory
is occupied by Russian Federation, was not just an instrument of soft power of
Georgia, but a real distinction itself between the norms when the state governs
on its level and people can communicate and not just observe. The public debate,
which became more clear via the Kanal PIK, included protest demonstrations
and vigils initiated by citizens, social movements, interest groups and rhetoric of
66
67
68
69
-in-belarus.-2009-38-p (31 X 2013); Amnesty International. Ending Executors in Europe. Towards abolition of the death penalty in Belarus [2009], s. 9.
Amnesty International. Commonwealth of Independent States: Belarus – the sole executioner,
[26 IX] 2007, s. 4.
http://en.wikipedia.org/wiki/Capital_punishment_in_Belarus (31 X 2013).
http://www.youtube.com/watch?v=tWminXDkJa8 (31 X 2013).
http://pik.tv/en/chechnya/film/2036 (31 X 2013).
56
different political parties. On the other hand through these expressions of public
opinion, citizens tried to attract the interest of media, other citizens and political
decision-makers to the issues at state and in so doing generate kind of civil influence. The last one wasn’t accomplished in the end, because the channel was closed
as soon the new leading party came into the power70.
The existence of such a channel was about a possibility to make an informed
choice. So how Georgia overcomes the threats to freedom of expression given
that the authorities do not allow media to be totally free, the opposition blames
the media for their own failures, producers- not journalists – frame the news,
journalists exercise extreme self-censorship and the public is simply not ready to
accept western-style neutral reporting? Journalists say the best way to improve
the media is to elevate the level of professionalism among journalists71.
The long term solution may be the creation of the new brand of journalists,
who will make their roles as public watchdogs seriously and create space for alternative public debate and critical journalism. In terms of legislation, as Robert
Parsons mentioned in his interview to Georgian magazine „Tabula”: „I think the
government has probably done all that needs to be done. What really needs to be
done now, in terms of development of the media, is that the government should
not be involved in editorial decision-making”72. In general government has to
take „hands off ” media and labeling TV channels as pro-governmental or proopposition. After all, what matters in democracy is that everyone has the right to
freedom of expression.
Kanal PIK was a projector of the South Caucasus and sort of a loudhailer of
the countries from the coverage area, which is used to intend and to transform
the regional media environment through the comprehensive news reporting, innovative web journalism, the best of Caucasian culture, critical, and independent
journalism. The channel fulfilled one of its aims to „Bring the world to the Caucasus and the Caucasus to the world”.73
Irina Theshelashvili – mgr prawa międzynarodowego, absolwentka Gruzińskiej
Akademii Dyplomatycznej, doktorantka w Zakładzie Komunikowania Międzynarodowego w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
70
71
72
73
Report on The Elections of the Parliament of Georgia 2012, Tbilisi 2012, http://cesko.ge/
files/2012/REPORT_2012_-NEW.pdf (31 X 2013).
N. Danelia, N. Gogiberidze, Effects – Impacts of media in Georgia, Tbilisi 2008, s. 41.
http://www.tabula.ge/en/story/70171-parsons-channels-that-dominate-georgia-are-media-dinosaurs (31 X 2013).
http://www.daymohk.net/cgi-bin/orsi3/index.cgi?id=40384 (31 X 2013).
Oльга Федоровна Малашенкова
Развитие экономического сотрудничества
Республики Беларусь с Республикой Польша
на современном этапе
Республика Беларусь – индустриальное государство с многоотраслевой
промышленностью и сельским хозяйством. Ведущие отрасли производства
– машиностроение, химическая, нефтехимическая, текстильная и пищевая
промышленность. Экономика Беларуси имеет открытый и преимущественно экспортоориентированый характер. Поэтому динамичное развитие
торгово-экономических отношений с Европейским союзом и Польшей –
ближайшим западным соседом – имеет для нашей страны приоритетное
значение.
Сейчас Польша является 7-ым внешнеэкономическим партнером Беларуси по объему торговли, который за десять лет – с 2001 по 2012 гг. – вырос
почти в пять раз: с 450 млн. до 2,2 млрд. долларов США (в 2008 г. превысил
3 млрд. долларов).
По итогам 2012 г. объем белорусского экспорта в Польшу составил
949 млн. долларов США. Объем импорта из Польши в Беларусь – 1,3 млрд.
долларов США. Основные позиции белорусского экспорта в Польшу – нефтепродукты, калийные удобрения, лесоматериалы, казеин, провода и кабели, проволока, опаловый древесина. Основные позиции импорта из
Польши в Беларусь – свинина, фрукты, продукты для кормления животных, поликарбоновые кислоты, аккумуляторы, лекарства.
Поэтапное реформирование белорусской экономики обеспечивает одновременно хозяйственный рост и социальную стабильность в обществе.
На данном этапе руководство государства стремится максимально обеспечить условия, необходимые для повышения производственной активности
и поощрения иностранных инвесторов.
В последние годы приток инвестиций в белорусский экономику из Польши расширился. Польша занимает 11-е место среди стран – топ-инвесторов
Беларуси. Объем польских инвестиций в Беларусь возрос с 30,5 млн.
в 2005-м до 128,6 млн. долларов США в 2012.
58
Сегодня в Беларуси зарегистрировано более 550 предприятий с участием польского капитала, из них более 210 – совместные предприятия. Особенно активно польский бизнес присутствует в таких областях как строительство и производство строительных материалов (в том числе, действует
представительство крупной корпорации СЕТСО), переработка сельхозпродукции (компания „Инко-Фуд”), банковское дело („Идеябанк”), мебель
(производственно-дистрибьюторская группа компаний „BlackRedWhite”),
фармацевтика (компании „Polfa”, „Polfarma”) и др.
Инвестиционный климат в Беларуси является привлекательным для
польского бизнеса по ряду причин, таких как: географическая близость; сходство языка, менталитета и традиций; выгодное транзитное положение Беларуси, ее членство в Таможенном союзе и Едином экономическом пространстве с Россией и Казахстаном; политическая и социально-экономическая
стабильность; дешевая рабочая сила; высококвалифицированные кадры,
научный потенциал; низкий уровень коррупции и криминальных рисков.
В соответствии с законодательством Республики Беларусь, иностранные и совместные предприятия пользуются рядом льгот и преференций.
Фирмы, осуществляющие на территории Беларуси инвестиционную деятельность, освобождаются от: платы за заключение договоров аренды земельных участков; земельного налога на время строительства; возмещения
потерь сельскохозяйственного производства в связи с изъятием участка;
ввозимого НДС и таможенных пошлин на оборудование; НДС при безвозмездной передаче имущества. Кроме этого, инвестор имеет право на получение земельного участка без аукциона, вычет в полном объеме НДС, который был уплачен при реализации инвестиционного проекта, определение
организации генерального подряда без проведения торгов.
Предприятия с численностью сотрудников менее 100 человек освобождаются от налогов на прибыль (за исключением дивидендов и ценных бумаг), акцизы, арендную плату на землю, недвижимость, а также от экологического налога и местных налогов и сборов. Иностранные предприятия
освобождаются от подоходного налога.
Для производителей сельскохозяйственной продукции (т.е. для предприятий, не менее 50% выручки которых получена из сельского хозяйства)
в Беларуси действует единый налог в размере 1% от выручки.
Совместные и иностранные предприятия, которые зарегистрированы
и действуют на территории населенных пунктов с численностью жителей
менее 50 тыс., на 7 лет освобождаются от налогов на прибыль от собственного производства и на недвижимость, а также от обязательной продажи
валюты, уплаты таможенных пошлин и налогов при ввозе на территорию
страны средств, предназначенных для формирования уставного фонда.
Развитие экономического сотрудничества…
59
Особое место в правовой системе Беларуси занимают свободные экономические зоны (СЭЗ). В нашей стране действуют 6 свободных экономических зон, которые расположены в столице и областных центрах:
„Брест”, „Гомель-Ратон”, „Минск”, „Витебск”, „Могилев” и „Гродноинвест”.
Сегодня Польша входит в „семерку” стран с наибольшим инвестированием
в предприятия-резиденты белорусских СЭЗ (вместе с Германией, Великобританией, Италией, США, Чехией и Россией).
Резиденты белорусских СЭЗ, которые инвестируют в производство экспортоориентированной и импортозамещающей продукции, пользуются
следующими льготами: снижение налога от прибыли на 50%; освобождение
от налогообложения прибыли от реализации товаров собственного производства на 5 лет; размер налога на добавленную стоимость относительно
реализации на территории Беларуси импортозамещающих товаров равен
10%; освобождение от налога на недвижимость; освобождение от платы за
заключение договора аренды земельного участка; финансирование строительства инфраструктуры за бюджетные средства (при размере инвестиций
свыше 10 млн. долларов); пользование таможенной процедурой СЭЗ.
Государственным приоритетом инвестиционной политики Беларуси
стало выражение привлечения инвестиционных ресурсов, в первую очередь, в производственную сферу для реализации проектов с высокими технологиями. В Беларуси успешно функционирует Парк высоких технологий
(ПВТ), который занимается разработкой широкого спектра программного
обеспечения и информационных систем. Среди резидентов парка представлены компании из Евросоюза, США, Китая и других стран мира. Для
фирм, занимающихся разработкой программного обеспечения в ПВТ, применяется единый налог в размере 1% от выручки. Они освобождаются от
налогов на прибыль, на добавленную стоимость, а также от оффшорного
сбора и от таможенных пошлин и налогов при ввозе на территорию страны товаров, необходимых для осуществления деятельности предприятия.
Подоходный налог для работников устанавливается в размере 9%. Налоги
на дивиденды, роялти – 5%. Резиденты ПВТ освобождены от обязательной
продажи иностранной валюты.
Особого внимания заслуживает то, что сегодня для польского бизнеса,
который инвестирует средства в экономику Беларуси, имеется возможность
свободного и безбарьерноговыхода на рынки России и Казахстана (вместе
– более 150 млн. потребителей), благодаря интеграционным структурам
(Таможенный союз), в которые входит Беларусь вместе с этими странами.
В Польше действуют 14 субъектов торговой сети белорусских предприятий, в том числе: Минского автомобильного завода („МАЗ Авто-Поланд”),
Минского тракторного завода („Пронар-МТЗ”), Белорусского металлур-
60
гического завода („БМЗ-Польска”), концерна „Белнефтехим” („БНХ-Ойл
Польска”) и др.
Крупнейшими инвестиционными проектами с участием польской стороны в стадии реализации в Беларуси являются строительство компанией
„КроноспанШчэцинэк” в Гродненской области завода древесных плит, производство группой „Атлас” сухих строительных смесей и клеев в г. Гродно,
строительство компанией „Юнибеп” в г. Минске второй очереди гостиницы „Виктория”. В сентябре 2012 г. с польскими инвесторами заключен инвестиционный договор на строительство в Гродненской области фабрики
по выращиванию шампиньонов. Прорабатывается ряд проектов с общим
объемом инвестиций свыше 400 млн. долларов. Их реализация ожидается
в 2013–2015 гг.
В экономических отношениях двух государств интерес представляет
также такой аспект, как сравнительная оценка простоты ведения бизнеса
в Республике Беларусь и Республике Польша. При этом наиболее подходящей базой для межстранового сравнения инвестиционного климата Беларуси и Польши является рейтинг Всемирного банка (ВБ) „Doingbusiness”.
В пользу данного утверждения свидетельствует тот факт, что обе страны
представлены в ежегодном отчете о простоте ведения бизнеса (что немаловажно в случае Беларуси), кроме того, он содержит целый ряд переменных,
анализ которых может быть существенным для определения направлений
совершенствования инвестиционного климата нашей страны. Практика
подтверждает важность качественных параметров ведения бизнеса, используемых в рейтинге. Так, аутсайдеры в экономическом развитии среди стран
Евросоюза и по результатам данного рейтинга занимали довольно низкие
места (Италия – 73-е место, Греция – 78-е). Кроме того, методика рейтинга
выстроена таким образом, что в соответствии с ней достаточно адекватно
можно судить о развитии экономики страны и ее конкурентоспособности,
что подтверждается довольно высоким коэффициентом корреляции (0,79)
между индексом конкурентоспособности страны по расчетам Всемирного
экономического форума и ее местом в исследуемом рейтинге1.
Рейтинг ВБ предназначен для сравнительной оценки деловой среды
в странах мира. Первый из них был составлен в 2003 г. и включал 133 страны, ранжируемые по 5 базовым наборам показателей. Отчет 2013 г. охватывает 10 групп индикаторов и ранжирует в соответствии с ними 183 страны.
Рейтинг базируется на двух видах исходных данных: параметрах, закрепленных в нормативных документах, и показателях времени и движения,
1
М. М. Ковалев, Анализ методик расчета рейтинга условий ведения бизнеса и рекомендации по улучшению позиций Беларуси, „Вестник ассоциации белорусских банков”
2011, №11/12, s. 18.
61
характеризующих эффективность применения первых. Стоит также отметить, что рейтинг дает оценку состояния страновой деловой среды с опозданием на два года, что относится к безусловным его недостаткам. Кроме
этого, рейтингу свойственна субъективность, поскольку часть оценочных
параметров исчисляется на основании опросов, проводимых в исследуемой
стране среди юристов, бизнес-консультантов, экспедиторов, чиновников
и т.д. Это дает возможность оценить степень соответствия официальных
данных реальному состоянию инвестиционного климата в стране.
В целом, рейтинг „Doingbusiness” представляет собой довольно состоятельный источник для осуществления оценки делового климата различных
стран, что подтверждается, кроме прочего, обоснованием методик его составления на основе 676 научных источников2.
За последние несколько лет позиции Беларуси в международной рейтинге условий ведения бизнеса „DoingBusiness”, ежегодно публикуемом
Всемирным Банком, были неустойчивыми. Так, если в 2008 г. страна занимала 85-е место из 183–х (согласно результатам „DoingBusiness – 2009”), то
уже в 2009 г. ее положение улучшилось до 64-го места. После этого произошел некоторый „откат” к прежним позициям (91-е место в 2010 г.), а в последние два г. Беларусь несколько стабилизировала свое место в середине
первой сотни рейтинга (в 2011 г. – 60-е место, в 2012 г. – 58-е). Польша, напомним, по результатам рейтинга за 2013 г. находится на 55-й позиции.
Нельзя не отметить определенную изменчивость самого рейтинга: после
завершения года эксперты всемирного банка проводят пересчет рейтинга
стран на основе пересмотра анализируемых показателей. Например, изначально в 2010 г. Беларусь занимала 69-е место, однако в 2011 г. с учетом введенного нового показателя „подключение к электроснабжению” и отмене
„ликвидация компании”, а также ввиду изменений в методологии расчета
двух других показателей позиции страны снизились до 91-го места. Сам
же суммарный рейтинг рассчитывается из показателей, рейтинг которых
для той или иной страны может значительно отличаться (например, страна, являющаяся лидером по параметру „регистрация бизнеса” может быть
аутсайдером в графе „доступ к кредитам”, и наоборот).
Для решения данной проблемы в начале 2013 г. Всемирный банк опубликовал индекс „Передового рубежа” („Distance to Frontier”), в котором была
предпринята попытка усреднить ежегодные рейтинги с целью допустимости их сравнения в разные годы. Данный показатель измерения позволяет
проследить удаленность каждой страны от „передового рубежа” – то есть
от наилучшего результата по каждому из показателей „Ведения бизнеса” –
по всем странам, входящим в исследование „Ведение бизнеса”. Удаленность
2
Ibidem, s. 23.
62
каждой страны от „передового рубежа” измеряется по шкале от 0 до 100,
где 0 представляет наихудший результат, а 100 представляет „передовой рубеж”. Например, оценка 75 в исследовании „Ведение бизнеса 2012” означает,
что страна находилась в 25 процентных пунктах от „передового рубежа”,
подсчитанного на основе совокупности наилучших показателей по всем
странам и всем годам. Оценка равная 80 пунктам в исследовании „Ведение
бизнеса 2013” означает, что страна улучшила свои показатели. Таким образом, показатель „Передового рубежа” позволяет сопоставлять параметры
развития деловой среды страны во времени и проводить межстрановые
сравнения3.
Как видно из рисунка 1, как для Польши, так и для Беларуси характерен
поступательный рост данного показателя. Хотя стоит отметить, что в Беларуси он происходит более высокими темпами. Так, если в докладе за 2006 г.
различия в уровне развития инвестиционного климата стран были достаточно существенны (около 15 пунктов), то уже к 2012 г. Беларуси не только
удалось сократить отставание, но и опередить Польшу.
Рисунок 1. Динамика индекса „передового рубежа” Республики Беларусь
и Республики Польша в 2006-2013 гг.
Примечание – Источник: собственная разработка на основе: Global Investment Promotion Best
Practices, [w:] Investment Climate, Washington D.C. 2013, https://www.wbginvestmentclimate.org/
uploads/Global%20Investment%20Promotion%20Best%20Practices_web.pdf (11 IV 2013).
3
Global Investment Promotion Best Practices, [w:] Investment Climate, Washington D.C. 2013,
https://www.wbginvestmentclimate.org/uploads/Global%20Investment %20Promotion %20
Best %20Practices_web.pdf (11 IV 2013).
63
Для выявления факторов, благоприятствовавших такого рода подъему белорусской экономики в глазах международных экспертов, перейдем
к сравнения отдельных групп показателей рейтинга. Как видно из графика,
изображенного на рисунке 2, позиции стран по большинству сравниваемых параметров значительно отличаются друг от друга, хотя в итоговом
рейтинге находятся на близких позициях (рисунок 3). Исключение составляют показатели, связанные с налогообложением (114-е место у Польши
и 129-е у Беларуси), разрешением неплатежеспособности (Польша – 37-е
место, Беларусь 56-е место) и подключением к системе энергоснабжения
(137-е и 171-е места соответственно)4.
Рисунок 2. Позиции Республики Беларусь и Республики Польша
в рейтинге Всемирного банка за 2013 г. по отдельным параметрам
Примечание – Источник: собственная разработка на основе: Doing Business 2013. Economy
profile: Belarus, [w:] Doing Business, Washington D.C. 2013, http://www.doingbusiness.org/~/media/giawb/doing%20business/documents/profiles/country/BLR.pdf (17 III 2013); Doing Business
2013. Economy profile: Poland, [w:] Doing Business, Washington D.C. 2013, http://www.doingbusiness.org/~/media/giawb/doing %20business/documents/profiles/country/POL.pdf (8 IV 2013).
4
Doing Business 2013. Economy profile: Belarus, [w:] Doing Business, Washington D.C. 2013,
http://www.doingbusiness.org/~/media/giawb/doing %20business/documents/profiles/country/BLR.pdf (17 III 2013); Doing Business 2013. Economy profile: Poland, [w:] Doing Business,
Washington D.C. 2013, http://www.doingbusiness.org/~/media/giawb/doing %20business/
documents/profiles/country/POL.pdf (8 IV 2013).
64
Рисунок 3. Интегральный рейтинг Doingbusiness 2013: Республика Беларусь
и Республика Польша на фоне среднерегиональных показателей
profile: Belarus…; Doing Business 2013. Economy profile: Poland…
Что касается показателей группы „Регистрация предприятий”, то они
оценивают процедуры, временные и финансовые затраты, связанные с началом хозяйственной деятельности предприятия. Каждый из четырех анализируемых параметров – процедуры, временные затраты, финансовые
затраты и минимальный оплаченный капитал – имеют одинаковый вес
в 0,25.
Рисунок 4. Регистрация предприятий: Республика Беларусь и Республика Польша
на фоне среднерегиональных показателей
Беларусь, находясь на 9-й позиции рейтинга по данному показателю,
крайне выигрышно смотрится на фоне Польши (124-е место). Причиной
тому стал ряд либерализационных мер, предпринятых нашей страной еще
в 2009 г. (как, например, Декрет №1 от 16 января, согласно которому был
65
введен заявительный принцип регистрации бизнеса, а также отменены
требования в отношении минимального уставного фонда5). Благодарятакого рода усилиям, Беларуси удалось закрепиться в первой десятке стран
мира по простоте регистрации предприятий и выгодно выглядеть на фоне
не только большинства стран региона Восточной Европы и Центральной
Азии, к которому Всемирный Банк относит Беларусь, но и стран ОЭСР,
к которым принадлежит и Польша. По данным доклада, регистрация предприятия в Беларуси происходит в 5 процедур, реализуемых в течение рабочей недели (5 дней), ее стоимость составляет лишь 2,3% от среднедушевого дохода, причем в стране не существует минимальных ограничений по
уставному капиталу. В Польше дела обстоят намного менее привлекательно для иностранных инвесторов. Несмотря на то, что регистрация бизнеса
предполагает выполнение небольшого количества процедур (6), этот процесс достаточно длителен – более 1 месяца (32 дня). Но главные ограничения связаны со стоимостью регистрации (14,4% от дохода) и требованиями
относительно уставного капитала нового предприятия, которые значительно сократились с проведением реформ, однако остались на слишком высоком уровне (13% от дохода на душу населения).
Таким образом, по данному показателю рекомендация может заключаться лишь в поддержании занятой позиции посредством выполнения
условий Декрета №1 о принципе „одного окна” и ограничении количества
дней, отводимых на регистрацию предприятия6.
Относительно возможности получения разрешения на строительство
складывается аналогичная ситуация (рисунок 5). По комплексному показателю, включающему в себя оценку временных и денежных затрат на
получение необходимых лицензий и разрешений на строительство, выполнение необходимых уведомлений и инспекций, а также на подключение
к коммунальным сетям, Беларусь находится на 30-й строчке мирового рейтинга. Примененные страной меры по сокращению количества и длительности процедур, а также по их стоимости (с 41% до 24,8% от дохода на душу
населения) привели к незначительному улучшению положения Беларуси
в рейтинге (с 42-го до 30-го места). Польша значительно уступает Беларуси
в сфере получения разрешений на строительство, находясь на 161-й позиции по причине длительности и дороговизны процесса для инвесторов7.
5
6
7
Декрет президента Республики Беларусь №1 „О государственной регистрации и ликвидации (прекращении деятельности) субъектов хозяйствования”, 16 I 2009 г., http://
www.pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=pd0900001&p2={NRPA} (25 III 2013).
Белорусский бизнес 2012: состояние, тенденции, перспективы, http://www.research.by/
webroot/delivery/files/business2012r.pdf (11 IV 2013).
Doing Business 2013. Economy profile: Belarus….
66
Рисунок 5. Получение разрешений на строительство: Республика Беларусь
Беларусь в состоянии повысить свое место за счет сокращения количества дней (130 в докладе 2013 г.) на получение всех разрешений (например,
путем введения норматива рассмотрения заявки местными исполнительными властями в 10 дней) и приведением в действие норматива по максимальному сроку регистрации в реестре недвижимости.
Обе страны находятся далеко не на передовых позициях в плане простоты подключения к системе энергосбережения (рисунок 6). Беларусь относится к странам, где доступ предприятия к энергосетям крайне затратен
с позиций времени (179 дней) и финансов (838,8% дохода на душу населения), что отражает нахождение страны на 171-м месте среди 183 государств. Львиная доля расходов по подключению к электросетям приходится на выполнение внешних работ по прокладке соединений подрядными
организациями, а также на разработку плана подключения. Именно по указанным направлениям и должны применяться основные меры, нацеленные
на сокращение расходов по введению эксплуатацию внешних электросоединений. Польша, занимая 137-ю строку рейтинга, на фоне Беларуси выглядит относительно более привлекательно, поскольку данные процедуры
в соседней стране менее дорогостоящи для инвесторов (208,3% от дохода
на душу населения)8.
8
Doing Business 2013. Economy profile: Belarus…; Doing Business 2013. Economy profile:
Poland….
67
Рисунок 6. Подключение к системе энергоснабжения: Республика Беларусь
В вопросе регистрации собственности Беларуси в последние годы удалось достигнуть значительных успехов и оказаться на 3-м месте в рейтинге
Всемирного банка (рисунок 7). Это стало возможным благодаря сокращению количества процедур до 2 и длительности их реализации до 10 дней.
Стоит отметить, что регистрация собственности в Беларуси предполагает
внесение выплат в размере 370 тыс. рублей, что никак не сказывается на
положении в рейтинге. Польша в свою очередь на фоне стран ОЭСР выглядит достаточно привлекательно, хотя и значительно уступает Беларуси,
занимаю 62-ю позицию. Регистрация собственности в Польше – достаточно длительный процесс (54 дня), предполагающий выполнение 6 процедур.
В 2012 г. страной был принят ряд мер по ускорению данного процесса, что
должно отразиться в последующих рейтингах9.
Рисунок 7. Регистрация собственности: Республика Беларусь и Республика
Польша на фоне среднерегиональных показателей
9
Ibidem.
68
Показатель доступности кредитов оценивает объем, качество и доступность кредитной информации, которая содержится в государственных
и частных кредитных реестрах, а также степень эффективности законодательства о залоге и банкротстве.
Рисунок 8. Кредитование предприятий: Республика Беларусь и Республика
Беларусь по данному показателю находится лишь на 104-м месте (рисунок 8). Это объясняется крайне низким индексом эффективности правовых
норм (3 из 10) и несущественным уровнем охвата населения государственным кредитным реестром (56,2%) – базами данных, содержащих информацию о кредитоспособности заемщиков. В Беларуси отсутствует система
частных кредитных бюро, что также отрицательно сказывается на месте
Беларуси в рейтинге. Рекомендация в данном случае очевидна – необходимо улучшать законодательство, пополнять базу данных кредитного реестра
и создавать систему негосударственных бюро, предоставляющих информацию по кредитоспособности. Есть надежда, что в ближайшие гг. ситуация изменится, благодаря принятому в марте 2010 г. Декрету №3, частично
приведшему национальное законодательство о залоге в соответствие с мировой практикой10. В продвижении Беларуси в рейтинге по данному показателю может оказаться полезным опыт Польши, занимающей 4-ю строку
в докладе ВБ. Польские власти упростили доступ к кредитным ресурсам,
приняв поправку к Закону о залоге от 1996 г., в соответствие с которой,
любое юридическое лицо, в том числе и нерезидент, может выступать в ка10
Декрет президента Республики Беларусь №3 „О некоторых вопросах залога имущества”, 1 III
2010 г., http://www.pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=pd0900001&p2={NRPA} (25 III 2013).
69
честве заемщика. Кроме того, была улучшена система кредитной информации, благодаря сбору информации о предприятиях посредством частных
кредитных бюро (стоит отметить, что как таковая государственная система
кредитных реестров в Польше не создана).
Что касается защиты инвесторов, то в данном индексе основной акцент
делается на защите миноритарных акционеров в случае противоправного использования активов предприятия его директорами. Равный вес в нем имеют
три показателя: показатель раскрытия информации о сделке (прозрачность
сделок), показатель ответственности директора и показатель способности
акционеров отстаивать свои права в судебном порядке в случае противоправных действий менеджеров. Показатель выводится на основании результатов опроса юристов и анализа законодательства в сфере ценных бумаг,
предпринимательской деятельности и норм хозяйственного права. Беларусь
по данному показателю (82-е место) значительно отстает от своей западной
соседки (рисунок 9). Стоит, однако, следует отметить, что еще в отчете ВБ
за 2011 г. Беларусь находилась на 108 позиции. Невысокое место требовало устранения проблем в законодательстве о корпоративном управлении,
в частности, в вопросе защиты прав миноритарных акционеров. Участники
акционерных обществ получили возможность защитить свои права на основании изменений, внесенных в Закон Республики Беларусь „О хозяйственных обществах”, вступивших в силу в 2011 г., что, в конечном итоге и сказалось на улучшении позиции страны в рейтинге11. Тем не менее, по-прежнему
на низком уровне остается показатель ответственности менеджеров (1 из 10)
и показатель защиты инвесторов (5,3 из 10). Польша, несмотря на то, что
находится в рейтинге намного выше по данному показателю, также сталкивается с рядом проблем, касаемо защиты интересов инвесторов в стране.
Имея отдельные показатели, очень близкие к белорусским, как, например,
степень ответственности менеджеров перед акционерами (2 из 10) и показатель защищенности инвесторов (6 из 10), Польша занимает 49 позицию,
что превышает среднерегиональный показатель (61-е место в среднем для
ОЭСР). Из этого можно сделать вывод, что даже незначительные изменения
в защите прав инвесторов, отмеченные экспертами ВБ, в состоянии повлиять на состояние инвестиционного климата страны и, следовательно, на ее
положении в докладе. Поэтому в случае Беларуси есть смысл продолжать целенаправленные действия на повышение степени открытости информации
и ответственности управляющих директоров акционерных обществ12.
11
12
Закон Республики Беларусь № 2020–XІІ „О хозяйственных обществах”, 9 XII 1992 г.
(В ред. Закона Республики Беларусь № 168–З от 15 VII 2010 г., http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=v19202020&p2={NRPA} (22 III 2013).
Doing Business 2013. Economy profile: Belarus…; Doing Business 2013. Economy profile:
Poland….
70
Рисунок 9. Защита инвесторов: Республика Беларусь и Республика Польша
Сфера налогообложения всегда была проблемной при формировании
оценок относительно инвестиционного климата Беларуси, что отражает
и занимаемая страной 129-я строчка в мировом рейтинге (рисунок 10).
При расчете места по индексу, отражающему состояние налоговой системы
страны с точки зрения инвесторов, учитываются три показателя: количество налоговых выплат, временные затраты и налоговые ставки, исчисляемые как процент от прибыли.
Рисунок 10. Налогообложение: Республика Беларусь и Республика Польша
71
Однако, долгое время наша страна являлась абсолютным аутсайдером
в этой области, на протяжении нескольких лет сохраняя последнее место
среди всех стран мира (183-е). В 2009-2011 гг. были предприняты меры по
либерализации системы налогообложения непосредственно для субъектов
малого и среднего предпринимательства (например, согласно Указу № 349
(2011 г.) субъекты малого бизнеса смогут применять более упрощенную
систему налогообложения, если валовая годовая выручка не превысит
12 млрд. белорусских рублей13), а для популяризации предпринимательства
введены освобождения на определенные промежутки времени для некоторых экономических субъектов (например, в Указе № 143 (2010 г.) закреплено освобождение физических лиц от уплаты подоходного налога (на пять
лет) переехавших в Беларусь на постоянное место жительства14; Декретом
Президента № 6 (2012 г.) „О стимулировании предпринимательской деятельности на территории средних, малых городских поселений, сельской
местности” установлен ряд существенных льгот для коммерческих организаций и ИП, зарегистрированных на территории средних, малых городских
поселений, сельской местности и осуществляющих там свою деятельность:
так, субъекты хозяйствования в сельской местности освобождаются, среди
прочего, от налога на прибыль (18%) при наличии раздельного учета выручки и затрат и представления в налоговый орган сертификата, а индивидуальные предприниматели при наличии раздельного учета доходов – от
уплаты подоходного налога (12%))15.
Тем не менее, несмотря на мероприятия по либерализации законодательства в течение рассматриваемого периода, Беларусь по совокупности
показателей налогообложения занимала лишь 129-е место в мировом рейтинге. Негативным обстоятельством здесь является и тот факт, что, в отличие от простоты регистрации предприятия (где Беларусь была лидером
среди ряда близлежащих стран), по налогообложению среди приграничных
государств и партнеров по Таможенному союзу и Единому экономическому
пространству Беларусь занимала предпоследнее место по итогам 2012 г.
Польша по данному показателю не сильно вырвалась вперед и заняла 114-ю сточку. Несмотря на то, что число ежегодных налоговых выплат
в Польше практически в два раза больше, чем в нашей стране (18 против
10), время, которое уходит на их выплату намного меньше (286 и 338 часов), равно как и величина налоговых платежей (43,8% и 60,7% от прибыли
соответственно).
13
14
15
Декрет президента Республики Беларусь №1…
Н. И. Климова, Инвестиционный потенциал региона, Екатеринбург 1999, ss. 276.
Декрет президента Республики Беларусь №3…
72
Таким образом, как польским, так и белорусским властям стоит совершенствовать налоговую среду бизнеса. В Польше, например, это делается
посредством упрощения системы электронной регистрации налоговых
деклараций. Так, по данным Министерства финансов Польши, их число
достигло 3,5 млн. В случае Беларуси есть смысл в более быстром переходе
кподобного рода системе с целью уменьшения количества выплат, но без
коренных упрощений бухгалтерского учета и методологии налогообложения существенно уменьшить трудоемкость расчета налогов не удастся.
Услуги электронного декларирования должны оказываться на бесплатной
основе. Только радикальный единовременный переход на МСФО и общепринятые бухгалтерские процедуры с заменой аппарата методологических
служб Министерства финансов сможет снизить количество часов, затрачиваемых на расчет налогов предприятиями страны. В этой связи также
важны кардинальные изменения в качестве подготовки бухгалтеров и повышении их квалификации. Необходимо также уменьшение общего налогового бремени за счет сокращения налоговой нагрузки, но это в свою
очередь вызовет снижение доходов, а, следовательно, и расходов бюджета
за счет снижения государственных дотаций и субсидий и повышения производительности труда в государственном секторе16.
Рисунок 11. Международная торговля: Республика Беларусь и Республика
По показателю международной торговли Беларусь находится на 151-м
месте, и это именно та позиция, по которой наша страна отстает от Польши
16
Н. И. Климова, op.cit., s. 28.
73
(50-е место) в наибольшей мере (рисунок 11). При расчете индекса международной торговли принимается во внимание количество документов,
временные затраты и расходы, связанные с осуществлением экспортноимпортных операций. Беларусь существенно отстает по данным показателям от приграничных государств из ЕС (в первую очередь – по стоимости
экспорта и импорта), однако несколько опережает своих партнеров по интеграционным объединениям – Россию и Украину. Тем не менее, несмотря
на последнее обстоятельство, условия осуществления внешнеторговой
деятельности согласно показателям отчета „DoingBusiness” нельзя назвать
„мостом” между Европой и Россией.
В Польше необходимо в два раза меньше документов для оформления
внешнеторговых сделок, чем в Беларуси (5 против 10). Причем, если стоимость и длительность осуществления экспортных операций в обеих странах сопоставимы, то в случае импорта белорусские предприятия вынуждены затрачивать вдвое больше времени и денег, чем польские.
Поэтому ввиду невозможности сокращения числа документов необходимо продолжать уменьшения затрат времени на их заполнение посредством введения и популяризации системы электронного декларирования
экспорта и импорта, как это было в Польше.
Индекс обеспечения реализации контрактов измеряет эффективность судебной системы в разрешении хозяйственных споров, причем при его вычислении учитывается количество судебных процедур, временные затраты на их
осуществление и связанные с этим судебные издержки. Белорусская система
хозяйственных судов во главе с Высшим хозяйственным судом демонстрирует в данном случае свою компетентность и состоятельность, благодаря чему
Беларуси удалось занять 13-ю позицию в отчете ВБ (рисунок 12).
Рисунок 12. Обеспечение исполнения контрактов: Республика Беларусь
74
В этом смысле наша страна оказалась далеко впереди Польши, обосновавшейся на 56-м месте. Основной причиной тому является длительность
судебной тяжбы в польских хозяйственных судах (685 дней), что в 2,5 больше, чем в Беларуси (275 дней). Это может быть вызвано низкой производительностью судебных служащих либо неэффективностью самой судебной системы, что польские власти пытаются исправить, внося поправки
в Гражданско-процессуальный кодекс и увеличивая численность сотрудников хозяйственных судов страны.
Индекс разрешения неплатежеспособности принимает во внимание все
временные и финансовые затраты, связанные с процедурами банкротства
и ликвидации предприятий, а также позволяет оценить пробелы в национальном законодательстве по вопросам банкротства. Помимо этого учитывается коэффициент взыскания долга, выраженный в центах на доллар,
полученный с неплатежеспособной фирмы.
Именно за счет последней составляющей Беларусь утратила прошлогоднюю позицию в рейтинге, сместившись вниз на 14 пунктов и оказавшись
на 56-м в итоговом отчете (рисунок 13). В то время как Польше, благодаря
увеличению коэффициента взыскания средств с неплатежеспособных предприятий (с 31,5% до 54,5%), удалось подняться сразу на 54 строки и обосноваться на 37-м месте. Стоит также отметить значительные подвижки относительно сроков, отводимых на процедуру банкротства в нашей стране.
Во всех докладах вплоть до 2008 г. фигурировала цифра в 5,8 лет, после чего
она сократилась практически вдвое и составила 3 года (как и в Польше). По
данным последнего отчета ВБ Польша, хоть и незначительно, но опережает
Беларусь по стоимости процедуры банкротства для ликвидируемого предприятия (15% и 22% от стоимости имущества соответственно).
Рисунок 13. Разрешение неплатежеспособности: Республика Беларусь
75
Резервы для Беларуси находятся в сокращении времени на ликвидацию
предприятий. Есть надежда, что белорусские законодатели, принимая во
внимание важность создания норм права в сфере ликвидации предприятий и беспрепятственного осуществления сделок слияния и поглощения,
уже в ближайшее время предпримут меры по сокращению сроков и снижению стоимости подобного рода процедур.
В целом можно сделать вывод о том, что по параметрам, определяемым
Всемирным банком в качестве детерминант инвестиционного климата
страны, Беларусь в незначительной степени уступает Польше, а по некоторым позициям значительно ее опережает. На основании этого факта можно судить о том, что институциональная среда бизнеса, созданная в нашей
стране, является достаточно конкурентоспособной, особенно учитывая
большой потенциал к ее реформированию и амбициозные, хотя и вполне
реалистичные, планы по вхождению в тридцатку стран с наиболее благоприятной бизнес-средой.
Однако статистические данные, характеризующие потоки ПИИ в Беларусь и Польшу, демонстрируют обратное. Белорусская экономика оказывается абсолютно несостоятельна на фоне своей западной соседки в плане
реального привлечения иностранных инвесторов, хотя Польшу все же относят к наименее развитым странам ЕС.
Поэтому в сложившейся в современной Беларуси ситуации необходимов
первую очередь провести структурные реформы, целью которых станет изменение роли государства в экономике страны. Это может осуществлятьсяв том числе посредством приватизации, по примеру той, что произошла
в Польше еще в начале 1990-х гг. И хотя путь проведения рыночных реформ
в Польше был достаточно проблемным и не завершен до сих пор, опыт этой
страны может быть полезным для Беларуси. Приватизационные процессы
должны сопровождаться либерализацией законодательства в сфере защиты прав инвесторов. Только в этом случае станет возможным приток ПИИ
в страну, так необходимых для внутренней перестройки экономики, ее переориентации на непроизводственную сферу и формирования конкурентной
среды. Именно эти процессы можно наблюдать сегодня в Польше, ориентированной на развитие сферы современных услуг, особое место среди которых
занимают услуги бизнес-процессинга. Стоит отметить, что Польша в данном
случае использует свое важнейшее конкурентное преимущество – высококвалифицированную рабочую силу, – которым обладает и наша страна.
По мнению автора, именно такого рода структурные преобразования
смогут дать толчок формированию более благоприятного инвестиционного климата в стране за счет повышения уровня доверия со стороны инвесторов, что при прочих равных является определяющим фактором при
принятии решений об инвестировании.
76
Summary
Olga Fyodorovna Malashenkova
The development of economic cooperation
between Republic of Belarus and the Republic of Poland
at the present stage
The article is devoted to the development of economic relations between the Republic of Belarus and the Republic of Poland. The dynamic development of trade
and economic relations between the two countries is a priority for Belarus. In the
article current conditions provided to Polish investors in Belarus are examined.
The comparative assessment of ease of doing business in the Republic of Belarus
and the Republic of Poland on the basis of ranking Doing business is provided.
The reasons of the lack of economic attractiveness of the business environment in
the countries are identified and ways of solving these problems are suggested. The
article will be of interest to students, professors, researchers.
Olga Fyodorovna Malashenkova – dr nauk ekonomicznych, docent, zastępca
dziekana Wydziału Stosunków Międzynarodowych Białoruskiego Uniwersytetu
Państwowego w Mińsku
Adam Banaszkiewicz
Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe
zawarte przez Polskę z Republiką Litewską
w latach 1991-2011
Wstęp
Powstanie nowych państw związane z „upadkiem” ZSRR postawiło przed polską polityką zagraniczną zadanie nawiązania z nimi stosunków dyplomatycznych
i rozpoczęcia normalnej międzynarodowej współpracy. Było to i jest nadal zadanie trudne ze względu na fakt, że relacje z niektórymi z nich miały skomplikowany charakter. Do państw takich zaliczyć należy również Republikę Litewską.
Z powodu zaszłości historycznych i zaistniałych w przeszłości nieporozumień
sprawa odpowiedniego ułożenia stosunków polsko-litewskich nie należała do
łatwych.
Wraz ze zmianami politycznymi w Polsce i na Litwie w latach 1989-1990, nastąpiło nawiązanie kontaktów politycznych między przedstawicielami dawnych
polskich i litewskich elit opozycyjnych, które w tym czasie, w wyniku wyborów
parlamentarnych, przejęły władzę. Początkowo miały one wyłącznie charakter
parlamentarny.
Wymiana listów ministrów spraw zagranicznych Polski i Litwy w sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych została dokonana w Wilnie 2 IX 1991 r.,
a w trzy dni później stosunki te zostały przywrócone. Polska była dopiero siedemnastym państwem, które uznało Republikę Litewską, co już na starcie odbiło się
negatywnie na klimacie wzajemnych stosunków1.
1
Od początku między obu państwami pojawiały się trudności natury politycznej, wywołane
rozwiązaniem przez Radę Najwyższą Litwy polskich rad samorządowych w rejonach solecznickim i wileńskim za rzekome popieranie puczu moskiewskiego z sierpnia 1991 r. oraz proradzieckiego odłamu Komunistycznej Partii Litwy. Negatywne wrażenie wywołało m.in. zachowanie sześciu deputowanych Frakcji Polskiej w Radzie Najwyższej Litwy, którzy podczas
głosowania nad Aktem Niepodległości Litwy 11 III 1990 r. jako jedyni wstrzymali się od głosu.
Inny problem stanowiła działalność polityczna niektórych działaczy Związku Polaków na Litwie, w tym prezesa Jana Sienkiewicza, który założył Polską Partię Praw Człowieka. Ugrupowanie to, powstałe na bazie Zjazdu Deputowanych Wileńszczyzny wszystkich szczebli, dążyło
78
Adam Banaszkiewicz
W dniach 12-14 I 1992 r., podczas wizyty w Wilnie ministra Krzysztofa Skubiszewskiego, podpisana została Deklaracja o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy2. Deklaracja, pod którą podpisy złożyli ministrowie K. Skubiszewski i A. Saudargas, dotyczyła najistotniejszych problemów w stosunkach
dwustronnych. Gwarantowała: poszanowanie suwerenności i integralności terytorialnej, rezygnację z roszczeń terytorialnych, kierowanie się standardami europejskimi w stosunku do mniejszości narodowych, prawo używania przez osoby
należące do mniejszości ich imion i nazwisk w brzmieniu i pisowni języka ojczystego – zgodnie z dokumentami KBWE, powstrzymanie się od działań, które
prowadziłyby do zmian narodowościowych na obszarach zamieszkanych przez
mniejszości narodowe, a także ochronę zabytków historii i kultury3.
Wizyta polskiego ministra spraw zagranicznych na Litwie w styczniu 1992 r.
miała przełomowe znaczenie dla tworzenia zrębów normalnych stosunków między obydwoma państwami, choć przebiegała w napiętej atmosferze4.
W tym miejscu przypomnieć należy, iż po odzyskaniu przez Republikę Litewską niepodległości regulacji wymagała kwestia przejęcia przez nią zobowiązań
umownych byłego ZSRR. Uznając, że Litwa odłączając się od byłego Związku
Radzieckiego zakończyła nielegalną okupację swego terytorium przez ZSRR, należy też przyjąć, że zachowuje ona tożsamość z państwem istniejącym w okresie
międzywojennym5.
2
3
4
5
m.in. do uzyskania autonomii terytorialnej dla Polaków na Wileńszczyźnie. Władze litewskie
ostro zwalczały ten postulat, nie popierały go także władze RP. Poza tym litewscy politycy odbudowując niepodległość swego kraju w sposób oczywisty przyjmowali za wzór rozwiązania
polityczne funkcjonujące w Republice Litewskiej w latach 1918-1940. Historia polsko-litewskiego sporu o tereny tzw. Litwy Środkowej w okresie międzywojennym nacechowała rezerwą
stosunek Litwy do Polski.
Deklaracja o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy między Rzecząpospolitą
Polską a Republiką Litewską. Wilno, 13 stycznia 1992 r., „Zbiór Dokumentów” 1992, nr 1;
J. Kukułka, Traktaty sąsiedzkie Polski Odrodzonej, Wrocław 1998, s. 100.
Ponadto Polska i Litwa zadeklarowały, że będą: 1) dążyć do zawarcia umowy o współpracy
gospodarczej; 2) współdziałać w dziedzinie ochrony środowiska; 3) wprowadzać liberalizację
w ruchu osobowym; 4) dążyć do rozwoju współpracy między organizacjami kulturalnymi,
społecznymi, religijnymi i młodzieżowymi, 5) rozwijać współpracę na arenie międzynarodowej. Przedmiotowa deklaracja była dokumentem, na który powoływały się zarówno władze
polskie, jak i Związek Polaków na Litwie w celu obrony praw mniejszości polskiej na Litwie.
Pomimo kompromisowego charakteru zapisów była ona krytykowana przez Litwinów. 11 deputowanych do RN złożyło przeciwko niej protest.
P. Cieplak, Stosunki polsko-litewskie, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1992.
Litwa i pozostałe państwa bałtyckie wyraziły zamiar wznowienia obowiązywania umów, których stronami były w latach 1918-1940. Jednocześnie odrzuciły możliwość sukcesji w odniesieniu do umów zawartych przez ZSRR, w tym również umów zawartych z Polską. Dopuszczono jedynie tymczasowe stosowanie niektórych umów do czasu zawarcia nowych
porozumień w określonych dziedzinach.
Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe…
79
Polsko-litewski „Traktat o przyjaznych stosunkach
i dobrosąsiedzkiej współpracy”
z 26 IV 1994 r.
Problemy we wzajemnych stosunkach, przede wszystkim zaś decyzja o rozwiązaniu rad solecznickiej i wileńskiej, wpłynęły na stosunki polsko-litewskie w sposób
zarówno bezpośredni, jak i pośredni. Skutkiem bezpośrednim było m.in. odsunięcie w czasie przygotowań do podpisania polsko-litewskiego Traktatu o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy6.
Szczególnie trudne były negocjacje w sprawie traktatu ze względu na upór
strony litewskiej domagającej się potępienia „agresji Żeligowskiego”7.
Dnia 18 III ministrowie spraw zagranicznych Litwy i Polski parafowali traktat
polsko-litewski, a 26 IV 1994 r. podpisali go w Wilnie prezydenci obu państw.
Ratyfikacja nastąpiła równocześnie w parlamentach Polski i Litwy 13 X 1994 r.
W Polsce wynik głosowania był jednomyślny, na Litwie nie.
Zawarcie traktatu, o którym mowa, okazało się procesem trudnym, uwieńczonym sukcesem dopiero w listopadzie 1994 r. Zgodzić się należy ze stwierdzeniem,
że trudności w negocjowaniu traktatu polsko-litewskiego leżały nie w przepisach
prawa międzynarodowego, lecz w słabościach polskiej polityki wschodniej, którą
cechował brak konsekwencji8.
6
7
8
Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy, sporządzony w Wilnie dnia 26 kwietnia 1994 r., Dz.U. z 1995 r., nr 15,
poz. 71.
Przyznanie, wbrew polskiej historiografii i wbrew oficjalnemu stanowisku, że Polska w latach 1920-1939 okupowała część Litwy, musiałoby rodzić doniosłe konsekwencje polityczne
i prawne, związane chociażby z kwestią prawa własności nieruchomości należących do Polaków zamieszkałych na Wileńszczyźnie. Między rundami negocjacji premierzy Polski i Litwy
uzgodnili w lipcu 1993 r., że w traktacie nie będzie oceny wzajemnych stosunków i odniesienia się stron do wydarzeń, o których była mowa przed chwilą, rozliczenia zaś mogłyby znaleźć
się w odrębnej deklaracji, która na żądanie Litwinów byłaby podpisana razem z traktatem.
W lutym 1994 r. ustalono, że ocena przeszłości znajdzie się w preambule i w przemówieniach
prezydentów obu państw z okazji podpisania traktatu.
P. Cieplak, op.cit.; L. Brodowski, Stosunki z Litwą, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1995, s. 115 i n.; J. Widacki, Stosunki z Litwą, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej”
1997; J. Kukułka, Traktaty…, s. 99-103; R. Kuźniar, Ewolucja uwarunkowań polskiej polityki
zagranicznej po 1989 roku, [w:] Polityka zagraniczna RP 1989-2002, R. Kuźniar, K. Szczepanik (red.), Warszawa 2002, s. 53; M. Menkiszak, M.A. Piotrowski, Polska polityka wschodnia,
[w:] Polityka zagraniczna RP…, s. 245, 247; J. Gajewski, Europa Środkowa w polskiej polityce
zagranicznej, [w:] Polityka zagraniczna RP…, s. 278-281; M. Menkiszak, Traktaty podstawowe pomiędzy Polską a jej wschodnimi sąsiadami a podejście minimalistyczne w analizie bezpieczeństwa międzynarodowego, [w:] Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa,
S. Dębski (red.), Warszawa 2003, s. 125; E. Haliżak, R. Kuźniar, Stosunki międzynarodowe.
Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2000, s. 509; T. Kegel, T. Łoś-Nowak, Polska polityka
80
Adam Banaszkiewicz
Jeżeli chodzi o treść przedmiotowego dokumentu, polsko-litewski Traktat
o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy liczy sobie 27 artykułów.
Uregulowano w nim takie dziedziny współpracy jak: współpraca w dziedzinie
bezpieczeństwa i obronności9, współpraca polityczna i społeczna10, współpraca
gospodarcza i naukowo-techniczna, współpraca regionalna i w dziedzinie gospodarki przestrzennej11, współpraca w dziedzinie transportu i łączności, współpraca
w dziedzinie ochrony środowiska i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych, ochrona praw mniejszości, współpraca w dziedzinie kultury i oświaty,
w tym szkolnictwa wyższego, współpraca w dziedzinie ochrony zdrowia i higieny sanitarnej, współpraca w dziedzinie stosunków pracy, ubezpieczeń i opieki społecznej oraz współpraca w dziedzinie prawa i zwalczania przestępczości
zorganizowanej12.
Układające się państwa zobowiązały się kształtować swoje stosunki w duchu
wzajemnego szacunku, zaufania, równouprawnienia i dobrosąsiedztwa, opierając
się na prymacie prawa międzynarodowego, a szczególnie na zasadach poszanowania suwerenności, nienaruszalności granic, zakazu agresji zbrojnej, integralności terytorialnej, nieingerencji w sprawy wewnętrzne oraz przestrzegania praw
człowieka i podstawowych swobód.
Co istotne, w art. 2 traktatu strony uznały istniejącą między nimi i wytyczoną
w terenie granicę za nienaruszalną oraz zobowiązały się wzajemnie do bezwzględnego poszanowania ich suwerenności i integralności terytorialnej. Potwierdziły
także, że nie mają wobec siebie żadnych roszczeń terytorialnych i roszczeń takich
nie będą miały również w przyszłości.
9
10
11
12
zagraniczna, [w:] Współczesne stosunki międzynarodowe, T. Łoś-Nowak (red.), Wrocław 1999,
s. 226; J. Stefanowicz, Rzeczypospolitej pole bezpieczeństwa, Warszawa 1993, s. 86-87.
W przedmiotowym traktacie unormowano trzy grupy przypadków: strony zobowiązały się
powstrzymywać od użycia siły wobec drugiej strony, nie ułatwiać agresji państwa trzeciego
na terytorium tej strony oraz udzielić pomocy w sytuacji, gdy drugie umawiające się państwo
zostało zaatakowane.
W traktacie stwierdzono, że spotkania szefów państw i rządów będą odbywać się z reguły
corocznie, a także w każdym przypadku, kiedy strony uznają to za celowe. Ministrowie spraw
zagranicznych będą odbywać regularne konsultacje w sprawach będących przedmiotem zainteresowania obu stron. W razie potrzeby umawiające się państwa w oparciu o obustronne
porozumienie mogą powołać dwustronne komisje w celu rozwiązania wzajemnie interesujących kwestii.
Polska i Litwa podkreśliły, iż duże znaczenie przywiązują do wzajemnie korzystnej współpracy między gminami, miastami i innymi jednostkami administracyjno-terytorialnymi oraz
regionami, w szczególności na obszarach przygranicznych. Zadeklarowały się ułatwiać i popierać tę współpracę we wszystkich dziedzinach zarówno w stosunkach dwustronnych, jak
i przez udział w Radzie Państw Morza Bałtyckiego i Związku Miast Bałtyckich.
Strony traktatu zobowiązały się tworzyć na podstawie odrębnych umów warunki dla obrotu
prawnego w sprawach cywilnych, rodzinnych, karnych i administracyjnych.
81
Odpowiedni nacisk położono na tworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju współpracy i dobrego sąsiedztwa w Europie Środkowej w ramach Rady
Państw Morza Bałtyckiego i innych organizacji i instytucji regionu bałtyckiego13.
Strony traktatu zobowiązały się zwiększyć liczbę przejść granicznych, zmodernizować przejścia istniejące i drogi dojazdowe do nich oraz dołożyć starań
dla usprawnienia i przyspieszenia na zasadzie wzajemności odpraw celnych, granicznych oraz dalszego rozwoju współpracy właściwych organów administracji,
a także udoskonalić wzajemne i tranzytowe połączenia transportowe i związaną
z nimi infrastrukturę we wszystkich dziedzinach transportu, łącznie z transportem rurociągowym oraz liniami energetycznymi oraz podejmować kroki na rzecz
modernizacji i doskonalenia połączeń telekomunikacyjnych, w szczególności połączeń telefonicznych, teleksowych i elektronicznego przekazywania danych.
W traktacie polsko-litewskim znalazła się najobszerniejsza spośród unormowań traktatów zawartych przez Polskę z państwami wschodnioeuropejskimi regulacja kwestii związanych z ochroną praw mniejszości14. Odpowiednie przepisy
przedmiotowego traktatu zaczynają się od odwołania do standardów prawnomiędzynarodowych. W traktacie stwierdzono, że osoby należące do mniejszości mają
prawo indywidualnie lub wespół z innymi członkami swej grupy do swobodnego wyrażania, zachowania i rozwijania swej tożsamości narodowej, kulturowej,
językowej i religijnej, bez jakiejkolwiek dyskryminacji i przy zachowaniu pełnej
równości wobec prawa. Strony potwierdziły, że przynależność do mniejszości narodowej jest sprawą indywidualnego wyboru dokonywanego przez osobę i że nie
mogą z tego wynikać dla niej żadne negatywne następstwa. Nikt nie może być
zmuszony do udowodnienia swej narodowości ani do jej wyrzeczenia się. Wymieniono tutaj aż osiem uprawnień przysługującym adresatom tych przepisów15.
13
14
15
Dodania wymaga, że jednym z przepisów regulujących współpracę Polski i Litwy w dziedzinie bezpieczeństwa jest przepis, w którym stwierdzono, że strony szczególną uwagę poświęcą
sprawom umocnienia bezpieczeństwa oraz środkom zaufania w regionie Bałtyku.
Za mniejszość polską na Litwie uważa się w traktacie osoby posiadające obywatelstwo litewskie, które są polskiego pochodzenia albo przyznają się do narodowości, kultury lub tradycji
polskiej oraz uznają język polski za swój język ojczysty, a za mniejszość litewską w Polsce osoby posiadające obywatelstwo polskie, które są litewskiego pochodzenia albo przyznają się do
narodowości, kultury lub tradycji litewskiej oraz uznają język litewski za swój język ojczysty.
Zgodnie z treścią art. 14 przedmiotowego traktatu osoby należące do mniejszości polskiej na
Litwie i litewskiej w Polsce mają w szczególności prawo do: 1) swobodnego posługiwania się
językiem mniejszości narodowej w życiu prywatnym i publicznie; 2) dostępu do informacji
w tym języku, jej rozpowszechniania i wymiany oraz posiadania własnych środków masowego
przekazu; 3) uczenia się języka swojej mniejszości narodowej i pobierania nauki w tym języku; 4) zgodnego z prawem krajowym zakładania i utrzymywania własnych instytucji, organizacji lub stowarzyszeń, w szczególności kulturalnych, religijnych i oświatowych, w tym szkół
wszystkich szczebli, które mogą się ubiegać o dobrowolne wkłady finansowe i inne, z kraju
i z zagranicy, jak również o pomoc publiczną, oraz uczestniczenia w międzynarodowych organizacjach pozarządowych; 5) wyznawania i praktykowania swojej religii, w tym nabywania,
82
Adam Banaszkiewicz
Zadeklarowano ochronę tożsamości narodowej, kulturowej, językowej i religijnej.
Wskazano przy tym sześć najważniejszych form takiej ochrony16.
W traktacie, o którym mowa, wprowadzono obowiązek lojalności wobec państwa zamieszkania i kierowania się jego ustawodawstwem.
Strony zagwarantowały osobom stale zamieszkującym na ich terytorium,
a posiadającym obywatelstwo drugiej strony, wszystkie prawa człowieka, które
są przyznawane takim osobom zgodnie z powszechnie uznawanymi zasadami
i szczegółowymi normami prawa międzynarodowego oraz prawami państwa,
w którym osoby te stale mieszkają17.
W ramach traktatowej regulacji współpracy kulturalnej strony stwierdziły, że
otoczą szczególną opieką znajdujące się na ich terytoriach miejsca i dobra kultury świadczące o wydarzeniach historycznych oraz osiągnięciach i tradycjach
kulturalnych i naukowych drugiej strony, że będą działać na rzecz ich obiegu
kulturalnego oraz zapewnią należytą ochronę prawną, materialną i inną, a także
zapewnią do nich swobodny i nieskrępowany dostęp lub zadbają o taki dostęp
w przypadkach, gdy jego zapewnienie nie należy do kompetencji państwa18.
Polska i Litwa potwierdziły swą gotowość do umożliwienia wszystkim zainteresowanym osobom pełnego dostępu do języka i kultury drugiej strony traktatu
podkreślając, że będą popierać odpowiednie państwowe oraz prywatne inicjatywy i instytucje, w tym wspólne komisje do spraw podręczników szkolnych19.
16
17
18
19
posiadania i wykorzystywania materiałów religijnych oraz prowadzenia oświatowej działalności religijnej w języku mniejszości narodowej; 6) ustanawiania i utrzymywania niezakłóconych kontaktów między sobą w obrębie swego kraju, jak również kontaktów poprzez granicę
z obywatelami innych państw, z którymi łączy ich wspólne pochodzenie narodowe; 7) używania swych imion i nazwisk w brzmieniu języka mniejszości narodowej (szczegółowe regulacje
dotyczące pisowni imion i nazwisk zostaną określone w odrębnej umowie); 8) uczestniczenia
w życiu publicznym bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli na szczeblu władz państwowych i lokalnych oraz dopuszczenia do służby publicznej na
równi z innymi obywatelami.
M.in. strony mają rozważyć dopuszczenie używania języków mniejszości narodowych przed
swymi urzędami, szczególnie zaś w tych jednostkach administracyjno-terytorialnych, w których dużą część ludności stanowi mniejszość narodowa, zapewnić mniejszościom narodowym dostęp do publicznych środków masowego przekazu oraz odpowiednie możliwości
nauczania języka mniejszości narodowej i pobierania nauki w tym języku w przedszkolach,
szkołach podstawowych i średnich.
Uznać należy, że od strony formalnej spełnione zostały wszelkie warunki, aby odpowiednio
chronić mniejszość litewską w Polsce i polską na Litwie.
Podjęły się również dołożyć starań w celu odszukania, zidentyfikowania i zwrotu dóbr kultury, które zostały wywiezione z terytorium drugiej strony z naruszeniem norm międzynarodowych. Co przy tym istotne, umawiające się państwa zobowiązały się powołać pełnomocników
swych rządów w celu realizacji określonych powyżej zadań.
Zobowiązały się także popierać upowszechnianie literatury drugiej strony, zarówno w języku oryginału, jak i w przekładzie, opowiedziały się za rozszerzeniem możliwości nauki języka drugiej strony w szkołach, szkołach wyższych i innych placówkach oświatowych oraz
83
Dla promowania narodowego dorobku i osiągnięć w dziedzinie kultury, nauki
i oświaty, a także dla wspomagania współpracy w tych dziedzinach, umawiające
się państwa zadeklarowały się powołać ośrodki kultury i informacji, odpowiednio
polski na Litwie i litewski w Polsce.
Każda ze stron zobowiązała się do zachowania i objęcia ochroną prawną oraz
utrzymania zgodnego z prawem międzynarodowym i zwyczajami narodowymi
i religijnymi, wojskowych i cywilnych cmentarzy, grobów, miejsc pochówku,
wraz z pomnikami, oraz innych miejsc i obiektów pamięci znajdujących się obecnie lub w przyszłości odkrytych na jej terytorium, stanowiących przedmiot czci
i pamięci obywateli drugiej strony.
W traktacie, o którym mowa, nie ma najmniejszej nawet wzmianki o współpracy w dziedzinie stosunków konsularnych. Nie przeszkodziło to jednak w żadnej mierze w nawiązaniu takich stosunków między stronami i w oparciu tych
stosunków na odpowiednich podstawach umownych20.
Generalnie trzeba przyznać, że będący wyrazem wyważonego kompromisu
traktat polsko-litewski wpłynął (w okresie po jego wejściu w życie) dodatnio na
klimat stosunków między obydwoma państwami oraz na rozwój twórczych kontaktów między nimi i ich społeczeństwami. Miał on ogromne znaczenie nie tylko
polityczne, ale w przypadku Litwy także moralne i psychologiczne21.
20
21
stwierdziły, że dołożą starań na rzecz rozszerzenia możliwości studiów polonistycznych i lituanistycznych w szkołach wyższych drugiej strony i że będą współpracować w delegowaniu
pracowników dydaktycznych i naukowych, w ich kształceniu i doskonaleniu zawodowym
i naukowym oraz we wzajemnym udostępnianiu pomocy naukowych.
Odpowiednio do treści art. 27 przedmiotowego traktatu został on zawarty na okres 15 lat.
Jego ważność ulega automatycznemu przedłużeniu na kolejne okresy pięcioletnie, o ile żadna
ze stron nie wypowie go, w drodze notyfikacji, najpóźniej na rok przed upływem danego
okresu obowiązywania.
Odprężenie po jego podpisaniu dało się odczuć nie tylko w sferze polityki, ale również
w tonie publicystyki oraz reakcjach wielu środowisk, zwłaszcza intelektualnych i inteligenckich. Nastąpiło szerokie otwarcie na wzajemne kontakty, ustąpiła też, tak odczuwalna
wcześniej, nieufność i lęk przed Polską. Po podpisaniu i ratyfikowaniu traktatu, o którym
mowa, stosunki polsko-litewskie weszły w zdecydowanie nową fazę – stały się bardziej
przyjazne, a nawet „najlepsze w ciągu całej naszej historii”, jak zgodnie, kilkakrotnie zapewniali przedstawiciele najwyższych władz obu państw. W istocie traktat ten spowodował rozwój rzeczowych stosunków między Polską a Litwą w sferach polityki, gospodarki
i kultury, stając się impulsem do zawarcia dużej ilości umów dwustronnych. Jego znaczenie
polegało również na tym, że fakt jego uprawomocnienia się zamykał pierwszą w dziejach
Polski serię traktatów sąsiedzkich, które w podobny i nowoczesny sposób regulowały oraz
stabilizowały jej stosunki ze wszystkimi siedmioma sąsiadami. J. Kukułka, Traktaty…,
s. 103; L. Brodowski, Stosunki z Litwą…, s. 117-118; J. Widacki, op.cit.; J. Król, Współpraca polsko-litewska, [w:] Polska polityka wschodnia, S. Miklaszewski (red.), Kraków 2000,
s. 23 i n.; P. Gylys, Najnowsza historia rozwoju stosunków polsko-litewskich, [w:] Polska
polityka…, s. 62.
84
Adam Banaszkiewicz
Jednocześnie należy jednak zauważyć, że pewne kwestie istotne dla stanu stosunków polsko-litewskich przez długi czas nie mogły doczekać się rozwiązania22.
Umowy polsko-litewskie zawarte w latach 1991-2011
Na bazie traktatu o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy Polska
i Litwa zawarły cały szereg umów regulujących współpracę sąsiedzką między obydwoma państwami. Umowy te przedstawione zostaną w ramach poszczególnych
dziedzin współpracy ujętych w takiej kolejności, w jakiej Rzeczpospolita Polska
w kolejnych artykułach traktatu z 26 IV 1994 r. przyjęła na siebie konkretne zobowiązania. Podkreślenia wymaga, iż, tak jak to postulowano, wiele umów zawartych zostało, zanim jeszcze traktat, o którym była mowa, został podpisany i zanim
wszedł on w życie. Wynikało to z faktu, iż konieczne było stworzenie niezbędnej
infrastruktury prawno-traktatowej umożliwiającej współpracę dwustronną na
różnych szczeblach i płaszczyznach. Nie można było z tworzeniem niezbędnych
instrumentów prawnych czekać aż do chwili zakończenia przedłużającej się procedury zawarcia traktatu dobrosąsiedzkiego.
Umowy dotyczące współpracy granicznej. Sytuacja prawna granicy polskolitewskiej jest obecnie taka sama jak granic polsko-niemieckiej, polsko-czeskiej
i polsko-słowackiej. Przechodząc do konkretnych regulacji, w pierwszej kolejności przypomnienia wymaga, iż w traktacie z 26 IV 1994 r. Polska i Litwa uznały wspólną granicę za nienaruszalną oraz potwierdziły, że nie mają wobec siebie żadnych roszczeń terytorialnych i roszczeń takich nie będą miały również
w przyszłości. Uzupełnieniem deklaracji o nienaruszalności wspólnej granicy
musi być zawsze umowa wskazująca, o jaką granicę chodzi w praktyce. Z uwagi na to oba państwa zawarły Umowę o wspólnej granicy państwowej, stosunkach
prawnych na niej obowiązujących oraz o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych23.
22
23
Wspomnieć można przede wszystkim o tym, że w impasie, kontrastującym z ogólnym obrazem stosunków, znalazły się negocjacje zapowiedzianej przez traktat umowy o pisowni
nazwisk przedstawicieli mniejszości. Nie podpisano – także zapowiedzianej przez traktat –
umowy o współpracy w ochronie dziedzictwa kulturowego ani porozumienia o współpracy
pełnomocników obu rządów ds. tego dziedzictwa. Nie zawarto umowy o opiece nad grobami i miejscami pamięci narodowej. Nie było również widocznego efektu pracy komisji podręcznikowej. Mniejszość polska na Litwie nie czuła się usatysfakcjonowana swoim statusem
i polityką władz. Problem ten do tej pory pozostaje jednym z najtrudniejszych w stosunkach
polsko-litewskich.
Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o wspólnej granicy państwowej,
stosunkach prawnych na niej obowiązujących oraz o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych, sporządzona w Wilnie dnia 5 marca 1996 r., Dz.U. z 1999 r., nr 22, poz. 199.
W umowie tej znalazły się przepisy dotyczące przebiegu, oznakowania i utrzymania granicy
85
Integralną częścią przedmiotowej umowy jest protokół dotyczący dokumentacji granicznej określającej przebieg polsko-litewskiej granicy państwowej24.
Polska i Litwa zawarły również Umowę o współpracy transgranicznej (16 IX
1995 r. – weszła w życie 13 V 1996 r.)25, Porozumienie o współpracy i pomocy wzajemnej w sprawach celnych26, Umowę w sprawie przejść granicznych27 oraz Umowę
o zasadach współpracy przy dokonywaniu kontroli osób, towarów i środków transportu przekraczających polsko-litewską granicę państwową w ruchu drogowym
i kolejowym28.
W umowie „transgranicznej” wskazano m.in. dziedziny współpracy, na które
strony będą zwracały największą uwagę, a także podstawowe formy współpracy
transgranicznej stron, takie chociażby jak zawierane przez władze lokalne i regionalne umowy związane z nawiązaniem i rozwojem współpracy w wymienionych
dziedzinach. W drugiej z wymienionych umów znalazły się przepisy dotyczące współpracy i wzajemnej pomocy stron w sprawach celnych29. Trzecią z nich
zawarto kierując się pragnieniem uregulowania zasad funkcjonowania przejść
24
25
26
27
28
29
państwowej, pełnomocników granicznych, organizacji i funkcjonowania Polsko-Litewskiej
Komisji Granicznej, sposobu użytkowania wód granicznych, linii kolejowych, dróg lub innych urządzeń technicznych przeciętych linią granicy państwowej oraz działalności gospodarczej i ochrony środowiska na obszarach przygranicznych.
Protokół do Umowy między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o wspólnej granicy
państwowej, stosunkach prawnych na niej obowiązujących oraz współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych, dotyczący dokumentacji granicznej określającej przebieg polskolitewskiej granicy państwowej, Dz.U. z 1999 r., nr 22, poz. 199.
Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy
transgranicznej, sporządzona w Wilnie w dniu 16 września 1995 r. A. Przyborowska-Klimczak,
W. Staszewski, S. Wrzosek, Prawnomiędzynarodowe źródła współpracy regionalnej Polski. Wybór dokumentów, Białystok 2000, s. 91; A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Stosunki
traktatowe Polski z państwami sąsiednimi – wybór dokumentów, Lublin 1998, s. 239-242.
Porozumienie między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy i pomocy wzajemnej w sprawach celnych, sporządzone w Wilnie dnia 30 stycznia 1995 r.,
Dz.U. z 1995 r., nr 113, poz. 544.
Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej w sprawie
przejść granicznych, sporządzona w Warszawie dnia 12 sierpnia 1992 r., M.P. z 2003 r., nr 37,
poz. 522.
Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rzędem Republiki Litewskiej o zasadach
współpracy przy dokonywaniu kontroli osób, towarów i środków transportu przekraczających
polsko-litewską granicę państwową w ruchu drogowym i kolejowym, sporządzona w Wilnie dnia
14 września 1997 r., Dz.U. z 2003 r., nr 3, poz. 31.
Stwierdzono w niej m.in. że organy celne stron będą udzielać sobie wzajemnie pomocy technicznej w szczególności poprzez: 1) wymianę funkcjonariuszy celnych w celu zapoznania się
z wykorzystywanymi środkami technicznymi, będącymi przedmiotem wzajemnego zainteresowania; 2) szkolenie i pomoc w doskonaleniu zawodowych umiejętności funkcjonariuszy
celnych; 3) wymianę ekspertów w sprawach celnych; 4) wymianę informacji zawodowych,
naukowych i technicznych dotyczących spraw celnych. Przedmiotem regulacji stały się również takie kwestie jak np.: przekazywanie informacji, akt i dokumentów, nadzór nad osobami,
86
Adam Banaszkiewicz
granicznych oraz dążąc do zwiększenia zdolności przepustowej przejść granicznych i stworzenia warunków dla prawidłowej kontroli osób, środków transportowych i towarów30. W ostatniej z wymienionych umów uregulowano zasady
współpracy przy dokonywaniu kontroli granicznej, celnej, weterynaryjnej, sanitarnej i fitosanitarnej osób, towarów i środków transportu przekraczających polsko-litewską granicę państwową w ruchu drogowym i kolejowym.
Dnia 7 VII 1993 r. weszła w życie Umowa o ruchu bezwizowym między Republiką Litewską a Rzeczpospolitą Polską31.
Dnia 13 VII 1998 r. w Warszawie Polska podpisała z Litwą Umowę o przekazywaniu i przyjmowaniu osób32. Umowa ta liczy sobie 12 artykułów. Z treści
jej preambuły wynika, że strony zawarły ją kierując się pragnieniem współpracy w duchu dobrosąsiedztwa, w celu uregulowania procedury przekazywania
i przyjmowania obywateli swoich państw oraz obywateli państw trzecich lub nieposiadających obywatelstwa33.
Dnia 21 V 2004 r. zaczęło obowiązywać porozumienie o rozszerzeniu ruchu
w drogowym przejściu granicznym Ogrodniki–Lazdijai34. Z kolei na początku
września 2006 r. weszło w życie Porozumienie o otwarciu drogowego przejścia granicznego Berżniki – Kapčiamiestis35.
30
31
32
33
34
35
towarami i środkami transportu, forma i treść wniosku o pomoc oraz wyjątki od obowiązku
udzielania pomocy.
W umowie tej wskazano przejścia graniczne, przez które odbywa się przekraczanie granicy
państwowej między Polską i Litwą oraz uregulowano zasady przekraczania granicy na przejściach granicznych. Strony zadeklarowały się, że ich właściwe organy podejmą odpowiednie
kroki na rzecz usprawniania ruchu granicznego, optymalnego wykorzystania istniejących
oraz otwarcia nowych, dogodnie położonych przejść granicznych.
Zob. J. Kukułka, Traktaty…, s. 100; http://www.ambasada.lt/new/default.asp?DL=P&TopicID=140 (5 X 2013).
Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o przekazywaniu i przyjmowaniu osób, podpisana w Warszawie dnia 13 lipca 1998 r., M.P. z 2006 r., nr 90,
poz. 940.
W umowie, o której mowa, każde z umawiających się państw zobowiązało się m.in. że na
wniosek drugiej strony, przyjmie bez zbędnych formalności każdą osobę, która na terytorium
państwa tej strony nie spełnia lub przestała spełniać obowiązujące warunki dla wjazdu lub
pobytu, o ile zostanie ustalone, że posiada ona obywatelstwo państwa strony wezwanej. Strona
wnioskująca przekazuje obywatela państwa drugiej strony wymagającego opieki ze względu
na zły stan zdrowia, po powiadomieniu o tym tej strony.
Porozumienie z dnia 21 maja 2004 r. między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o rozszerzeniu ruchu w drogowym przejściu granicznym Ogrodniki – Lazdijai
o ruch towarowy pojazdami o dopuszczalnej masie całkowitej do 7,5 t z wyłączeniem ładunków
niebezpiecznych, towarów podlegających kontroli weterynaryjnej i fitosanitarnej oraz odpadów,
M.P. z 2004 r., nr 48, poz. 821.
Porozumienie z dnia 1 września 2006 r. między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem
Republiki Litewskiej o otwarciu drogowego przejścia granicznego Berżniki – Kapčiamiestis, M.P.
z 2007 r., nr 13, poz. 133.
87
Przypomnienia wymaga, iż od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej
Polacy mogli przekraczać granicę z Litwą na podstawie paszportu lub dowodu
tożsamości36. Żadne dodatkowe dokumenty, jak chociażby wizy, nie były wymagane. Aktualnie kontrola związana z przekroczeniem linii granicznej znikła. Począwszy od 21 XII 2007 r. oba kraje należą do tzw. „strefy Schengen”37.
Umowy o współpracy wojskowej (współpracy w dziedzinie obronności
i bezpieczeństwa). Dnia 15 VI 1993 r. Polska i Litwa podpisały Porozumienie
w sprawie ustanowienia dwustronnej współpracy38 oraz Umowę w sprawie ochrony
wymienianych wojskowych informacji niejawnych39.
Obecnie współpracę wojskową obu państw reguluje Umowa dotycząca współpracy w dziedzinie obronności, sporządzona w Wilnie dnia 5 lutego 2001 r.40.
Dnia 5 III 1996 r. podpisano w Wilnie Umowę wojskową o wspólnej kontroli
przygranicznej przestrzeni powietrznej41.
36
37
38
39
40
41
Dokumentu pozwalającego stwierdzić tożsamość i obywatelstwo danej osoby.
Na tzw. „porozumienia z Schengen” składają się dwie umowy międzynarodowe, zawarte pierwotnie przez państwa Beneluksu, RFN i Francję. Pierwsza z tym umów, podpisana 14 VI 1985 r. (ILM 30 (1991), s. 73), miała charakter programowy i wytyczała główne
kierunki współpracy pomiędzy stronami; druga natomiast, zawarta 19 VI 1990 r. (ILM 30
(1991), s. 427), stanowiła realizację umowy wcześniejszej i przewidywała konkretne działania
stron w zakresie imigracji, azylu, współpracy sądowej i współpracy policyjnej. Porozumienia
z Schengen były pomyślane od początku jako zaczątek systemu współpracy między państwami członkowskimi WE. Częściowa realizacja decyzji schengeńskich nastąpiła już w traktacie
z Maastricht i przyjmowanych na jego podstawie instrumentach unijnych. Traktat Amsterdamski z 1997 r. włączył porozumienia z Schengen i całe acquis wydane na ich podstawie do
prawa UE, co formalnie nastąpiło na podstawie protokołu B. 2 do TA oraz decyzji Rady Unii
Europejskiej z 20 V 1999 r. (Dz. Urz. WE z 10 VII 1999 r., L. 176/1 i 176/17). Postanowienia
dotyczące włączenia porozumień z Schengen do prawa UE są interesujące również ze względu
na szczególne rozwiązania dotyczące Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz Danii, a także włączenie
państw nieczłonkowskich – Norwegii i Islandii. Zob. np. W. Czapliński, III filar Unii Europejskiej – Współpraca Sądowa i Policji w Sprawach Karnych, [w:] Prawo Unii Europejskiej, J. Barcz
(red.), Warszawa 2004, s. 139-140.
Porozumienie między Ministrem Obrony Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej a Ministrem
Ochrony Kraju Republiki Litewskiej w sprawie ustanowienia dwustronnej współpracy. Biblioteka Departamentu Wojskowych Spraw Zagranicznych MON; A. Adamczyk, Współpraca wojskowa między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec, [w:] Polska w Europie
XX w., T. Wallas (red.), Poznań 2002, s. 114.
ochrony wymienianych wojskowych informacji niejawnych, sporządzona w Olicie 14 lutego
1997 r. Biblioteka Departamentu Wojskowych Spraw Zagranicznych MON. Zob. też B. Wizimirska, Stosunki z Litwą, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1998.
Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej dotycząca współpracy w dziedzinie obronności, sporządzona w Wilnie dnia 5 lutego 2001 roku, M.P.
z 2002 r., nr 6, poz. 117, Biblioteka Departamentu Wojskowych Spraw Zagranicznych MON;
M. Menkiszak, M. A. Piotrowski, op.cit., s. 249.
J. Kukułka, Traktaty…, s. 103.
88
Adam Banaszkiewicz
Długotrwałe przygotowania do utworzenia polsko-litewskiego wspólnego
batalionu zostały uwieńczone sukcesem. W 1997 r. podczas czerwcowej wizyty
ministra obrony narodowej Stanisława Dobrzańskiego na Litwie podpisano odpowiednią umowę w tej sprawie42.
Umowa z 5 II 2001 r. o współpracy w dziedzinie obronności liczy sobie 10 artykułów. W pierwszej kolejności określono w niej przedmiot umowy oraz umieszczono definicje niektórych użytych w umowie terminów, takich jak chociażby
„współpraca”, „Rada Współpracy Stron” czy „personel wojskowy”. Następnie
wskazano obszary współpracy i formy współpracy43, określono zasady ochrony
informacji niejawnych oraz zasady finansowania współpracy, a także odniesiono
się do kwestii statusu sił zbrojnych i członków personelu cywilnego umawiających się państw. W umowie, o której mowa, przewidziano ustanowienie PolskoLitewskiej Komisji Mieszanej, do której należy opracowanie ogólnej koncepcji
dwustronnej współpracy w dziedzinie obronności, jak również jej organizowanie
i koordynowanie. Jednocześnie określone zostały skład i ogólne kompetencje Komisji Mieszanej44.
Stwierdzić należy, że obowiązująca umowa w większym stopniu niż jej poprzedniczka z 1993 r. kładzie nacisk na współpracę obu umawiających się państw
w ramach Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego oraz na zsynchronizowanie
ich współpracy dwustronnej ze współpracą w tej organizacji.
Za najbardziej wymierny efekt polsko-litewskiej współpracy wojskowej uznać
należy powstanie wspólnego batalionu wojskowego przygotowanego do udziału w operacjach pokojowych. Trzeba stwierdzić, że bez zawarcia odpowiednich
porozumień współpraca obu państw w dziedzinie bezpieczeństwa nie byłaby tak
dynamiczna.
Umowy o współpracy gospodarczej. Po tym, jak od 1995 r. Litwa zaczęła
dostrzegać w Polsce głównego partnera politycznego i gospodarczego w Europie
42
43
44
B. Wizimirska, Stosunki z Litwą, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1998.
Obszarów współpracy jest aż dziewiętnaście. Są to np. polityka obronna i strategia, funkcjonowanie sił zbrojnych w demokratycznym społeczeństwie, w tym zagadnienia prawne, wykonywanie postanowień traktatów międzynarodowych w dziedzinie obronności, bezpieczeństwa i kontroli zbrojeń, operacje wspierania pokoju, rozwijanie interoperacyjności z NATO
w narodowych siłach zbrojnych oraz wymiana informacji na temat infrastruktury wojskowej
i jej modernizacji w związku z procesem integracji z NATO. Form współpracy wymieniono w umowie siedemnaście. Przykładowo wskazać można by tutaj na spotkania ministrów
obrony, szefów sztabów i innych wyższych urzędników ministerstw obrony stron, coroczne
konsultacje polityczno-wojskowe z udziałem przedstawicieli ministrów obrony i spraw zagranicznych, konsultacje w zakresie bieżących kwestii związanych z integracją z NATO, udział
w operacjach wspierania pokoju i operacjach humanitarnych czy też połączone dwustronne
ćwiczenia i szkolenia wojskowe.
O fakcie podpisania kolejnego porozumienia w tym samym przedmiocie w 2010 r. dowiedzieć
się można chociażby na stronie internetowej „Kuriera Wileńskiego”: http://kurierwilenski.
lt/2010/06/16/kontynuacja-polsko-litewskiej-wspolpracy-wojskowej/ (5 X 2013).
89
Środkowej i przewodnika na drodze do integracji europejskiej, wzrastać zaczęły
wzajemne obroty handlowe. Dzięki poprawie wzajemnych stosunków możliwe
stało się zawarcie przez Polskę z Litwą Umowy o wolnym handlu45, pierwszej takiej umowy, jaką zawarła ona z państwem bałtyckim. Umowa ta miała na celu
przybliżenie Litwy do CEFTA i zintensyfikowanie współpracy gospodarczej umawiających się państw46.
Polsko-litewska Umowa o wolnym handlu otworzyła Litwie drogę do analogicznych umów z innymi państwami CEFTA, a zatem i do tej organizacji. Przewidywała ona zniesienie do roku 2001 ceł i ograniczeń ilościowych na towary
przemysłowe (redukcja cła o 50% stawki bazowej) i niektóre produkty rolne, przy
czym wyłączono tutaj towary tzw. akcyzowe (piwo, alkohole, tytoń i wyroby tytoniowe, a także cukier i wyroby z zawartością cukru)47.
Co istotne, umowa, o której mowa i której wejście w życie było przełomem
w polsko-litewskich stosunkach gospodarczych, już nie obowiązuje48. Stanowi
to konsekwencję przywoływanego wcześniej faktu, iż w Akcie dotyczącym warunków przystąpienia oraz dostosowań w Traktatach stanowiących podstawę Unii
Europejskiej, będącym częścią Traktatu akcesyjnego, na podstawie którego Polska
stała się członkiem UE, nałożony został na państwa przystępujące do Unii, w tym
również na Polskę, obowiązek wypowiedzenia wszystkich umów o wolnym handlu, których stronami były one przed dniem akcesji49.
Dnia 28 IX 1992 r. podpisana została polsko-litewska umowa w sprawie wzajemnego popierania i ochrony inwestycji50, natomiast 20 I 1994 r. (a więc również
45
46
47
48
49
50
Umowa o wolnym handlu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską, sporządzona
w Warszawie dnia 27 czerwca 1996 r., Dz.U. z 1996 r, nr 158, poz. 807.
Dodania wymaga, że już 27 II 1992 r. Polska i Litwa podpisały Umowę o handlu i współpracy
gospodarczej. Wyniki jej funkcjonowania były znacznie skromniejsze od oczekiwanych. Złożyło się na to kilka powodów, przede wszystkim jednak trudności, jakie przeżywały obie gospodarki w związku z transformacją systemu gospodarczego, zwłaszcza że wymiana opierała
się głównie na współpracy małych i średnich przedsiębiorstw. Zob. J. Kukułka, Traktaty…,
s. 100; P. Cieplak, op.cit.
W samej umowie stwierdzono, że do jej celów należą: 1) popieranie, poprzez rozszerzanie
wymiany handlowej, harmonijnego rozwoju stosunków gospodarczych między stronami
i sprzyjanie w ten sposób rozwojowi gospodarczemu, poprawie warunków życia i pracy, jak
również wzrostowi wydajności i stabilizacji finansowej; 2) zapewnienie uczciwych warunków
konkurencji w handlu między stronami umowy oraz 3) przyczynienie się, poprzez znoszenie
barier w handlu, do harmonijnego rozwoju i rozszerzenia handlu światowego.
Utraciła ona moc 30 IV 2004 r. na podstawie Dokumentu wypowiedzenia Umowy o wolnym
handlu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską, sporządzonej w Warszawie dnia
27 czerwca 1996 r., Dz. U. 2004 r., nr 129, poz. 1356.
Państwa członkowskie Unii Europejskiej nie mogą, z małymi wyjątkami, prowadzić samodzielnej polityki handlowej. Wspólna polityka handlowa należy do wyłącznej kompetencji UE.
Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską w sprawie wzajemnego popierania i ochrony inwestycji, sporządzona w Warszawie dnia 28 września 1992 r., Dz.U. z 1993 r.,
nr 122, poz. 543.
90
Adam Banaszkiewicz
jeszcze przed podpisaniem traktatu dobrosąsiedzkiego) umowa w sprawie unikania podwójnego opodatkowania i zapobiegania uchylaniu się od opodatkowania
w zakresie podatków od dochodu i majątku51. Obydwie wymienione umowy w niczym nie odbiegają swą treścią od umów tego samego rodzaju zawartych z innymi państwami. Powstały one według wzorca, według którego konstruowane są
wszystkie umowy mające ten sam co one przedmiot regulacji52.
Litwa, według danych wstępnych za 2011 r., jest 15 partnerem handlowym
Polski w Unii Europejskiej i 23 w świecie pod względem obrotów, z udziałem
1,39% w eksporcie polskim i 0,67% w imporcie. Polska natomiast należy do
najważniejszych partnerów handlowych Litwy. Jest trzecim (po Rosji i Niemczech) dostawcą na Litwę, z udziałem w imporcie ok. 10%, i czwartym rynkiem
eksportowym, z udziałem ok. 6%. Litwa należy do grupy krajów, z którymi
Polska ma najwyższą nadwyżkę handlową. Przewaga eksportu nad importem
sięga 60%53.
Umowy dotyczące współpracy kulturalnej i naukowej. Jak już wspomniano,
podstawowa regulacja dotycząca współpracy Polski i Litwy w dziedzinie kultury,
nauki i oświaty znalazła się w traktacie z 26 IV 1994 r., konkretnie zaś w artykułach od 18 do 21 tego aktu prawnego. Odpowiednio do postanowień traktatowych w grudniu 1998 r. premierzy Polski i Litwy podpisali Umowę o współpracy
w dziedzinie kultury, oświaty i nauki, uzupełniając tym samym istniejącą dotychczas bazę prawną54. W preambule tej umowy znalazło się odwołanie do traktatu
dobrosąsiedzkiego.
W przedmiotowej umowie uregulowano podstawowe kwestie związane ze
współpracą w dziedzinach, których umowa ta dotyczy. Umawiające się państwa
za podstawową formę współpracy kulturalnej i naukowej uznały współpracę uzasadnioną wspólnymi potrzebami i interesami instytucji rządowych, urzędów państwowych, organizacji, stowarzyszeń, samorządów lokalnych i obywateli. Dodały
51
52
53
54
Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej w sprawie unikania podwójnego opodatkowania i zapobiegania uchylaniu się od opodatkowania w zakresie
podatków od dochodu i majątku, sporządzona w Warszawie dnia 20 stycznia 1994 r., Dz.U.
z 1995 r., nr 51, poz. 277.
Pamiętać należy o tym, że w przypadku umów o zapobieganiu podwójnemu opodatkowaniu
opracowane zostały dokumenty międzynarodowe stanowiące wzór, według którego można
obecnie redagować takie umowy. Na pierwszym miejscu wśród tych dokumentów wymienić
należałoby Umowę Modelową OECD. T. Lipowski, Umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania, Sopot 1999, s. 36, 39 i n.
Zob. np. http://www.mg.gov.pl/Wspolpraca+z+zagranica/Wspolpraca+gospodarcza+Polski
+z+krajami+UE+i+EFTA/litwa.htm (5 X 2013).
w dziedzinach kultury, oświaty i nauki, sporządzona w Wilnie dnia 17 grudnia 1998 roku, M.P.
z 2002 r., nr 31, poz. 491 oraz B. Wizimirska, Stosunki z Litwą, „Rocznik Polskiej Polityki
Zagranicznej” 1999.
91
przy tym, że współpraca ta odbywać się będzie w oparciu o obowiązujące w Polsce i na Litwie ustawodawstwo i że będą podtrzymywać istniejące już kontakty
oraz działać na rzecz ich dalszego rozwoju.
Polska i Litwa zobowiązały się m.in. do tego, że będą popierać takie formy
bezpośredniej współpracy między instytucjami państwowymi, społecznymi
i prywatnymi, które przyczyniają się do pogłębiania wzajemnego zrozumienia
oraz że w ramach przepisów prawnych będą stwarzać warunki do poznawania
kultury drugiego kraju, w tym nauki języka, literatury, historii i geografii w szkołach kształcenia ogólnego i placówkach kulturalno-oświatowych, działających na
terytorium danego państwa, a także w miarę możliwości w uczelniach.
Bardzo istotne są przepisy polsko-litewskiej umowy kulturalnej dotyczące
ochrony praw mniejszości polskiej na Litwie i mniejszości litewskiej w Polsce55.
W jednym z dalszych przepisów umowy, o której mowa, umawiające się państwa zobowiązały się do opieki nad pomnikami kultury i dobrami kultury, znajdującymi się na ich terytorium.
O tym, że przedstawiona umowa dobrze spełnia swą rolę, świadczyć może
dość duża dynamika polsko-litewskich stosunków kulturalnych56.
55
56
Strony umowy zadeklarowały się stworzyć osobom należącym do mniejszości warunki sprzyjające zachowaniu, rozwojowi i wyrażaniu ich tożsamości narodowej, religijnej i językowej.
W tym celu każda z nich wspiera na swoim terytorium państwowym działalność instytucji
oświatowych i kulturalnych oraz organizacji społecznych mniejszości narodowych, a także sprzyja zachowaniu ich więzi kulturowych z rodakami zamieszkującymi na terytorium
państwowym drugiej strony. Obydwa państwa zapewniają w/w osobom dostęp do publicznych środków masowego przekazu, a także, na zasadach dobrowolności, dostęp do oświaty
w języku ojczystym na poziomie przedszkolnym, podstawowym i średnim, kształcenie i doskonalenie kadr nauczycielskich dla szkół mniejszości, możliwość zatrudniania w szkołach
mniejszości nauczycieli, skierowanych przez drugą stronę oraz możliwość upowszechniania
znajomości języka ojczystego, historii, geografii i kultury ojczystej i podnoszenia poziomu ich
nauczania. Stwierdzono przy tym, że Polska i Litwa będą współpracować w zakresie przygotowywania programów nauczania oraz podręczników do nauki języka i literatury polskiej,
historii i geografii Polski dla szkół podstawowych i średnich z polskim językiem nauczania
na Litwie, a także programów nauczania oraz podręczników do nauki języka i literatury litewskiej, historii i geografii Litwy dla szkół podstawowych i średnich z litewskim językiem
nauczania w Polsce.
Współpraca kulturalna z Litwą realizowana była na gruncie bilateralnym, ale też przez ożywione kontakty w organizacjach międzynarodowych. Przejawy aktywności obu stron były
liczne. Przykładowo w 1999 r. w Warszawie odbyła się wystawa fotografii „Spojrzenia na Wilno” przygotowana przez Muzeum Narodowe. W stolicy Litwy pokazany był plon Międzynarodowego Triennale Grafiki w Krakowie. Litwini zaprezentowali na Międzynarodowym
Festiwalu Szekspirowskim w Gdańsku Ryszarda III w reżyserii Rimasa Tuminasa. W 2001 r.
miały miejsce Dni Kultury Litewskiej w Polsce, związane z obchodami dziesiątej rocznicy
nawiązania stosunków dyplomatycznych między oboma krajami. W maju 2005 r. swoje 10-lecie odchodziła Polska Galeria Artystyczna „Znad Wilii” w Wilnie. Zob. np. http://warszawa.
gazeta.pl/warszawa/1,34861,399468.html (5 X 2013).
92
Adam Banaszkiewicz
Na koniec przypomnieć należy, że 9 III 2005 r. podpisana została Umowa
o wzajemnym uznawaniu dokumentów uprawniających do podejmowania studiów
wyższych oraz uznawaniu okresów studiów, tytułów zawodowych, stopni naukowych i stopni w zakresie sztuki57.
Umowy dotyczące współpracy w dziedzinie prawa. Jeżeli chodzi o umowy,
które można ogólnie określić jako umowy dotyczące współpracy w dziedzinie
prawa, stwierdzić należy, że z Litwą zawarta została Umowa o pomocy prawnej
i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych58. Dnia 4 IV 2000 r. Polska i Litwa podpisały Umowę o współpracy w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej i innych poważnych przestępstw59.
W październiku 2005 r. podpisano Porozumienie w sprawie współpracy w zwalcza57
58
59
Umowa między Rządem RP a Rządem Republiki Litewskiej o wzajemnym uznawaniu dokumentów uprawniających do podejmowania studiów wyższych oraz uznawaniu okresów studiów,
tytułów zawodowych, stopni naukowych i stopni w zakresie sztuki, Wilno, 9 marca 2005 r., M.P.
z 2005 r., nr 71, poz. 979.
Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o pomocy prawnej i stosunkach
prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych, sporządzona w Warszawie dnia 26 stycznia 1993 r., Dz.U. z 1994 r., nr 35, poz. 130. W ramach postanowień ogólnych
w przedmiotowej umowie uregulowano kwestie takie jak: ochrona prawna, udzielanie pomocy prawnej, tryb porozumiewania się, języki używane we wzajemnym obrocie, zakres pomocy, treść i forma wniosku o udzielenie pomocy prawnej, wykonanie tego wniosku, ochrona
świadków i biegłych, doręczanie pism, koszty pomocy prawnej, informacje o prawie, ustalanie
adresów i innych danych, przekazywanie przedmiotów i wartości dewizowych, uznawanie
dokumentów oraz przesyłanie aktów stanu cywilnego i innych dokumentów. Następnie uregulowane w niej zostały sprawy z zakresu prawa osobowego (zdolność prawna, zdolność do
czynności prawnych itp.), sprawy z zakresu prawa rodzinnego (małżeństwa, stosunki między
rodzicami i dziećmi, opieka i kuratela), sprawy majątkowe, sprawy spadkowe oraz sprawy
z zakresu prawa pracy, zagadnienia dotyczące kosztów procesu i ułatwień procesowych oraz
uznawania i wykonywania orzeczeń oraz sprawy karne (przejęcie ścigania karnego, wydanie w celu ścigania i wykonania kary, postanowienia szczególne dotyczące pomocy prawnej
w sprawach karnych, wykonywanie orzeczeń sądowych w sprawach karnych).
w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej i innych poważnych przestępstw, sporządzona w Warszawie dnia 4 kwietnia 2000 r., Dz.U. z 2002 r., nr 22, poz. 213. W umowie tej
strony zobowiązały się do współpracy między właściwymi organami państwowymi w zakresie
zapobiegania przestępczości zorganizowanej i innym poważnym przestępstwom, ich zwalczania oraz ujawniania sprawców przestępstw. Wymieniono przy tym kilkanaście rodzajów
przestępstw, których współpraca ta ma w szczególności dotyczyć oraz trzy dodatkowe zakresy
współpracy. Co szczególnie istotne, wśród przestępstw zwalczanych w pierwszej kolejności
wymieniony został terroryzm. Przypomnieć należy, że przedmiotowa umowa sporządzona
została w kwietniu 2000 r., a więc ponad rok przed „eskalacją terroryzmu” i podjęciem na
szerszą skalę środków zaradczych, w tym również środków prawnych. Współpraca ma być
prowadzona przede wszystkim poprzez wymianę wszelkiego rodzaju informacji niezbędnych
do zastosowania środków zapobiegających popełnianiu przestępstw oraz służących ich zwalczaniu. Poza tym w przedmiotowej umowie wymienione zostały organy mające utrzymywać
ze sobą kontakty, których celem jest wykonywanie tej umowy.
93
niu przestępstw finansowych60. Z kolei 14 III 2006 r. podpisana została w Wilnie
Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej
o współpracy w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej i innych przestępstw
oraz współdziałaniu na terenach przygranicznych61.
Polska i Litwa w latach 1991-2007 zawarły również konwencję konsularną62.
Konwencja ta liczy sobie 49 artykułów. Uregulowano w niej kwestie typowe dla
60
61
62
Porozumienie między Ministrem Finansów RP a Służbą Dochodzenia Przestępstw Finansowych
przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Republiki Litewskiej w sprawie współpracy w zwalczaniu przestępstw finansowych, Wilno, 20 października 2005 r. Zob. np. A. Stachura-Świeżawska,
Stosunki traktatowe Polski, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 2006.
Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej i innych przestępstw oraz współdziałaniu na
terenach przygranicznych, podpisana w Wilnie dnia 14 marca 2006 r., Dz.U. z 2007 r., nr 177,
poz. 1244. Na początku tej umowy stwierdzono, że strony, zgodnie z jej postanowieniami
i przepisami prawa wewnętrznego swoich państw, zobowiązują się zacieśniać współpracę
między właściwymi organami ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego w zwalczaniu
przestępczości zorganizowanej i innych przestępstw oraz współdziałaniu na terenach przygranicznych. Współpraca będąca przedmiotem regulacji dotyczy w szczególności przestępstw:
1) przeciwko życiu i zdrowiu; 2) związanych z terroryzmem; 3) nielegalnego wytwarzania
i obrotu środkami odurzającymi, substancjami psychotropowymi i ich prekursorami, zwanymi dalej „narkotykami”; 4) nielegalnego przekraczania granicy państwowej i przemytu osób
oraz innych przestępstw związanych z przekraczaniem granicy państwowej; 5) kradzieży oraz
nielegalnego wytwarzania, obrotu i posiadania broni, amunicji, materiałów wybuchowych,
substancji chemicznych lub biologicznych, materiałów promieniotwórczych oraz innych niebezpiecznych materiałów, w tym techniki wojskowej, technologii, usług i towarów podwójnego zastosowania; 6) handlu ludźmi, a także bezprawnego pozbawienia wolności człowieka;
7) przeciwko mieniu, w tym kradzieży pojazdów i dóbr kultury, a także nielegalnego obrotu
nimi; 8) fałszowania pieniędzy i innych środków płatniczych, dokumentów finansowych i papierów wartościowych oraz innych dokumentów, a także wprowadzania ich do obiegu i posługiwania się nimi jako autentycznymi; 9) gospodarczych (przeciwko ekonomice i zasadom
przedsiębiorczości) oraz nielegalnych operacji finansowych, w tym legalizowania dochodów
pochodzących z przestępstw; 10) o charakterze korupcyjnym; 11) związanych z funkcjonowaniem systemów lub sieci informatycznych; 12) przeciwko środowisku; 13) sporządzania
i rozpowszechniania przedmiotów o treści pornograficznej, a także zmuszania do prostytucji.
Strony zobowiązały się także do współpracy w zakresie: 1) poszukiwania osób podejrzanych
o popełnienie przestępstwa lub uchylających się od odbycia orzeczonej kary; 2) poszukiwania
osób zaginionych oraz podejmowania czynności związanych z identyfikacją osób o nieustalonej tożsamości i nieznanych zwłok; 3) poszukiwania przedmiotów związanych z popełnionymi przestępstwami; 4) ochrony osób uczestniczących w działaniach operacyjnych lub udzielających pomocy właściwym organom lub organom przygranicznym umawiających się państw.
Podstawową formą współpracy jest wymiana różnego rodzaju informacji, m.in. o zorganizowanych grupach i związkach przestępczych, ich strukturach, charakterystycznych cechach
działalności, a także osobach należących lub podejrzanych o przynależność do takich grup.
Konwencja konsularna między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską, sporządzona
w Wilnie dnia 13 stycznia 1992 r., Dz.U. z 1994 r., nr 30, poz. 108. Przypomnienia wymaga, że
w polsko-litewskim traktacie dobrosąsiedzkim z 26 IV 1994 r. o współpracy konsularnej nie
było w ogóle mowy.
94
Adam Banaszkiewicz
tego rodzaju aktów prawnych, a więc ustanawianie urzędów konsularnych oraz
mianowanie członków urzędu konsularnego, ułatwienia, przywileje i immunitety
członków urzędu konsularnego oraz funkcje konsularne. Rozwiązania przyjęte
w przedmiotowej konwencji w zasadzie w niczym nie odbiegają od regulacji znajdujących się w konwencjach zawartych z innymi państwami.
Pozostałe istotne umowy zawarte między Polską a Litwą w latach 1991-2011. Dnia 24 I 1992 r. w Warszawie podpisane zostało Porozumienie w sprawie
współpracy w dziedzinie ochrony środowiska63. Porozumienie to jest krótkie (składa się jedynie z pięciu artykułów).
Na samym początku postanowiono, że umawiające się państwa będą współpracować na rzecz ochrony środowiska w sprawach wchodzących w zakres ich kompetencji i będących przedmiotem wspólnego zainteresowania, w szczególności
w zakresie: 1) monitoringu wszystkich elementów środowiska; 2) przedsięwzięć
mających na celu zapobieganie zanieczyszczaniu wód granicznych; 3) prawnych,
a także ekonomicznych aspektów polityki środowiskowej; 4) uzgadniania lokalizacji obiektów w strefie przygranicznej mogących mieć wpływ na transgraniczne
zanieczyszczenia środowiska; 5) współpracy służb inspekcyjnych ochrony środowiska szczebla centralnego i lokalnego. Poza tym w przedmiotowym dokumencie
wskazane zostały podstawowe formy współpracy stron64.
W marcu 1992 r. podpisana została Umowa o dwustronnej bezpośredniej
współpracy naukowo-technicznej między Państwowymi Służbami Geologicznymi
Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Litewskiej65. W art. 1 tej umowy stwierdzono
m.in. że bezpośrednia współpraca przewidziana umową będzie obejmowała wykorzystanie wyników badań geologicznych dla ochrony środowiska.
Dnia 18 III 1992 r. podpisana została polsko-litewska Umowa o międzynarodowych przewozach drogowych66. Dnia 7 VII 1992 r. podpisana została Umowa
63
64
65
66
Porozumienie między Ministerstwem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa Rzeczypospolitej Polskiej a Departamentem Ochrony Środowiska Republiki Litewskiej w sprawie współpracy w dziedzinie ochrony środowiska, podpisane w Warszawie dnia 24 stycznia 1992 r. Zob. np.
http://www.ecolex.org/server2.php/libcat/docs/TRE/Bilateral/Other/bi-21272.pdf (5 X 2013).
Wymieniono tutaj spotkania ekspertów i służb odpowiedzialnych za ochronę środowiska, spotkania konsultacyjne przedstawicieli obydwu stron, wspólną realizację zadań objętych planami
współpracy, seminaria i sympozja, wymianę specjalistów, a także wymianę informacji, w tym
w szczególności dotyczącej aspektów prawnych i organizacyjnych ochrony środowiska.
Umowa o dwustronnej bezpośredniej współpracy naukowo-technicznej między Państwowymi
Służbami Geologicznymi Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Litewskiej, sporządzona w Warszawie dnia 12 marca 1992 roku, http://www.ekoportal.gov.pl/opencms/opencms/ekoportal/
do_druku/index.html?page=|ekoportal|prawo_dokumenty_strategiczne|Konwencje|wspolpraca_dwustronna|index_old.html (5 X 2013).
Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o międzynarodowych przewozach drogowych, sporządzona w Szczecinie dnia 18 marca 1992 r., M.P. z 2001 r.,
nr 46, poz. 751. Postanowienia tej umowy mają zastosowanie do przewozów podróżnych i ładunków, pochodzących z lub przeznaczonych na terytorium jednej strony, w tranzycie przez
95
o komunikacji kolejowej przez granicę państwową, a dnia 27 X Umowa o cywilnej
komunikacji lotniczej. We wrześniu 1995 roku (1 IX 1995 r.) podpisana została
Umowa o współpracy w dziedzinie morskiej żeglugi śródlądowej67.
W lipcu 1993 r. podpisano Porozumienie o współpracy w dziedzinie pracy i polityki socjalnej (15 VII 1993 r.), z kolei we wrześniu 1994 r. Umowę o wzajemnym
zatrudnianiu obywateli (26 IX 1994 r.)68.
W czerwcu 1995 r. podpisana została Umowa o wczesnym powiadamianiu
o awarii jądrowej oraz o współpracy i pomocy wzajemnej w dziedzinie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej69.
Dnia 12 XII 1995 r. Polska i Litwa podpisały Porozumienie o współpracy
w dziedzinie Leśnictwa70.
Dnia 14 II 1997 r. w Olicie podpisano Umowę o współpracy i wymianie młodzieży71.
W czerwcu 1997 r. podpisane zostało Porozumienie o utworzeniu Komitetu
Konsultacyjnego Prezydentów Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Litewskiej72.
Dnia 14 IX 1997 r. Polska i Litwa podpisały Umowę o współpracy w dziedzinie
turystyki73.
Dnia 4 IV 2000 r., a więc tego samego dnia, co umowa dotycząca zwalczania
przestępczości zorganizowanej, podpisana została Umowa o współpracy i wzajemnej
pomocy w przypadku katastrof, klęsk żywiołowych i innych poważnych wypadków74.
67
68
69
70
71
72
73
74
to terytorium oraz między państwem trzecim a terytorium drugiej strony i na odwrót, wykonywanych pojazdami zarejestrowanymi na terytorium jednej ze stron.
J. Kukułka, op.cit., s. 103.
Ibidem, s. 100, 103.
Umowa między rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Republiki Litewskiej o wczesnym
powiadamianiu o awarii jądrowej oraz o współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa jądrowego
i ochrony radiologicznej, Warszawa, 2 czerwca 1995 r., „Zbiór Dokumentów” 1995, nr 5.
Porozumienie między Ministerstwem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa
Rzeczypospolitej Polskiej a Ministerstwem Gospodarki Leśnej Republiki Litewskiej o współpracy
w dziedzinie Leśnictwa, podpisane w Warszawie w dniu 13 grudnia 1995 roku. Zob. np. http://
www.ekoportal.gov.pl/opencms/export/sites/default/ekoportal/prawo_dokumenty_strategiczne/Konwencje/wspolpraca_dwustronna/tresciumow/PorozumienieZMinistrRepLitewskiej.pdf (5 X 2013).
J. Kukułka, op.cit., s. 104; http://biopal-eugen.blogspot.com/2008/02/polska-ukraina-1990-2008.html (5 X 2013).
Porozumienie o utworzeniu Komitetu Konsultacyjnego Prezydentów Rzeczypospolitej Polskiej
i Republiki Litewskiej, Warszawa, 19 czerwca 1997 r., „Zbiór Dokumentów” 1997, nr 2. Komitet składa się z dwóch równoprawnych części: ze strony Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
– z Pełnomocnika Prezydenta i pięciu członków, ze strony Prezydenta Republiki Litewskiej
– z Pełnomocnika Prezydenta i pięciu członków. Zasady działania Komitetu określa statut.
w dziedzinie turystyki, sporządzona w Wilnie dnia 14 września 1997 r., M.P. z 2002 r., nr 17,
poz. 292.
i wzajemnej pomocy w przypadku katastrof, klęsk żywiołowych i innych poważnych wypadków,
96
Adam Banaszkiewicz
W maju 2004 r. podpisana została Umowa o realizacji Konwencji o ocenach
oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym75.
Dnia 7 VI 2005 r. sporządzona została Umowa o współpracy w dziedzinie użytkowania i ochrony wód granicznych76.
W dniu 1 VI 2007 r. podpisano Umowę o Polsko-Litewskim Funduszu Wymiany Młodzieży77. Celem tego funduszu jest wspieranie współpracy polskiej i litewskiej młodzieży dla budowania przyjaznej współpracy między Narodami Polski
i Litwy. Honorowy patronat nad nim sprawują Premierzy obu państw78.
Dnia 13 III 2008 r. podpisana została (tego samego dnia weszła w życie) Umowa o współpracy w dziedzinie pracy i polityki społecznej79.
Dnia 12 V 2008 r. podpisano w Warszawie Umowę w sprawie wzajemnej ochrony informacji niejawnych80.
75
76
77
78
79
80
sporządzona w Warszawie dnia 4 kwietnia 2000 r., Dz.U. z 2004 r., nr 38, poz. 341. Jak sama
nazwa wskazuje, w umowie tej uregulowano podstawowe zasady dobrowolnego udzielania
pomocy podczas katastrof, klęsk żywiołowych i innych poważnych wypadków, zagrażających
życiu i zdrowiu ludzi, mieniu lub środowisku naturalnemu, które nie mogą być w pełni lub
szybko opanowane przez stronę zwracającą się o pomoc.
Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o realizacji
Konwencji o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym, podpisana
w Warszawie dnia 27 maja 2004 r., M.P. z 2005 r., nr 13, poz. 238.
w dziedzinie użytkowania i ochrony wód granicznych, sporządzona w Białowieży dnia 7 czerwca 2005 r., M.P. z 2012 r., poz. 188.
Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o Polsko-Litewskim Funduszu Wymiany Młodzieży, podpisana w Płocku w dniu 1 czerwca 2007 r., M.P.
z 2007 r., nr 91, poz. 990.
Jak wynika z treści art. 2 umowy, utworzony na jej podstawie fundusz realizuje swoje cele
poprzez wspieranie i finansowanie: 1) wymian młodzieży polskiej i litewskiej; 2) projektów,
przygotowywanych i prowadzonych przez organizacje inspirujące wymiany i inne inicjatywy młodzieży polskiej i litewskiej; 3) imprez, spotkań i innych inicjatyw młodzieży polskiej
i litewskiej; 4) projektów informacyjnych, których celem jest inspirowanie współpracy kulturalnej, propagowanie tolerancji, lepszego zrozumienia i poznania się pomiędzy młodzieżą
polską i litewską; 5) projektów, których celem jest wymiana i rozpowszechnienie przykładów
dobrej praktyki między organizacjami, które realizują politykę młodzieżową i pracują z młodzieżą; 6) publikacji mających na celu zbliżenie między Narodami Polski i Litwy.
Umowa między Ministrem Pracy i Polityki Społecznej Rzeczypospolitej Polskiej a Ministerstwem
Zabezpieczenia Społecznego i Pracy Republiki Litewskiej o współpracy w dziedzinie pracy i polityki społecznej, Wilno, 13 marca 2008 r. Zob. np. H. Wielgus, Stosunki traktatowe Polski,
„Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 2009.
wzajemnej ochrony informacji niejawnych, podpisana w Warszawie dnia 12 maja 2008 r.,
Dz.U. z 2009 r., nr 117, poz. 980. Umowę tę zawarto w celu zagwarantowania wzajemnej
ochrony wszystkich informacji, które zostały zakwalifikowane jako informacje niejawne
zgodnie z prawem wewnętrznym jednej ze stron i przekazane drugiej stronie. Zgodnie z jej
treścią przez informacje niejawne rozumieć należy informacje i materiały, które niezależnie
od formy i sposobu ich wyrażania, także w trakcie ich opracowywania, wymagają ochrony
97
W październiku 2009 r. Polska i Litwa podpisały Umowę o współpracy w morskim i lotniczym poszukiwaniu i ratownictwie81.
Zakończenie
Nie może budzić wątpliwości pogląd, że znaczenie jednego państwa w polityce
zagranicznej innego państwa znajduje swe odzwierciedlenie w liczbie zawartych
przez te państwa umów dwustronnych. Jak łatwo zauważyć, w latach 1991-2011
Polska zawarła z Litwą znaczną ilość umów, w konsekwencji czego żadna z ważnych dziedzin współpracy nie pozostała nieuregulowana. Unormowane zostały
wszelkie kwestie dotyczące wspólnej granicy państwowej i współpracy transgranicznej, w tym współpracy euroregionalnej. Istotne znaczenie miały również
współpraca gospodarcza, wojskowa i kulturalna, współpraca w dziedzinie prawa
oraz stosunki konsularne obu państw. Przyczyny dynamiki polityki traktatowej,
jaką Polska prowadziła wobec Litwy w ciągu ostatnich kilkunastu lat, upatrywać
należy, po pierwsze w tym, że, jak wspomniano, z uwagi na to, że Litwa jest państwem „młodym”, które powstało w następstwie wydarzeń mających swój początek w roku 1989, zaistniała potrzeba regulacji pewnych kwestii od podstaw. Po
drugie, potrzeba zawarcia niektórych umów wynikała ze specyfiki stosunków
polsko-litewskich i z pewnych zaszłości historycznych, ze względu na które istnieje potrzeba uregulowania określonych dziedzin współpracy (np. opieka nad
miejscami pochówku i pamięci czy ochrona praw mniejszości). Po trzecie wreszcie, Polskę łączy z Litwą wspólna granica, z czego wynikła potrzeba regulacji
wszelkich kwestii z tym związanych. Te trzy czynniki zadecydowały o wzajemnej
aktywności politycznej obu państw i w konsekwencji o ilości zawartych umów.
81
przed nieuprawnionym ujawnieniem i które oznacza się zgodnie z prawem wewnętrznym
stron odpowiednią do ich treści klauzulą tajności. W dokumencie, o którym mowa, określono
odpowiadające sobie w obydwu państwach klauzule tajności, a ponadto uregulowano takie
zagadnienia, jak: oznaczanie informacji niejawnych, podmioty stanowiące krajowe władze
bezpieczeństwa, zasady ochrony informacji niejawnych, kontrakty związane z dostępem i zasady przekazywania takich informacji, jak również ich kopiowania, tłumaczenia i niszczenia,
dostęp do informacji upoważnionych przedstawicieli jednego z umawiających się państw odbywających wizytę w drugim państwie, skutki naruszenia przepisów dotyczących ochrony
informacji niejawnych, zasady pokrywania kosztów związanych z wykonaniem umowy, konsultacje krajowych władz bezpieczeństwa oraz rozstrzyganie sporów dotyczących interpretacji
lub wykonywania przedmiotowej umowy. W ramach postanowień końcowych unormowano kwestie dotyczące okresu jej obowiązywania, wejścia z życie i dokonywania zmian w jej
treści.
w morskim i lotniczym poszukiwaniu i ratownictwie, Wilno, 19 października 2009 r. Zob. np.
H. Wielgus, Stosunki traktatowe Polski, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 2010.
98
Adam Banaszkiewicz
Od współpracy „w teorii”, „na papierze”, odróżnić należy realny i aktualny stan
stosunków polsko-litewskich. Mimo osiągniętych rezultatów pamiętać należy
o tym, że pewne zagadnienia będące składową tych stosunków nadal wymagają
precyzyjnej regulacji, w przypadku innych zaś, mimo iż zostały one ujęte w treści
wiążących obie strony aktów prawa międzynarodowego, musi istnieć chęć dobrowolnego wykonywania zaciągniętych zobowiązań82.
Summary
Adam Banaszkiewicz
The treaties and the most important international agreements
concluded by Poland with the Republic of Lithuania
in the years 1991-2011
In his article, the Author deals with the state treaty relationship, which connected
the Republic of Lithuania and the Republic of Poland in the years 1991-2011.
In the first instance, after having recalled the events accompanying the initiation of diplomatic relations and the problems that have arisen in bilateral relations, attention is most significant with legal acts defining the reciprocal rights
and obligations of both States, namely, „the Treaty on friendship and cooperation” from April 26, 1994. Then focuses in turn on: the border agreements, the
military agreements (sphere of defence and security), the economic agreements,
the agreements concerning the cultural and scientific cooperation and the agreements concerning the law cooperation, finally, other important agreements concluded between Poland and Lithuania in the years 1991-2011. The article ends
with a summary, in which the Polish-Lithuanian relations quality assessment was
made of the treaties, which have arisen in the past twenty years, after Lithuania
became an entity (actor) of international law, and assessing the effectiveness of
the agreements concluded with that State in relation to the current situation and
dynamics of the bilateral relationship.
82
Trzeba poprawić współdziałanie organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz służb celnych i granicznych obu państw, a także uruchomić współpracę pełnomocników do spraw
dziedzictwa kulturowego. Jak już o tym była mowa, do podpisania pozostała umowa o pisowni imion i nazwisk osób należących do mniejszości narodowych. Problemem jest też kwestia pisowni nazw topograficznych. Nie zakończono prac nad umową o opiece nad grobami
i miejscami pamięci narodowej. Istniejąca sytuacja nie uległa zmianie od lat i nie zanosi się na
to, by zmiana taka zaszła w dającej się przewidzieć przyszłości. W połowie roku 2012 stosunków Polski z Litwą nie można określić jako dobre. Szerzej na ten temat zob. np. http://publica.
pl/teksty/stosunki-polsko-litewskie-diagnoza-i-wyzwania (5 X 2013).
99
Adam Banaszkiewicz – dr nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce,
dr nauk prawnych w zakresie prawa, adiunkt w Wyższej Szkole Zarządzania
i Bankowości w Poznaniu oraz w Wyższej Szkole Informatyki i Zarządzania „Copernicus” we Wrocławiu
MIĘDZY ETNICZNOŚCIĄ A POLITYKĄ
Relacje hindusko-muzułmańskie
w wielokulturowym społeczeństwie indyjskim
Indie są dziś państwem pretendującym do grona światowych mocarstw, co stało
się możliwe dzięki pokonaniu podziałów regionalnych i religijnych, i utworzeniu państwa stanowiącego realną siłę geopolityczną. Przywódcy ruchu narodowego, odnosząc się do istniejących więzi cywilizacyjnych, rozpoczęli pod koniec
XIX w. mozolne budowanie wspólnej tożsamości narodowej. Wobec niemożliwości utworzenia zunifikowanego narodu, jedynym możliwym wyjściem stało
się propagowanie tolerancji i pokojowego współżycia wszystkich grup, tak by
pokonawszy religijne i regionalne uprzedzenia zjednoczyły się w celu odzyskania niepodległości. W wyniku tych działań doszło do wytworzenia się w Indiach
specyficznego podejścia do wielokulturowości, która z jednej strony zapewniła
państwu utrzymanie jedności po 1947 r., z drugiej jest krytykowana za niedociągnięcia i niekonsekwencję, szczególnie w obszarze religii.
Wielokulturowość Indii jest faktem i najbardziej rozpoznawalną na świecie
cechą indyjskiego społeczeństwa. Jest ona wynikiem historycznego kształtowania
się indyjskiej cywilizacji, złożonej z wielu napływających od czasów antycznych
na subkontynent indyjski składników. Współczesne państwo indyjskie wobec tak
silnego zróżnicowania społeczeństwa, dążąc do osiągnięcia jedności i stabilności nie ma innego wyjścia niż stosować politykę wielokulturowości. Wielokulturowość rozumiana jest jako zróżnicowanie religijne, językowe, rasowe, kastowe
i regionalne, a także jako założenia i polityka państwa zmierzające do integracji
narodowej.
Sposób pojmowania wielokulturowości w Indiach, a więc i polityka prowadzona przez państwo, różnią się od podejścia zachodniego. Wielokulturowość
w demokracjach zachodnich jest zazwyczaj zjawiskiem nowym, spowodowanym głównie stosunkowo niedawną imigracją z krajów o odmiennej kulturze,
w Indiach zaś zróżnicowane społeczności funkcjonowały obok siebie już od starożytności. Jak pisze Jan Kieniewicz, ze względu na m.in. położenie i warunki
geograficzne, kolejne grupy ludności, będące przedstawicielami różnych kultur,
religii i języków, które przez tysiące lat wlewały się na teren subkontynentu, nigdy
104
go nie opuszczały, wybierając koegzystencję1. Poszczególne grupy podlegały
różnym bodźcom i wytworzyły różne kultury, jednak proces dyfuzji niektórych
treści i wartości pozwolił na wytworzenie się cywilizacji indyjskiej2. Począwszy
od pierwotnych mieszkańców, przez Ariów i muzułmanów, aż po pojawienie się
Europejczyków i procesu globalizacji, mamy do czynienia z ciągłym kształtowaniem się cywilizacji, do której wszystkie wymienione grupy i czynniki dodawały
kolejne części składowe. Nie można dziś mówić o istnieniu w Indiach narodu
w rozumieniu europejskim, ponieważ pomimo istotnych elementów łączących,
wynikających ze wspólnej przeszłości historycznej i dzielenia części wartości kulturowych, społeczeństwo indyjskie stanowi raczej zlepek różnych społeczności3.
W Indiach mamy więc do czynienia z istnieniem państwa, które stanowić ma
ramę dla zbudowania wspólnoty narodowej poprzez wzmacnianie elementów
łączących poszczególne społeczności, jednak z zachowaniem ich odrębnych tożsamości grupowych. Z powodu braku innych niekwestionowanych przez żadną
z grup wartości wspólnych, na pierwszy plan wysuwa się najczęściej przywiązanie do ojczystego terytorium, zasada obywatelskości i odniesienia do cywilizacji
indyjskiej (choć to ostatnie wywołuje kontrowersje). Specyfika obecnej sytuacji
Indii związana jest także z brakiem silnych tradycji państwowych – subkontynent
indyjski cechowało historycznie rozbicie polityczne i silne regionalizmy. W takiej
sytuacji, dla utrzymania jedności państwowej, prowadzenie polityki wielokulturowości stało się bardziej koniecznością niż wyborem.
Wpływ Mahatmy Gandhiego
i koncepcja sekularyzmu Nehru
Indyjska wielokulturowość ma wielu ojców, jednak dwiema najważniejszymi postaciami, które przyczyniły się do jej ukształtowania są Mahatma Gandhi i Jawaharlal Nehru. Gandhi zaszczepił w masach nie tylko zasadę ahinsy, ale także
dzięki swojej charyzmie i konsekwencji w promowaniu tolerancji i tępieniu negatywnych zjawisk społecznych położył kamień milowy pod przyszłe, nowoczesne
społeczeństwo indyjskie. Dzięki temu zyskał sobie dziś przydomek „ojca narodu”,
a jego kult i idee są wciąż żywe. W momentach najtrudniejszych był on w stanie
skłonić całe społeczeństwo – zarówno elity, jak i niewykształcone masy żyjące
często w skrajnej nędzy, do powstrzymania się od przemocy wobec Brytyjczyków
i siebie nawzajem.
Gandhi zakładał, że istnieje tyko jeden, wielokulturowy naród indyjski:
1
2
3
J. Kieniewicz, Historia Indii, Wrocław 1985, s. 20-21.
Ibidem, s. 9.
J. Zajączkowski, Indie w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2007, s. 48.
Relacje hindusko-muzułmańskie…
105
Hindustan należy do każdego, kto się tu urodził i wychował i nie ma żadnego
innego kraju. Dlatego też, należy on do parsów, żydów, chrześcijan, muzułmanów
i innych w takim samym stopniu jak do hindusów. Wolne Indie nie staną się Hindu Radź, lecz Indian Radź, nie będą oparte na jakiejkolwiek religijnej większości,
ale o reprezentantów wszystkich ludzi, niezależnie od ich religii.
Na szerzoną przez Ligę Muzułmańską teorię dwóch narodów (muzułmańskiego i hinduskiego), zwykł odpowiadać, że skoro muzułmanie rekrutowali się
spośród hindusów, to nie mogli wraz z religią zmienić przynależności narodowej.
Gandhi był przede wszystkim przywódcą duchowym, a Nehru, jako pierwszy
premier niepodległych Indii, stał się bezpośrednim twórcą podstaw ustrojowych
państwa i arbitrem dla ścierających się interesów grupowych. Pomimo różnic
ideologicznych był on pod wielkim wpływem Gandhiego i w każdej sytuacji brał
pod uwagę jego opinię. Nehru stworzył swoją koncepcję sekularyzmu państwa,
która stała się konstytucyjną zasadą Indii. Pomimo presji hinduskiego nacjonalizmu wybrał świeckość jako zasadę, która miała umożliwić odnalezienie się
w ramach narodu każdego, kto odczuwał przywiązanie do indyjskiej cywilizacji.
By powstrzymać tendencje odśrodkowe należało uczynić Indie państwem dla
wszystkich – niezależnie od jakichkolwiek różnic.
Sekularyzm Nehru miał złagodzić obawy mniejszości przed hinduską dominacją i opiera się na haśle unity in diversity, oraz dwóch głównych zasadach:
„sarva dharma samabhava” („równe traktowanie wszystkich religii”), oraz „dharma nirapekśata” („religijna neutralność”)4. Z postanowień konstytucji z 1950 r.
wypływa zasada świeckości państwa, co nie oznacza całkowitego oderwania od
religii, lecz przyznanie każdej z nich równych praw. Samo pojęcie nie zostało jednak wyraźnie zdefiniowane w konstytucji, w której zresztą występuje tylko dwa
razy. Raz w preambule, w stwierdzeniu, że Indie będą „suwerenną, socjalistyczną,
sekularną, demokratyczną republiką” i w art. 25, który upoważnia państwo do
stanowienia praw „regulujących lub ograniczających ekonomiczne, finansowe,
polityczne i inne świeckie działalności, które mogą być związane z praktyką religijną”. Badacze zgadzają się jednak co do kwestii, że duch sekularyzmu jest ujęty
w innych artykułach konstytucji5. Jeden z jej twórców, Hari Vishnu Kamath sprecyzował indyjskie podejście do kwestii zróżnicowania kulturowego i sekularyzmu
państwa w następujący sposób:
Państwo reprezentuje wszystkich ludzi, którzy żyją na jego terytorium, dlatego nie
może sobie ono pozwolić na identyfikowanie się jedynie z którąś z jego części (…).
Z całkowitą pewnością uznaliśmy, że Indie powinny być państwem sekularnym
4
5
Ibidem, s. 6-7.
B. Rao, Between Promises and Performance. A Critique of Nehru’s Contribution to Secularism
in India, „Journal of Asian and African Studies” 2006, vol. 41(4), s. 359.
106
(…), ale państwo sekularne nie jest państwem bez Boga, niereligijnym, czy antyreligijnym6.
Badrinath Rao stwierdza, że na podstawie konstytucji wywnioskować można,
że indyjski sekularyzm oznacza, iż państwo nie może ustanowić żadnej religii
i jej praktykować, używać środków publicznych dla promocji jakiejkolwiek religii,
i powinno zapewnić równość przed prawem wszystkim obywatelom niezależnie
od kasty, klasy, rasy, płci, religii itd. Bezsprzecznym jest, że sekularyzm pozwolił
na powstrzymanie komunalistycznych zamieszek po podziale kraju, jednak ma
on wielu krytyków. Hinduscy nacjonaliści uważają, że w związku z absolutną
przewagą liczebną hindusów (ok. 80%)7, Indie powinny określić się jako państwo hinduskie, i że to sekularyzm przeszkodził w integracji narodu, ponieważ
wykreował separatystyczny sposób myślenia pośród mniejszości8. Ostatecznie
też, to właśnie hinduizm został poddany przez państwo największej ingerencji –
afirmacja niższych warstw społecznych i polityka egalitaryzmu uderza w podstawową zasadę tej religii, jaką jest kastowość9. Sam Nehru, z urodzenia hindus, nie
przykładał zbyt wielkiej wagi do religii, preferował synkretyczną wizję indyjskiej
kultury i doceniał wkład islamu w indyjskie dziedzictwo narodowe. Swoje rozumienie sekularyzmu sformułował on w następujący sposób:
oznacza to, że państwo, które uznaje równość wszystkich religii i daje im równe szanse, jako państwo nie może sobie pozwolić na przywiązanie do któregoś
wyznania lub religii, które wówczas stałoby się państwowym. Tam gdzie zdecydowana większość ludności przynależy do jednej religii, może ona wpływać do
pewnego stopnia na klimat państwa. Pomimo tego, może ono pozostać niezależne
wobec jakiejkolwiek religii. (…). Indie mają długą tradycję tolerancji religijnej.
Jest to jeden z aspektów sekularnego państwa, jednak to nie wszystko. W państwie
takim jak Indie, które ma wiele wyznań i religii, żaden prawdziwy nacjonalizm nie
może zostać zbudowany inaczej niż na bazie sekularyzmu10.
Konstytucja zapewnia zarówno indywidualną wolność wyboru religii i równość obywateli wobec prawa, jak i prawo grup do swobodnych praktyk kulturowych i religijnych. Jak podkreśla wielu badaczy (m.in. Anwar Alam, Harihar
Bhattacharyya, Bihkhu Parekh), jest ona więc dokumentem o wielokulturowości,
6
7
8
9
10
H. Bhattacharyya, Multiculturalism in Contemporary India, „International Journal on Multicultural Societies” 2003, vol. 5, no. 2, s. 153.
http://censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx (23 XII 2013).
B. Rao, op.cit., s. 360 .
Tendencje modernizacyjne w hinduizmie występowały już wcześniej, a także były jednym
z najważniejszych postulatów Gandhiego, nie można więc przypisywać tej zmiany tylko odgórnej polityce państwa.
Ibidem, s. 362.
107
ponieważ zapewnia polityczne i instytucjonalne środki dla uznania zróżnicowania społeczeństwa w ramach świeckiego państwa11. Ojcowie indyjskiej konstytucji
nie sformułowali jednak żadnych wartości rdzennych mogących być przypisanymi dla całego narodu12. Ostatecznym celem wskazanym w konstytucji jest zatem
osiągnięcie narodowej harmonii i integracji w ramach wieloreligijnego, wielokulturowego, wielojęzykowego i wielorasowego społeczeństwa. Jednocześnie określa
ona, że Naród Indyjski nie jest jedynie zbiorem jednostek, lecz składa się z dwóch
poziomów – indywidualnego i grupowego. Naród Indyjski jest zatem wspólnotą
indywidualnych obywateli, którzy są jednocześnie członkami grup, których odrębność wynika z religii, języka, kultury lub przynależności etnicznej. Grupy te,
podobnie jak jednostki, mają prawo do ochrony swych podstawowych praw. Stąd
wynika rozdział praw na te, które są określane jako wspólne dla wszystkich indywidualnych obywateli, i na te, które dotyczą poszczególnych grup i mają na celu
ochronę ich tożsamości13.
Wpływ na sposób myślenia ówczesnych polityków miały również ich związki
z Wielką Brytanią i kulturą europejską. Władza brytyjska opierała się na wyzysku
ekonomicznym, dawała jednak wielu młodym Indusom szansę rozwoju. Większość ówczesnych elit indyjskich została wykształcona w angielskich szkołach
i była w znacznej mierze zanglicyzowana. Gandhi i Nehru odebrali wykształcenie
w Anglii i tak jak pozostali działacze ruchu narodowego biegle posługiwali się
językiem angielskim. Michael Brecher tak opisywał Nehru: „z urodzenia Hindus, ale z wykształcenia człowiek Zachodu, nowoczesny w swoich poglądach, ale
ceniący indyjskie dziedzictwo – Nehru stał się symbolem tego, jakie indyjskie
społeczeństwo być powinno: liberalne, humanistyczne, sprawiedliwe”14. Etos demokracji, prawa i równości wśród ówczesnych indyjskich decydentów był więc
w pewnej mierze związany z ich silną westernizacją. Bidyut Chakrabarty stwierdza
nawet, że idee narodowe elit indyjskich były w rzeczywistości oparte na modelach
zachodnich i jedynie złagodzone i dostosowane do indyjskich warunków15.
Praktyka indyjskiej polityki wielokulturowości wyraża się w odniesieniu państwa do podstawowych problemów, z jakimi należało się zmierzyć po 1947 r.:
sytuacji muzułmanów jako największej mniejszości, kwestii języka narodowego,
języków regionalnych i edukacji mniejszości, oraz prawa cywilnego stosowanego
wobec mniejszości religijnych.
11
12
13
14
15
S. K. Mitra, Constitutional Design, Democrating Vote Counting, and India’s fortuitous multiculturalism, „Heidelberg Papers in South Asian and Comparative Politics” 2001, no. 4, s. 6-7.
A. Alam , Muslim Minority, Multiculturalism and Liberal State: A Comparison of India and
Europe, Erfurt 2007, s. 10.
http://www.ncm.nic.in/Constitutional_provisions.html (16 IV 2011).
M. Brecher, Nehru. A Political Biography, London 1960, s. 597, cyt. za: I. Lazari-Pawłowska,
Nehru, Warszawa 1991, s. 84.
B. Chakrabarty, Indian Politics and Society Since Independence, New York 2008, s. 36.
108
Ustanowienie języków oficjalnych
i polityka językowa
Problem ustanowienia języka narodowego był także pośrednio związany z kwestią muzułmańską. W okresie ruchu narodowego podstawowym językiem komunikacji był angielski, a wielu działaczy Kongresu i indyjskich pracowników
brytyjskiego aparatu administracyjnego nie znało języków indyjskich w ogóle, co
według Mahatmy Gandhiego było przeszkodą w budowaniu tożsamości narodowej. Gandhi chciał określenia indoeuropejskiego języka hindustani (który łączył
zarówno elementy perskie jak i sanskryckie) jako języka narodowego, ponieważ
liczył, że stanie się on elementem łączącym hindusów i muzułmanów. Z czasem
jednak coraz silnej zaczął rysować się podział na zwolenników hinduskiego hindi
korzystającego z nawiązań do sanskrytu w procesie rozwoju języka i muzułmańskiego urdu nawiązującego z kolei do języka perskiego – był to element rozwoju
odrębnych tożsamości hindusów i muzułmanów16.
Po odzyskaniu niepodległości konserwatyści hinduscy opowiadali się za ustanowieniem jako języka państwowego hindi pisanego w alfabecie dewanagari –
najlepiej w całych Indiach, albo przynajmniej na północy kraju. Muzułmanie
mieszkający na północy posługiwali się jednak głównie urdu zapisywanym alfabetem arabsko-perskim (nastalią)17. Sam Nehru był miłośnikiem urdu, jednak
uległ większościowemu w Kongresie poglądowi o konieczności ustanowienia
hindi jako języka integrującego naród. Uderzało to szczególnie w muzułmanów,
ponieważ nieznajomość hindi zmniejszała ich szanse w ubieganiu się o stanowiska w administracji, byli oni także przywiązani do tradycji hindustani i urdu18.
Współcześnie przyjęte zasady dotyczące nauki języków w szkołach stawiają urdu (również wiele innych języków mniejszości) w o wiele gorszej sytuacji
w stosunku do hindi. Formuła nauczania trzech języków – hindi, angielskiego
i większościowego języka w danym stanie19 powoduje, że poza placówkami prowadzonymi przez samych muzułmanów dostęp do nauki urdu i edukacji w tym
języku jest ograniczony. Ponieważ język urdu jest jednoznacznie kojarzony z islamem, jego niski status we współczesnych Indiach odbierany jest przez muzułmanów jako dyskryminacja ich kulturowego dziedzictwa.
Konstytucja (art. 30) zapewnia prawo mniejszości religijnych i językowych
do prowadzenia własnej edukacji, która w przypadku mniejszości religijnych
zwolniona jest z części obwarowań (m.in. z rezerwacji miejsc dla niskich kast
16
17
18
19
D. Das, Indie. Od Curzona do Nehru i później, Warszawa 2009, s. 194.
B. Rao, op.cit., s. 374.
Ibidem, s. 375-376.
Wedle oficjalnych zaleceń, jeśli większościowym językiem jest hindi, jako trzeciego powinno
się nauczać języka drawidyjskiego, w praktyce jednak najczęściej jest on zastępowany innym
językiem, np. sanskrytem.
109
i grup wykluczonych), którym podlegają instytucje hinduistycznej większości.
Jest to z kolei dla hinduskich nacjonalistów jeden z przykładów dyskryminacji
hinduizmu20.
Prawo rodzinne i spadkowe
Jak już wspominano, konstytucja Indii przewiduje podwójne podejście do kwestii
mniejszości. Z jednej strony stara się zapewnić, że żadna z grup nie jest wykluczona, ani nie może być systematycznie pokrzywdzona w sferze publicznej, z drugiej
– zapewnia każdej z nich autonomię umożliwiającą swobodne realizowanie swojego sposobu życia w sferze prywatnej21. Każda grupa może zachowywać własne
prawa, nawet jeśli pozostają one w sprzeczności z zasadami uznawanymi przez
większość, i nie mogą im one zostać odebrane bez jej zgody22. Ta zasada ma największe przełożenie na stosowanie prawa cywilnego w Indiach, a w szczególności
odnosi się do prawa rodzinnego i spadkowego, bowiem w tym zakresie występują największe różnice pomiędzy poszczególnymi społecznościami. Współczesne cywilne prawo indyjskie opiera się na zasadach przyjętych wśród hindusów,
muzułmanów, chrześcijan i parsów. Wspólny kodeks cywilny może być stosowany wówczas, gdy obie strony zrezygnują z udziału w swojej społeczności, takie
przypadki są jednak bardzo rzadkie. Jedynym miejscem gdzie funkcjonuje jeden
kodeks prawa cywilnego (będący spadkiem po Portugalczykach) jest Goa. Choć
art. 44 indyjskiej konstytucji deklaruje, że „państwo powinno starać się zapewnić
jednolity kodeks cywilny na całym terytorium”, jak do tej pory nie udało się porozumieć w tej kwestii. W związku z silnym oporem wobec zunifikowanego systemu praw, Nehru postanowił rozpocząć reformy od większości. Według Bhikhu
Parekha, wynikało to z przekonania, że większość hinduistów ma zaufanie do
państwa, dzięki czemu rozpoczynanie reform od większości stanie się dobrym
przykładem dla mniejszości, które za nią podążą23. W latach 1955-56 uchwalono Hindu Marriage Act, Hindu Succession Act, Hindu Minority and Guardianship Act i Hindu Adoptions and Maintenance Act. Po raz pierwszy wprowadzono
prawo kobiet do dziedziczenia (także wdów) i prawo do rozwodu. We wstępie
Hindu Code Bills określały przymiotnikiem „Hindu” każdego, kto nie jest muzułmaninem, parsem lub chrześcijaninem, co oznacza, że podlegają mu oprócz
hindusów także sikhowie, dżiniści i buddyści. Jest to do dziś sprawa sporna, gdyż
20
21
22
23
B. Parekh, Rethinking Multiculturalism: Cultural Diversity and Political Theory, London 2000,
s. 191-192.
G. Mahajan , Democracy, Difference and Social Justice, Oxford University Press, Delhi 1998, za:
A. Ali, Case for Multiculturalism in India, „Economic and Political Weekly” 15 VII 2000.
B. Parekh, op.cit., s. 191-192.
Ibidem.
110
społeczności te uważają się za odrębne od hindusów. Indian Muslim Personal Law
opiera się głównie na szariacie i nie zostało jak do tej pory zreformowane. Muzułmanie są grupą najbardziej przeciwną jednolitemu prawu dla wszystkich, które
według nich naruszyłoby ich prawa jako mniejszości. Stanowi to jednak wciąż
przedmiot kontrowersji – konstytucja daje prawo równości każdemu, tymczasem
w wyniku stosowania szariatu muzułmańskie kobiety są w o wiele gorszej sytuacji
niż kobiety hinduskie czy chrześcijanki. Różne regulacje w zależności od wyznawanej religii spowodowały przypadki konwersji na inną religię w celu skorzystania z praw przysługujących jej wyznawcom. Szczególnie częstym przypadkiem są
konwersje mężczyzn podlegających Hindu Code na islam, w celu uniknięcia zakazu bigamii24. Dyskusja na temat uchwalenia jednolitego dla całego kraju prawa
wciąż trwa (zobowiązuje do tego zresztą zapis w konstytucji). W chwili obecnej
wydaje się jednak, że nie ma na to większych szans, gdyż poparcie społeczne dla
istniejącego systemu wciąż jest duże25.
Muzułmanie w społeczeństwie indyjskim
Przedmiotem sporu pomiędzy hinduskimi nacjonalistami a zwolennikami tzw.
synkretycznej wizji indyjskiej cywilizacji jest dziś kwestia, czy muzułmanów
można uważać za jej równoprawnych współtwórców. Obok podstawowego pytania o historyczne uzasadnienie obecności muzułmanów w dzisiejszych Indiach,
istnieje także problem ich własnej tożsamości i poczucia odrębności od hindusów. Z tego powodu islam, druga co do wielkości religia w Indiach, jest często
przeciwstawiana hinduizmowi jako „element obcy”.
Sam hinduizm uchodzi za religię nietolerancyjną wewnętrznie (ponieważ
odrzuca część warstw społecznych jako nieczyste), ale tolerancyjną zewnętrznie
– nie ma bowiem jednego ośrodka, ani uniwersalnej prawdy26. Pomimo historycznej tolerancji i tradycji wchłaniania przez hinduizm elementów innych religii
i kultur, w łonie jego wyznawców narodziły się postawy skierowane przeciwko
wyznawcom innych religii, przede wszystkim islamu i chrześcijaństwa. Te egalitarne religie odrywały od hinduskiej społeczności głównie przedstawicieli niskich
kast. Dla hinduskich konserwatystów jest to argument za odrzuceniem islamu
24
25
26
T. M. Thomas, op.cit., s. 1. W 1995 r. w sprawie Sarli Mudgal Sąd Najwyższy orzekł, że konwersja na islam i poślubienie innej kobiety bez rozwiązania poprzedniego małżeństwa zawartego
według Hindu Code oznacza popełnienie bigamii. Jednak wciąż kwestia ta nie została ostatecznie rozwiązana, również dlatego, że „pierwsze żony” z reguły nie wnoszą sprawy do sądu
z obawy przed swoimi mężami i konsekwencjami społecznymi.
S. K. Mitra, op.cit., s. 26.
J. Spinner-Halev, Hinduism, Christianity, and Liberal Religious Toleration, „Political Theory”
2005, vol. 33, no. 1, s. 36-38.
111
i chrześcijaństwa, których wyznawcy powinni powrócić do swojej rodzimej religii. Ze względu na liczebność muzułmanów to właśnie przeciw nim skierowana
jest głównie krytyka ze strony zwolenników „hinduskości” Indii. Ideolodzy Hindutvy występują przeciwko zasadom zawartym w konstytucji, uznając, że oficjalna świeckość państwa to całkowicie niesłuszne negowanie dorobku hinduskiego,
który powinien być podstawą dzisiejszych Indii ze względu na absolutną przewagę hindusów w społeczeństwie27.
Teoria o istnieniu dwóch narodów na subkontynencie indyjskim zaczęła
kształtować się w okresie panowania brytyjskiego, gdy rozwijał się ruch narodowy mający na celu uzyskanie niepodległości.
Indie Brytyjskie zamieszkiwało ok. 100 mln muzułmanów, z których większość popierała działania Ligi Muzułmańskiej mające na celu utworzenie własnego, islamskiego państwa. Trudno określić, kto jako pierwszy zaczął formułować
teorię o istnieniu dwóch narodów. Można uznać, że takie rozgraniczenie po raz
pierwszy pojawiło się nie wśród muzułmanów, lecz wśród hinduskich nacjonalistów. Vinayak Damodar Savarkar, twórca hinduskiego nacjonalizmu, w swojej
rozprawie „Hindutva – who is a Hindu?” wydanej w 1923 r., określił hindusów
jako naród, muzułmanów zaś tylko jako społeczność. Muhammad Jinnah rozwinął tę tezę do teorii o dwóch narodach, która była odpowiedzią na obawy muzułmanów przed hinduską dominacją28. Mushirul Hasan zwraca uwagę na fakt, że
teoria Jinnaha bardzo długo była ogólnikowa i postrzegana raczej jako broń do
politycznych targów. Gdy powstała Liga Muzułmańska, jej zamiarem początkowo
nie była walka o odrębne państwo, jednak mniej więcej od lat 30. XX w. rozpoczęły się pierwsze próby wyraźnego rozgraniczenia hindusów i muzułmanów.
W przemówieniu wygłoszonym w 1940 r. w Lahore Jinnah mówił:
(…) Niezwykle trudno jest zrozumieć, dlaczego nasi hinduscy przyjaciele nie potrafią zrozumieć prawdziwej natury islamu i hinduizmu. To nie są religie w prostym tego słowa znaczeniu, ale różniące się od siebie i całkowicie odrębne porządki
społeczne. Twierdzenie, że hindusi i muzułmanie wytworzą kiedykolwiek wspólny
naród jest tylko marzeniem. (…) Hindusi i muzułmanie posiadają inne religie,
zwyczaje i literatury. Nie żenią się między sobą, nie jadają razem i w rzeczywistości
przynależą do dwóch odrębnych cywilizacji, które opierają się na przeciwstawnych
ideach i koncepcjach (…). Połączenie dwóch takich narodów w ramach jednego
państwa i postawienie jednego z nich w roli większości, drugiego zaś w roli mniejszości, musi doprowadzić do wzrastającego niezadowolenia i ostatecznie destrukcji każdej struktury rządowej jaką można by zbudować w takim państwie (…)29.
27
28
29
B. Chakrabarty, op.cit., s. 78.
B. Rao, op.cit., s. 360-391.
Przemówienie Muhammada Ali Jinnaha na zjeździe Ligi Muzułmańskiej, Lahore 1940, tłum.
własne, http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00islamlinks/txt_jinnah_lahore_1940.
html (13 X 2012).
112
Do rozłamu między obiema grupami mocno przyczynili się też sami Brytyjczycy, którzy w konflikcie pomiędzy muzułmanami a hindusami widzieli szansę
na osłabienie ruchu narodowego i usprawiedliwienie dla swojej obecności. Władze kolonialne popierały zazwyczaj te żądania muzułmanów, w których widziano szansę na rozbicie Kongresu. Faworyzowano Ligę Muzułmańską, a później
opcję podziału kraju, licząc na współpracę z nowym państwem Jinnaha. Niektórzy komentatorzy uważają nawet, że Jinnah obawiał się marginalizacji swojej
własnej pozycji w Indiach, jeśli premierem zostałby Nehru, dlatego wolał doprowadzić do powstania dwóch państw. Powstanie Bangladeszu w 1971 r. również
wskazywało, że sama religia nie była wystarczającym spoiwem dla indyjskich
muzułmanów.
Wyznawcy islamu zamieszkiwali zwarcie dwa przeciwległe końce Indii Brytyjskich, a także jako mniejszość w praktycznie każdym ich zakątku. Całkowite
rozdzielenie obu grup było więc niemożliwe. Po podziale w Indiach pozostało
35 mln muzułmanów, większość z nich dlatego, że nie mieli pieniędzy na przeniesienie się, lub też dlatego, że nie identyfikowali się z koncepcją dwóch narodów30. Na nowej granicy indyjsko-pakistańskiej doszło do krwawych zamieszek,
które pochłonęły według szacunków ok. miliona ofiar. W wyniku wielkiej migracji miejsce zamieszkania zmieniło 10 mln osób, co spowodowało też problem
uchodźców, którzy po przeniesieniu się, w wielu przypadkach, zostali bez środków do życia31.
Muzułmanie, którzy pozostali w Indiach, znaleźli się w trudnej sytuacji.
W niektórych częściach kraju ujawniły się tendencje nacjonalistyczne i komunalistyczne, spowodowane szokiem po zamieszkach, które wybuchły po podziale.
W samym Kongresie i rządzie znajdowali się politycy o skrajnie hinduskich poglądach. W najludniejszym stanie Uttar Pradesh, którym rządził Govind Ballabh
Pant, zamknięto mniejszościom drogę do posad rządowych i policji, a także odebrano finansowanie szkołom nauczającym w urdu. Nehru był przeciwny takim
działaniom, nie był jednak w stanie im zapobiegać. Jak ocenia Mushirul Hasan,
większość muzułmanów, którzy pozostali w Indiach wierzyła jednak w hasło
świeckości państwa i widziała w nim swoją przyszłość32. Należy zwrócić jednak
również uwagę na to, że większość najaktywniejszych liderów muzułmańskich
wyjechała do Pakistanu i mniejszość islamska została pozbawiona silnego przywództwa33. Muzułmańscy politycy Kongresu uważani byli za polityków słabych
i kompromisowych. W obawie o utratę pozycji politycznej unikali stanowczych
30
31
32
33
P. Lament, M. Zobeniak, Indie – Pakistan – Kaszmir, [w:] Indie w XXI wieku, wybrane problemy, A. Potyrała, M. Skobrtala (red.), Poznań 2009, s. 162.
M. Hasan, Adjustment and Accommodation: Indian Muslims after Partition, „Social Scientist”
1990, vol. 18, no. 8/9, s. 52-53.
113
wypowiedzi i protestów w imieniu muzułmanów34. Przygotowując listy kandydatów w wyborach preferowano tych polityków, którzy nie nagłaśniali kłopotliwych
dla państwa problemów. Jednocześnie Kongres starał się przyznawać muzułmańskim politykom funkcje państwowe aby przyciągnąć poparcie wyznawców islamu
i pokazywać się jako wspierająca ich siła polityczna35. Największymi islamskimi
organizacjami politycznymi były Jamiyat al-ulama-i Hind, oraz Jamaat-i Islami.
Jamiyat współpracowała ściśle z Kongresem i utożsamiała się z sekularyzmem
i ideą „złożonego narodu”. Jamaat przekształciła się w organizację skrajną, przeciwstawiającą się reformom społecznym i przeniosła swoją działalność do Pakistanu. Społeczność islamska pozostawała podzielona, a poszczególne organizacje
polityczne obierały sobie różne cele i nie współpracowały ze sobą ani na poziomie
lokalnym, ani krajowym. Większość muzułmanów popierała więc Kongres pod
przewodnictwem Nehru36. Sytuacja ta utrzymywała się do połowy lat 70. XX w.
Stan wyjątkowy wprowadzony przez Indirę Gandhi i wzrost komunalizmu spowodowały, że muzułmanie zwrócili się w kierunku partii lokalnych37.
Muzułmanie są rozproszeni na terytorium Indii. Stanowią większość na Lakszadiwach (95%) oraz w stanie Dżammu i Kaszmir (ponad 67%)38. Najwięcej
muzułmanów mieszka jednak w najludniejszym indyjskim stanie Uttar Pradeś
– 31 mln, co stanowi około 18,7% jego mieszkańców. Większość muzułmanów
zamieszkuje cztery stany – wspomniany Uttar Pradeś oraz Bengal Zachodni,
Bihar i Maharasztrę. W każdym z trzech ostatnich mieszka ponad 10 mln muzułmanów. Keralę, Andhra Pradeś, Assam, Dżammu i Kaszmir, i Karnatakę zamieszkuje od 5 do 10 mln wyznawców islamu; Radżasthan, Gudżarat, Madhja
Pradeś, Dźharkhand i Tamil Nadu od 3 do 5 mln, zaś Delhi, Harijanie, Uttaranćal
jeden do dwóch milionów. Wszystkie duże stany są zamieszkiwane przez znaczną
mniejszość muzułmańską, za wyjątkiem Pendżabu i Orissy, w których żyje ich
mniej niż milion. Spośród 593 indyjskich dystryktów tylko 20 jest zamieszkiwanych w większości przez muzułmanów. W sumie, w dystryktach o większości muzułmańskiej mieszka 18 mln wyznawców islamu, co daje 13% spośród wszystkich
mieszkających w Indiach. Pozostali stanowią w swoim otoczeniu mniejszość39.
W latach 60. XX w. nastąpiła eksplozja demograficzna w Indiach, a największy
przyrost ludności odnotowano właśnie wśród muzułmanów (z 47 mln w 1961 r. do
138 mln w 2001 r.). Średni wzrost populacji wyniósł więc dla całego społeczeństwa
34
35
36
37
38
39
M. Hasan, op.cit., s. 54-59.
M. Hasan, op.cit., s. 54-59.
J. Zajączkowski, op.cit., s. 85.
Ibidem, s. 83.
Social, Economic and Educational Status of the Muslim Community of India, Prime Minister’s
High Level Committee Cabinet Secretariat Government of India, [November] 2006, s. 29-30,
http://iamc.com/reports/2006/pmhlc.muslims.pdf (3 V 2011).
114
134%, dla muzułmanów zaś 194%. W stosunku do innych grup religijnych, ich
udział w społeczeństwie zwiększył się z 10,7% w 1961 r. do 13,4% w 2001 r.40,
co często służy nacjonalistom hinduskim do straszenia „muzułmańską bombą
demograficzną”.
Obecnie muzułmanie wciąż są rozproszeni i nie ma jednej organizacji, która
mogłaby ich reprezentować. Wynika to również ze zróżnicowania regionalnego
– w zależności od miejsca zamieszkania posługują się innymi językami, a ich problemy i potrzeby są różne. Muzułmanie w wielu regionach są dyskryminowani
i widoczna jest niereprezentatywność instytucji rządowych i edukacyjnych, szczególnie w stanach zamieszkanych przez znaczącą mniejszość islamską. W armii
i służbach związanych z bezpieczeństwem zatrudnionych jest proporcjonalnie
mniej muzułmanów w stosunku do ich ogólnej liczby, niż przedstawicieli innych
wyznań. Obawy przez muzułmańską „piątą kolumną” są wciąż żywe w wielu środowiskach. Dlatego coraz częściej widoczna jest współpraca regionalnych partii
muzułmańskich z partiami reprezentującymi niskie kasty, w celu walki z dyskryminacją ze względu na pochodzenie. Rządowy raport Social, Economic and
Educational Status of the Muslim Community of India z 2006 r. (tzw. „Raport
Sachara”), nie pozostawił złudzeń o ekonomicznym i społecznym zacofaniu społeczności muzułmańskiej. Z drugiej jednak strony nie należy także zapominać,
że w historii Indii nie brakowało prominentnych osób publicznych i polityków
wywodzących się z mniejszości, którym wielokulturowość umożliwiła rozwój
i awans społeczny. Jak do tej pory np. spośród trzynastu indyjskich prezydentów, trzech wywodziło się ze społeczności muzułmańskiej41. Jak wskazuje Subrata Kumar Mitra, pomimo niedociągnięć, można więc dziś mówić o względnym
sukcesie w budowaniu wielokulturowego narodu w ramach demokratycznego
państwa42.
Summary
Hindu-Muslim relations in multicultural Indian society
This paper presents how the Indian concept of multiculturalism was developing,
especially during the time of Indian Independence Movement, and how the 1950
Indian Constitution from regulates issues connected with the minorities rights.
40
41
42
Ibidem, s. 28-29.
J. Zajączkowski, op.cit., s. 83-85.
S. K. Mitra, op.cit., s. 4.
115
Since relations between Hindus – the majority, and Muslims – the biggest
minority, are the most important to Indian multiculturalism, the article presents
also practical aspects of realisation of the principles of the Constitution concerning the Muslim minority in India and its position in the contemporary Indian
society.
Katarzyna Osuchowska – mgr stosunków międzynarodowych, doktorantka
w Zakładzie Komunikowania Międzynarodowego w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
Paweł Sobik
Udział partii politycznych mniejszości węgierskich
w państwach Europy Środkowej i Wschodniej
w wyborach w latach 2011-2012
W wyniku ustaleń traktatu pokojowego w Trianon kończącego I wojnę światową,
poza nowo utworzonymi granicami państwa węgierskiego znalazła się znacząca
liczba Węgrów. Do dzisiaj w państwach graniczących z Węgrami, na terenach należących przed 1920 r. do Korony Św. Stefana, pozostają zwarte skupiska osób deklarujących narodowość węgierską. Uzyskanie przed ponad 20 laty suwerenności
przez państwa zamieszkania poszczególnych mniejszości węgierskich, dało Węgrom możliwość aktywnego udziału w życiu politycznym. Przejawem tego było
powstanie różnego rodzaju partii politycznych, odwołujących się do węgierskości
i deklarujących chęć działań na jej rzecz.
Artykuł prezentuje udział partii politycznych mniejszości węgierskich w życiu
politycznym państw sąsiadujących z Węgrami: Chorwacji, Rumunii, Serbii, Słowacji i Słowenii (bez Austrii). Wszystkie te państwa zamieszkuje autochtoniczna
społeczność węgierska, której w różnych państwach stworzono różne warunki
wyboru swoich przedstawicieli do parlamentów krajowych. W wyborach parlamentarnych przeprowadzonych we wszystkich wyżej wymienionych państwach
w ciągu 12 miesięcy – między grudniem 2011 r. a grudniem 2012 r. – ugrupowania mniejszości węgierskiej zdobyły łącznie 47 mandatów. W artykule zostaną
omówione warunki udziału partii politycznych mniejszości węgierskiej w wyborach w poszczególnych państwach, a także analizie będą poddane szczegółowe
wyniki wyborcze przez nie uzyskane1.
1
Udział w wyborach stanowi jedną z form uczestnictwa politycznego (ang. political participation). Jego pozostałe formy to: (a) członkostwo w partii; (b) członkostwo w grupach nacisku; (c) bezpośrednie osobiste kontakty z legislatywą oraz (d) stałe zaangażowanie się w rozpowszechnianie opinii publicznej przez bezpośredni kontakt z innymi obywatelami. Zob.
K. Opałek, Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Warszawa 1993, s. 321.
Paweł Sobik
118
Liczebność mniejszości węgierskiej
w państwach zamieszkania
w świetle spisów powszechnych 2011 r.
Przedstawione w artykule państwa można podzielić na dwie grupy, na podstawie
procentowego udziału mniejszości węgierskiej w społeczeństwie. W Rumunii,
Serbii (bez Kosowa) i na Słowacji, Węgrzy stanowią największą mniejszość narodową danego państwa, w pozostałych przypadkach – zajmują dalsze pozycje.
Poza Rumunią2, w pozostałych przypadkach główne obszary zwartego zamieszkiwania mniejszości węgierskiej przylegają bezpośrednio do granicy z Węgrami.
Tabela 1. Liczebność mniejszości węgierskich w poszczególnych krajach
Europy Środkowej i Wschodniej w świetle spisów powszechnych
z lat 1989-2011
spisy 2011
państwo
Chorwacja
Rumunia
Serbia
Słowacja
Słowenia
Ukraina
porównanie ze spisem 2011
inne
spisy
liczebność
2001
16 595
1991
22 355
2002
udział
liczba
procent
pkt
proc.
0,37%
– 2 547
– 15,3%
– 0,04 pp
0,46%
– 8 307
– 37,2%
– 0,09 pp
1 431 807
6,60% – 194 061
– 13,6%
– 0,10 pp
1992
1 624 959
7,12% – 387 213
– 23,8%
– 0,62 pp
2002
293 299
3,91%
– 39 400
– 13,4%
– 0,38 pp
1991
337 479
4,16%
– 83 590
– 24,8%
– 0,63 pp
2001
520 258
9,68%
– 61 791
– 11,9%
– 1,18 pp
1991
567 296
10,76% – 108 829
– 19,2%
– 2,26 pp
dane nie zostały
jeszcze ogłoszone
2002
6 243
0,32%
––
––
––
1991
8 000
0,42%
––
––
––
spis został
przełożony na 2013
2002
156 566
0,32%
––
––
––
1989
163 111
0,32%
––
––
––
liczebność
udział
14 048
0,33%
1 237 746
253 899
458 467
6,50%
3,53%
8,50%
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych urzędów statystycznych poszczególnych państw:
http://www.dzs.hr/default_e.htm, www.insse.ro, http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/, http://portal.
statistics.sk/, http://www.stat.si/eng/, http://ukrstat.org/en (29 VI 2013).
2
W przypadku Rumunii największymi skupiskami mniejszości węgierskiej są okręgi Covsana
i Hurghita położone w centralnej części państwa. Bezpośrednio do granicy z Węgrami przylegają skupiska mniejszości w okręgach Satu Mare, Arad i Bihor.
Udział partii politycznych mniejszości węgierskich…
119
Spisy powszechne przeprowadzone w omawianych państwach w latach 2001-2002 wykazały obecność w 6 omawianych państwach łącznie 2 424 628 osób deklarujących narodowość węgierską. Stanowiło to o niemal 300 tys. osób mniej niż
wykazały spisy przeprowadzane w latach 1989-1991. Ogłoszone w 4 państwach
wyniki spisów przeprowadzonych w 2011 r. wskazują na utrzymanie spadkowej
tendencji. W porównaniu z rokiem 1991, w Chorwacji liczebność mniejszości
węgierskiej zmalała o 3/8, w Serbii i w Rumunii o blisko 1/4, zaś na Słowacji
o niespełna 1/5. Notowane spadki wpisują się w ogólną tendencję spadku ludności w omawianych państwach, lecz przedstawione w tabeli 1 wyniki wskazują na
wyraźnie wyższy spadek liczby osób deklarujących w spisach narodowość węgierską, niż wynikałoby to z ujemnego przyrostu naturalnego.
Wybory do Zgromadzenia Państwowego Słowenii
(4 XII 2011 r.)
Uwarunkowania prawne udziału mniejszości węgierskiej w wyborach. Słowenia, w myśl Konstytucji3, posiada bikameralny parlament. W procesie legislacyjnym zasadniczą rolę odgrywa Zgromadzenie Państwowe (Državni zbor),
pochodzące z wyborów bezpośrednich odbywających się co 4 lata4. W wyborach
do izby niższej wybieranych jest 90 posłów. Zgodnie z Ustawą o wyborach do
Zgromadzenia Państwowego5, 88 posłów pochodzi z głosowania na listy partyjne
w 8 jedenastomandatowych okręgach, pozostałe dwa miejsca są zagwarantowane dla przedstawicieli autochtonicznych wspólnot narodowych: włoskiej i węgierskiej6. Kandydatów na posłów z ramienia wspólnot narodowych nominują
uprawnieni do głosowania członkowie tych wspólnot w liczbie nie mniejszej
niż 30.
Do głosowania w jednomandatowych okręgach dla wspólnot narodowych
uprawnieni są wyłącznie jej członkowie, na podstawie wcześniejszej deklaracji.
Udział w głosowaniu na przedstawicieli wspólnot narodowych nie pozbawia głosujących prawa do oddania głosu na ogólnokrajowe listy partyjne. Z tego powodu, pewna grupa obywateli dysponuje w wyborach dwoma głosami. Głosowanie
3
4
5
6
Konstytucja Republiki Słowenii, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/slowenia-2.html (7 VI
2013).
Kompetencje izby wyższej – Rady Państwa, będącej reprezentacją interesów społecznych, gospodarczych, zawodowych i lokalnych, pochodzącej z wyborów pośrednich i niezwiązanej
kadencją z Zgromadzeniem Państwowym – w procesie legislacyjnym są niewielkie.
Zakon o volitvah v Državni Zbor, http://www.uradni-list.si/1/content?id=76022 (8 VI 2013).
Konstytucja w art. 64 wyróżnia autochtoniczne wspólnoty włoską i węgierską nadając im
określone prawa. W myśl art. 80, w skład Zgromadzenia Państwowego musi być zawsze wybrany jeden przedstawiciel wspólnoty narodowej włoskiej i jeden węgierskiej.
120
Paweł Sobik
w okręgach jednomandatowych odbywa się na podstawie systemu głosowania
preferencyjnego Bordy. Wyborcy szeregują kandydatów według własnej preferencji, przyznając im odpowiednią liczbę punktów. Zwycięzcą głosowania zostaje ten
kandydat, który uzyska największą liczbę punktów.
Wynik wyborczy7. Głosowanie w okręgu wspólnoty węgierskiej zakończyło
się zwycięstwem László Göncza, dotychczasowego posła reprezentującego słoweńskich Węgrów. Oddano na niego 68,54% głosów pierwszej preferencji (5135
punktów), zaś na jego rywala Dušana Orbana – 31,46% (2357 pkt)8. Göncz mandat posła sprawuje od 2008 r. (do tego czasu był dyrektorem Muzeum Wspólnoty
Węgierskiej w Lendawie i przewodniczącym Stowarzyszenia Wspólnoty Naukowców Węgrów)9, gdy pokonał w wyborach Márię Pozsonec, która reprezentowała
wspólnotę węgierską w parlamencie nieprzerwanie od 1990 r.
Do udziału w wyborach w okręgu wspólnoty węgierskiej uprawnionych było
6 664 wyborców, spośród których w wyborach uczestniczyło 3 382. Frekwencja
zanotowana wśród wspólnoty węgierskiej (50,75%) była o 15 punktów procentowych niższa niż ogólnokrajowa, natomiast wyraźnie przewyższyła frekwencję
zanotowaną w głosowaniu wspólnoty włoskiej (o 9 pp.)10. Wart odnotowania jest
fakt, że frekwencja wśród wspólnoty węgierskiej sukcesywnie spada i w 2011 r.
osiągnęła najniższy poziom od ogłoszenia przez Słowenię niepodległości11.
Wybory do Zgromadzenia Narodowego Chorwacji
(4 XII 2011 r.)
Uwarunkowania prawne udziału mniejszości węgierskiej w wyborach. Konstytucja Chorwacji określa Zgromadzenie Narodowe (Sabor) jako „przedstawicielski organ obywateli, sprawujący władzę ustawodawczą w Republice Chorwacji”
(art. 70). Deputowani do Saboru wybierani są na kadencję czteroletnią, ich liczba
– w myśl Konstytucji – musi zawierać się między 100 a 160 (art. 71)12.
7
8
9
10
11
12
Po upadku rządu Boruta Pahora, wybory przeprowadzone w 2011 r. miały charakter – pierwszy raz po 1992 r. – wyborów przedterminowych.
Predčasne volitve v državni zbor 2011, X. Volilna enota / 10. Választási egység, http://www.dvkrs.si/arhivi/dz2011/rezultati/izidi_skupnosti.html (8 VI 2013).
Poslanke in poslanci, http://www.dz-rs.si/wps/portal/Home/ODrzavnemZboru/KdoJeKdo/
PoslankeInPoslanci/PoVolilnihOkrajih (9 VI 2013).
W głosowaniu w okręgu wspólnoty włoskiej siódmy raz z rzędu mandat posła uzyskał Roberto Batelli, który członkiem Zgromadzenia Państwowego jest nieprzerwanie od 1990 r.
Arhiv volitev v Državni zbor RS, http://www.dvk-rs.si/index.php/si/arhiv-drzavni-zbor-rs
(9 VI 2013) .
Konstytucja Republiki Chorwacji z 22 XII 1990 r., http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/chorwacja.html (6 VI 2013).
121
Szczegółowe przepisy odnośnie wyboru deputowanych określa Ustawa o wyborze deputowanych parlamentu Chorwacji13. Przewiduje ona wybór 151 deputowanych: 140 pochodzących z głosowania na listy partyjne na terytorium
Chorwacji (wybieranych w 14 dziesięciomandatowych okręgach), 3 pochodzących z głosowania na listy partyjne w diasporze oraz 8 przedstawicieli mniejszości narodowych w głosowaniu większościowym. Artykuł 16 Ustawy wymienia
mniejszości narodowe (łącznie 22), które mają prawo wyboru deputowanych
we własnych okręgach. Mniejszości serbskiej zostały zagwarantowane 3 miejsca
w Saborze, włoskiej i węgierskiej po 1, a także 1 deputowany reprezentować
ma łącznie mniejszości: (a) czeską i słowacką; (b) albańską, bośniacką, czarnogórską, macedońską i słoweńską oraz (c) austriacką, bułgarską, niemiecką,
polską, romską, rumuńską, rusińską, rosyjską, turecką, ukraińską, wołoską
i żydowską.
Mandat deputowanego uzyskuje ten kandydat, który w danym okręgu uzyskał
największą liczbę głosów (w przypadku okręgu serbskiego – trójka kandydatów).
Od kandydatów do rejestracji wymagane jest przedstawienie 100 podpisów poparcia (bez konieczności zebrania ich wyłącznie wśród członków odpowiedniej
mniejszości). Wyborcom, którzy na podstawie własnej deklaracji zostali w rejestrze wyborców wpisani jako członkowie w/w mniejszości, w dniu głosowania przysługuje prawo wyboru między oddaniem głosu na listy ogólnokrajowe
w okręgu zgodnym z miejscem zamieszkania, lub oddania głosu na kandydatów
w okręgu mniejszościowym.
Wynik wyborczy. W wyniku głosowania, w 2011 r. mandat członka Saboru odnowił Deneš Šoja, który różnicą 145 głosów (2441 przeciw 2296) pokonał
Roberta Jankovicsa14. D. Šoja został do wyborów nominowany przez Związek
Stowarzyszeń Węgierskich (MESz), zaś jego rywal przez Demokratyczny Związek Węgrów w Chorwacji (HMDK). Obaj kandydaci do wyborów stanęli także
w 2007 r. (zwycięstwo Šoji)15. W 2000 r. mandat deputowanego uzyskał przedstawiciel Partii Liberalnej, zaś w 2003 r. – HMDK.
W wyborach w okręgach mniejszości narodowych wzięło łącznie udział 45 116
wyborców, co stanowiło 18,04% wszystkich uprawnionych w nich do głosowania.
Na podstawie opublikowanych przez Państwową Komisję Wyborczą danych nie
13
14
15
Act on Election of Representatives to the Croatian Parliament, http://www.sabor.hr/Default.
aspx?art=2447 (6 VI 2013).
Konačni službeni rezultati izbora za zastupnike u Hrvatski Sabor utvrđeni i objavljeni 13 XII 2011, s. 36, http://www.izbori.hr/izbori/dip_ws.nsf/0/2DF9D413BA2DA73BC125796500586759/$File/konacni_sluzbeni_rezultati_2011.pdf (6 VI 2013).
W wyborach 2007 r. wzięło także udział trzech kandydatów niezależnych. Šoja wygrał różnicą
65 głosów (uzyskał 2040 głosów, tj. 47,83%). Zob. Izvješce o provedenim izborima za zastupnike u Hrvatski Sabor, s. 25, http://www.izbori.hr/izbori/izbori07.nsf/izvjesceOProvedenimIzborima.pdf (7 VI 2013).
122
Paweł Sobik
jest możliwe wykazanie, jaki odsetek pozostałych uprawnionych do głosowania
nie wziął udziału w wyborach (frekwencja ogólnokrajowa wyniosła 54,32%),
jaki zaś zdecydował się na oddanie głosu na partie ogólnokrajowe w okręgu
proporcjonalnym. Na niewielki udział mniejszości w wyborze przedstawicieli
we własnych okręgach największy wpływ miało zachowanie przedstawicieli najliczniejszej chorwackiej mniejszości – Serbów, spośród których w okręgu mniejszościowym głos oddało tylko 12,46% uprawnionych16. Na tym tle – w związku
z wyrównaną walką kandydatów – procentowy udział mniejszości węgierskiej
w wyborach (49,31%) osiągnął najwyższy poziom spośród wszystkich okręgów
większościowych.
Wybory do Rady Narodowej Republiki Słowackiej
(10 III 2012 r.)
Uwarunkowania prawne udziału mniejszości węgierskiej w wyborach. Rada
Narodowa Republiki Słowackiej, będąca „wyłącznym organem ustawodawczym
i ustrojodawczym” (art. 72 Konstytucji)17, pochodzi z odbywających się co 4 lata
wyborów powszechnych. 150 posłów jest wybieranych w ramach jednego okręgu
wyborczego obejmującego obszar całego państwa, zaś mandaty są dzielone pomiędzy te partie, które w wyborach przekroczą próg 5%. Dla mniejszości narodowych nie przewidziano żadnego preferencyjnego progu wyborczego18.
Dla ugrupowań politycznych mniejszości węgierskiej pozytywne znaczenie
odgrywa fakt nierozdzielania terytorium państwa na mniejsze jednostki wyborcze (oparte np. o granice samorządów terenowych). Podział administracyjny Słowacji obejmuje wertykalnie tworzone kraje, podczas gdy obszar zwartego
zamieszkiwania mniejszości obejmuje horyzontalny pas równoległy do granicy
z Węgrami. W poszczególnych okręgach głosy mniejszości węgierskiej ulegałyby
rozproszeniu i defaworyzowałyby partie przy podziale mandatów.
Ugrupowania mniejszości węgierskiej na słowackiej scenie politycznej.
W latach 1998-2009 głównym reprezentantem politycznym mniejszości węgierskiej była Partia Węgierskiej Koalicji (MKP), która w kolejnych wyborach po
1998 r. uzyskiwała odpowiednio 15, 20 oraz ponownie 20 mandatów poselskich
16
17
18
Poza wyznaczeniem przedstawicieli do okręgu mniejszościowego, w wyborach w okręgu
proporcjonalnym Niezależna Demokratyczna Partia Serbska (SDSS) wystawiła swoje listy
w okręgu nr 9 (największe miasto: Zadar) i uzyskała 7 795 głosów.
Ústava Slovenskej Republiky, http://www.nrsr.sk/web/Static/sk-SK/NRSR/Doc/zd_ustava_2012.pdf (13 VI 2013).
Zákon o voľbách do Národnej rady Slovenskej republiky, http://www.infovolby.sk/data/_media/
Zakon%20o%20volbach%20do%20NR%20SR.pdf (14 VI 2013).
123
i w latach 1998-2006 współtworzyła koalicje rządowe pod kierownictwem Mikuláša Dzurindy19.
W 2009 r. grupa działaczy MKP pod przewodnictwem byłego lidera tej partii
Beli Bugára doprowadziła do powstania nowej partii politycznej Most-Híd. Zarzucając kierownictwu MKP radykalizm i eskalowanie napięć, partia stawia sobie
za cel budowanie porozumienia pomiędzy narodem tytularnym i mniejszościami narodowymi. Swój program partia kieruje do wszystkich obywateli Słowacji, bez względu na narodowość, czego symbolicznym przejawem jest przyjęta
dwujęzyczna nazwa20. W wyborach w 2010 r. z list Mostu-Hídu startowali także
przedstawiciele ugrupowań słowackich (Obywatelskiej Partii Konserwatywnej).
Mając możliwość wyboru, w wyborach w 2010 r., środowisko węgierskie rozdzieliło głosy pomiędzy obie partie, w wyniku czego Most-Híd uzyskał 8,13% głosów
i 14 mandatów, zaś MKP z wynikiem 4,33% nie przekroczyła progu wyborczego21. W ten sposób liczba wybranych posłów narodowości węgierskiej w Radzie
Narodowej spadła z 20 do 9 osiągając najniższy poziom w historii niepodległej
Słowacji.
Wynik wyborczy22. Głównym rozstrzygnięciem wyborczym w 2012 r. w środowisku mniejszości węgierskiej było zachowanie status quo pomiędzy partiami
Most-Híd i MKP. Partia B. Bugára zachowała status partii parlamentarnej uzyskując 176 tys. głosów (6,89% i 13 mandatów), zaś Partia Węgierskiej Koalicji
z wynikiem 4,28% (109 tys. głosów) ponownie nie przekroczyła progu wyborczego23. W porównaniu z wyborami w 2010 r. Most-Híd stracił 29,5 tys. głosów, zaś
MKP osiągnęła niemal identyczny wynik (niższy o 155 głosów).
Porównanie terytorialnego zróżnicowania głosów wskazuje na utrzymanie
podstawowej różnicy w wynikach wyborczych obu partii: o ile Most-Híd w powiatach, w których poparcie dla niego nie przekroczyło wartości średniej dla całego państwa uzyskał 23,3% całkowitego wyniku wyborczego, tak dla MKP odsetek
ten wyniósł 4,7% (w 2010 r. było to odpowiednio 22 i 5%). Warto zauważyć, że
obie zdobywają ponadprzeciętne poparcie w podobnej liczbie powiatów (łączna
19
20
21
22
23
Na temat wcześniej działających partii mniejszości węgierskiej na Słowacji zob.: P. Sula, Mniejszość węgierska w stosunkach słowacko-węgierskich po 1989 roku, [w:] Współczesna Słowacja.
Sytuacja wewnętrzna i pozycja międzynarodowa, E. Pałka (red.), Wrocław 2010, s. 280-283.
Schválený program strany MOST-HÍD, http://www.most-Híd.sk/webfm_send/37 (13 VI 2013).
Por. E. Pałka, Problematyka mniejszości narodowych na Słowacji, [w:] Współczesna Słowacja…,
s. 223.
Počet platných hlasov odovzdaných pre politické strany podľa okresov a krajov, http://app.statistics.sk/nrsr_2010/sr/tab9okr.jsp?lang=sk (13 VI 2013).
Wybory przeprowadzone w 2012 r. miały charakter przedterminowy, po utracie przez rząd
Ivety Radičovej większości w parlamencie i w konsekwencji decyzji parlamentu o skróceniu
kadencji.
Počet a podiel platných hlasov odovzdaných pre politické strany, http://app.statistics.sk/
nrsr2012/menu/index.jsp?lang=sk (14 VI 2013).
124
Paweł Sobik
liczba – 79): w 2012 r. było to 16 dla Mostu-Hídu i 15 dla MKP (w 2010 r. odpowiednio 16 i 15 – w niemal wszystkich przypadkach zjawisko to dotyczy tych
samych powiatów), lecz w obu wyborach Most-Híd przekraczał próg 5% w 25 powiatach, podczas gdy MKP w 14. Podczas gdy MKP w 2010 r. uzyskało lepsze
wyniki od Mostu-Hídu jedynie w dwóch powiatach (Veľký Krtíš i Trebišov),
w 2012 r. partia wygrała z Mostem-Hídem prestiżowy pojedynek w Komárnie24,
a także w Revúcy, Rimavské Sobocie i dwóch powiatach, w których zwyciężyła
także przed dwoma laty25.
W wyniku wyborów frakcję Mostu-Hídu w Radzie Narodowej utworzyło
13 posłów, w tym 4 Słowaków. Udział posłów narodowości węgierskiej we frakcji
nie uległ więc zmianie w porównaniu z 2010 r.26
Wybory do Zgromadzenia Narodowego Serbii
(6 V 2012 r.)
Uwarunkowania prawne udziału mniejszości węgierskiej w wyborach. Zgromadzenie Narodowe (Narodna skupština) jest jednoizbowym parlamentem
Republiki Serbii, który tworzy 250 posłów wybieranych na 4-letnią kadencję27.
Wszystkie mandaty dystrybuowane są między partie, które przekroczą próg 5%
w głosowaniu w ramach jednego okręgu wyborczego obejmującego całe terytorium państwa. Komitety mniejszości uczestniczą w podziale mandatów bez konieczności przekroczenia progu wyborczego (art. 81 Ustawy o wyborze posłów
do Zgromadzenia Narodowego)28. Tym samym jedynym ograniczeniem dla uzyskania przez partie mniejszości narodowych mandatu jest naturalna kwota wyborcza wynikająca ze specyfiki metody d’Hondta29.
24
25
26
27
28
29
Miasto ma charakter symbolicznej „stolicy” słowackich Węgrów. W przeprowadzonych
w 2010 r. wyborach samorządowych, w których obie partie węgierskie wystawiły swoich kandydatów na burmistrza, wybrany został niezależny kandydat narodowości słowackiej (na Słowacji nie przeprowadza się II tury wyborów).
Počet platných hlasov odovzdaných pre politické strany podľa okresov a krajov, http://app.
statistics.sk/nrsr_2010/sr/tab9okr.jsp?lang=sk, http://app.statistics.sk/nrsr2012/sr/tab9obv.
jsp?lang=sk (14 VI 2013).
Abecedný zoznam poslancov, http://www.nrsr.sk/web/default.aspx?SectionId=60 (14 VI 2013).
Constitution of the Republic of Serbia, http://www.srbija.gov.rs/cinjenice_o_srbiji/ustav_
odredbe.php?id=217 (11 VI 2013).
Zakon o izboru narodnih poslanika, http://paragraf.rs/propisi/zakon_o_izboru_narodnih_poslanika.html (13 VI 2013). Konstytucja Serbii w art. 100. mówi o konieczności zapewnienia
parlamentarnej reprezentacji mniejszości narodowych.
Kwota wyborcza w 2012 r. wyniosła 0,326% (12 778 głosów), tj. była niższa niż prosty iloraz
pojedynczego miejsca w parlamencie i całkowitej liczebności Zgromadzenia Narodowego
(1/250).
125
Wynik wyborczy. W wyborach przeprowadzonych w 2012 r.30, Związek Węgrów Wojwodiny (VMSz, lider: István Pásztor) zdobył 68 323 głosy (1,77%) i uzyskał 5 mandatów w Skupštinie31. W porównaniu z wyborami w 2008 r. – przy
mniejszej ilości zdobytych głosów (o 6551, tj. blisko 10%), lecz niemal identycznym ich procentowym udziale – VMSz zyskał jeden dodatkowy mandat32.
94% swojego wyniku partia uzyskała w Prowincji Autonomicznej Wojwodina,
w skali której głos na nią oddało 6,34% wyborców. W skali Prowincji największe
poparcie Związek zdobył w okręgach Północna Baczka (23,49%) oraz Północny
Banat (21,50%). W żadnej z gmin partia nie uzyskała ponad 50% głosów, uzyskując najlepsze wyniki w gminach Kanjiža (44,7%), Senta (39,1%, w obu przypadkach Północny Banat) oraz Bačka Topola (31,2%, Północna Baczka)33.
Jedynymi partiami stanowiącymi dla Sojuszu konkurencję w środowisku
węgierskim były Węgierski Związek Obywatelski i Demokratyczna Wspólnota
Węgrów Wojwodiny34, które wraz z przedstawicielami innych mniejszości narodowych utworzyli listę wyborczą „Wszyscy Razem”. Wspólna lista uzyskała w wyborach jeden mandat, który objął Boszniak Emir Elfić. W Wojwodinie ugrupowanie zdobyło 0,28% głosów, 22-krotnie mniej od Związku35.
W przeprowadzonych równolegle wyborach do Zgromadzenia Parlamentarnego Prowincji Wojwodina, Związek Węgrów zdobył 62 272 głosów (6,15%), co
przełożyło się na 7 mandatów. Lista „Wszyscy Razem” uzyskała 0,47%, co nie
pozwoliło na uzyskanie reprezentacji w Zgromadzeniu36.
30
31
32
33
34
35
36
W tym samym dniu odbywały się także I tura wyborów prezydenckich oraz wybory lokalne.
Izveštaj o ukupnim rezultatima izbora za narodne poslanike Narodne Skupštine, http://www.
rik.parlament.gov.rs/latinica/Rezultati/RezultatiRIK%20NP%20060512%20Lat.htm (13 VI
2013). Mandaty z ramienia Związku objęli: Árpád Fremond, Elvira Kovács, Bálint Pásztor, Zoltán Pék oraz László Varga. Lider partii Pásztor zdecydował się na objęcie mandatu
w Zgromadzeniu Parlamentarnym Wojwodiny, którego następnie został wybrany przewodniczącym.
W wyborach w 2008 r. Alians wraz z mniejszymi ugrupowaniami węgierskimi utworzył
wspólną listę wyborczą pod nazwą Koalicja Węgierska.
Избори за народне посланике у Народну Скупштину Републике Србије, одржани 6 V
2012 г., http://www.rik.parlament.gov.rs/cirilica/Rezultati/2012%20PARLAMENT%20po%20
opstinama.xls (14 VI 2013).
Na temat relacji pomiędzy głównymi partiami węgierskimi w Wojwodinie zob.: A. Jagiełło,
Mniejszość węgierska w Wojwodinie, [w:] Badania wschodnie. Polityka wewnętrzna i międzynarodowa, Z. J. Winnicki, W. Baluk (red.) [= Wschodnioznawstwo 2008], Wrocław 2008,
s. 187-192.
Избори за народне посланике у Народну Скупштину Републике Србије…
Резултати избора за посланике у Скупштину Аутономне Покрајине Војводине одржаних 6 V 2012 г., http://www.pik.skupstinavojvodine.gov.rs/docs/2012izvestajUkupniRezultat
i.pdf (14 VI 2013).
126
Paweł Sobik
Wybory do Rady Najwyższej Ukrainy (28 X 2012 r.)
Uwarunkowania prawne udziału mniejszości węgierskiej w wyborach. Rada
Najwyższa jest jedynym organem władzy ustawodawczej na Ukrainie. Liczy 450
deputowanych. Przed wyborami w 2012 r., Rada Najwyższa Ukrainy zmieniła
zasady ordynacji wyborczej37. Podobnie jak w wyborach w latach 1998 i 2002 wybór deputowanych miał dokonać się w oparciu o mieszaną ordynację wyborczą:
po połowie członków Rady miało pochodzić z głosowania na listy partyjne (cały
obszar Ukrainy stanowił jeden wielomandatowy okręg wyborczy) i z głosowania w okręgach jednomandatowych. W głosowaniu na listy partyjne, komitetom
mniejszości narodowych nie zostały przyznane żadne ulgi.
Z punktu widzenia interesów mniejszości węgierskiej na Ukrainie, istotne
znaczenie ma wytyczenie granic okręgów jednomandatowych w obwodzie zakarpackim. W wyborach w latach 1998-2002 granice okręgów przystawały do
obszaru zwartego zamieszkania mniejszości węgierskiej: okręg z siedzibą w Berehowem38 obejmował południowy pas obwodu przy granicy z Węgrami. W tak
zdefiniowanym okręgu, w 1998 r. mandat deputowanego uzyskał Miklós Kovács (Микола Ковач), przewodniczący Stowarzyszenia Kulturalnego Węgrów
na Przykarpaciu39, zaś w 2002 r. przewodniczący Demokratycznej Unii Węgrów
na Ukrainie István Gajdos (Іштван Гайдош), dyrektor administracji rejonu
berehowskiego40.
Wytyczone granice okręgów jednomandatowych na Zakarpaciu, przed wyborami w 2012 r., nie brały za podstawę granic okręgów z poprzednich wyborów.
W porównaniu z wyborami w 2012 r. utrzymano siedziby 3 okręgów (Użhorod,
Mukaczewo i Chust), w dwóch przypadkach zmieniono siedziby (WynohradiwBerehowe oraz Tiacziw-Rachiw), zlikwidowano zaś okręg z siedzibą w Irszinie,
tworząc w jego miejsce okręg w Swalawie. Tereny należące do tej pory do okręgu
Berehowe zostały rozdzielone do okręgów Użhorod nr 69 (m. Czop), Mukaczewo
nr 69 (wschodnia część rejonu berehowskiego) i Wynohradiw nr 73. Dotychczasowa stolica okręgu, miasto Berehowe, znalazła się w okręgu nr 73, do którego
37
38
39
40
Закон України про вибори народних депутатів України, http://zakon4.rada.gov.ua/laws/
show/4061-17 (11 VI 2013). W wyborach w latach 2006 i 2007 deputowani byli wybierani
w głosowaniu na listy partyjne w jednym okręgu obejmującym obszar całego państwa.
W wyborach w 1998 r. w obwodzie zakarpackim stworzono 5 okręgów, w 2002 r. – 6. W obu
przypadkach do okręgu wchodziło miasto Berehowe, rejon berehowski oraz części rejonów
użhorodzkiego (z miastem Czop), wynohradiwskiego, tiacziwskiego i chustskiego. W 1998 r.
dodatkowo w okręgu znajdowała się część rejonu mukaczewskiego.
Виборчий округ № 72 Закарпатська область, http://www.cvk.gov.ua/pls/vd2002/webproc0v?kodvib=1&rejim=0 (10 VI 2013).
Gajdos formalnie w wyborach startował z listy Socjal-Demokratycznej Partii Ukrainy. W wyborach pokonał dotychczasowego deputowanego Kovácsa różnicą 1176 głosów. Виборчий
округ № 72…
127
dołączono dodatkowo części rejonu irszawskiego nie mającego wspólnych granic
z podstawową częścią okręgu41. W ten sposób zwarty obszar zamieszkania mniejszości węgierskiej został rozdzielony.
Wynik wyborczy. Do wyborów w okręgach jednomandatowych swoich kandydatów zdecydowała się nominować Partia Węgrów Ukrainy „KMSz”42, bez wystawiania listy partyjnej na szczeblu ogólnokrajowym. Poszczególni kandydaci
KMSz w wyborach nie odegrali znaczącej roli. Najlepszy wynik uzyskał lider partii i były deputowany M. Kovács, który w okręgu Wynohradiw uzyskał poparcie
10,41% (7963 głosów) i zajął trzecie miejsce. W okręgu Użhorod kandydat KMSz
Wasyl Brenzowycz uzyskał czwarty wynik (7761 głosów; 7,73%), zaś w okręgu
Mukaczewo 4. miejsce zajął Gejza Gulacsi (7498 głosów; 10,59%)43.
Zmiana granic okręgów nie może być jednak uważana za przyczynę nieuzyskania przez mniejszość węgierską reprezentacji parlamentarnej. W granicach
okręgu Berehowe z 2002 r. łączny wynik kandydatów KMSz stanowił 11 341 głosów (18,81%) i był on wyraźnie mniejszy niż wyniki kandydatów Partii Regionów (21 899 głosów) czy Jedynego Centrum (16 300)44. Dla porównania I. Gajdos, uzyskując mandat w Radzie Najwyższej, zdobył 32 255 głosów. Potencjał
wyborczy partii węgierskiej na Zakarpaciu, zmniejszony arbitralnym wykrojeniem okręgów, nie okazał się wystarczający, by uzyskać reprezentację parlamentarną. Z uwagi na to, że kandydaci KMSz uzyskali ponad połowę głosów na
terenach, które nie wchodziły w 2002 r. w skład okręgu Berehowe, przy wytyczeniu granic okręgów podczas następnych wyborów odpowiadających obszarowi
zamieszkiwania mniejszości węgierskiej, wybór kandydata-Węgra nie może być
wykluczony.
Wybory parlamentarne w Rumunii (9 XII 2012 r.)
Uwarunkowania prawne udziału mniejszości węgierskiej w wyborach. Rumunia jest krajem o parlamencie bikameralnym45. Izbę niższą tworzy Izba Deputowanych (Camera Deputaţilor), wyższą – Senat (Senatul). Ustawa o wyborach
41
42
43
44
45
Закарпатська область. Одномандатні виборчі, http://www.cvk.gov.ua/pls/vnd2012/
WP023?PT001F01=900&PID100=21 (11 VI 2013).
Skrót od: „Stowarzyszenie Kulturalne Węgrów na Przykarpaciu” (z punktu widzenia Budapesztu, omawiany obszar znajduje się przed, a nie za łańcuchem Karpat).
Відомості про підрахунок голосів виборців в межах одномандатних виборчих округів,
http://www.cvk.gov.ua/pls/vnd2012/wp039?PT001F01=900 (11 VI 2013).
Obliczenia własne na podstawie: Відомості про підрахунок голосів виборців в межах одномандатних виборчих округів, http://www.cvk.gov.ua/pls/vnd2012/wp039?PT001F01=900
(14 VI 2013).
Konstytucja Rumunii, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/rumunia.html (11 VI 2013).
128
Paweł Sobik
określa normę reprezentacji w Izbie Deputowanych 1 posła na 70 tys. mieszkańców, zaś w Senacie 1 senatora na 160 tys. mieszkańców46. Członkowie parlamentu
wybierani są na podstawie znowelizowanej przed wyborami w 2012 r. ordynacji,
która łączy elementy systemów większościowego i proporcjonalnego. Z uwagi na
przyjęte rozwiązania przeliczania głosów na mandaty, możliwa jest dodatkowa
alokacja mandatów dla partii, aby zapewnić proporcjonalność systemu.
Konstytucja gwarantuje organizacjom zrzeszającym obywateli należących do
mniejszości narodowych ułatwioną drogę zdobycia reprezentacji w Izbie Deputowanych. Jeżeli ugrupowanie danej mniejszości nie uzyska 5% poparcia w skali
kraju, a uzyska liczbę głosów nie mniejszą niż 10% tzw. naturalnego progu wyborczego47, mandat posła uzyskuje ten spośród kandydatów ugrupowania, który
uzyskał największą liczbę głosów.
Wynik wyborczy. Główna węgierska partia – Demokratyczny Związek Węgrów w Rumunii (RMDSz) – wybory do parlamentu zakończyła zdobyciem
380 tys. głosów (5,15%) w wyborach do Izby Deputowanych i 388 tys. (5,25%)
w wyborach senackich. Łącznie partia uzyskała 18 mandatów poselskich i 9 senatorskich48. W porównaniu z wyborami w 2008 r. partia straciła 65 tys. głosów
w wyborach do Izby i 52 tys. w wyborach do Senatu oraz 4 mandaty poselskie.
Zanotowany wynik był najgorszy w historii funkcjonowania partii na rumuńskiej
scenie politycznej49. Inna węgierska partia – powstała przed wyborami Węgierska
Partia Ludowa w Transylwanii (EMN) – w obu głosowaniach zdobyła mniej niż
1% poparcia50.
Zysk mandatowy RMDSz największy był w okręgach z największym odsetkiem zamieszkujących je Węgrów: z okręgów Covasna i Harghita, podobnie jak
w 2008 r., 7 na 9 parlamentarzystów reprezentuje RMDSz. W Senacie, przy tym
samym wyniku mandatowym, partia straciła mandat w okręgu Mureş, zyskując
w okręgu Kluż. W Izbie Deputowanych partia straciła, w porównaniu z wyborami
w 2008 r., mandaty w okręgach Arad, Braszów, Kluż, jeden z trzech uzyskanych
w okręgu Bihor (stolica: Oradea) oraz mandat uzyskany w głosowaniu diaspory.
Jedynym okręgiem, w którym partia zdobyła nieuzyskany w 2008 r. mandat okazał się Timiş51.
46
47
48
49
50
51
Lege pentru alegerea Camerei Deputaților și a Senatului și pentru modificarea și completarea,
http://www.becparlamentare2012.ro/legislatie.html (11 VI 2013).
Iloraz łącznej liczby oddanych głosów i liczby okręgów w wyborach do Izby Deputowanych.
Rezultate finale, http://www.becparlamentare2012.ro/rezultate%20finale.html (12 VI 2013).
Dla porównania w 1990 r. partia zdobyła ponad milion głosów w wyborach do Senatu, 991 tys.
do Izby Deputowanych i łącznie 41 mandatów.
Rezultate finale…
Parliamentary groups, http://www.cdep.ro/pls/parlam/structura (19 VI 2013); Grupuri parlamentare, http://www.senat.ro/EnumGrupuri.aspx (19 VI 2013).
129
Podsumowanie
47 mandatów, które uzyskali przedstawiciele partii politycznych mniejszości węgierskich stanowi wynik gorszy o 4 mandaty w porównaniu z wyborami przeprowadzonymi w omówionych państwach w latach 2007-2010. Również we wszystkich państwach spadła liczba głosów uzyskanych przez partie reprezentujące
Węgrów.
Podstawowym czynnikiem determinującym wyniki wyborcze przedstawionych ugrupowań jest liczebność mniejszości węgierskich w poszczególnych
krajach. W ostatnich latach – we wszystkich przypadkach – odnotowywany jest
sukcesywny spadek osób deklarujących w spisach powszechnych narodowość węgierską. Tym samym potencjalny elektorat partii chcących reprezentować interesy
mniejszości ulega zmniejszeniu. Zwłaszcza w przypadku Rumunii pogarszające
się rezultaty partii RMDSz mogą skutkować zmarginalizowaniem jej parlamentarnej reprezentacji do 1 przedstawiciela już podczas najbliższych wyborów.
W każdym z omówionych krajów, w środowisku węgierskim dokonał się rozłam polityczny skutkujący pojawieniem się nowych ugrupowań. Największe znaczenie dla wyniku wyborczego Węgrów ma on na Słowacji: pojawienie się partii
„nowej”, ograniczyło rezultat mandatowy mniejszości węgierskiej. W przypadku
Serbii i Rumunii partie „nowe” nie zdołały zagrozić dominacji partiom tradycyjnym, obecnym w życiu politycznym od blisko 20 lat. Dodatkowo konkurentami
partii węgierskich w walce o głosy wyborców są ugrupowania ogólnopaństwowe,
które również cieszą się poparciem części omawianych społeczności.
Rozwiązania ordynacji wyborczych sprzyjają mniejszościom węgierskim
w Słowenii, Chorwacji (gwarancja mandatu dla Węgra w obu państwach) oraz
Serbii (zwolnienie z progu). W przypadku Ukrainy, Węgrzy nie doczekali się
w procesie wyznaczania granic nowych okręgów jednomandatowych zrozumienia dla swoich postulatów. W dwóch najbardziej istotnych dla łącznej liczebności posłów narodowości węgierskiej państwach (oraz w państwach, w których na
przestrzeni ostatnich lat, ugrupowania mniejszości były istotnymi dla powstania
gabinetów partnerami koalicyjnymi): na Słowacji i w Rumunii, przyjęte rozwiązania mogą być uznane za neutralne dla ugrupowań węgierskich, tak długo, jak
przekraczają one próg wyborczy.
130
Paweł Sobik
Summary
Paweł Sobik
Participation of Hungarian minorities political parties
in Central and Eastern Europe in 2011-2012 domestic elections
In all countries neighbouring Hungary (with the exception of Austria), reside
significant groups of indigenous Hungarian population. The article touches upon
the issue of the political activity of Hungarians in their countries of residence. In
various countries, different ways of obtaining mandates in the parliament are introduced for representatives of national minorities. In the elections held between
December 2011 and December 2012 in six countries neighbouring Hungary, parties that represent minorities’ interests won all together 47 MP seats, that is less
than during previous elections. The lowering number of votes that those parties
receive coincidence with the general decrease of people declaring Hungarian nationality, what censuses held in 2011 showed.
Paweł Sobik – mgr stosunków międzynarodowych, doktorant w Zakładzie
Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu
Wrocławskiego
Yugoslavs – vanished national group?
Introduction
The aim of this article is to thoroughly present the Yugoslavs during the period
of the existence of Yugoslavia and shortly after its disintegration. It is very important to stress that author try to analyze the phenomenon of Yugoslavs understood as an national or ethnic group, not as nationality affiliated to the state.
taking into account the definition of nation (by Oxford Dictionary): a large group
of people united by common descent, history, culture, or language, inhabiting
a particular state or territory, we can see that Yugoslavs would be a separate nation. In this sense the author seeks to describe shortly a historical background of
the first mention of names of Yugoslavs or Yugoslavia. Then, in the light of censuses describes a group of Yugoslavs in the second Yugoslavia. Other significant
points are: the criteria for recognition as Yugoslav (such as language, age and the
number of mixed marriages), also why the Autonomous Province of Vojvodina is
where most Yugoslavs have tended to live. Furthermore an Author try to illustrate
that Yugoslavs could have a split identity or divided loyalty to state.
The entire process of developing the term „Yugoslav” was connected with ideas originating from the unification of Southern Slavs. The first such idea, called
the Illirian movement, was brought to life in the 1830s by Ljudevit Gaj in Croatia.
It was an idea aimed at the liberation of the Southern Slavs. The other was a Yugoslav idea developed by Josip Juraj Strossmayer in the 1860s, which aimed for
the emancipation of Slavs under the Austro-Hungarian and Ottoman powers. It
also appeared in Croatia, but was devoted to attempts at unifying Yugoslavs, being mainly Serbs, Croats and Slovenians. Both initiatives were based primarily on
culture (common language and history) and both were entirely utopian. These
ideas gave origin to the appearance of the term the „Yugoslav”.
According to the Croatian historian Ferdo Šišić the question of the term Yugoslav first appeared among the Serbs of Vojvodina because they wanted to replace the term – Ilirian. As he wrote, „The truth is that the term ‘Yugoslav’ is an
equivalent of ‘Ilirian’ and that it first appeared in Serbian literary circles, not in
Croatian.” – He quoted the words of the politician Jovan Subotić who, in 1839 in
132
Letopis of Serbian Matica, claimed that the word Ilir should be replaced by the
word Yugoslav, and in the place of Ilirian literature should be the literature of the
Southern Slavs. In the same year, another activist Teodor Pavlović (editor of the
Letopis Matice), claimed that Croats and Serbs should have one name – „Yugoslavs” (Jugosloveni) or „Yugosloven” (Jugoslav). What is more, in 1844 Matije Ban
in the song Karađorđe1 used the word Yugoslavia (Jugoslavija) to describe the
territory of the Southern Slavs. Four years later, during the Slavic Congress in
Prague, the Southslavic section (jugoslovenska sekcija) was established, and one
of the representatives of the congress, Pavel Šafarik, used the name Yugoslavs,
instead of Iliri2.
Significantly, the first attempt to depict the Yugoslav idea as a political idea
was an article by Franjo Rački, Jugosljovjenstvo, published in Zagreb in 1860. This
article explained the name which embraced Slavic nations inhabiting the territory called Jugoslovjenija. This territory stretched between the Soča river and the
Marica river, and between the Adriatic Sea and the Black Sea. The first step to
unite the Southern Slavic Nations was the acceptance of the Serbo–Croatian language with equal use of two alphabets: Cyrillic and Latin. There was also a plan to
establish a Yugoslav Academy. The Polish historian, Piotr Żurek, wrote that,
according to Rački, the Southern Slavs should unite themselves in the territory of
Austria within the Crown of Saint Stephen, and in this way they could influence
their brothers on the opposite banks of the Sava River until unity is attained. In
other words, Jugoslavenstvo was shown here as a creation of the Southern Slavs,
a political and administrative element within the Habsburg monarchy, which
would counterbalance the Hungarian element. The second phase was to spread
this jugoslavenstvo to other Southern Slavic lands3.
Thus, the issue of the unity of Southern Slavs was pursued by Croats, Serbs
and Slovenians. Likewise important was the grandson of Nikola Petrovic Njegoš4,
Aleksander Karađorđević, who was possibly the first person to formulate the
words: „our Yugoslav nation”5 in London in 1915. The regent was acknowledged
by a newspaper Jugosloven as the first Yugoslav6.
1
2
3
4
5
6
F. Šišić, Nešto o imenu jugoslovenskom, „Jugosloven” [Decembar] 1931, no. 12, s. 100.
Ibidem, s. 101.
P. Żurek, Kontrowersje, implikacje i megalomanie związane z genezą idei jugosłowiańskiej,
„Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2009, XV, s. 137.
Nikoli Petrović Njegoš (1840-1921) – a duke of Montenegro in the period of 1860-1910, and
then the King in the years of 1910-1918.
H. and Ch. Seton-Watson, Making of a New Europe, R.W. Seton-Watson and the last years
of Austria-Hungary, London 1981, s. 157, cited for: N. Davies, Zaginione królestwa, Kraków
2010, s. 522-523, 534.
B. Vošnjak, Zajednica Ideje, Žrtava i Ujedinjenja, „Jugosloven” [Decembar] 1930, no. 12, s. 8.
133
Yugoslavs
Who are the Yugoslavs? It is very difficult to answer this question in a straightforward manner. It should be stressed that in the history of Yugoslavia, no official term for the Yugoslav nationality or nation ever even existed. It is thought
that creating a Yugoslav national identity was a question of faith and personal
will of the citizens of Yugoslavia. Additionally, there is strong feeling that the
Yugoslavs were treated in certain periods (i.e. at the end of ’80 of 20th century) as
an enemy who would destroy „common Yugoslav nationalism” (affiliated to the
state), weaken an ethnicity and compromise specific local character. Perhaps it
was for this reason they did not come forth as an official nationality and that the
Yugoslavs were neither featured in the first Constitution of the Kingdom of Serbs,
Croats and Slovenians (SHS) (as with the preambles of the American constitution
which open with: „We the People of the United States…”) nor in the censuses of
1921 and 1931.
In the censuses of the interwar period and of the Federal People’s Republic
of Yugoslavia (FPRY) in 1948, the Yugoslavs were also not to appear. Lašlo Sekelj
claims that after World War II the idea of creating a Yugoslav nation7 did not exist. However, in the census of 31 III 1953 two categories appeared: „ethnically
declared” and „ethnically undeclared”. Yugoslavs in the ‘ethnically undeclared’
group were recognised as people who did not specify their ethnic affiliation, but
they admitted that they were Yugoslavs. Also in this category were people who
used territorial affiliation instead of nationality, such as Bosnians and the dwellers of Istria or Dalmatia (thus similar to the situation in the 19th century USA
where people were identifying as e.g. Pennsylvanian, rather than American). In
addition, Muslims were able to acknowledge themselves as either an „ethnically
declared” group with Serbian, Croatian, Albanian ethnicity, or as an „ethnically
undeclared” group – without Yugoslav or other regional ethnicity8.
In the census of 1961, a group of Yugoslavs appeared in the „ethnically undeclared” category. In this year they accounted for 1,7% of the population. But the
term Yugoslav still did not infer separate nationality, but instead was used in the
context of geopolitical and state membership9. An apt example of the discourse
on Yugoslavs appeared in a questionnaire carried out by the weekly NiN in Serbia,
in 1969. The magazine asked the question: „a Yugoslav – who is it?” (Jugosloven
– ko je to?). The author observed that in the Statistical Yearbook of 1968, the
column for the designation of Yugoslav was empty; which had a huge impact
7
8
9
L. Sekelj, SFRJ: U potrazi za političkom zajednicom 1968-1988, [w:] Identitet: Srbi i/ili Jugosloveni, L. Sekelj (ed.), Beograd 2001, s. 166.
Rasprave o nacionalnom identitetu Bošnjaka, H. Kamberović (ed.), Sarajevo 2009, s. 61.
P. J. Marković, Odnos partije i Tita prema jugoslovenskom i nacionalnom identitetu, [w:] Identitet…, s. 22.
134
on the creating of the questionnaire. This may suggest that the phenomenon of
a Yugoslav people did not exist. The survey ran for a few months10. Meanwhile,
the editorial office of NiN and the newspaper Odjek from Sarajevo, organised
a series of debates entitled: „How is the Yugoslav identity perceived in Sarajevo?”
The editorial office received letters mainly from Serbia, Croatia, and Macedonia.
The reaction of Yugoslav citizens to the surveys was varied. Some did not see
the point of such surveys, others were interested in developing a common market and economy and teaching two languages in school: mainly Slovenian and
Serbo–Croatian. As one of the readers said, „it is easier to understand the French
than the Slovenians”11. These words could be evidence of the insufficient integration of the state and nation and of the process of forming a Yugoslav identity.
The results of the questionnaire were nothing new, because they corresponded
to official state policy12. Furthermore, after 1968 (the survey being an exception)
the problem of Yugoslav identity and its concept was considered taboo for politicians, as was treating the idea of Yugoslavia as a unitary entity, even more so
when it came to nationalism among „ethnically declared” citizens of the Yugoslav state13.
The next census of 1971 concentrated on three categories: forming a Muslim
nationality, forming Yugoslav affiliation or agreeing on local identities. That year
Yugoslavs were in a group (formed for the first time) called „ethnic origin not
declared” (Nisu se nacjonalno izjasnili). This group also contained a category „regional affiliation” (regionalna pripadnost) and „unknown” (nepoznato) – in practice it was these people who declared themselves Yugoslavs14. At that time there
were 273 077 (1,3%) Yugoslavs living in the country and 87% of them (275 883)
were inhabitants of Bosnia and Herzegovina. Demonstrating that at this point
there were two „ethnically undeclared” categories (Muslims and Yugoslavs) who
were mixed. However, Muslims had been treated in a different manner in previous statistics: in 1948 as an „ethnically undeclared” group, in 1953 as „ethnically
undeclared” Yugoslavs, in 1961 as Muslims with ethnic affiliation and in 1971
as Muslims within the context of a nationality15. It should be stressed that Josip
B. Tito16 made the decision to create a new Muslim nationality in order to tone
down misunderstandings between Serbs and Croats. Additionally, as Francine.
10
11
12
13
14
15
16
L. Sekelj, op.cit., s. 67.
Ibidem, s. 68-69.
S. Ljuboja, Štampa o jugoslovenskom i srpskom identitetu, op.cit., p. 71.
Statistički godišnjak Jugoslavije, Beograd 1973, s. 123.
Statistički godišnjak SFRJ, Beograd 1963, s. 21; D. Djošić, Jugosloveni u popisu 1981 r., Beograd
1988; Arhiv Srbije i Crne Gore, fond no. 406, fas. no. 93, jedinica opisa no. 345-346, s. 3-4.
Josip Broz Tito (1892-1980) – Chairman of the League of Communists of Yugoslavia 1936-1980, 1st President of Yugoslavia 1953-1963, 1st Secretary-General of the Non-Aligned
Movement 1961-1964.
135
Friedman stated, Muslims are the only national group wanting to unite Bosnia,
while others seek to promote the idea of a Greater Serbia or Greater Croatia17. In
the 1970s, the number of Yugoslavs in the republic of Bosnia and Herzegovina
dropped from 275 883 (8,4%) to 43 796 (1,2%)18, which was with a result of new
divisions in the census.
Table 1. Yugoslavs in the period of 19531981 (according to former Yugoslav republic
and states established after collapse of Yugoslavia)
1953
Bosnia and
Herzegovina
Croatia
1961
1971
1981
population
%
population
%
population
%
population
%
891 000
5,3
275 883
8,4
43 796
1,2
326 316
7,9
12 000
0,07
15 560
0,4
84 118
1,9
379 057
8,2
Montenegro
6000
0,04
1559
0,3
10 943
2,1
31 243
5,35
Macedonia
1000
0,006
1260
0,1
3652
0,2
14 240
0,7
Serbia with
regions
81 000
0,5
20 079
0,3
123 824
1,5
441 941
4,7
Serbia without
regions
65 000
0,4
11 699
0,2
75 976
1,4
272 050
4,8
Slovenia
Vojvodina
Kosovo
1000
0,006
2784
0,2
6744
0,4
26 263
1,4
11 000
0,06
3174
0,2
46 928
2,4
167 215
8,2
6000
0,04
5206
0,6
920
0,1
2676
0,2
Yugoslavia
992 000
5,8
317 125
1,7
273 077
1,3
1 219 024
5,4
Total
population
16 927 000
–
–
20 522 972
–
–
Source: From data given in: D. Djošić, Jugosloveni u popisu 1981, Beograd 1988; Arhiv Srbije i Crne
Gore, fond br. 406, fas. br. 93, jedinica opisa br. 345-346, s. 14, 1-21; Đ. Borozan, Demografski identitet Srba i Hrvata u Jugoslaviji prema popisima stanovništva od 1921. do 1991. Godine, „Dijalog povjesničara – istoričara” 2003, no. 7, s. 165; Statistički godišnjak SFRJ, Beograd 1963, s. 336; Statistički
godišnjak Jugoslavije, Beograd 1973, s. 83; Statistički godišnjak FNRJ, Beograd 1955, s. 54.
In the autonomous part of Serbia, the Vojvodina, the growth in the number of
Yugoslavs was high – from 3174 in 1961 to 46 928 in 1971 (from 0,2% to 2,4%).
A similar situation took place in Montenegro – in 1961 the population was 1559,
but in 1971 it was 10 943, an increase from 0,3% to 2,1%. Such results were possible
17
18
F. Friedman, Bosna and Herzegovina. A polity on the brink, New York 2004, s. 123.
D. Djošić, op.cit., s. 4.
136
due to a new classification (there appeared two groups: an ‘ethnically declared’
and an ‘ethnically undeclared’, with Yugoslavs in the latter group) which was used
in the census of 198119. It is in fact hard to explain why they acknowledged themselves as Yugoslavs and why their number increased.
The period between 1971-1981 was characterised by a virtual lack of discussion on Yugoslavs and the Yugoslav idea. A situation strongly related to the intensification of nationalism and a lack of agreement on a common national policy.
This problem was taken into consideration at the beginning of 1980s and was
strictly related to the death of Marshal Tito and the new census. In 1981 the
Yugoslavs in Yugoslavia constituted 5,4%20 of the society. It was the seventh „national” group mentioned in the census which amounted to 1 219 024 (a number
which had increased five fold from 1971). The 1981 census proved to be a culmination – Yugoslavs made up 8,2% of the declared population in Croatia and
Vojvodina, 7,9% in BiH, 5,3% in Montenegro and 4,8% in Serbia proper (without autonomous regions). The lowest numbers were 1,4% in Slovenia, 0,7% in
Macedonia and 0,2% in Kosovo. According to research done by Dragan Pantić
from 1986, the number of young Yugoslavs in Serbia was 22% (70% of them
were Serbs)21.
In the period between 1971-1981, despite the lack of interest in the Yugoslav
question, their numbers increased from 270 000 to 1 200 000 which was an effect
of rising nationalism and the emergence of political and ethnic differences. In
the period between 1981-1989, there was an almost certainty that the federation
would collapse, hence the number of Yugoslavs radically decreased to about one
third by 199122. Svetlana Ljuboja claims that this period could be described as
„only about community” (ZAJEDNIŠTVO – stressed by Ljuboja) and that Yugoslav socialist patriotism had been transformed into the cliché: ’Yugoslav patriotism’. As the newspaper Komunist explained, this phenomenon was not a love for
the state, but for the community23. The huge drop in the number of Yugoslavs in
Serbia and Croatia in 1991, was impacted by spontaneous or premeditated ethnic homogenisation within the national groups and rising Serbian and Croatian
nationalism. Thus, the number of people not responding to national affiliation
increased in this period. In the opinion of Đorđe Borozan this was related to
the prevailing direction of ethnic relations, nationalism, and a vanishing „state”
identity24.
19
20
21
22
23
24
Ibidem, s. 4-5.
Jugoslavija 1918-1989. Statistički Godišnjak, Beograd 1989, s. 149.
D. Pantić, Nacionalna svest mladih u SR Srbije bez SAP, Beograd 1987, s. 51.
Đ. Brozan, Demografski identitet Srba i Hrvata u Jugoslaviji prema popisima stanovništva od
1921. do 1991. Godine, „Dijalog povjesničara – istoričara” 2003, no. 7, s. 167.
S. Ljuboja, op.cit., s. 73-74.
Đ. Brozan, op.cit., s. 166.
137
Table 2. Yugoslavs in 1991, 2001, 2002, 2003 and 2011
1991
State
2001, 2002 and 2003
%
2011
%
Bosnia and
Herzegovina
242 682
5,6
–
–
Croatia
104 728
2,2
21 801*)
0,49
Montenegro
26 159
4,25
1860
0,3
Macedonia
–
–
–
–
–
–
Serbia with
regions
317 739
3,2
–
–
23 303
0,32
Serbia without
regions
312 595
2,5
80 721
1,8
Slovenia
–
–
–
–
–
–
Vojvodina
–
8,7
49 881
2,45
Kosovo
–
1,8
–
–
–
–
Yugoslavia
–
3,4
–
–
–
–
–
331
1154
–
–
0,19
Key: 2001 is related to Croatia, 2002 to Serbia without the Vojvodina regions and, 2003 Montenegro;
*) In the population census in Croatia, Yugoslavs and Muslims were in the group called ‘others’. In
this census Bosnians appeared the first time: 20755 (0,47%); **) With Vojvodina.
Source: data given in: Statistički Godišnjak/Ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine [2009], http://
www.fys.ba/statistickigodisnjak2009.pdf (5 X 2013); Državni zavod za statistiku [2009]. Statistički
ljetopis, http://www.dys.hr/hrv_Eng/ljetopis/2009/PDF/00-im (5 X 2013); Statistički godišnjak Crne
Gore, Podgorica 2009; Statistički godišnjak Srbije [2009]; Đ. Borozan, Demografski identitet Srba
i Hrvata u Jugoslaviji prema popisima stanovništva od 1921. do 1991. Godine, „Dijalog povjesničara
– istoričara” 2003, no. 7, s. 165; L. Sekelj, SFRJ: U potrazi za političkom zajednicom 1968-1988, [w:]
L. Sekelj (red.), Identitet: Srbi i/ili Jugosloveni, Beograd 2001, s. 174; Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori 2011. Godine, s. 7; Statistički ljetopis Republike Hrvatske, Zagreb 2011,
s. 107; Nacionalna pripadnost, http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/public/PublicationView.aspx?pKey=41&pLevel=1&pubType=2&pubKey=1454 (15 XII 2013).
According to the 1991 census, after the disintegration of Yugoslavia, the largest numbers of Yugoslavs appeared in Bosnia and Herzegovina at 5,6%, followed
by Montenegro – 4,25%, in Serbia with her provinces – 3,2%, in Serbia proper
– 2,5%, in Croatia – 2,2% and in Kosovo – 1,8%. The autonomous region of Vojvodina again became a place were the number of Yugoslavs was greatest and constituted 8,7% of the society. The next censuses from 2001 in Croatia, and 2002 in
Slovenia and Macedonia, did not include the social groups described. Yugoslavs
were only taken into account in Serbia in 2001 – 1,8%, and in 2003 in Montenegro – 0,3%. The above data shows that the Yugoslav idea and the Yugoslav
nation were highly linked to Serbia, which claimed the right to the heritage of
138
Yugoslavia and Montenegro. The latter could almost be considered „Little Yugoslavia” due to the diversity of nationalities revealed in the most recent census (such as: Montenegrin, Serb, Yugoslav, Albanian, Bosniak, Bosnian, Muslim,
Bosniaks-Muslim, Montenegrin-Muslim, Montenegrin-Serb, Muslim-Bosniak,
Muslim-Montenegrin, Serb-Montenegrin and others). In the last census of 2011,
only 0,19% of the population of Montenegro considered themselves Yugoslavs25.
Generally, the strongest Yugoslav identity, occurred in both of these republics –
i.e. Serbia and Montenegro.
Yugoslavs in Vojvodina
The Autonomous Province of Vojvodina is an example of an area where Yugoslav
identity was the strongest. In 1961 there were 3147 Yugoslavs, which was 0,2%
of the population of Vojvodina, but their number (as was previously mentioned)
increased to 46 928 (2,4%) in 1971. Ten years later there were 167 215 (8,2%)
then, in 1991, 174 225 (8,7%) people claimed to be Yugoslavs. Hence, the largest
number of Yugoslavs in Yugoslavia were in Vojvodina. Likewise, during the census in 1981, 154 407 Yugoslavs from Vojvodina declared that 90% of them used
the Serbo-Croatian language as mother tongue, while 12 272 (7,3%) of were using
the Hungarian language26. In 1991, the majority of Yugoslavs were living in the
town of Bački Monoštor. It is worth recalling that this was the year, in the beginning of 1990s, which saw the zenith of nationalistic campaigns in Serbia, and in
which war was about to break out. Thus, national minorities tried to advocate
Yugoslav affiliation, so as to manifest their antinationalism and to hide their true
ethnic origin, as well as for protection against hatred27.
Reasons for being Yugoslav
Why do people acknowledge themselves as Yugoslavs? There have been a wide
range of reasons for being Yugoslav in the period from 1918 to the present. One
of the most significant was opposition to a national/ethnical identity in order
to avoid potential conflict or appease a specific group nationalism. The crucial
effect was perhaps the existence of double identity, which gave the possibility
25
26
27
Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori 2011. Godine, Podgorica b.r.w.,
s. 8-9.
In Vojvodina the largest national minority is Hungarians, which constitutes 15% of the two-million population of Vojvodina.
M. Samaradžić, Tranzicija i manjine u Vojvodini, Zrenjanin 2002, http://www.kczr.org (20 III
2011).
139
of being Yugoslav while simultaneously a Croat, Serb, Slovenian, Macedonian,
Montenegrin or Muslim. The threat of such a double identity was the simple
possibility to transform identity from Yugoslav to Serb or Croat28, which brought
about further religious and national conflicts. The creation of the Yugoslavs was
also a process of assigning supporters of greater state and national unity under the guise of a new political identity29 and creates Homo Yugoslavicus. Being
a Yugoslav was to demonstrate a class-based identification with Yugoslavia and
the creation of a socialist state with one prevailing nationality. Between 1971-1981, there occurred the largest number of people who claimed themselves as
Yugoslavs, and this was a time of regime change within the functions of the federation30. Yugoslavs were also located in urban centres – over 20% in several
Bosnians cities31. This was strictly related to their living in multinational regions
such as Vojvodina and Bosnia and Herzegovina and to their participation in the
political life of the country32. It was also an escape from discriminatory national
realities and the huge results of nationalistic pressures33. Therefore, the main
cause of Yugoslav affiliation was almost certainly a sense of territorial affiliation,
as well as an emotional relation to the state. The final phase of Tito’s regime did
not create a new Yugoslav identity, as a new ethnic group but consolidated just
the state identity.
Who declared Yugoslav identity?
Thanks to research and analyses it is possible to show what kind of social groups
the proponents of Yugoslav identity belonged to in the period from the 1950s to
the 1980s. Self-determination was affected by a vast number of factors, such as:
language, age and mixed marriages. The research is undoubtedly open to some
question owing to the limited field of study, including inconsistent measures of
geographic, temporal and age factors.
The claim of Serbo–Croatian (or Croatio-Serbian or Yugoslavian) as native
language was unquestionably the strongest factor affecting Yugoslav affiliation.
28
29
30
31
32
33
N. Dugandžija, Diskurs o jugoslavenima, Beograd 1988; Arhiv Srbije i Crne Gore, fond no. 406,
fas. no. 93, jedinica opisa no. 345-346, s. 6.
Ibidem, s. 4-5.
D. Djošić, op.cit., s. 2.
S. Jansen, Antinacionalizam. Etnografija otpora u Beogradu i Zagrabu, Beograd 2005, s. 206;
G. Schopflin, The rise and fall of Yugoslavia, [w:] The politics of ethnic conflict regulation, J. McGarry, B. O’Leary (eds.), London 1993, cited for: S. Jansen, op.cit., s. 186-187.
N. Dugandžija, op.cit., s. 4.
140
Table 3. Population Census according to native language from 1953 (in thousands)
1483
19
13
5
Slovenian
Montenegro
1047
Macedonia
4095
BiH
Vojvodina
5390
248
3735
25
2813
37
390
36
1420
8
1
1
–
Slovenia
Serbia without
regions
12 390
Croatia
Serbia
Serbo-Croatian
Kosovo
Language
FLRY
Republics and autonomous regions
Macedonian
931
26
10
11
4
2
–
1
902
–
Albanian
780
561
40
2
519
1
–
1
188
28
Source: Statistički godišnjak FNRJ, Beograd 1955, s. 55.
With reference to the research from 1981, among the citizens of Serbia (proper),
93,1% stated that they used the Serbo-Croatian language (also known as the Yugoslavian language), with 92,9% among Yugoslavs and 97,7% among Serbs. In
Vojvodina, this language was used by 73,9% of the society, with 90,5% among
Yugoslavs and 99,7% among Serbs. While in Kosovo just 19% of the society were
using Serbo-Croatian, of which 62% were Yugoslavs and 99,8% Serbs34. Based
upon the census of 1953, the Serbo-Croatian language was predominantly used in
the area of Serbia, followed by Croatia, Bosnia and Herzegovina and Montenegro,
with the lowest usage in Macedonia and Slovenia. This was connected with use of
separate languages within the homogenous territories of these republics.
In terms of age indicators, research from 1981 revealed that over 71,58% of declared Yugoslavs were under forty years old. Also in 1982, Yugoslavs constituted
17% of the students at the University of Novi Sad (8,2% of the entire population
of Vojvodina)35. In the light of an opinion poll from 1990, before the total disintegration of the state, young people were putting Yugoslav interests before national
ones (59% of those examined). They also displayed a strong identification with
Yugoslavia as a political community but, in the researchers’ opinion, it was not
possible to call them „Yugoslav youth”. Further research confirmed that Yugoslav
youth identified strongly with the state (not with separate national group). The
degree of identification varied for each republic and was dependent on national
affiliation – with Albanians and Slovenians having the weakest levels36.
34
35
36
D. Djošić, op.cit., s. 15-17.
L. Sekelj, op.cit., s. 176-178.
M. Vasović, Socijalno-psihološki aspekti formiranja jugoslovenskg identiteta, [w:] Identitet…,
s. 116.
141
To conclude, the majority of Yugoslavs used the Serbo-Croatian language. As
S. Jansen says, a national identity was a presence in everyday life; however its
degree of importance varied throughout the individual republics. He also stated
that national affiliation was not so important in Belgrade and that society there
tried to overcome nationalism. In Zagreb however, nationality and nationalism
were much more significant and identity was recognised as „private nationality”37
as opposed to Vojvodnia and BiH where Yugoslavs had greater numbers.
It is worth devoting more than a few words to the category of mixed marriages which, in the period between 1977-1981, constituted 13% of all marriages
in Yugoslavia. The overwhelming amount of them were relationships between
people of Serbian and Croatian affiliation (undoubtedly a result of linguistic and
cultural proximity) with the fewest occurring between Slovenians and Albanians.
This was also connected with the policy of Marshal Tito who, through secularisation and the resettlement of citizens from republic to republic, contributed to the
amount of mixed marriages38.
According to Jansen, in 1981, 7,8% of marriages in Yugoslavia were mixed.
Likewise Nikolai Botev, after analysing statistics, claimed that in the period from
1987-1989, 13,1% of marriages were exogenous. In Croatia mixed marriages numbered 17,4%, in Serbia – 12,9%, in Kosovo – 4,7%, and in Vojvodina – 28,4%39.
This meant that approximately 3 million people (at that time Yugoslavia had over
20 million inhabitants) were living in families with mixed national affiliation40.
Similarly, according to Ruža Petrović, the total percentage of mixed marriages in
Yugoslavia in 1981 was as follows (see table 4).
In Vojvodina, the percentage of mixed marriages in 1971 was 27%, thus a great many people identified themselves as Yugoslav. Ruža Petrović indicated that
Vojvodina was the most heterogeneous part of Yugoslavia and the strongest assimilation of ethnic groups was perceived there. She also claimed that Vojvodina is
a region of Yugoslavia, and even of Europe as a whole, with the greatest percentage of mixed marriages. As she demonstrated, the census of 1981 showed a much
greater lack of correlation between nationality and language in Vojvodina, than in
comparison to other republics (Vojvodina 5,6%, Yugoslavia 3,3%, Serbia proper
2,8%, Kosovo 1,8%)41. What is more, the number of mixed marriages at the end
of the 1980s increased by 1,1%.
37
38
39
40
41
S. Jansen, op.cit., s. 173-175, 176, 185.
D. Ćosić, Jugonostalgia, http://www.wprost.pl/ar/14162/Jugonostalgia/ (22 IV 2011).
S. Jansen, op.cit., s. 193; N. Botev, Where East Meets West: Ethnic Intermarriage in the Former
Yugoslavia 1962-1989, „American Sociological Review” 1994, vol. 59, no. 3, s. 469, cited for
S. Jansen, op.cit.
S. Jansen, op.cit., s. 193.
Ibidem; R. Petrović, Etnički mešoviti brakovi u Jugoslaviji, Beograd 1987, s. 60, cited for M. Samaradžić, Tranzicija i manjine u Vojvodini, Zrenjanin 2002, s. 60, http:// www.kczr.org (20 III 2011).
142
Table 4. Mixed marriages in Yugoslavia in 1981
Republics of Yugoslavia
Percent of Mixed marriages in 1981
Yugoslavia
13.0
BiH
12.0
Montenegro
13.8
Croatia
17.0
Macedonia
8.2
Slovenia
10.9
Serbia
13.0
Serbia without regions
9.7
SAP Kosovo
6.1
SAP Vojvodina
27.3
Source: R. Petrović, Etnički mešoviti brakovi u Jugoslaviji, Beograd 1987, s. 60, cited for: M. Samaradžić, Tranzicija i manjine u Vojvodini, Zrenjanin 2002, s. 7, http://www.kczr.org (20 III 2011).
Summarising the Petrović research, the largest number of intermarriages was
in Vojvodina, and the lowest in Kosovo. In general, Serbia was the place where mixed marriages were most popular. This level of intermarriage undoubtedly
shows the nature of ethnic relations in the country. In accordance with Jensen’s
observation, individuals of Serbian affiliation and from mixed nationally families,
more frequently described themselves as Yugoslavs than those of Croatian affiliation, even if the latter had a positive attitude towards Yugoslavia42.
In summation, during the history of Yugoslavia there was no referendum, plebiscite or vote of any sort in which the citizens could express their opinion about
the future of the Yugoslavs or Yugoslavia. Over the years there were fewer and
fewer Yugoslavs as more and more people acknowledged their traditional ethnic
identity. The disintegration of Yugoslavia removed the option of having a Yugoslav identity, and maybe even the Yugoslav nationality itself. Gone with them
were the possibilities of bringing Yugoslavia, and the Yugoslavs, back to life.
Divided loyalty and split identity
All arguments described above are focused on the existence of split identity
among the nations of Yugoslavia. In 1973, Nikola Rot and Nenad Havelka conducted research which showed that Yugoslav society (respondents were mainly
42
S. Jansen, op.cit., s. 212-213.
143
from Serbian secondary schools) displayed a „divided loyalty”43. The authors
wrote that „divided or multinational bonds function simultaneously with personal bonds to ethnic group and social community”. This could be expressed through
the assertion that people feel an affiliation to a given nation, but that this in no
way distances them from other nations and political communities. Interestingly,
research conducted in secondary schools in the 1970s in Vojvodina, revealed that
90% of that society showed a bond to the split nation44. Then in the mid-1980s
a project entitled „Problems of social structure and social awareness” (Problemi
društvene strukture i društvene svesti) was conducted. In this case adults from
various levels of society were examined. It confirmed the previous research that
a number of national ties existed in Vojvodina, and that 85% of adults showed
„divided loyalty”45.
In 1973, Nenad Rot and Nenad Havelka distinguished three types of identity
appearing throughout Yugoslavia. The first one was a „split enhanced Yugoslav
bond” which manifested itself in a stronger loyalty towards Yugoslavia than to
the respondent’s own nationality. The second type of „split Yugoslav bond” was
characterised by the same approach to Yugoslavia and to a given nationality. The
third one was the „limited Yugoslav bond” where personal bonds with one’s own
nationality are much more significant than with the Yugoslav community46.
Summary
The ethnic structure of the first, second and third Yugoslavia was complicated.
The dominant nationalities were Serb, Croat, Slovenian, Bosnian, Montenegrin
and Macedonian. The Yugoslavs as separate national group did not appear in censuses between the Great War and World War II. They were not mentioned after
the war in the first census of the SFRY in 1948. There were two groups in the 1953
census – specified and unspecified. Yugoslavs as a group of people (shown in censuses in 1953 and 1961) appeared in the unspecified group. The term „Yugoslav”
was not used as a separate nationality but was rather seen as a state affiliation. In
the culminating moment in 1981 the share of Yugoslavs, as to the population at
large, was 5,5% in Yugoslavia.
According to statistics, in 1991 the Yugoslavs constituted a larger number
of people in BiH – 5,6%, than in Montenegro – 4,25%, or in Serbia proper and
Croatia – 3,2% and 2,2% respectively. Likewise interesting are the censuses from
43
44
45
46
N. Rot, N. Havelka, Nacionalna Vezanost i vrednosti kod srednjoškolske omladine, Beograd
1973, s. 245.
M. Vasović, op.cit., s. 118.
Ibidem, s. 119.
N. Rot, N. Havelka, op.cit., s. 197-200.
144
2002 in Serbia and 2003 in Montenegro which took into account Yugoslavs. Additionally, in the 2001 census conducted in Croatia, Yugoslavs existed together with
Muslims in a group called – „others” and they constituted 21 801 (0,49%)47. In
the newest 2011 censuses of post-Yugoslav countries in Montenegro the number
of Yugoslavs stands at 0,19%, in Croatia is just 331 people and in Serbia 23 303
(0,32%)48.
It is worth mentioning that in 2009, the internet organisation „Our Yugoslavia” (Naša Jugoslavija) was established in Pula, whose main purpose was to stabilise relations among the peoples of the areas mentioned, as well as to keep alive
the memory of the SFRY. As part of „Our Yugoslavia”, the Yugoslav Assotiation
(Savez Jugoslovena) sought to perform activities that would allow introduction of
the Yugoslav nationality to the census. The main reason was the conviction that
all Yugoslavs had the right to participate in social organisations, show their Yugoslav nationality in censuses and preserve their cultural identity and historical,
artistic and literary heritage. The Yugoslav Association would like to begin a public debate on Yugoslav’s rights and their role in a democratic society. The website
also provides the „Declaration on the Yugoslav nation” (Deklaracija o Jugoslovenskoj naciji) in several languages49. Undoubtedly initiatives such as Our Yugoslavia
have positive aspects that could help preserve the memory of a common Yugoslav
consciousness. I would venture to say that a united Europe, and the wide range
of integrative initiatives posited by it, may eventually build a common consciousness of another dimension – just not a Yugoslav one.
Anna Jagiełło-Szostak – dr nauk społecznych w zakresie nauk o polityce, adiunkt w Zakładzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych
47
48
49
Statistički ljetopis Republike Hrvatske, Zagreb 2012, s. 107.
Popis stanovništva, kućanstva i stanova 2011. Stanovništvo prema državljanstvu, narodnosti,
vjeri i materinskom jeziku, „Statistička izvješća” 2013, s. 13; http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/public/PublicationView.aspx?pKey=41&pLevel=1&pubType=2&pubKey=1454 (15 XII
2013).
Naša Jugoslavija, http://www.nasa-jugoslavija.org (15 VII 2011).
Казахстанская модель национальной политики
Введение
Казахстан является многонациональной страной, в которой проживает
около 120-130 национальностей. Причинами такого полиэтнического состава населения были переселенческая политика Царского правительства,
репрессии проводимые сталинским режимом и политика освоения целинных земель во времена Н. С. Хрущева. На момент распада СССР в Казахстане титульная нация не составляла большинства населения. Также
распад СССР привел к возникновению многочисленных диаспор. Целью
данной работы является оценка межэтнической ситуации в РК, правового
статуса русского языка и прав национальных меньшинств. В работе будут
также затронуты исторические аспекты, которые впоследствии повлияли
на современную национальную политику Казахстана. Основным источником информации для данной работы являлись нормативно-правовые акты
Республики Казахстан: Конституция РК, Закон о языках, Стратегия Национальной Безопасности и другие.
В период с 1993 по 1999 г. Казахстан покинуло около 1 млн. 124 тыс. человек. Причинами массовой миграции были сложная экономическая и социальная ситуация в стране. Среди уехавших граждан были опасения по
поводу вводимой политики „казахизации”, направленной на повышение
статуса титульной нации, главным образом за счет популяризации казахского языка. Казахстан принял новую Конституцию в 1995 г., которая закрепляет за казахским языком статус государственного, а русский становится
официальным языком, позднее положение русского языка было также закреплено в Законе о языках1. Таким образом, принятие новой Конституции Казахстана, уменьшило число эмиграции населения. Однако в практике политика „казахизации” проводится далее. В дальнейшем были принят
1
Конституция Республики Казахстан от 30 VIII 1995 г. (с изменениями и дополнениями
от 7 X 1998 p., 21 V 2007 p., 2 II 2011 p.), раздел 1, ст. 7, http://www.constitution.kz/razdel1/
(30 IX 2013).
146
перечень правил о приёме граждан на государственную службу2, одним
из главных критериев принятия на работу было знание государственного
языка, а также прохождение тестирования на определение уровня владения казахского языка. Вследствие таких решений уменьшилось представительство славянского и русскоязычного меньшинства в органах власти,
что дает больше привилегий представителям титульной нации в принятии
решений во внутренних и внешнеполитических вопросах. Также политика
„казахизации” распространяется и на другие сферы, например, на средства
массовой информации, экономическую сферу и бытовую. На данный момент в казахстанском обществе помимо вопросов идентичности, языковой
вопрос является одним из самых главных. Относительно сложившейся
ситуации Казахстан можно сравнить с Украиной. Однако между государствами существуют различия. Хотя в Казахстане статус русского языка находится на более высокой позиции, казахизация воспринимается больнее,
чем украинизация. Украинский язык более близок к русскому. В свою очередь казахский язык относится к тюркским языкам, русскоязычные жители
Казахстана испытывают больший дискомфорт, чем русскоязычные жители
Украины. Однако хотелось бы подчеркнуть, что столкновения на языковой
почве или какие-либо национальные распри в Казахстане никогда не имели места.
Проблематика положения национальных меньшинств
Чтобы понять этническую ситуацию в Республике Казахстан необходимо обратится к процентным данным переписи населения в этой стране.
Данные переписи населения Казахстана, которая была проведена в феврале 2009 г., показывают, что доля казахов в общей численности населения
страны составила 63,1%, русских – 23,7%, узбеков – 2,8%, украинцев – 2,1%,
уйгур – 1,4%3. Исходя из приведенных выше данных, заметно, что казахи
являются титульным населением Казахстана. Но данная тенденция роста
численности казахов начала проявляться лишь после распада СССР, согласно данным переписи населения в 1989 г., соотношение казахов и русских проживающих в КазССР было 50/50. Толчком для оттока русского
2
3
Приказ Председателя Агентства Республики Казахстан по делам государственной
службы от 19 III 2013 г. № 06-7/33 „О некоторых вопросах организации тестирования
государственных служащих и кандидатов на занятие административных государственных должностей”, http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31352991&sublink=2
(30 IX 2013).
Итоги переписи населения Республики Казахстан 2009 г., http://www.stat.kz/news/Pages/
pr_04_02_10.aspx (30 IX 2013).
147
населения стал распад СССР, который изменил равноправную позицию
титульного населения казахов и русских в Казахстане. С оттоком не только русских, но и других национальностей (украинцев, белорусов, поляков,
немцев и др.) численность населения Казахстана уменьшилась в 1,5 раза.
До 1993 г. население республики увеличивалось благодаря естественному
приросту, возвращению этнических казахов (оралманов4) на свою историческую родину, а также миграции других народов в РК. Что касается переселения оралманов в РК, то официальные критерии статуса оралмана были
утверждены в 1997 г., переселение осуществляется по квотам, которые ежегодно утверждает президент Республики5. В настоящее время программа
переселения осуществляется под названием „Нурлы Кош”, что в переводе
с казахского означает „светлая кочевка” или „светлый переезд”. По данным
доклада Комиссии по правам человека при Президенте Казахстана о ситуации с правами оралманов, лиц без гражданства и беженцев в Республике
Казахстан в стране проживает около 1 млн. оралманов. Программа „Нурлы Кош” ставит своей целью рациональное расселение и содействие в обустройстве этническим иммигрантам, а также вернувшимся на родину для
проживания бывшим гражданам Казахстана. Разработчиком Программы
выступает Министерство труда и социальной защиты населения Республики Казахстан.
Согласно закону РК о миграции населения, лицам получившим статус
оралмана выделяются соответствующие льготы6:
• оказание помощи в трудоустройстве, повышении квалификации
и в освоении новой профессии;
• создание условий для изучения государственного и русского языков;
• освобождение от службы в рядах Вооруженных Сил в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан;
• выделение квоты для поступления в организации среднего профессионального и высшего профессионального образования;
• предоставление нуждающимся мест в школах, дошкольных организациях, а также учреждениях социальной защиты;
• выплату пенсий и пособий;
4
5
6
Оралманы (каз. оралман – дословный перевод с казахского: „возвращенец”) – это
иностранцы или лица без гражданства казахской национальности, постоянно проживающие на момент приобретения суверенитета Республикой Казахстан за ее пределами и прибывшие в Казахстан с целью постоянного проживания. http://egov.kz (30 IX
2013).
I. Słomińska-Szkutowicz, Przemiany społeczne w Kazachstanie, [w:] Kazachstan. Polityka wewnętrzna i zagraniczna, W. Baluk (red.), Wrocław 2009, s. 79-80.
http://egov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/egovcontent/citizen_migration/citizenship_of_rk/article/oralmans_rights_conditions&lang=ru (30 IX 2013).
148
• реализацию прав восстановленных в гражданстве на компенсации
для жертв массовых политических репрессий;
• освобождение от консульских сборов за выдачу виз на въезд в Республику Казахстан;
• получение бесплатно гарантированного объема медицинской помощи в соответствии с законодательством;
• предоставление государственной адресной помощи, предусмотренной для граждан Республики Казахстан;
• перемещение через границу без взимания таможенных платежей
и налогов;
• бесплатный проезд к постоянному месту жительства и провоз имущества (в том числе скота);
• выделение средств для приобретения жилья по месту прибытия
и выплаты единовременных пособий.
На практике, однако, имеют место факты нарушения прав оралманов,
гарантированных действующим законодательством Казахстана. Согласно
подготовленному докладу7 Центром Социальных Технологий на основании
опроса 1800 респондентов от 18 лет и старше, казахской, русской и других
национальностей, проживающих в областных центрах, малых городах и селах республики (опрос произведен в 6 субрегионах республики), наиболее
частыми проблемами с которыми сталкиваются оралманы это: трудоустройство – 45,3%, сложности распределения и получения жилья – 31,1%,
невозможность самостоятельного выбора места жительства (размещение
в местах запланированных квотой) – 18%, получение казахстанского гражданства 18%, несовершенство нормативно – правовой базы – 14,7%, сложные условия социокультурной адаптации – 14,3%, сложные условия экономической адаптации – 13,6%, неоднозначное отношение населения – 13%.
Как заявляют опрошенные, существует значимая разница между казахстанцами и оралманами. Ссылаясь на вышеперечисленные причины, большинство оралманов не в состоянии обеспечить будущее своего потомства
на равных стартовых началах. Со стороны государства есть надежда, что
многодетность оралманов увеличит естественный прирост Казахстана,
однако такое явление имеет и негативную сторону. Переселенцам трудно
дать своим детям достойное образование или специальность. Такая ситуация обусловлена специфическим образом жизни оралманов, поскольку зачастую переселенцы-оралманы из стран Азии ведут земледельческий или
кочевой образ жизни, который не дает им возможности адаптироваться
на новом месте. Жилье оралманы получаю в большей степени в малонаселенных городах, у них низкий уровень доходов на одного члена семьи,
7
http://www.demoscope.ru/weekly/2006/0245/analit07.php (30 IX 2013).
149
что является также преградой для реализации учебного процесса своих детей. На данный момент заметно, что государство не прикладывает усилий
к социальной и экономической адаптации казахов-переселенцев. Зачастую
также заметно, что действия правительства по этой программе несут лишь
нормативный характер, а исполнительный процесс обязательств является
формальным. Меры данного характера нацелены на решение проблемы демографического процесса за счет пополнения населения этническими казахами, что в свою очередь является одной из задач Стратегии обеспечения
национальной безопасности республики8.
Казахстан – 2030 и политика „Казахизации”
В 1997 г. Нурсултан Назарбаев в своем послании народу страны впервые озвучил программу стратегии развития Казахстана до 2030 г. Главные тезисы этой
программы: итоги и оценка текущего положения развития экономики Казахстана, национальная безопасность, внутриполитическая стабильность и консолидация общества, здоровье, образование и благополучие граждан Казахстана, энергетические ресурсы и другое. Относительно внутриполитической
стабильности и консолидации общества Нурсултан Назарбаев отметил, что:
мир с соседями представляет задачу первостепенной важности, однако она
не будет решена, если страну станут раздирать внутренние противоречия.
Если различные группировки, независимо от того, что их объединяет – политическая идеология, религиозные, этнические или классовые интересы –
находятся в состоянии противодействия, это приведет к опасной ситуации,
при которой народ будет отвлекаться от цели-достижения общего блага
и реализации своих национальных интересо9.
Главной стратегией пункта „Внутриполитической стабильности и консолидации общества” является гарантия, что Казахстан планирует развивать
свою единую гражданственность, основанную на равных возможностях
для всех граждан страны. Тем самым данная стратегия нацелена на устранение причин этнических разногласий, обеспечивая этническим группам
равные права10.
8
9
10
Закон РК от 6 I 2012 г. № 527-IV „О национальной безопастности Республики Казахстан”, гл. 4, статья 19, п. 4, http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1200000527 (30 IX 2013).
Послание Президента страны народу Казахстана. Долгосрочный Приоритет 2: Внутриполитическая стабильность и консолидация общества, http://www.akorda.kz/ru/
page/kazakhstan-2030_1336650228 (30 IX 2013).
R. Gortat, Kazachstańska ideologia modernizacji, [w:] Kazachstan: historia – społeczeństwo –
polityka, T. Bodio, K. A. Wojtaszyk (red.), Warszawa 2000, s. 129-131.
150
Президент также в своём послании отметил и проблемы касающиеся
межнациональных и межэтнических отношений:
Шовинизм и национализм, однако, еще не полностью забыты. Попытки
подогреть эти процессы не вызывают у большинства населения никакого
интереса, скорее даже наоборот-только раздражают его. Резко пошла на
убыль русофобия, как естественный воспринимается процесс возрождения казахских традиций и языка. Общество, в отличие от предыдущих лет,
гораздо более спокойно, конструктивно и открыто обсуждает этнические
проблемы11.
Следующим шагом в развитии межнациональных отношений и ведения
национальной политики в Казахстане стало учреждение такого органа, как
Ассамблея Народов Казахстана. Прежде чем затронуть вопрос АНК, необходимо обратить внимание на проблематику возрождения казахских
традиций и языка, а точнее одну из составляющих стратегии „Казахстан
– 2030” – политику „казахизации”. Данная политика имеет свое начало еще
до обретения Казахстаном независимости. Причиной этому послужили
два политических события. В мае 1979 р. Политбюро ЦК КПСС приняло
постановление „Об образовании Немецкой автономной области (НАО)”.
Предполагаемым центром НАО должен был стать город Ерементау, в состав должно было войти ряд районов Целиноградской, Кокчетавской, Павлодарской и Карагандинской областей. По данным 1979 года, доля немцев
достигала 7% населения в стране. В ответ на планы Политбюро в Москве
в июне 1979 г., на главную площадь в Целинограде (ныне Астана) вышли
сотни студентов и ветеранов второй мировой войны с лозунгами: „Казахстан не делим”, „В Казахстане проживает более ста национальностей, все
живут дружно и делить Казахстан между народами нельзя”12. В дальнейшим
эти выступления, получили названия „Целиноградские события 1979 г.”.
С одной стороны данные волнения показали консолидированность народов проживающих в то время в Казахстане, но также и способность казахстанцев к противостоянию планов Москвы и ее влиянию в Казахстане, что
далее послужило примером для декабрьских событий в Алматы в 1986 г.13
Тогда в 1986 г. по решению Генерального секретаря ЦК КПСС М. С. Горбачёва был снят с должности гененеральный секретарь КП Казахстана
Динмухамед Кунаев. На должность своего предшественника был назначен
11
12
13
http://www.akorda.kz/ru/page/kazakhstan-2030_1336650228 (30 IX 2013).
Б. Рыскожа, Почему 30 лет назад в Казахстане пытались создать Немецкую автономию, Радио Азаттык, 14 VII 2009, http://rus.azattyq.org/content/nemeckaja_avtonomia_v_Kazakhstane/1775802.html (30 IX 2013).
N. Nazarbajew, U progu XXI wieku, Warszawa 1997, s. 36.
151
Геннадий Колбин. Причиной выступлений было назначение Колбина, недовольство выступающих было основано на том, что Политбюро назначает на руководящие должности, кадры ранее не работавшие в Казахстане
и не знающие местной специфики. Также это был протест на политику русификации, несмотря на объявленный процесс коренизации в советских
республиках. В то время, чтобы получить руководящую должность этническому казаху, помимо личных качеств, необходимо было знать русский
язык. Когда как получения руководящей должности от этнического русского не требовалось знание казахского языка. В связи со сложившейся тенденцией русификации среди казахского населения росло недовольство, что
в последствии привело к политике казахизации в независимом Казахстане. Конечно, такого рода национальная политика реализовалась не сразу,
а поэтапно. Как и многие другие бывшие союзные республики, Казахстан
в своей декларации о суверенитете дал предпочтение этнонациональной
политике, закрепив в ней, что казахи являются государствообразующей
нацией14. Также Конституционный закон Республики Казахстан от 16 XII
1991 г. гласит:
Верховный Совет Республики Казахстан, выражая волю народа Казахстана,
признавая приоритет прав и свобод личности, закрепленных во Всеобщей
декларации прав человека, иных общепризнанных нормах международного права, подтверждая право казахской нации на самоопределение, исходя
из решимости создания гражданского общества и правового государства,
осуществляя миролюбивую внешнюю политику, заявляя о своей приверженности принципу нераспространения ядерного оружия и процессу разоружения, торжественно провозглашает государственную независимость
Республики Казахстан15.
Данные документы принятые на законодательном уровне заметно обеспокоили не казахское население страны. Опасаясь ужесточения языковой
политики в новом Казахстане многие представители национальных меньшинств выехали из Республики на свою историческую родину (украинцы,
белорусы, русские, поляки, немцы, евреи, азербайджанцы, чеченцы и многие другие), а также в страны где преобладает русская речь. Наблюдая за
масштабом оттока населения из республики, правительство страны прибегло к разработке новой Конституции которая бы отличалась от Конституции РК от 28 I 1993 г. Новая Конституция была принята 30 VIII 1995 г.
14
15
Декларация о государственном суверенитете КазССР от 25 X 1990 г., http://adilet.zan.
kz/rus/docs/B900001700 (30 IX 2013).
Конституционный закон Республики Казахстан от 16 X 1991 г., http://adilet.zan.kz/rus/
docs/Z910004400 (30 IX 2013).
152
и имела ряд отличий: отсутствие деления казахстанцев на представителей
титульной и нетитульной нации, а также положение русского языка в РК:
Русский язык является языком межнационального общения. Государство
гарантирует сохранение сферы применения языка межнационального общения и других языков, заботится об их свободном развитии. Запрещается
ограничение прав и свобод граждан по признаку невладения государственным языком или языком межнационального общения16.
Во втором десятилетии независимости РК среди населения все больше
стал подниматься вопрос о сфере использования русского языка, а точнее
его использовании в органах государственной власти и ведении делопроизводства. Данное явление связано с диспропорцией этнического состава
кадров в системе управления страны, а также ужесточением закона о принятии на государственную службу17. В данный момент в Казахстане для принятия на госслужбу необходимо сдать экзамен на наличие знания казахского
языка. Вся проблема состоит в том, что большинство представителей национальных меньшинств не владеют казахским языком18, это зачастую связано с низким качеством преподавания казахского языка в школах и ВУЗах,
а также отсутствием квалифицированных педагогов. Потребуется время,
чтобы государство пополнило учебные заведения квалифицированными
кадрами, а также ввело некоторые изменения в систему образования, а также в учебники казахского языка. Стоит также заметить, что некоторая часть
казахов сама не владеет государственным языком, такая тенденция проявляется в районах страны, которые граничат с Россией, там до сих пор проявляется эффект политики русификации времен СССР. Данная тенденция
бытует и среди городской казахской молодежи, это вызвано немодностью
и бесперспективностью казахского языка среди подрастающего поколения,
молодежь делает акцент на изучение русского и иностранных языков с целью получения высшего образования за границей. В то же самое время существует диспропорция знаний русского языка среди казахского населения,
которая преобладает в большей степени в южных и восточных областях Казахстана. В целом картина внедрения казахского языка в социальную, экономическую и государственную жизнь общества выглядит неоднозначно.
С одной стороны представители национальных меньшинств хотят выучить
казахский язык, но нет методики преподавания и педагогов, а с другой – государство хочет перескочить этот этап и внедрить повсеместно казахский
16
17
18
Конституция РК от 30 VIII 1995 г., http://adilet.zan.kz/rus/docs/K930001000 (30 IX 2013).
M. Mazur, Polityka narodowościowa Republiki Kazachstanu (1991-2007), Toruń 2012, s. 220.
J. Sozański, Znaczenie geopolityczne Kazachstanu w stosunkach międzynarodowych, [w:] Kazachstan. Polityka…, s. 93-94.
153
язык. Такая хаотичность действий государства дает почву для разногласий
между представителями титульной нации и национальными меньшинствами. Однако, для решения этой задачи правительство РК создало платформу
для диалога между представителями всех национальностей Казахстана не
только по языковым, но и культурным и образовательным вопросам. Будучи первой страной, среди своих соседей, Казахстан создал правительственный орган – Ассамблею Народов Казахстана.
Ассамблея Народов Казахстана
Ассамблея Народов Казахстана была образована в соответствии с Указом
Президента Республики Казахстан от 1 III 1995 г. как консультативносовещательный орган при Главе государства. Ещё в 1992 г. Президент Республики впервые озвучил идею создания Ассамблеи Народов Казахстана
на первом Форуме народов Казахстана. Указ Президента Республики Казахстан от 26 IV 2002 г. определяет основные цели и задачи Ассамблеи. Данный государственный орган занимается решением следующих задач19:
• содействием сохранению в республике межнационального и межконфессионального согласия, стабильности в обществе;
• выработкой предложений по проведению государственной политики, способствующей развитию дружественных отношений между
представителями этносов, проживающими на территории Казахстана, содействие их духовно-культурному возрождению и развитию на
основе соблюдения принципа равноправия;
• формированием политической культуры граждан, опирающейся на
цивилизованные и демократические нормы;
• обеспечением учета многообразных национальных интересов в проводимой государством национальной политике;
• поиском компромиссов для разрешения возникающих в обществе
социальных противоречий20.
Нурсултан Назарбаев является пожизненным председателем Ассамблеи. Именно Президент утверждает и определяет основные направления
деятельности Ассамблеи. В состав Ассамблеи входят представители государственных органов, этнокультурных и других общественных объединений, а также иные лица с учетом их авторитета в обществе, общественнополитической активности. Также в каждом областном центре Казахстана
имеется представительство Ассамблеи именуемая Малой Ассамблеей.
19
20
http://www.assembly.kz (30 IX 2013).
Kazachstan. Wspólny dom wielu narodów, A. Rudalska (red.), Warszawa-Astana 2007, s. 126-128.
154
Кандидаты в Ассамблею выдвигаются от региональных центров, путем
голосования и рекомендации культурных центров. Также к полномочиям Ассамблеи относится финансирование этнокультурных центров
и Малых Ассамблей. За последнее десятилетие данный консультативный
орган добился не малых успехов в укреплении межнациональных отношений и обсуждении вопросов волнующих национальные меньшинства
в Казахстане.
Однако, есть и другие мнения по поводу деятельности Ассамблеи Народа
Казахстана. Казахстанский центр гуманитарно-политической конъюнктуры в своей публикации „Межэтническая ситуация в Казахстане: динамика
и тенденции”, отметил некоторые факторы негативных сторон межэтнической и этнополитической ситуации в Казахстане. К ним относятся:
1. Отсутствие специального органа, который бы занимался реализацией
и координацией этнополитического курса государства. Ассамблея народа
Казахстана в силу того, что юридически не является государственным органом, не может легитимно координировать работу властных институтов,
в первую очередь местных исполнительных органов, по реализации существующих положений этнополитики. 2. Отсутствие четко сформулированной и выработанной целостной концепции национальной политики РК, что
является одной из причин неуверенного отношения некоренных этносов
Казахстана к своему будущему в этом государстве21.
Чтобы в какой-то мере ликвидировать появившиеся факторы, Казахстанский центр гуманитарно-политической конъюнктуры представил ряд
рекомендаций. Необходимость создания компетентного органа в структуре
АНК, работа которого будет нацелена на сплочение всех этнических групп,
проживающих в РК. Действия которго должно поддерживаться интеграционными усилиями, основывающимися на общечеловеческих идеологических установках – человеческих прав, ценностей, коллективного баланса
интересов над более частными, т.е. над узкоэкономическими, конкретнополитическими и этнокультурными интересами. Также среди рекомендаций была озвучена необходимость создания Концепции Национальной
политики РК и закона РК о национальной политике. Отсутсвие которых,
по мнению центра гуманитарно-политической конъюнктуры: „выступает
одной из главных причин неэффективной работы государства по предотвращению и регулированию межэтнической конфликтности в обществе
и этнополитической сфере”22.
21
22
Межэтническая ситуация в Казахстане: Динамика и тенденции, http://www.zonakz.
net/articles/28020?mode=reply (30 IX 2013).
Ibidem.
155
Съезд лидеров Мировых и традиционных религий
Ещё одним фактором стабилизации и укрепления межнациональных и религиозных отношений в Казахстане, стала инициатива проведения форума
мировых и традиционных религий в столице Республики Казахстан – городе Астане. Данную инициативу выдвинул президент Н. Назарбаев, ранее
лишь мировые религиозные лидеры выступали с подобной инициативой
направленных на установление межконфессионального диалога. В 2003 г.
был проведен первый Съезд лидеров Мировых и традиционных религий.
Цель I Cъезда23 заключалась в поиске общечеловеческих ориентиров в мировых и традиционных формах религий, создании постоянно действующего международного межконфессионального института для осуществления
диалога религий и принятия согласованных решений. Тремя годами позже был проведен второй Съезд, в котором приняли участие 160 делегатов
и представители ОБСЕ, ОНН, ЮНЕСКО. Главная тема Съезда – „Религия,
общество и международная безопасность”. Участники форума в течение
двух дней обменивались мнениями по вопросам свободы вероисповедания и уважения представителей других религий, а также роли религиозных лидеров в укреплении международной безопасности. Последующие
два Съезда проводились в 2009 и 2012 г. Темами последнего Съезда были:
„Религия и мультикультурализм”, „Религия и женщина: духовные ценности
и современные вызовы”, „Религия и молодежь”. Следующий V Съезд лидеров Мировых и традиционных религий пройдет в Казахстане в 2015 г. Диалог между лидерами мировых и традиционных религий дает широкие перспективы сотрудничества и возможность преодоления таких негативных
явлений как религиозный экстремизм, насилие и терроризм. Необходимо
отметить, что проведение межрелигиозного диалога является средством
разрешения споров, насилия и террора в межконфессиональных и межнациональных отношениях.
Заключение
В заключении хотелось бы оговорить вкратце правовую базу отвечающую
за защиту прав человека и прав национальных меньшинств. Права человека
в Казахстане защищены в Конституции РК, более широко их описывает 2-ой
раздел „Человек и Гражданин”. В 2002 г. был учрежден пост Омбудсмена24
23
24
http://www.religions-congress.org/content/blogcategory/18/32/lang,russian/ (30 IX 2013).
См.: L. Leszczenko, Instytucja ombudsmana w państwach poradzieckich. Geneza, status prawny, rozwój, Warszawa 2011, s. 147-150.
156
и Комиссия по Правам Человека при Президенте РК. Государственная
политика проводимая в сфере межнациональных отношений опирается
на пяти главных принципах: этническое, конфессиональное, культурное
и языковое разнообразие является бесценным богатством; государство
создает все условия для развития культуры и языка; к главным качествам
народа относятся толерантность и ответственность; консолидирующая
роль народа создающая государство; единство народа25. Политика Казахстана проводимая в сфере межнациональных отношений также построена
согласно с международными стандартами прав человека. Казахстан присоединился ко многим многосторонним и универсальным правовым актам
по правам человека. В общем на динамику и характер национальной политики Казахстана всё больше влияют общепринятые международные правовые акты, устанавливающие основные критерии прав человека. По мнению
Верховного Комиссара ОБСЕ по делам национальных меньшинств, „Закон
о языках в Республике Казахстан” выполняет все требования ОБСЕ. Согласно рапорту ЮНЕСКО Казахстан не пытается ассимилировать все народы в одну общую нацию и отбрасывает все формы искусственного выталкивания не коренного населения. Казахстан за то, чтобы каждый народ
жил полной жизнью и возвращал традиции, культуру и язык и чтобы все
люди имели равные права. Несколько иное мнение представляет рапорт
американского правительства26, касающийся ситуации по правам человека
с 2011 г. По мнению правительства США Казахстан далее проводит политику дискриминации, назначая на высшие политические должности этнических казахов. Американскими аналитиками было зарегистрировано очень
низкое число представителей других национальностей в государственных
органах, только один из 20 членов правительства не является казахом.
Также были отмечены и иные формы дискриминации. Оралманы возвращающиеся в Казахстан с заграницы, были дискриминированы на бытовом
уровне, также у них были проблемы с получением жилья, устройством на
работу и доступом к социальным услугам. Несмотря на негативные отзывы
в сторону правительства Казахстана, в целом представители меньшинств
заметили явный рост равенства и отсутствие дискриминации в сфере трудоустройства в частном секторе, в доступе к социальным услугам и отношениях между людьми. На фоне государств Центральной Азии, граничащих
с республикой, межэтническая атмосфера в Казахстане выглядет вполне
25
26
Выступление Президента РК Н. А. Назарбаева на XIV сессии Ассамблеи народа Казахстана, Астана, 23 X 2008, http://www.zakon.kz:8080/site_main_news/124086-vystuplenieprezidenta-rk-n.a..html (30 IX 2013).
http://www.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/2011humanrightsreport/index.htm?dlid=186466#wrapper (30 IX 2013).
157
благоприятно и в целом подлежит положительной оценке27. Следует также отметить, что Казахстан является единственным государством из стран
СНГ, в котором отсутствовали какие-либо конфликты или столкновения на
национальной почве28. Несмотря на успехи в сфере национальной политики, власти республики должны дальше работать над ее развитием и улучшением. Демонстрируемая политика многонационального единства и мира
в Казахстане должна быть подкреплена реальными действиями как со стороны властей, так и Президента республики, на данный момент создан
только международный престиж страны, участвующей во всех международных организациях и проектах по защите прав человека и национальных
меньшинств. В действительности, как правительство РК так и политические структуры должны предоставить и гарантировать на государственном
уровне всем гражданам равные права, а также защиту этих прав.
Summary
Sergey Missetskiy
A model of national policy of Republic of Kazakhstan
In this article the author examines the inter-ethnic situation of the Republic of
Kazakhstan, the status of the Russian language and the rights of national minorities. There has also been raised some historical aspects that have an impact on the
current national state policy. The Author focused on the most important legislation on national policy, national strategy for languages and state strategy. This
analysis applies to two decades of existence of independent Kazakhstan.
Sergey Missetskiy – mgr stosunków międzynarodowych, doktorant w Zakładzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu
Wrocławskiego
27
28
A. Zamarajewa, Kazachstan-Uzbekistan: rywalizacja o przywództwo w Azji Centralnej, Pułtusk
2007, s. 63.
M. Mazur, op.cit., s. 180.
„Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”
wobec polskiego odrodzenia narodowego
w Białoruskiej SSR / Republice Białoruś.
Uwagi
Jesienią bieżącego roku (2013 r.) polska i opozycyjna prasa białoruska podjęła
temat, wydawałoby się nie nowy, jakim stały się represje finansowe wobec działaczy Związku Polaków na Białorusi: prezesa organizacji Mieczysława Jaśkiewicza i przewodniczącej Związku Byłych Żołnierzy AK Weroniki Sebastianowicz,
skazanych za upamiętnienie miejsca ostatniej bitwy poakowskiego podziemia na
kresach północno-wschodnich II RP (1948 r.), w której poległ por. Anatol Radziwonik i jego żołnierze. Niemal równocześnie rozgorzał spór o prawo do upamiętnienia polskich wojskowych z tzw. katyńskiej „listy białoruskiej”, zamordowanych
w latach 1939-1941 w podmińskich Kuropatach.
W sprawie pierwszej sytuację zaognił wywiad prezesa Jaśkiewicza odnośnie do
wyznaczników tożsamości narodowej Polaków na współczesnej Białorusi, gdzie
Jaśkiewicz przypomniał zasadniczą cechę, jaką jest świadome wyznanie katolickie
cechujące miejscowych Polaków. Sytuacja stała się na tyle poważna, że dostrzegła
ją także prasa polska, której dziennikarze przyzwyczajeni do biało-czarnego schematu skonstatowali chyba po raz pierwszy, gdy idzie o mainstream, antypolskie
wystąpienia białoruskich opozycjonistów. Dla badaczy problemu (nielicznych
w Polsce) sytuacja nową nie jest, gdyż od samego początku białoruskiej suwerenności państwowej to właśnie białoruskie kręgi nacjonalistyczne (głównie grupa
Białoruskiego Frontu Ludowego1 Zianona Poźniaka) w polskim odrodzeniu narodowym w BSSR – RB widziały zagrożenie dla tożsamości białoruskiej a nawet
integralności terytorialnej państwa. Aktywne poparcie powyższego białoruscy
narodowcy znaleźli w praktycznie całym (bez podziału na łukszenkowskie i opozycyjne) środowisku białoruskich intelektualistów, zwłaszcza historyków, w tym
pracowników państwowych uczelni na Białorusi. Tezy jakie od 1989 r. do dzisiaj
1
W polskiej literaturze przedmiotu częściej możemy się spotkać z błędnym tłumaczeniem
(Białoruski Front Narodowy) i skrótem BNF.
160
dominują w tych środowiskach, dają się sprowadzić do następujących (głównych),
do których nawiązujemy w dalszej części:
• na Białorusi nie ma i nigdy nie było Polaków, a ci, którzy się za takich podają to „spolonizowani”, „skatolicyzowani Białorusini”;
• Armia Krajowa to bezprawne, bandyckie ugrupowanie zmierzające do
przywrócenia na „Białorusi” polskiej okupacji;
• „Białoruś” w wyniku zmowy polsko-sowieckiej utraciła w 1921 r. (traktat
ryski) połowę terytorium, a w 1945 r. na skutek takiej samej zmowy 19 powiatów obwodu białostockiego i trzy powiaty obwodu brzeskiego. Co, jak
się tutaj podkreśla, czyni z „Białorusi”, zwycięskiego państwa koalicji antyhitlerowskiej jednego z największych poszkodowanych – gdyż – historia
nie zna sytuacji w jakiej państwo zwycięskie traci część swojego terytorium
(tu: polskie woj. podlaskie i część mazowieckiego), większą aniżeli niektóre
państwa europejskie (podaje się przykład Belgii);
• wydarzenia 17 IX 1939 r. to „sprawiedliwe zjednoczenie Białorusinów
i Ziem Białoruskich” w jednym państwie.
Szeroko przedstawiliśmy tę i inną, podobną problematykę z zakresu poglądów białoruskich na relacje z Polską i polskością w odrębnej monografii i szeregu
przyczynkach naukowych2.
2
Z. J. Winnicki, „Narodowa koncepcja historii” jako doktrynalne założenie metodologiczne współczesnej historiografii białoruskiej, [w:] Nadzieje, złudzenia, rzeczywistość. Studia
z historii Polski XX wieku. Księga dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Wyrwie, W. Hładkiewicz, M. Szczerbiński (red.), Gorzów Wielkopolski 2004, s. 469-489. Por. też inne prace
Z. J. Winnickiego związane z poruszaną tutaj tematyką: Z. J. Winnicki, Polacy na Białorusi,
[w:] Polityka narodowościowa państw Europy Środkowo-Wschodniej. Materiały z konferencji
„Mniejszości narodowe i religijne w pokomunistycznej Europie Środkowo-Wschodniej”, cz. II,
J. Z. Pietraś, A. Czarnocki (red.), Lublin 1993, s. 192-203; idem, Szkoły polskie na Białorusi
w latach 1944-1946 – sytuacja na tle ogólnej sieci szkolnictwa – porównania współczesne, [w:]
Studia politologiczne, A. W. Jabłoński, K. A. Paszkiewicz, M. S. Wolański (red.), Wrocław
1995, s. 267-275; idem, Szkice kresowe, Wrocław 1995, ss. 156; idem, Szkice polsko-białoruskie, Wrocław 1998, ss. 158; idem, Struktura narodowościowa i formalno-prawne położenie
mniejszości narodowych w Republice Białoruś, [w:] Z badań nad problematyką narodowościową państw Europy Środkowej i Wschodniej, [Acta Universitatis Wratislaviensis. Politologia 22], J. Albin, J. M. Kupczak (red.), Wrocław 1998, s. 79-97; idem, W Mińsku Litewskim
mieście dawnej Rzeczypospolitej, Wrocław 1999, ss. 156; idem, Uwagi w sprawie pozostałości
żywiołu i kultury polskiej na „dalszych kresach” północno-wschodnich – na Mińszczyźnie, [w:]
Przyszłość kultury Polaków na Kresach. Kongres Kultury Polskiej 2000. Materiały z konferencji
naukowej w Drohiczynie 1-3 V 2000 r., poprzedzającej Kongres Kultury Polskiej 2000, t. I,
J. Maroszek, Białystok-Drohiczyn 2000, s. 26-33; idem, Polska, polskość we współczesnym piśmiennictwie białoruskim, [w:] Z badań nad współczesną problematyką państw Europy Środkowej i Wschodniej, [Acta Universitatis Wratislaviensis 2261], J. Albin, J. M. Kupczak (red.),
Wrocław 2000, s. 273-304; idem, Szkice i obrazki zaniemeńskie, Wrocław 2000, ss. 320; idem,
Metody osłabiania poczucia świadomości narodowej. Uwagi o wpływie i skutkach zastosowania niektórych metod i środków depolonizacyjnych na obszarze Ziem Białoruskich na polską
„Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”…
161
Wracając do sygnalizowanych wydarzeń: sprawa Krzyża dla śp. por. Radziwonika (usunięto na polecenie władz rejonu) stała się powodem wyraźnego ataku
ze strony znanych intelektualistów opozycyjnych na działaczy ZPB do prawa dla
takich upamiętnień a jednocześnie ujawniła nie nowe przecież poglądy na temat
„nieistnienia” Polaków na Białorusi i „terrorystyczno-bandyckiej”, nieuprawnionej działalności AK „na Zachodniej Białorusi”. Tezy te w kilku tekstach wyartykułowano wprost na łamach opozycyjnych czasopism, tj. „Biełaruski Partizan” oraz
w szczególności na internetowej stronie czasopisma „Arche-Paczatak”, najpoważniejszego organu białoruskiej opozycji narodowej. Najnowszą reakcją na sygnalizowaną sytuację stał się kuriozalny tekst w „Arche-Paczatak”, gdzie Aleś Kirkiewicz w artykule Chto maje prawa na kryż reakcje strony polskiej (ZPB i prasy
w Polsce) konfrontuje porównawczo z żądaniami usunięcia pomnika UPA we wsi
Hruszowice w przemyskiem3.
3
świadomość narodową w drugiej połowie XX wieku i współcześnie, „Magazyn Polski” [Grodno] 2002, nr 3-4 (24-25), s. 24-31; idem, Przyczynek do stosunku postradzieckich instytucji
kombatanckich oraz współczesnego białoruskiego piśmiennictwa historycznego do działalności
Armii Krajowej w okresie okupacji niemieckiej, [w:] W kręgu historii i politologii. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Dąbrowskiemu, [Acta Universitatis Wratislaviensis 2366], K. Dziubka, B. Rogowska, C. Lewandowski, J. Tomaszewski (red.), Wrocław
2002, s. 448-465; idem, Współczesna doktryna i historiografia białoruska (po roku 1989) wobec Polski i polskości, Wrocław 2003, ss. 621; idem, Polska mniejszość narodowa w Republice
Białoruś na tle struktury i statusu prawnego mniejszości narodowych na Białorusi, [w:] Europa Wschodnia. Dekada transformacji. Białoruś, B. J. Albin, W. Baluk (red.), Wrocław 2004,
s. 213-245; idem, Szkice kojdanowskie. Kojdanowsko-Polski Rejon Narodowościowy BSSR.
Uwagi o genezie i przesłankach funkcjonowania. Stan badań problematyki, Wrocław 2005,
ss. 128; idem, Polskie odrodzenie narodowe na Wschodzie – perspektywa piętnastolecia. Uwagi
generalne, [w:] Polska mniejszość narodowa w Europie Środkowo-Wschodniej. Nowe problemy
i wyzwania wobec współczesnych przemian w państwach regionu, Z. J. Winnicki (red.), Wrocław 2005, ss. 258; idem, Polsza-Biełaruś: ciwilizacjonnyj razryw i kulturnyje proniknowienije
(zamieczjaninija k diskusii), [w:] Biełaruś-Polszcza: szliach da supracounictwa. Materyjały
miżnarodnaj nawukowaj kanfierencyii – Minsk 11 listapada 2004 hod, [„Zeszyty Naukowe
Fundacji Europejskiej DIALOG” 2005, z. 2, s. 10-34]; idem, Współczesne białoruskie koncepcje genezy Wielkiego Księstwa Litewskiego, [w:] Studia z nauk społecznych i humanistycznych.
Księga pamiątkowa ku czci Profesora Bernarda Janusza Albina w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, M. S. Wolański, W. Baluk (red.), Wrocław 2006, s. 397-423; idem, Historiografia jako
metoda kształtowania współczesnej białoruskiej świadomości narodowej, „Echa Przeszłości”
[Olsztyn] 2006, nr 7, s. 343-275; U. Snapkouski, Wodhuk na artykuł Zdzisława Ju. Winickaha
„Historiografia jako metoda kształtowania współczesnej białoruskiej świadomości narodowej”,
„Echa Przeszłości” [Olsztyn] 2007, nr 8; Z. J. Winnicki, Kilka uwag odnośnie do spraw polskich w Republice Białoruś, „News of Polonia / Wiadomości Polonijne” [Pasadena, California]
2007, vol. 13, nr 3, s. 17, 24; idem, „Polsko-polskie” pogranicze pomiędzy Białorusią a Litwą.
Refleksje, [w:] Polskie pogranicza w procesie przemian, t. 1, [Prace Naukowe Wałbrzyskiej
Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości. Nauki Społeczne 9], Z. Kurcz (red.), Wałbrzych 2008, s. 255-283.
http://www.arche.by/by/page/ideas/16352 (5 X 2013).
162
Z kolei Krzyż w Kuropatach4 dla – jak to określiła grupa doc. Kuzniecowa z Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego – uczczenia „Pamięci Oficerów Wojska Polskiego urodzonych na Zachodniej Białorusi”, usunęli prawdopodobnie białoruscy
nacjonaliści po zdecydowanym sprzeciwie wobec tego znaku ze strony przywódcy BFL Zianona Poźniaka, opublikowanym we wspominanym „Arche-Paczatak”,
w którym Poźniak w ostrych sformułowaniach zaprotestował przeciw upamiętnieniom polskim w uroczysku Kuropaty, uznanym przez niego za wyłącznie białoruskie sanktuarium pamięci, gdzie nie ma miejsca na polskie upamiętnienia.
Przez dwie dekady czynniki oficjalne w Polsce nie dostrzegały problemów z jakimi bezskutecznie borykają się Polacy w sojuszniczej, demokratycznej Republice Litewskiej. W ostatnich latach wreszcie to dostrzeżono. Pozytywnych efektów
brak. Naruszane są tutaj podstawowe normy prawa międzynarodowego, w tym
nie wykonywane zobowiązania wynikające z traktatu z Polską (pisownia nazwisk,
ulic, miejscowości i zwrot mienia znacjonalizowanego w czasach ZSSR).
Spraw Polaków na Białorusi nie dostrzegano niemal w ogóle (za wyjątkiem
organizacji pozarządowych ze „Wspólnotą Polską” na czele), aż do momentu
brutalnej rozprawy władz białoruskich z ZPB w roku 2005. Ponadto sądzono, że
opozycja białoruska, tak usilnie wspomagana przez wszystkie rządy III RP, to naturalny, demokratyczny (sic!) sojusznik spraw polskich w RB. Obecne wydarzenia
i ujawnione wprost reakcje prominentnych opozycjonistów białoruskich wobec
polskości w tym państwie wymagają pilnych korekt w polityce polskiej. Tym bardziej, że Polacy na Białorusi nie mają takich możliwości faktycznych i formalnych
jak ich rodacy na Litwie z powodów oczywistych.
Na Białorusi trwa swoisty polski kompleks. Kompleks ujawniają tak władze,
jak i opozycja. Ostatnio wspierany w tym zakresie przez obie strony konfliktu
na Białorusi Kościół katolicki w tym kraju intensywnie włączył się (w większości
parafii poza Grodzieńszczyzną) w proces depolonizacji, rugując wbrew woli wiernych-Polaków dotychczasowy język polski w liturgii na rzecz białoruskiego (nie
stosowanego w miejscowej Cerkwi prawosławnej). Ale to temat odrębny.
Poniższe uwagi zostały sformułowane na podstawie bezpośrednich obserwacji zagadnienia w pierwszych latach kształtowania się suwerennej państwowości
białoruskiej5, a także badania białoruskiej doktryny historiograficznej w tamtym
okresie oraz poprzez uczestnictwo bezpośrednie w rozwoju struktur Związku Polaków na Białorusi.
4
5
Nie należy mylić tego Krzyża z Krzyżem Straży Mogił Polskich na Wschodzie ustawionym
w Kuropatach w roku 1991 nota bene w obecności przedstawicieli BFL. Krzyż ustawiono w trzecim dniu puczu Janajewa w byłym ZSSR dla upamiętnienia tzw. operacji polskiej
w BSSR, w wyniku której w samym uroczysku wymordowano co najmniej 23 tys. Polaków z likwidowanej autonomii polskiej w tej sowieckiej republice. Por. na ten temat m.in.
Z. J. Winnicki, Szkice kojdanowskie….
Od pięciu lat autor niniejszego tekstu spotyka się z odmową wydania wizy wjazdowej do RB.
163
Tendencja
Istniejąca od 1991 r. poraz pierwszy jako suwerenne, państwo białoruskie – Republika Białoruś (RB) poszukuje wyznaczników tożsamości państwowej oraz
atrybutów utrwalających białoruską świadomość narodową. Realizacja powyższego następuje dwutorowo: poprzez tzw. narodową koncepcję historii Białorusi
(koncepcja w szczególności lansowana przez kręgi zorientowanej niepodległościowo inteligencji białoruskiej)6 oraz poprzez wdrażaną przez aparat państwowy
podległy prezydentowi tzw. ideologię państwową Republiki Białoruś7. Obie reprezentują różne formy (formuły) białorusocentryzmu8. W przeszłości kierunek ów
reprezentowały/wyznaczały:
• białoruski ruch odrodzeniowy przełomu XIX i XX w.;
• koncepcja białorusizacji sowieckiej z lat 1925-36;
• od 1937 r. praktycznie do końca ZSSR sowietyzacja/rusyfikacja na tle
doktryny przebudowy społeczeństwa ZSSR w kategorię ludzi radzieckich
(Białoruś sowiecka odczuła tego szczególne, trwające do chwili obecnej,
skutki);
• okres poszukiwań po 1989 r. – narodowa koncepcja historii i tzw. druga
białorusizacja w tzw. okresie Szuszkiewicza;
• od 1995 r. (początek autorytarnych rządów Aleksandra Łukaszenki) ideologia państwowa RB współistniejąca a częstokroć wzajemnie się uzupełniająca z narodową koncepcją historii Białorusi z tym, że ideologia silnie
nawiązuje do dorobku czasu Sowietów jako okresu zaistnienia sowieckiej
formuły państwowości białoruskiej, w tym w szczególności, do industrializacji oraz wdrożenia powszechnego systemu oświaty wszystkich stopni.
Wszystkie okresy i przedsięwzięcia polityczne (szczególnie pierwszy i przedostatni) zasadniczo kwestionują istnienie Polaków na Białorusi a relacje z Polską
i polskością w przeszłości traktują jako zawsze szkodliwe9.
6
7
8
9
Por. przypis 2.
Z. J. Winnicki, Ustrój polityczno-administracyjny Republiki Białoruś – zarys problematyki, [w:]
Europa Wschodnia…, s. 17-77.
O ideologii państwowej RB por. ibidem.
Szerzej na ten temat por. Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna…, passim.
164
Przedmiot relacji:
Polacy na Białorusi – polska mniejszość narodowa w BSSR-RB
Na ten temat napisano wystarczająco dużo w polskiej literaturze przedmiotu10.
Rzecz dotyczy formalnie (spis powszechny z omawianego okresu) około 420 tys.
autochtonicznych Polaków skoncentrowanych głównie w obwodzie grodzieńskim, zachodnich rejonach obwodu mińskiego, południowo-zachodnich obwodu
witebskiego oraz na zachodzie obwodu brzeskiego11. Realne szacunki były wówczas nie mniej niż dwukrotnie wyższe, zaś szacunki potencjalne sięgały miliona
na tle realnej liczby katolików rzymskich w tym państwie sięgającej około 2 mln.
Społecznymi ośrodkami białoruskich Polaków były niejako od zawsze parafie
rzymsko-katolickie, które po 1988/89 r. odrodziły się jako wyłącznie „polskie”
oraz grupujące najaktywniejszą część polskiej mniejszości Polskie Stowarzyszenie
Kulturalno-Oświatowe im. A. Mickiewicza, szybko przeorganizowane w Związek
Polaków na Białorusi, liczące w szczytowym okresie rozwoju ponad 25 tys. członków rzeczywistych (największa organizacja pozarządowa w BSRR-RB). Polacy
w RB artykułowali swą podmiotowość w głównych sferach :
• nieskrępowanego wykonywania praktyk religijnych w polskim języku
liturgii;
• jawnego – publicznego wykazywania swojej polskości;
• wprowadzania do szkół nauki języka polskiego w rejonach zamieszkałych
przez Polaków;
• autonomii organizacyjnej ZPB;
• wszechstronnych kontaktów z Macierzą, w tym kształceniu dzieci na polskich uczelniach.
Próby polskiego zaistnienia politycznego były ograniczone do nieudanych
startów w wyborach parlamentarnych (rejon grodzieński, wołkowyski i lidzki).
Podobnie, próba utworzenia polskiej partii politycznej: Związku Demokratycznego (doc. Czesław Bieńkowski) nie wyszła poza formułę deklaracji i uległa
samolikwidacji.
Pojęcie „polskie odrodzenie narodowe na Białorusi”. Przyjęło się w literaturze
przedmiotu określenie zjawiska jako „odrodzenie”. W niniejszym szkicu używamy tego pojęcia raczej w znaczeniu „ujawnienie”. Pojęcia tego używamy konsekwentnie od wielu lat, przeciwstawiając właśnie pojęciu „odrodzenie narodowe”.
To ostatnie występujące powszechnie w piśmiennictwie nie oddaje istoty rzeczy.
Zawęża problem sugerując ponadto, że polskości nie było a dopiero w sprzyjają10
11
Por. na ten temat prace: I. Kabzińskiej, T. Gawina, H. Giebień, Z. J. Winnickiego, A. Grędzik-Radzik, A. Engelking, E. Smułkowej, ks. R. Dzwonkowskiego, J. i O. Gorbaniuków.
Najnowszy spis powszechny ujawnił gwałtowny – rzędu 100 tys. ubytek liczby Polaków w RB.
Zagadnienie nie zostało jeszcze zdiagnozowane przez naukę polską.
165
cej sytuacji „się odrodziła”. Otóż była, ale nie mogła się publicznie ujawnić. Gdy
to się stało możliwe nastąpiło odradzanie różnorakich form i aspektów publicznej
polskości.
Definicje podmiotowe
Białoruski ruch niepodległościowy okresu przełomu lat 80. i 90. XX w. to: ruch
emigracyjny oraz krajowy reprezentowany przede wszystkim przez Białoruski
Front Ludowy „Odrodzenie”, utożsamiany w tamtym okresie przez Zenona Poźniaka. Do tych grup można dodać niewielką część wprawdzie systemowo zaangażowanej inteligencji sowieckiej, mającej jednak na względzie narodowe interesy
białoruskie takie jak suwerenność państwowa oraz odrodzenie narodowe zdenacjonalizownych (zsowietyzowanych) Białorusinów.
I. W początkowym okresie emigracja odegrała rolę śladową z powodu nieznajomości miejscowych realiów oraz obaw przed aktywnym działaniem w RB
z trzech powodów:
1) aktywiści emigracyjni rekrutowali się głównie ze środowisk kolaboranckich okresu II wojny światowej i jako tacy mogli mieć do czynienia z ciągle
obowiązującym prawem sowieckim a także powszechnym w ówczesnej
BSSR i obecnie mitem partyzanckim, którego sowieckość przekształcana
jest obecnie w ideologiczną (i narodową) białoruskość;
2) zaskoczeni i nieprzygotowani do „darmowej” niepodległości BSRR-RB
emigranci nie mieli żadnego programu polityczno-społeczno-ekonomicznego poza jednym: absolutną niechęcią do jakichkolwiek objawów uznania
publicznych praw politycznych Polaków na Białorusi. Cała literatura polityczna emigracyjna jest w tym zakresie jednoznacznie przeciwpolska;
3) emigranci nie byli znani i nie mogli liczyć na szersze poparcie zsowietyzowanej większości Białorusinów w dodatku znacznie zdeetnizowanych.
Niemniej – kolportowana już na początku lat 90. literatura oraz reprinty wydawnictw emigracyjnych jednoznacznie kształtowały wspomniany akcent przeciwpolski tak, co do obrazu historii stosunków polsko-białoruskich, jak i aktywnej
roli białoruskich Polaków, których istnienie w ogóle kwestionowano (apaliaczionnyja bielarusy!).
II. Białoruska opozycja polityczna omawianego okresu to:
1) praktycznie jedna szeroka formuła typu forum (charakterystyczna dla
wszystkich ruchów opozycyjnych w postsowieckiej przestrzeni Europy
Środkowej i Wschodniej) – Białoruski Front Ludowy „Odrodzenie” (BFL),
jaki powstał dla wspierania pierestrojki i głastnosti. Ruch ten wystąpił jako
zorganizowana siła polityczna w pierwszych demokratycznych wyborach
w BSSR oraz doprowadził, mimo bycia mniejszością w Radzie Najwyższej
166
BSSR, do ogłoszenia deklaracji suwerenności, zmiany nazwy państwa,
wprowadzenia symboliki nowobiałoruskiej narodowej (barwy i herb), zapoczątkowania kolejnej (po 1922 r.) tzw. białorusizacji przejawiającej się
przede wszystkim w próbach powszechnego wprowadzania do sfery publicznej używania języka białoruskiego. BFL w szybkim tempie uległ podziałowi na formuły polityczne (partyjne), z których wyłoniła się grupa
Szuszkiewicza (przewodniczący Rady Najwyższej) jako Białoruska SocjalDemokratyczna Hromada oraz grupa Poźniaka, partia BFL, jako ugrupowanie narodowo-demokratyczne. Obie formuły BFL znajdowały poparcie
w środowiskach inteligencji białoruskiej. Nie miały jednak wówczas i nadal
nie mają szerokiego oparcia w białoruskim kołchozowym i małomiasteczkowym interiorze.
2) Specyficznie opozycją wobec nadal dominującego na początku przemian
w BSSR-RB aparatu postkomunistycznego uosabianego przez Wiaczesława
Kiebicza stała się grupa dotychczasowego średniego aparatu powiązanego ze strukturami KGB, której przewodził poseł Aleksander Łukaszenko
– przewodniczący Komisji Antykorupcyjnej Rady Najwyższej. Grupa ta
w początkowej fazie organizowania się stawiała na ścisłe związki z Federacją Rosyjską przy jednoczesnym afiszowaniu się swoją postsowieckością. Grupa wyrażająca nastroje populistyczne zyskiwała szersze oparcie
społeczne poza dużymi miastami i w środowiskach ludzi związanych z instytucjami państwowymi. Grupa ta stała się podstawą systemu władzy po
objęciu urzędu Prezydenta RB przez A. Łukaszenkę. Nie wygenerowała
organizacji partyjnej typu putinowskich Naszych. Stała się wzmocniona
poprzez ogólnopaństwowy łukszenkowski Wiertikal’, oparty ideowo o łukszenkowską ideologię państwową, podstawą administracyjną obecnego systemu władzy w RB jako swoista acz nieformalna zawodowa partia – grupa
władzy. W początkowym okresie grupa Łukaszenki jako jedyna nie deprecjonowała miejscowej polskości a Łukaszenko zabiegał o poparcie ZPB
odwiedzając Grodno. Z tego okresu znana jest jego wypowiedź o tym, że
„Poliaki w Grodno eto naszi sowietskije liudi!”.
III. Do wyżej wymienionych zorganizowanych/faktycznych ośrodków politycznych, jakie ujawniały stosunek do „kwestii polskiej” dołączył tak tu nazwany
powszechny front odrodzeniowy reprezentowany przez narodowo zorientowanych historyków, krajoznawców, politologów oraz dziennikarzy, którym przyświecał główny cel: wspominana II białorusizacja, czyli powszechne odrodzenie
(narodzenie?) białoruskiej świadomości narodowej i powszechne stosowanie
w sferze publicznej języka białoruskiego.
Historycy i krajoznawcy wygenerowali dominującą do dzisiaj tzw. narodową
koncepcję historii Białorusi, politolodzy i dziennikarze formułowali tezy o jedności etno-narodowej mieszkańców współczesnej (i historycznej) Białorusi, w któ-
167
rej ideowo rzecz ujmując nie było miejsca na wpływy/dorobek kulturowo-polski
tych ziem. A za tym także zakwestionowana została polskość tej ludności, która
ją deklarowała.
Meritum a zatem i perspektywa miały wyglądać tak jak to wyartykułował Zachar Szybieka:
Wybór modelu narodu: (…) Biorąc pod uwagę obecną [2002 r. – ZJW] sytuację
Białorusi nie należy dążyć do kulturowego modelu (etniczno-językowego, substancjalnego), ale do modelu funkcjonalnego (państwowo-politycznego). Wszystko co znajduje się na Białorusi, jest białoruskie. Wszyscy obywatele Białorusi są
Białorusinami12.
Powyższe pojęcie zaczyna być stosowane także przez związanych z białoruską
opozycją antysystemowych działaczy polskich ZPB, czego dowodem może być
oświadczenie byłej prezeski ZPB Anżeliki Borys. W toku dyskusji o współczesnych problemach białoruskiej identyfikacji narodowej stwierdziła, że taka identyfikacja występuje
(…) ale Białorusini winni ją sobie uświadomić. Mówiąc Białorusini mam na uwadze także Polaków mieszkających na Białorusi, którzy jako grupa autochtoniczna
powinni także uczestniczyć w formowaniu tej [białoruskiej] identyfikacji13.
Ad I. Rzadko nawiedzający RB w jej początkowym okresie emigranci mieli do odrodzenia polskiego stosunek zdecydowanie negatywny. Zilustrujemy to
następującym spostrzeżeniem: W roku 1992 (w sierpniu) autor niniejszej analizy
obserwował dyskusję telewizyjną w mińskiej TV z udziałem dwojga emigrantów białoruskich z USA. Na tle poszukiwań ideowych – był to okres gwałtownej
i niemal nachalnej białorutenizacji w dopiero co ogłoszonej Republice Białoruś
– redaktor prowadzący (Uładzimir Maleszko) pytał swych gości o kwestie wyznaniowe: czy sądzą, że dla Białorusinów ich państwowym (narodowym) wyznaniem
winno być prawosławie kojarzone z Moskwą czy unia, jako dawne i tradycyjne
wyznanie większości ludu w białoruskiej części Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ton dyskusji i jej treść wykazywały zupełne niezrozumienie przez redaktora
kwestii wyznaniowych w sensie transcendentnym. Tak jakby ustalenie wierowyznańnia było jakąś techniczno-obyczajową transformacją niezbędną w nowych
warunkach społeczno-ekonomicznych. Emigranci zareagowali jednoznacznie
12
13
Omawia to w wydanej przez Instytut Europy Środkowo-Wschodniej (ówczesny dyrektor prof.
J. Kłoczowski) monografii: Historia Białorusi 1795-2000, Lublin 2002, ss. 571. Odnotujmy, że
za tę monografię Z. Szybieka w 2002 r. uzyskał nagrodę „Przeglądu Wschodniego”.
Biełaruś: ni Europa, ni Rasieja. Mierkawańni biełaruskich elit, W. Bułhakow (red.), Warszawa
2006, s. 127.
168
negatywnie wobec unii. Stwierdzili, natychmiast, nawiązując w tym kontekście
do „kwestii polskiej”: „popatrzcie na Grodzieńszczyznę, tam byli unici a dzisiaj
w kościołach stawiają polskie sztandary”. Trudno o bardziej wyrazisty pogląd
i ocenę, w tym powiązanie obaw w sprawach narodowych z tak odległą wydawałoby się kwestią, jak skasowany w roku 1839, a na Mińszczyźnie zaraz po II rozbiorze Polski, obrządek unicki – greko-katolicki14. Zagadnienie unityzmu nie tylko na Białorusi to problem budzący niezwykłe emocje. Nie tylko w odniesieniu
do samej kwestii „wyboru religii narodowej”15.
Reasumując, emigranci nie odegrali bezpośredniej roli w kształtowaniu postaw wobec polskiego odrodzenia narodowego na Białorusi po 1989 r. Mieli natomiast na to wpływ dzięki wydawniczej aktywności środowisk zbliżonych do
BFL (partii), wprowadzających na tutejszy rynek pozycje książkowe o roli jakich
wspominaliśmy wyżej.
Ad II. Środowiska BFL reagowały na polskie odrodzenie z niepokojem.
Niepokój ten wynikał z co najmniej dwu powodów: Pierwszym był lęk przed
niejako naturalnym ciążeniem katolicko-polskiego zachodu Białorusi ku Polsce. A zatem „polonizacją” Grodzieńszczyzny i być może dążeniem także świeżo suwerennej Polski do rewindykacji terytorialnej jako przekreślenia skutków
paktu Ribbentrop – Mołotow oraz ugody jałtańskiej. Piszący te słowa spotykał
takie opinie wyrażane często wprost. Powodem drugim, wydawało się realnym,
była związana z powyższym obawa przed połączeniem się Grodzieńszczyzny
z proklamowanym na Litwie Polskim Krajem Autonomicznym16 w jakąś formułę
polskiej autonomii narodowo-terytorialnej, obejmującej tzw. pas polski wzdłuż
granicy białorusko-litewskiej17. Jak twierdzi J. Darski, kwestie te były przedmiotem dwukrotnych rozmów przewodniczących Rad Najwyższych LSSR – Litwy
i BSSR-RB V. Landsbergisa oraz S. Szuszkiewicza. Rozmówcy mieli uzgadniać
między sobą przedsięwzięcia przeciwstawiające się emancypacyjnym dążeniom
Polaków w obu republikach18. Na tym tle należy rozpatrywać twierdzenia o nieistnieniu etnicznych Polaków na Białorusi oraz działania zmierzające do białorutenizacji Kościoła na Białorusi, czego wyrazem był słynny list Z. Poźniaka do
14
15
16
17
18
Inne spostrzeżenie z zacytowanej rozmowy jest takie, że prowadzona była w języku białoruskim, przy czym mający określone trudności lingwistyczne redaktor mówił z akcentem rosyjskim, emigranci z… polskim. Wskazywałoby to na ich pochodzenie z zachodu „Zachodniej
Białorusi” czyli z Białostocczyzny, gdzie Białorusini (wierzący) są wyłącznie prawosławni.
Por. na ten temat: T. Szyszlak, Lwowskie sacrum, kijowskie profanum. Grekokatolicyzm w ukraińskiej przestrzeni publicznej od pierestrojki do pomarańczowej rewolucji, Warszawa 2012,
ss. 346.
Por. na ten temat: P. Masłowski, Próba utworzenia polskiej autonomii narodowo-terytorialnej
na Wileńszczyźnie litewskiej 1989-1991, [w:] Kraje Europy Środkowej i Wschodniej na drodze
przemian, B. J. Albin, J. M. Kupczak (red.), Wrocław 2004, s. 210-255.
Z. J. Winnicki, „Polsko-polskie” pogranicze…
http://kresy24.pl/showArticles/article_id/50/ (5 X 2013).
169
Watykanu, w którym prosił/domagał się arbitralnego wprowadzenia białoruskiej
liturgii we wszystkich kościołach katolickich w tym państwie. Podobnie rzecz się
miała z negacją polskości twórców kultury i w ogóle wybitnych postaci w dziejach Kraju (Rzeczypospolitej/Wielkiego Księstwa Litewskiego) zaliczanych bezdyskusyjnie do etnosu białoruskiego19. Za ilustrację niech posłuży korespondencja jaką prowadził w tych kwestiach ówczesny wiceprezes PSKO/ZPB Tadeusz
Malewicz:
a) Z memoriału PSKO do Sekretarza CK KPB Sokołowa z odpisem do biskupa mińskiego T. Kondrusiewicza w związku ze szkalującym organizację
art. A. Sidarewicza w tygodniku „Litaratura i Mastactwa” (LiM 1990 r.):
W odniesieniu do artykułu Czy będziemy narodem, podkreślamy, że już w roku
ubiegłym w „Grodzieńskiej Prawdzie” A. Stupień decydował, kim jesteśmy i jakiej
narodowości. (…) Konferencja Języka Białoruskiego, na którą nas nie zaproszono, ale przybyliśmy, sprowadziła się nie do obrony tego języka, lecz rozważań jak
zapobiegać polskiemu odrodzeniu narodowemu. Na nasze zastrzeżenia dyr. Instytutu AN BSRR Ostrowski twierdził szyderczo: „aż do Warszawy nie ma Polaków”.
Konferencja przyjęła wnioski o konieczności wprowadzenia języka białoruskiego do Kościoła, który jej zdaniem „polonizuje Białorusinów”, nikt jednak z dyskutantów nie wykazał, skąd wziąć ową hybrydę „katolików-Białorusinów” (…)
w sierpniu 1990 r. republikańska konferencja Towarzystwa Języka Białoruskiego,
przekształciła się w „antypolski szabas”, dopuszczono się łgarstw w stosunku do
PSKO, Kościoła i Polski. Jest to tym bardziej przykre, że szefem Towarzystwa jest
Nil Gilewicz, przewodniczący Komisji Rady Najwyższej ds. Oświaty i Kultury.
(…) z efektów konferencji wynika, że teraz po półwieczu rusyfikacji, z marszu
chcą nas zagnać do białorusinizacji. (…) zapędy dla białorusinizacji liturgii odbywają się bez jakiegokolwiek pytania, kim są ludzie wierzący i w jakim języku
chcą nabożeństw (…), jakie cele przyświecają tym „patriotom” – ani wierzącym,
ani katolikom? Pan Sidorewicz w swych artykułach nazywa nas „piłsudczykami”,
w piśmie „Swaboda” żąda „zlikwidowania na zawsze problemów kresów”… w odróżnieniu od oficjalnej rehabilitacji narodów ZSRR: Niemców, Koreańczyków,
Greków, dla których dyskutuje się o autonomii, a o Polakach nie ma ani słowa
(…) wielu z nas, zaliczonych w swoim czasie do kategorii „narodu-wroga”, ma
w legitymacjach wojskowych dyskryminujemy wpis: „Białopolak”. (…) Wyzwisko
„piłsudczycy” przyjmujemy jednakże jako pochwałę dla człowieka, który uratował
Europę w bitwie warszawskiej od widma światowej rewolucji (…) płomiennego
Feliksa może sobie pan Sidarewicz używać ile tylko chce, zasłużyli sobie na to obaj,
co do Piłsudskiego zaś to niechaj weźmie pod uwagę, że dzięki niemu „Zachodnia
Białoruś” uniknęła terroru lat 30-tych (…).
19
Por. na ten temat: Białoruskie remanenty etnograficzno-historyczne. Postacie historyczne z terenu ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego wprowadzanie do etosu i kultury białoruskiej, [w:]
Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna…, s. 357-412.
170
Jako odpowiedzialni przed przyszłymi pokoleniami Polaków oświadczamy:
• posługując się w naszym życiu ludzkimi zasadami równości, wzajemnego
poszanowania i dobrego sąsiedztwa z bratnim, słowiańskim narodem białoruskim, nie dopuścimy do dalszego fałszowania historii dnia dzisiejszego, nie damy się białoruskim szowinistom, zwłaszcza w epoce pieriestrojki
oraz polskiego odrodzenia narodowego i religijnego,
• protestujemy przeciw zamiarom wprowadzenia do kościołów tego, czego
nam nie zabrał ani Murawjow, ani Stalin i Breżniew,
• nie chcieliśmy nigdy żyć w granicach Rosji ani imperium radzieckiego, jesteśmy jednak lojalnymi obywatelami Białorusi, którzy wnoszą swój wkład
w rozwój i bogactwo państwa, to daje nam prawo domagania się przynależnych konstytucją praw obywatelskich. Prawa takie wynikają także z ratyfikowanej przez BSRR Konferencji Wiedeńskiej KBWE, z tego wychodząc
domagamy się: oceny zastosowania uregulowań tych aktów w odniesieniu
do Polaków na Białorusi, ukrócenia propagandy szowinistów przeciwko
polskiemu odrodzeniu narodowemu i religijnemu, ustawowego rehabilitowania Polaków jako narodu i zdjęcia odium „narodu-wroga”, postanowienia Rady Najwyższej o likwidacji przymusowego zapisu Polaków jako
Białorusinów, wydelegowania do Grodna delegata Komisji ds. Polityki Narodowościowej BSRR M. A. Clemniowa oraz N. Gilewicza, umożliwienia
przedstawicielom ZPB przedstawienia problemów ludności polskiej na forum Rady Najwyższej i jej Komisji (…).
T. Malewicz
b) Z odezwy – rezolucji I Zjazdu (16 VI 1990 r.):
(…) Zjazd domaga się i postanawia: utworzyć organizację pn. Związek Polaków
na Białorusi, do ZPB jako struktury obwodowej wchodzą dotychczasowe Polskie
Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowe. (…) Zjazd zapewnia władze o swojej lojalności państwowej podkreślając, że Polacy na Białorusi żyją obok swych sąsiadów
i pracują na rzecz suwerenności i rozwoju kulturalnego Białorusi. (…) Zjazd zwraca się do Białorusinów oraz innych narodów żyjących na Białorusi o wzajemne
poszanowanie, głęboką tolerancję i wzajemną pomoc oraz rzetelną pracę na rzecz
demokratycznej przebudowy Kraju (…).
c) Z wywiadu T. Malewicza dla „Prawdy Grodzieńskiej”:
(…) car i władza radziecka nienawidzili Polaków, także za fakt krzywd, jakie Polakom wyrządzili (…) obecna sytuacja jest na tyle zagmatwana, że wskutek nieuznawania polskiej narodowości są rodziny, w których połowa dzieci ma wpis w paszportach o narodowości białoruskiej, a druga połowa o polskiej (…).
171
d) Notatka w sprawie kościoła w Wierejkach k. Wołkowyska (październik
1990 r.):
(…) znany z antypolskich wystąpień red. Sidarewicz w artykule zatytułowanym
„Strajk w Wierejkach albo… jeszcze Polska nie zginęła” pisze m.in.: prowadzi się
tutaj metodyczne spolszczanie wiernych i orientowanie ich na Polskę (…) konfliktowa świątynia była przekazana w 1940 r. prawosławnym (…) miejscowi katolicy
to nie Polacy, lecz skatolicyzowani Białorusini (…) tłum ten zorganizował strajk
pod hasłem żądania oddania kościoła katolikom (…) zgromadzony lud pięć razy
odśpiewał „Jeszcze Polska nie zginęła”, a do przedstawicieli władzy krzyczano: „tu
była i będzie Polska, nasza granica za Stołpcami, wynoście się za Smoleńsk”, tak
reaguje ludność, którą naprawdę stanowią jedynie tak zwani „kościelni Polacy”
(…).
e) T. Malewicz do Pełnomocnika Rady ds. Kultów Religijnych przy Radzie
Ministrów BSSR:
(…) kto dał prawo p. Sidarewiczowi do decydowania o narodowości zainteresowanych (…) kościół w Wierejkach został bezprawnie skonfiskowany przez władze carskie (…) wszelkie podstawy prawne oraz użytkowanie go przez katolików
w okresie przedwojennym nakazują jak najszybsze zwrócenie wiernym (…).
f) Odpowiedź ww. Pełnomocnika do ZPB (4 XII 1990 r.):
(…) Kościół w Wierejkach zostanie przekazany wiernym po 1 VII 1993 r.
g) Z odezwy ZBP do odbywającego się w Mińsku „Światowego Zgromadzenia Białorusinów – Baćkauszczyzna” (16 X 1990 r.):
(…) pozdrawiamy Zgromadzenie, życzymy dalszego rozwoju języków narodowych (…) deklarujemy współpracę w pracy nad odrodzeniem narodowym mieszkańców Białorusi.
(prezes ZPB T. Gawin)
h) List T. Malewicza do N. Gilewicza – przewodniczącego Komisji Oświaty,
Kultury i Ochrony Zabytków przy Radzie Najwyższej (wrzesień 1990 r.):
(…) Pańskie wystąpienie kwestionujące polski dorobek kulturalny i prawa do naszego narodowego odrodzenia traktujemy jako antypolskie (…), sprzeczne z międzynarodowymi unormowaniami dotyczącymi praw człowieka i obywatela oraz
mniejszości narodowych (…).
172
i) Odpowiedź N. Gilewicza:
(…) Nie prezentuję antypolskich tendencji. (…) wie pan, ile polskich klas otworzono ostatnio na Grodzieńszczyźnie? (…) a czemu na Białostocczyźnie, etnograficznie białoruskim terenie, nie otwiera się szkół białoruskich (…). Nie trzeba
nas Białorusinów oszukiwać. Rwali dotąd naszą ziemię na kawałki, lecz trzeciego
rozbioru Białorusi nie będzie. Nie dopuścimy (…).
j) Cd. korespondencji Malewicz – Gilewicz (8 X 1990 r.):
(…) Pan oraz inni działacze „Towarzystwa Języka Białoruskiego”, w nieprzychylnym nam artykule, w 4-tym numerze czasopisma „Nasza Słowa” obwiniacie nasz
Związek oraz Kościół o polonizowanie i katolicyzowanie ludności białoruskiej,
a Państwo Polskie o zamiary rewizji granic. […] nasze odrodzenie porównujecie
do zagrożenia równego konfliktowi w Nagorno-Karabachii. […] Odrzucamy te
oskarżenia, a w przypadku dalszego powtarzania się owych oskarżeń złożymy oficjalną skargę do władz polskich oraz stosownych organizacji międzynarodowych
(…).
k) Odpowiedź Gilewicza (13 XI 1990 r.):
(…) pańskie pogróżki oraz szantaż uniemożliwiają dalszą korespondencję z panem, a tym bardziej przystąpienie do rozmów, jakich się pan spodziewał (…).
l) Komisja Oświaty, Kultury i Ochrony Zabytków Rady Najwyższej, pismo
w odpowiedzi na wystąpienie ZPB w sprawie niszczejących zabytków
(20 VIII 1990 r.):
(…) Podzielamy Waszą troskę o takie zabytki – pomniki sztuki białoruskiej, jak
kościół w Nowogródku i Brzostownicy. Dziwi nas jednakże, że zalicza je pan do
zabytków kultury polskiej. Jeśli uważa pan, że każdy kościół na Białorusi to pomnik polskiej kultury, to trudno z panem rozmawiać. (…) Zaznaczamy, że od 1 IX
90 r. wchodzi w życie ustawa o języku BSRR. W związku z tym dziwi nas stosunek
do języka białoruskiego, o czym świadczy wykonanie pieczątki PSKO tylko po
polsku i rosyjsku przy pełnej ignorancji państwowego języka BSRR.
(A. Trusau, J. Sitahan)
m) Odpowiedź na ww. T. Malewicza (29 VIII 1990 r.):
(…) pisałem do Komisji o konkretnych pomnikach kultury polskiej, jak kościół
Św. Michała w Nowogródku, brygidzki w Grodnie i karmelitański w Brzostownicy (…) poza pouczeniami, nie otrzymałem odpowiedzi na żadną z poruszonych
przeze mnie kwestii (…).
173
n) Odpowiedź na ww. – Aleh Trusau, Komisja Oświaty:
(…) Przekazuję do pańskiej wiadomości, że wszystkie kościoły, cerkwie, zamki
i pałace zbudowane na etnicznie białoruskiej ziemi, za pieniądze pobrane od białoruskich chłopów, wykonane rękami naszych majstrów są pomnikami kultury
białoruskiej. Dotyczy to bezpośrednio takich pomników kultury białoruskiej, jak
kościół brygidzki, Św. Mykoły w Nowogródku i karmelicki w Brzostowicy, tym
bardziej, że mieszczaństwo polskie i tamtejsi polscy mieszkańcy do końca XVIII w.
nigdy nie byli autochtonami a historia nie zna masowych przesiedleń Polaków
na tereny Wielkiego Księstwa Ruskiego, Litewskiego i Żemojtskiego. Inną sprawą
jest czy nabożeństwa były wówczas odprawiane po polsku, czy po łacinie (…). Po
Powstaniu 1863 r. i ostatecznym zduszeniu kultury białoruskiej wszystkie pomniki
kultury białoruskiej – prawosławne nazwano ruskimi, a katolickie polskimi (…).
W związku z tym oświadczam to panu jeszcze raz i wzywam do bardziej taktownego odnoszenia się do kultury, języka i historii Białorusi, tego państwa, na terytorium którego pan mieszka (…).
Środowiska nazwane tutaj ówczesną „specyficzną opozycją” (łukszankowską)
w latach 90. nie miały kompleksu antynarodowego, w tym antypolskiego. Kandydujący po raz pierwszy na urząd prezydenta RB Łukaszenko, szukający poparcia
w różnych środowiskach, w tym ZPB po powrocie z Grodna stwierdził: poliaki
w Grodno eto naszi, sowietskije ludzi!. Później wielokrotnie odnosząc się do „kwestii polskiej” w RB nigdy nie twierdził, że są to spolonizowani Białorusini. Mówił
za to „to moi Polacy” podając m.in. liczbę 1,5 mln. Dzisiejsze perturbacje i prześladowania ZPB to, naszym zdaniem, kwestia autorytaryzmu czyli niedopuszczania jakichkolwiek niezależnych instytucji a nie etniczna polonofobia reżimu20.
Ad. III. O znaczeniu i skutkach świadomościowych tzw. narodowej koncepcji
historii Białorusi dla traktowania polskiego odrodzenia narodowego w BSSR-RB
pisałem wielokrotnie. Podkreślałem tendencyjny i w wymowie przeciwpolski skutek tej metody – recte będący w korelacji z polskim odrodzeniem tamtego okresu.
Podstawę dla tej metody wypracowano w latach 90. XX w., a więc w momencie
uzyskania suwerenności BSSR-RB i polskiego odrodzenia narodowego w tym
państwie zarazem. Nie rozwodząc się zatem przedstawię tylko tezy tej metody
20
Prowadzi to do kuriozalnej sytuacji w znanym z ostatnich wydarzeń Iwieńcu, gdzie na przełomie 2009/10 r. doszło do brutalnego przejęcia Domu Polskiego ZPB przez władze (przekazano ZPB – prorządowemu) – urzędnicy pionu ideologicznego Zarządu Miasta w celu wykazania się poparciem polskich mieszkańców Iwieńca, w tym nakłanianiem ich do uczestnictwa
w pracach prorządowego Oddziału ZPB, w lutym 2011 r. na podstawie brzmienia nazwisk
w miejscowej książce telefonicznej przekonywali rozmówców, że jako tutejsi Polacy powinni
wziąć udział w imprezie organizowanej „dla Polaków przez miejscowy Dom Kultury”. Oddaje
to specyficzne podejście Łukaszenki do tutejszych Polaków: „eto moi Poliaki !”. Por. wcześniejsze: „Poliaki w Grodno eto naszi sowietskije liudi!”.
174
jakie zawarłem w wymienianej monografii21 poprzez przytoczenie tytułów rozdziałów. (Treści [podtytuły] zaznaczone kursywą są cytatami reprezentatywnych
poglądów białoruskich w odniesieniu do tematyki podjętej w poszczególnych
rozdziałach przywoływanej rozprawy):
1. Polska mniejszość narodowa na terytorium Białorusi.
Kościelni Polacy – czyli spolonizowani Białorusini
2. Ocena unii polsko-litewskich i ustroju I-szej Rzeczypospolitej.
Rzeczpospolita, która nie była Polską lecz polonizowała Wielkie Księstwo Litewskie, które było „Białorusią”
3. Problematyka wyznaniowa.
O polonizowaniu przez katolicyzm Białorusinów, którzy wyznawali prawosławną wiarę słowiańską
4. Postulaty terytorialne w stosunkach z państwowością polską oraz zasięgiem wzajemnych wpływów kulturowo-etnicznych i politycznych.
Bezprecedensowa w XX wieku, grabież terytorium państwowego (Białorusi)
5. Stosunek do polskich Powstań Narodowych.
Na „Białorusi” – między I-szą a II-gą Rzecząpospolitą
6. Postacie historyczne z terenu ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego – wprowadzenie do etnosu i kultury białoruskiej.
Białoruskie remanenty etnograficzno-historyczne
7. Ocena polityczno-ustrojowa II-giej Rzeczypospolitej.
Polskie państwo ucisku i bezprawia
8. Stosunek do sowieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939 r. i jej skutków.
Sprawiedliwe spełnienie odwiecznych marzeń narodu białoruskiego
9. Stosunek do polskiej działalności militarno-politycznej na obszarach okupowanych województw północno-wschodnich II RP w okresie II wojny
światowej.
Bezprawna, terrorystyczno-bandycka działalność militarna Polaków w czasowo okupowanych obwodach Zachodniej Białorusi
Zaś przywoływany wyżej Zachar Szybieka w swojej „Historii Białorusi”: formułuje zbliżone tezy wprost:
• „w marcu 1920 r. Polacy wznowili ofensywę (…) Piłsudski ratował rząd
Lenina po to aby później podzielić się z nim ziemiami białoruskimi i ukraińskimi” (s. 237);
• „Reżym okupacyjny – żywność mogli otrzymać tylko ci, którzy zapisali
się do polskich spółdzielni (…) jest oczywiste, że wygłodniali Białorusini
katolicy powiększali na tych ziemiach liczbę polskiej ludności” (s. 238);
21
Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna…
175
• „Polska strategia: Już w pierwszym roku polskiej okupacji przygotowywano warunki dla stopniowego włączania ziem białoruskich do państwa
polskiego (…) zachodnie ziemie białoruskie polonizowano a wschodnie
rabowano” (s. 239);
• „Zachodnia Białoruś pod władzą Polski: 1921-1939 – władze polskie, podobnie jak carat uważały wszystkich katolików za Polaków (…) nie jest wykluczone, że w wyniszczeniu przywódców ruchu białoruskiego polskie i radzieckie
służby działały wspólnie (…) Piłsudski wysyłał ich do ZSRR wymieniając za
polskich więźniów (…) tam zaś rozprawiło się z nimi NKWD” (s. 291);
• „Piłsudski przejmuje sztafetę od stalinowców: sanacyjny reżim Piłsudskiego (…) powrócił do polityki asymilacji Białorusinów (…) KPZB zaczęła
przygotowywać powstanie (…) wysyłano kilka karnych ekspedycji przeciwko chłopom” (s. 294);
• „Jak Białorusini witali wyzwolicieli: ludność białoruska cieszyła się oczywiście, że polscy gnębiciele pouciekali (…) do indoktrynacji używano ocalałych pod okupacją polską komunistów” (s. 326);
• „Niespodzianka z Wilnem: Stalin odstąpił Litwie Wilno aby następnie zawładnąć całą Litwą a dla zmniejszenia niezadowolenia jej obywateli odkroił od BSSR dwa tys. sześćset kilometrów kwadratowych” (s. 334);
• „Powody do radości i smutku [z zajęcia Kresów przez Sowiety – ZJW]:
(…) zjednoczenie ziem białoruskich odpowiadało interesom narodowym
Białorusinów (…) powierzchnia BSRR zwiększyła się niemal dwukrotnie
(…) po stronie radzieckiej znalazły się ziemie zamieszkałe przez Polaków
(powiat łomżyński) (…) odwieczna polsko-rosyjska rywalizacja o kontrolę nad ziemiami białoruskimi została zakończona w 1939 r. zwycięstwem
Moskwy. Ta zaś zyskała dodatkową przestrzeń strategiczną pozwalającą
skuteczniej przeciwstawić się Berlinowi” (s. 336);
• „Ilu mieliśmy wrogów: wojna, która ogarnęła ziemie białoruskie ujawniła
wiele zgubnych dążeń: nazistów do kolonizacji i ludobójstwa, bolszewików
do odbudowania stalinowskiej dyktatury, polskich nacjonalistów do przywrócenia swojego panowania (…) Wszyscy oni mordowali mieszkańców
Białorusi” (s. 342);
• „Polski ruch oporu: w 1943 r. w cywilnej administracji Generalnego Komisariatu Białoruś liczba Białorusinów wzrosła do 80 procent a w policji
do 60-ciu (…) Podziemie akowskie odpowiedziało na to terrorem antybiałoruskim (…) w lidzkim okręgu z rąk akowców zginęło tysiąc dwustu
Białorusinów” (s. 352);
• „Armia Krajowa na Białorusi: na wiosnę 1944 r. Curt von Gottberg wydał
rozkaz nie przeszkadzania w mobilizacji do Armii Krajowej. Im bardziej
masowy stawał się napływ do AK, tym bardziej ruch ten nabierał białoruskiego charakteru. Na Nowogródczyźnie Białorusini stanowili do 40 procent
176
•
•
•
•
żołnierzy (…) Na terenie działalności AK Niemcy zatrzymali kontrolę tylko
w miastach (…) pobierali mniejsze podatki i nie wysyłali ludzi na roboty do Niemiec (…) polscy partyzanci rabowali ludność cywilną w strefach
dominacji partyzantki radzieckiej (…) część dowódców AK nie zaprzestała
walki z Niemcami (…) wojna pomiędzy akowcami a partyzantką radziecką
zaczęła nabierać charakteru wojny domowej Białorusinów (…)” (s. 359);
„Utrata Białostocczyzny: (…) tylko dzięki staraniom pierwszego sekretarza
KC KP(b)B P. Ponomarienko udało się obronić wschodnie granice republiki. Nie udało się natomiast obronić zachodnich (…) kierownictwo Polski
wyprosiło u Stalina obłaść [sic! – ZJW] białostocką a dokładniej 17 rejonów i trzy obłaści brzeskiej. W zamian za to BSRR otrzymała od strony
polskiej piętnaście wiosek. Naród białoruski i jego naturalne bogactwa
dzielono po raz drugi pomiędzy Rosję i Polskę. Stalin chciał zrobić z Polaków wiernych sojuszników, a z Białorusinów tworzył w Polsce na wszelki
wypadek piątą kolumnę” (s. 367);
„Wymiana ludności z Polską – (…) zdołało wyjechać dwieście trzydzieści
dwa tysiące dwustu ludzi, wśród których większość stanowili Białorusini”
(s. 368);
„Wybór modelu narodu: (…) Biorąc pod uwagę obecną [2002 r. – ZJW]
sytuację Białorusi nie należy dążyć do kulturowego modelu (etnicznojęzykowego, substancjalnego), ale do modelu funkcjonalnego (państwowo-politycznego). Wszystko co znajduje się na Białorusi, jest białoruskie.
Wszyscy obywatele Białorusi są Białorusinami” (s. 505);
„Wolnościowe ideały Białorusinów: społeczność międzynarodowa i sami
Białorusini bardzo mało wiedzą o ideałach wolności, które powstawały na
ziemiach Białorusi (…) w czasie niepełnych stu lat rosyjskiego panowania
Białorusini zrywali się cztery razy do beznadziejnej walki z caratem: 1794
[powstanie kościuszkowskie], 1812 [epopeja napoleońska], 1831 [powstanie listopadowe], 1864 [powstanie styczniowe]” (s. 507).
To tylko jedna książka i jeden autor. Przytaczamy dlatego, że zostało to napisane po polsku i za polskie pieniądze oraz przez Polaków nagrodzone. Przegląd
całości współczesnej, niekomunistycznej literatury historycznej i politologicznej
daje obraz z polskiego punktu widzenia, porażający. Co więcej, w imię politycznej
koncepcji lansowanego ostatnio „Wschodniego Partnerstwa” i w ogóle tzw. poprawności politycznej skorelowanej w tym przypadku z jednostronnie akceptowaną giedroyciowską doktryną U – L – B, w Polsce z tezami powyższymi praktycznie nikt nie polemizuje a uznawanych a priori za „demokratów” opozycyjnych
autorów białoruskich traktuje się jak uprzywilejowanych sojuszników. Z identyczną sytuacją spotkaliśmy się ponad dekadę temu, gdy sprawujące rząd dusz elity postsolidarnościowe (z kręgów Komitetu Obywatelskiego) wbrew naturalnym
177
(by nie używać pojęcia patriotycznym, narodowym) interesom polskim popierały
antypolski Sajudis, czego do dzisiaj efektem jest hamowana reprywatyzacja w polskich rejonach Wileńszczyzny, odmowa pisowni nazwisk i miejscowości w języku
polskim, dyskryminowanie polskojęzycznego szkolnictwa22.
Na zakończenie tej części uwag stwierdzić należy, że tez powyższych i podobnych nikt nie odwołał. Weszły do doktrynalnego kanonu historiografii białoruskiej kształtujących świadomość uczniów, studentów i w ogóle czytelników. Bywa
wprawdzie, że niektórzy z głosicieli publicznie się mitygują, niemniej przedstawiany obraz-metoda trwają i utrwalają białoruską świadomość kształtując m.in.
stosunek do miejscowej, współczesnej polskości.
W listopadzie 2003 r. redakcja znanego czasopisma inteligencji białoruskiej
„ARCHE-PACZATAK” przeprowadziła dyskusję „okrągłego stołu w sprawach
problemów historiografii białoruskiej”23. W dyskusji uczestniczyli (także przywoływani powyżej) znani historycy i dziennikarze białoruscy z kręgów „niezależnych”: Hienadź Sahanowicz, Zachar Szybieka, Juraś Lichtarowicz, Wacłau Areszka, Aleś Smalianczuk, Pawał Cieraszkowicz, Waliancin Hołubieu [Gołubiew24
– ZJW], Wiaczasłau Nasiewicz, Uładzimir Arłou [Orłow – ZJW], Ihar Lialkou,
Andrej Dyńko i Walier Bułhakau [Bułhakow – ZJW]. Tezy dyskusji sprowadziły się do stwierdzeń, których wybór przytaczamy ilustracyjnie (uważamy, że potwierdzają główne tezy wynikające z przytoczonych wyżej ustaleń)25:
• zawodowi historycy na Zachodzie obwiniają historyków białoruskich o nacjonalizm, jaki uważają za charakterystyczny dla białoruskiej metodologii;
• odczuwamy różnicę, która wynika raczej nie ze stanu rozwoju nauki lecz
stopnia rozwoju społeczeństwa;
• na Białorusi istnieje poważne zadanie jakim jest potrzeba rozwoju narodowego, dlatego nasza metodologia i siatka pojęciowa różnią się [od Zachodniej – ZJW] (Sahanowicz);
• narodowa historiografia stanowi immanentną część narodowego projektu wytworzenia narodowości białoruskiej, tak jak literatura i sztuka (Bułhakau);
• co dotyczy jakości [naukowej – ZJW] (…) nasze opracowania historyczne
nie budzą uwagi oraz poważania zachodnich historyków, gdyż samodzielna
historiografia białoruska to efekt ostatnich 10-12 lat (Hołubieu);
• jesteśmy wychowani w tradycji historiografii sowieckiej i po raz pierwszy zetknęliśmy się z przedstawicielami historiografii europejskiej (…) wyartykuło22
23
24
25
Por. na ten temat wyczerpująco: Z. Kurcz, Mniejszość polska na Wileńszczyźnie. Studium socjologiczne, Wrocław 2005.
Miż ajczynnym czytaczom i zamieżnym kalieham. Krugłyj stoł pa prabliemach biełaruskaj gistaryjagrafii, http://rcheweb.hypermart. net/2003-2/krst203.html (5 X 2013).
Rosyjskojęzyczna wersja nazwiska pod jaką często występują ci sami autorzy, gdy publikują
lub są cytowani w piśmiennictwie rosyjskojęzycznym.
Por. też Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna…, passim.
178
•
•
•
•
•
•
•
wanie naszych pierwszych poglądów [metodologii] na historię nie mogło być
u nas inne jak narodowe (…), [ale] zrozumieliśmy, że każdy kraj ma prawo
do swego własnego oglądu historii (…) przeskoczyć pewnych etapów nie sposób, mamy jeszcze tak wiele problemów w rozwoju własnej historiografii, że
osiągnięcie poziomu międzynarodowego jest jeszcze bardzo trudne (…) brakuje nam nie tylko pełni wiedzy, ale także profesjonalizmu i zwykłego warsztatu na poziomie rzemiosła naukowego (…) ponadto nie upowszechniamy
naszych osiągnięć za granicą (…) a nacjonalizm? jest niezbędny naszej historiografii bo występuje w każdej z europejskich historiografii (Szybieka);
gdy bliżej poznałem i porównałem naszą historiografię z opracowaniami polskimi doszedłem do wniosku, że nasza jest znacznie bardziej nacjonalistyczna (…) i w porównaniu z polską sprawia wrażenie mitotwórczości [ponadto]
Polacy piszą otwarcie [absaliutna adkryta];
mogę przywołać mit do jakiego powstania sam bezpośrednio się przyczyniłem uznając Bobrowskiego [Pawła] i Daniłowicza jako twórców narodowej
ideologii białoruskiej (…) po pobycie w Lublinie znalazłem wiele listów Bobrowskiego, z których wynika jasno; nie mamy faktów stwierdzających by był
on liderem [białoruskiego] ruchu narodowego (…) (Cieraszkowicz);
A ten mit został utrwalony w „Encyklopedii Historii Białorusi” i w podręczniku encyklopedycznym „Białoruś” (Arłou);
sumując naszą dotychczasową dyskusję winniśmy skoncentrować się na naszych celach wewnętrznych [białoruskich], jakie stawiamy sobie jako profesjonalni naukowcy historycy: czy zajmujemy się pracą nad odradzaniem
świadomości narodowej czy będziemy zbliżali się do metodologicznego poziomu europejskiego. Z metodologicznego punktu widzenia klasycznych historyków niemieckich [D. Bairau, R. Lindner] wszystko co napiszemy o naszych sprawach wewnętrznych będzie odebrane jako „nacjonalizm”. Trzeba
zatem byśmy się zdecydowali: czy „robimy” historię na poziomie światowym
– czy „robimy” swój naród [ci my robim swaju nacyju]. Trzeba ustalić co jest
dla nas ważniejsze [darażejsze] (Nasiewicz);
osobliwością białoruskiej mentalności jest swoiste ukrywanie i niedomówienia. To też mitotwórczość i ta część samoświadomości, która nie pozwala
[hamuje] na tworzenie prac według metodologii uznanej na świecie. Bo jest
uwikłana w „robienie” polityki i budowanie narodowego państwa. Sam nie
wiem czy możemy to jasno [szczyra] oświadczyć naszemu społeczeństwu za
to między sobą możemy mówić bez ogródek (Nasiewicz);
nacjonalizm [w historiografii] uważam za czasowy lecz niezbędny etap a nie
specyfikę naszej metodologii (…) mity można natomiast traktować jako swoiste hipotezy naukowe [Szybieka];
prace o historii Białorusi jakie powstały za granicą w większości opierają się
o oryginalne źródła u nas nieznane [Szybieka].
179
Powyższe tezy i stwierdzenia upoważniają nas do postawienia ostrożnej opinii
o tym, że narodowa historiografia białoruska (współczesna) sama zaczyna dostrzegać własne ułomności nadal pozostając na rozdrożu pomiędzy obiektywnym
(naukowym) i subiektywnym (politycznym) wyborem tego czemu powinna służyć. Kolegom białoruskim można zasugerować metodologiczną wskazówkę klasyczną jaką zaproponował Florian Znaniecki w doniosłych szkicach naukowych
o „Społecznych rolach uczonych”26.
Podsumowanie
Wśród powodów ujawnionego stosunku do polskiego odrodzenia narodowego w pierwszych latach suwerennej RB należy umiejscowić masowe, publiczne
ujawnienie polskiej mniejszości narodowej. Jej równie masowe zorganizowanie
się w Związek Polaków na Białorusi (ZPB), powszechne odrodzenie parafii katolickich (wówczas odmiennie od dnia dzisiejszego wyłącznie z polskojęzyczną
liturgią). Wreszcie upadek ZSSR, zaistnienie w pełni suwerennej Polski a zatem
podświadomie i świadomie wyrażane na Białorusi obawy, że „Polacy odbiorą Zachodnią Białoruś”. Trzeba było „dać odpór”. O jego sile pisaliśmy w rozdziale metodologicznym, w cytowanej w przypisie pracy27. O ówczesnych lękach Białorusinów świadczyły liczne inne publikacje. Do reprezentatywnych należały opinie,
jak np. mińskiego badacza L.W. Tierieszkowicza, który pisał wówczas m.in.:
(…) Rozwój procesów aktywności odrodzenia i rozwoju narodowości polskiej wyraził się w powstaniu w 1991 r. Związku Polaków na Białorusi. (…) znaczącą rolę
w rozwoju ruchu polskiego odgrywa Kościół. Zdecydowaną większość kapłanów
katolickich stanowią etniczni Polacy, uznający wszystkich katolików na Białorusi
za Polaków. Popularność katolicyzmu, który w odróżnieniu od prawosławia zawsze
był w opozycji wobec reżimu komunistycznego, szczególnie wśród młodzieży, jest
znacząca. Powodzeniu prowadzonej przez księży polonizacji sprzyja znaczne rozprzestrzenienie się nastrojów polonofilskich, wzmocnionych oczywistymi w porównaniu z Białorusią, sukcesami Polski na drodze odchodzenia od totalitaryzmu
i zachodzącymi tam zmianami ekonomicznymi. W takiej to sytuacji oraz w warunkach deetnizacji na Białorusi, liczba mieszkańców uważających się za Polaków
może znacząco wzrosnąć. W pełni realną staje się perspektywa polonizacji, w przyszłości nawet swoiste rozdarcie północno-zachodniej Białorusi od reszty kraju28.
26
27
28
F. Znaniecki, Społeczne role uczonych. Wybór, wstęp, przekład tekstów angielskich i redakcja
naukowa Jerzy Szacki, Warszawa 1984.
Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna…
L. W. Tierieszkowicz, Obszcziestwiennyje dwiżenija w sowriemiennoj Biełorussii; kratkij kommentarij k dokumoientam, [w:] M. N. Gubogło, Grażdanskije dwiżenija w Biełorussii. Dokumienty i materiały 1986-1991, Moskwa 1991, s. 32. Pogląd o „rozdarciu” współbrzmi z tezami
180
W podobnym tonie, a nawet jeszcze bardziej alarmistycznym, wypowiadali
się zarówno białoruscy działacze opozycyjni oraz publicyści związani z różnymi kręgami postsowieckiej władzy. W. Zadalja, dziennikarz i radny grodzieński,
w miejscowym tygodniku „Pahonia29” w kwietniu 1993 r. pisał: „(…) na Grodzieńszczyźnie rozgrywa się obecnie rosyjską i polską kartę. (…) w miejsce byłych komitetów KPB w każdym rejonie obwodu utworzono regularne organy
Związku Polaków na Białorusi. (…) musimy dać temu odpór”.
Późniejsze wydarzenia pokazały oczywisty fakt, że „Polacy” (tj. suwerenna od
1989 r. Polska) nie zamierzają odbijać ani Wilna, ani Lwowa, ani Grodna, Nowogródka czy Baranowicz, a przysłowiowy Kowalski nawet nie potrafi wskazać tych
miejscowości na mapie. Kompleks jednak pozostał (niejednokrotnie, zwłaszcza
w kontekście przystąpienia RP do NATO, politycy związani z rządem RB określali polską mniejszość mianem piątej kolumny). Świadczy to naszym zdaniem
o swoistej traumie Białorusinów w odniesieniu do – jak się okazuje – wciąż aktualnej dla nich terytorialnej kwestii polskiej w ścisłym związku z efektami „17 IX
1939 r.”. Dla pozbycia się tej traumy w historiografii białoruskiej i współczesnej
publicystyce politycznej najwyraźniej doktryna białoruska stosuje metodę licytowania wzwyż, akcentując „krzywdę” Białorusi (BSSR) okrojonej przez Stalina
na rzecz „Polski” przez „oddanie” tej ostatniej etnicznie białoruskich ziem obwodu (województwa) białostockiego z połową Puszczy Białowieskiej. Podkreślamy,
że na współczesnej Białorusi powyższe przekonanie jest powszechne, publiczne
i oficjalne30. Współcześnie świadczy o tym ranga jaką nadano w RB obchodom
70 oraz 71 rocznicy „zjednoczenia Zachodniej Białorusi z BSSR”31.
29
30
31
o podobnej wymowie jakie zawarł w swym głośnym opracowaniu S. P. Huntington, Zderzenie
cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 1997. Huntington o takiej sytuacji (odrębności, inności, obcości, wrogości) kulturowej w obrębie jednego organizmu państwowego
pisze jako o stanie „rozszczepienia” mogącego prowadzić do poważnego konfliktu a co najmniej do destabilizacji, właśnie z uwagi na różnice kulturowo-cywilizacyjne. W tym przypadku z uwagi na występujący na dzisiejszej Białorusi wyraźny „uskok cywilizacji” pomiędzy
obwodami zachodnimi – należącymi poprzez katolicyzm i polskość do cywilizacji Zachodu
a obwodami wschodnimi przynależnymi odrębnej według Huntingtona, cywilizacji prawosławnej (rosyjskiej). Nasze obserwacje badawcze potwierdzają stan wyraźnych (widocznych)
różnic cywilizacyjnych w rozumieniu podanym przez Huntingtona. Por. też na ten temat:
Z. J. Winnicki, Polsza-Biełaruś…
Dziennik związany z białoruską opozycją narodową został zlikwidowany decyzjami administracji prezydenta Łukaszenki.
Opisaliśmy to szczegółowo w: Bezprecedensowa w XX wieku, grabież terytorium państwowego
(Białorusi). Postulaty terytorialne w stosunkach z państwowością polska oraz zasięgiem wpływów
kulturowo-etnicznych i politycznych, [w:] Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna…, s. 256-357.
Z. J. Winnicki, Współczesna białoruska percepcja znaczenia wydarzeń 17 września 1939 r.,
„Wschodnioznawstwo” 2010, [nr 4], s. 127-163; por też.: Wosień 1939 goda u histarycznym
liosie Biełarusi. Materyjały Miżnarodnaj nawukowo – praktycznaj kanferencyi (Minsk, 24 wierasnia 2009 g.), A. A. Kawalienia (red.), Minsk 2010 r., ss. 414.
181
Współczesna opozycja białoruska i jej przyszłość
a „kwestia polska” na Białorusi
We współczesnej Polsce, zaangażowanej jak mało które europejskie państwo we
wspieranie białoruskiej opozycji, panuje powszechne przekonanie o tym, iż zwycięstwo demokracji w RB rozwiąże także problemy białoruskich Polaków. My
z kolei uważamy, że bezkrytyczna wiara w to, że wraz z demokratyzacją a być
może przystąpieniem RB do Rady Europy (lub w jakiejś przyszłości do Unii Europejskiej) ustaną problemy z jakimi borykają się tutejsi Polacy jest nieuprawnionym mitem. Napisała o tym ostatnio Iwona Kabzińska prezentując wyniki wieloletnich badań zmian jakie zaszły w odniesieniu do Polaków na Litwie, Białorusi
i Ukrainie. Stwierdziła m.in.:
Przykład Polaków w Republice Litewskiej wskazuje, że nie należy się spodziewać
radykalnych zmian w sytuacji polskiej mniejszości, nawet gdyby Białoruś została przyjęta do Unii. Członków tej grupy, podobnie jak ich rodaków w RL, czeka
zapewne rozczarowanie. Wielu z nich kieruje się wyobrażeniami na temat europejskich standardów dotyczących polityki wobec mniejszości etnicznych i narodowych, wielokulturowości, społeczeństwa obywatelskiego, nie dostrzegając, że są to
jedynie lansowane przez elity, nieosiągalne w pełni w praktyce społecznej, ideały32.
Przychylamy się do tej opinii. Podkreślamy także na ogół pomijane w rozważaniach nad relacjami białorusko-polskimi (też rosyjsko- i ukraińsko-polskimi)
znaczenie czynnika cywilizacyjnego. Same formuły (poprawno-polityczne zaklęcia) o budowie na tamtym terenie etno-politycznym tzw. społeczeństwa obywatelskiego nie zmieniają faktu, że poprzez Białoruś przebiega huntingtonowski „uskok
cywilizacyjny”, dzielący nie tylko geograficznie, ale i kulturowo (cywilizacyjnie,
świadomościowo) kraj na części polsko-katolicką i prawosławną (postprawosławną – w łukaszenkowskim ujęciu „ja, prawosławnyj ateist”), które to części
w swoim ludzkim substracie są inne. Wyznają inne wartości cywilizacyjne. Tutaj przebiega granica pomiędzy europejskim Zachodem (dawniej łacińskością)
a prawosławno-moskiewskim Wschodem. Z tej zasadniczej przyczyny białoruska
większość zawsze (tradycyjnie) będzie wywierała asymilacyjny lub wręcz dyskryminacyjny nacisk na „obcą” w jej rozumieniu katolicko-polską (zachodnią) tutejszą polskość. Zarys znaczenia tej kwestii przedstawiliśmy w studium pt. Cywilizacyjne znaczenie polskiej mniejszości narodowej w RB33.
32
33
I. Kabzińska, Między pragnieniem ideału a rzeczywistością. Polacy na Litwie, Białorusi i Ukrainie w okresie transformacji systemowej przełomu XX i XXI stulecia, Warszawa 2009, s. 150.
Z. J. Winnicki, Cywilizacyjne znaczenie polskiej mniejszości narodowej w RB, [w:] Polska mniejszość narodowa na Białorusi. Związek Polaków na Białorusi w 20-lecie działalności, Z. J. Winnicki, T. Gawin (red.), Białystok 2010, s. 5-34.
182
Zdzisław J. Winnicki – dr hab. nauk politycznych, dr nauk prawnych, profesor,
dyrektor Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego,
kierownik Zakładu Badań Wschodnich
STUDIA NAD BEZPIECZEŃSTWEM
Jarosław Jarząbek
Siły zbrojne Syryjskiej Republiki Arabskiej
w kontekście trwającej wojny domowej
Wstęp
W trwającej w Syrii od 2011 r. wojnie domowej ścierają się ze sobą lojalne wobec
prezydenta Baszira al-Asada wojska armii syryjskiej oraz siły walczące po stronie
rebeliantów. W tym drugim przypadku mamy do czynienia z siłami składającymi
się z dość barwnej mozaiki, którą tworzą dezerterzy i zbiegowie z armii syryjskiej, którzy przeszli na stronę opozycji tworząc Wolną Armię Syryjską, grupy
zbrojne powiązane z działającymi w Syrii sunnickimi ruchami i ugrupowaniami
fundamentalistycznymi (głównie tamtejszych Braci Muzułmanów), a także coraz
liczniej przybywający do Syrii ochotnicy z innych krajów islamskich, tworzący
oddziały zagranicznych bojowników dżihadu (mudżahedinów). Ci ostatni posiadają nierzadko powiązania z działającymi w różnych częściach świata siatkami
terrorystycznymi, przez które są też rekrutowani. Opozycja syryjska może też
liczyć na finansowe, materialne oraz organizacyjne wsparcie wielu krajów w regionie, w tym m.in. Turcji oraz bogatych państw Półwyspu Arabskiego. Władze
w Damaszku natomiast otrzymują pomoc od zaprzyjaźnionego rządu irańskiego
oraz od swojego wiernego sojusznika, libańskiego Hezbollahu.
Tym niemniej w toczącej się w Syrii wojnie domowej główny ciężar walk
wciąż jeszcze spoczywa na – podzielonej już w tej chwili – armii syryjskiej oraz
posiadanych przez nią zasobach broni i amunicji. W tym kontekście szczególnie
istotnym zagadnieniem jest odpowiedź na pytanie o stan syryjskich sił zbrojnych
w przededniu wybuchu konfliktu wewnętrznego oraz o obecną kondycję wojsk
walczących po obu stronach frontu. Armia syryjska przez prawie siedemdziesiąt
lat istnienia niepodległego państwa była i pozostaje jedną z najpoważniejszych sił
militarnych na Bliskim Wschodzie. Była ona też jedną z najbardziej aktywnych,
nie tylko stanowiąc trzon sił arabskich w każdej z wojen z Izraelem, ale też najeżdżając i okupując sąsiedni Liban, interweniując zbrojnie w Jordanii czy też wdając
się co pewien czas w przygraniczne utarczki z wojskami tureckimi i irackimi.
186
Jarosław Jarząbek
Siły zbrojne w systemie władzy w Syrii
Armia syryjska odgrywała też kluczową rolę w polityce wewnętrznej tego kraju,
angażując się praktycznie we wszystkie próby przewrotów, zamachów stanu czy
rewolt, które miały miejsce od chwili uzyskania niepodległości. Wreszcie w listopadzie 1970 r. cała armia syryjska poparła swego dowódcę, Hafiza al-Asada,
który dzięki temu przejął pełnię władzy w kraju, stając się jednocześnie prezydentem, sekretarzem generalnym rządzącej Partii Baas, liderem Narodowego Frontu
Postępowego oraz oczywiście pozostając naczelnym dowódcą armii1. Trzydziestoletni okres rządów Hafiza al-Asada charakteryzował się prawie całkowitym
podporządkowaniem armii syryjskiej jemu osobiście oraz grupie jego najbardziej
zaufanych oficerów. Aby zapewnić sobie jak największą lojalność armii oraz innych struktur siłowych, wyższe stanowiska w nich obsadzane były prawie wyłącznie przez członków sekty alawickiej, z której wywodził się też prezydent i jego
rodzina. Po śmierci prezydenta Hafiza al-Asada w czerwcu 2000 r. władzę w Syrii
przejął jego syn Baszar, obejmując wszystkie piastowane przez swego ojca stanowiska. Pomimo deklaracji lojalności wobec nowego przywódcy, składanych przez
dowódców wojska i innych formacji zbrojnych, od samego początku oczywiste
było, że z powodu barku charyzmy i doświadczenia wojskowego swego ojca, nie
cieszył się takim jak on zaufaniem wojskowych ani też nie wzbudzał wśród nich
takiego strachu i respektu2.
Po części przynajmniej wynikało to stąd, że Baszar al-Asad nie był przygotowywany do objęcia władzy w Syrii. Następcą Hafiza al-Asada miał zostać jego
najstarszy syn, Basil, który jednak zginął w wypadku samochodowym w styczniu
1994 r. W tym czasie Baszar studiował medycynę w Londynie, zamierzając zostać okulistą. W syryjskiej armii miał ledwie stopień porucznika i nie posiadał
praktycznie żadnego doświadczenia wojskowego. W ciągu kilku kolejnych lat
przeszedł on intensywne szkolenie wojskowe i był szybko awansowany na kolejne stopnie. W ostatnich latach swego życia prezydent Hafiz al-Asad dokonał też
znaczących zmian wśród kadry dowódczej, odsuwając na bok licznych weteranów i swoich dawnych towarzyszy walk, a mianując na ich miejsce wielu oficerów
młodszej generacji, prawie wyłącznie alawitów3. Miało to zapewnić ich lojalność
wobec młodego i niedoświadczonego Baszira al-Asada.
Hafiz al-Asad, a później także jego syn Baszar nie zaniedbywali też innych
możliwości, aby zapewnić sobie lojalność wojska i kadry oficerskiej. Władza
1
2
3
E. Zisser, The Syrian Army on the Domestic and External Fronts, [w:] Armed Forces in the
Middle East. Politics and Strategy, B. Rubin, T. A. Keaney (eds.), Londyn 2006, s. 113-114.
Ibidem, s. 114-115.
Np. w chwili śmierci Hafiza al-Asada alawici stanowili ok. 90% wszystkich oficerów w armii
w stopniu generała. Co więcej, znaczna część z nich wywodziła się spośród członków prezydenckiego klanu Kallabijja. Ibidem, s. 119.
Siły zbrojne Syryjskiej Republiki Arabskiej…
187
w Syrii oparta była więc na swoistym „kompleksie wojskowo-biznesowym” i rozbudowanym aparacie bezpieczeństwa, które były ściśle powiązane z ośrodkami
władzy poprzez klientelizm i skomplikowaną sieć układów personalnych i międzygrupowych. Kompleks wojskowo-biznesowy zdominowany był przez grupę lojalnych i bliskich rodzinie Asadów biznesmenów, przy czym ten krąg nie
był ograniczony wyłącznie do alawitów, lecz obejmował również sunnitów oraz
chrześcijan4. Innym sposobem zapewnienia sobie przez Asadów pełnej kontroli
nad siłami zbrojnymi był powszechnie stosowany w dyktaturach na całym świecie
manewr, polegający na tworzeniu w poszczególnych obszarach bezpieczeństwa
kilku rywalizujących ze sobą i wzajemnie się kontrolujących służb. Niektóre jednostki wreszcie, jak choćby Dywizja Gwardii Republikańskiej, miały stanowić elitarne i najbardziej lojalne wobec Asadów oddziały. Składały się one więc prawie
wyłącznie z alawitów i mogły zawsze liczyć na najlepsze uzbrojenie i najnowocześniejszy dostępny sprzęt, zaś dowodzenie nimi powierzano osobom z bliskiego
otoczenia prezydenta, członkom rodziny bądź zaufanym przyjaciołom, którzy
niekoniecznie posiadali kompetencje wojskowe5.
Wszystkie wysiłki od lat podejmowane przez Hafiza a później Baszara Asada
zmierzały do utrwalenia i zabezpieczenia swojej władzy głównie poprzez zbudowanie silnych, lojalnych i całkowicie uzależnionych od nich sił zbrojnych. Co najmniej od lat 80. XX w. wyraźnie widoczny był trend polegający na zmianie priorytetowych celów armii. Po klęskach w wojnach z Izraelem z lat 1967 i 1973 armia
syryjska nie była już przygotowywana do kolejnej walnej rozprawy z państwem
żydowskim. Zamiast tego skoncentrowano się na dwóch nowych celach strategicznych: rozwoju możliwości działań asymetrycznych wobec Izraela6 oraz uczynieniu z armii kluczowego narzędzia służącego utrzymaniu władzy w Syrii przez
rodzinę Asadów. Drugi z tych celów armia syryjska wykonywała przez długi czas
co najmniej dobrze, pozwalając rodowi Asadów rządzić krajem nieprzerwanie
od roku 1970 do dziś i sprawnie radząc sobie z pojawiającymi się zagrożeniami.
Najpoważniejszym z nich (do czasu wybuchu trwającej obecnie wojny domowej
oczywiście) była rewolta islamska z lat 1976-1982, skutecznie stłumiona i zakończona masakrą ludności w mieście Hama w lutym 1982 r., które zostało zrównane
z ziemią atakami artylerii, czołgów i śmigłowców bojowych7. Rok później, gdy
4
5
6
7
D. W. Lesch, Syrian Arab Republic, [w:] The Government and the Politics of the Middle East and
North Africa, D. E. Long, B. Reich, M. Gasiorowski (eds.), Boulder 2011, s. 277-282.
E. Zisser, op.cit., s. 120.
Kroki te polegały na rozwoju i włączeniu do arsenału rakiet balistycznych i broni masowego
rażenia (chemicznej), rozwoju elitarnych jednostek komandosów i innych oddziałów sił specjalnych, utrzymywaniu mimo wszystko silnych wojsk pancernych (głównie jako elementu
strategii odstraszania), a także na wspieraniu antyizraelskich grup zbrojnych i organizacji
terrorystycznych (Hezbollah, Hamas, Palestyński Islamski Dżihad). A. H. Cordesman, The
Military Balance in the Middle East, Londyn 2004, s. 205-209.
E. Zisser, op.cit., s. 118-119.
188
Jarosław Jarząbek
prezydent Hafiz al-Asad leżał zmożony niemocą po zawale serca, jego brat Rif ’at
podjął próbę przejęcia władzy. I w tym wypadku podjęte wcześniej przez prezydenta działania okazały wystarczające aby zapewnić mu lojalność armii i korpusu
oficerskiego oraz uniemożliwić próbę zamachu stanu8.
Czy wobec trwającej obecnie wojny domowej, możemy mówić o rozpadzie
armii syryjskiej czy też zabezpieczenia jej lojalności okazały się skuteczne? Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna. Z całą pewnością nie okazały się skuteczne w przypadku znacznej liczby szeregowych żołnierzy i podoficerów, którzy
od wiosny 2011 r. zaczęli masowo dezerterować z armii9. W przypadku oficerów
sytuacja wyglądała jednak zgoła odmiennie. Praktycznie cała wyższa kadra oficerska i znaczna część niższej kadry oficerskiej pozostała lojalna wobec prezydenta
Baszira al-Asada i nadal walczy w szeregach armii rządowej10. Ich wierność wobec
władz w Damaszku motywowana jest w pierwszym rzędzie czynnikami religijnymi (zdecydowana większość wyższej kadry oficerskiej to alawici), a także lojalnością klanową (członkowie zaufanych klanów związanych z rodziną Asadów) oraz
czynnikami ekonomicznymi (liczne przywileje materialne z jakich korzysta kadra
oficerska). Na początku roku 2012 z armii syryjskiej uciekali i na stronę opozycji
przechodzili kolejni wysocy rangą oficerowie, w tym kilku generałów (Mustafa
al-Szeik, Adnan Farzat, Fajiz Amru) oraz pułkowników11. Tym niemniej brak wykształconej i przygotowanej do działań wojennych kadry oficerskiej jest od początku konfliktu zbrojnego w Syrii jedną z największych bolączek syryjskiej opozycji.
Także skala dezercji z armii syryjskiej, choć znacząca, nie spowodowała jak
na razie paraliżu jej działań ani też nie wywołała groźby jej rozpadu. Liczba dezerterów rosła szybko w drugiej połowie roku 2011 i na początku 2012 i sięgnęła
60 tys. w marcu 2012 r.12 Następnie fala dezercji opadła, gdy okazało się, że reżim
Baszira al-Asada trzyma się mocno a wojska rządowe zaczęły odzyskiwać kontrolę nad sytuacją w kraju. Liczba dezercji znów nieco wzrosła w sierpniu i wrześniu
8
9
10
11
12
Ibidem.
To właśnie dezerterzy z syryjskich sił zbrojnych, którzy opuścili szeregi armii po odmowie
strzelania do protestujących w mieście Daara, a później w Banijas, Hama, Talkalach i Dair
Az-Zur dali początek głównej zbrojnej formacji syryjskiej opozycji, Wolnej Armii Syryjskiej.
Syrian Army Colonel Defects forms Free Syrian Army, Asharq Al-Awsat, 1 VIII 2011, http://
www.aawsat.net/2011/08/article55245595 (8 X 2013).
Na czele Wolnej Armii Syryjskiej w chwili ogłoszenia jej powstania stanął, jako jej tymczasowy dowódca, płk Rijad al-Asad. Oprócz niego w skład pierwszego tymczasowego dowództwa
wszedł jeszcze jeden oficer w stopniu pułkownika, jeden podpułkownik, czterech kapitanów
i trzech poruczników. Ibidem.
E. Solomon, J. Irish, Four more generals defect from Syrian army: rebels, Reuters, 8 III 2012,
http://www.reuters.com/article/2012/03/08/us-syria-defections-idUSBRE82717V20120308
(8 X 2013).
E. Peker, D. Abu-Nasr, Syrian Armed Forces Desertion Said to Surge to 60,000, Bloomberg,
15 III 2012, http://www.bloomberg.com/news/2012-03-15/syria-loses-20-000-troops-as-deserters-flee-turkey-says-1-.html (8 X 2013).
189
2013 r., w obliczu spodziewanego ataku amerykańskiego na Syrię13. Biorąc jednak
pod uwagę fakt, że syryjskie siły zbrojne w przededniu wybuchu wojny domowej
liczyły ok. 320 tys. żołnierzy w służbie czynnej (nie licząc rezerwistów oraz oddziałów paramilitarnych)14, można przyjąć, że armia syryjska pomimo osłabień
spowodowanych dezercjami zachowała większość swoich zdolności bojowych.
Potencjał militarny syryjskich sił zbrojnych
Armia syryjska pod względem liczebności oraz ilości posiadanego uzbrojenia
była bez wątpienia jedną z czołowych formacji zbrojnych na Bliskim Wschodzie.
Na jej wartość bojową wpływał także fakt aktywnego uczestnictwa w licznych
konfliktach zbrojnych z sąsiadami, co pozwalało na wypracowanie i sprawdzenie
strategii i taktyki działań bojowych oraz zdobywanie przez żołnierzy i oficerów
niezbędnego doświadczenia, nawet jeśli prowadzone walki kończyły się porażką
wojsk syryjskich. Dużo gorzej zaś wygląda ona pod względem jakości uzbrojenia
oraz poziomu wyszkolenia swoich żołnierzy. Natomiast sam wzrost liczebności
i siły armii syryjskiej za rządów Hafiza al-Asada, abstrahując od społecznych, politycznych i ekonomicznych kosztów tego procesu, uznać należy za imponujący.
O ile jeszcze w przededniu izraelskiego ataku na Syrię w roku 1967 jej siły zbrojne
liczyły łącznie niewiele ponad 50 tys. żołnierzy, to w połowie lat 80. ich liczebność
wzrosła do ponad 500 tys., zaś na początku XXI w. łącznie z siłami rezerwowymi
oraz oddziałami paramilitarnymi wynosiła ponad 670 tys.15 Rozrostowi armii towarzyszył proces jej intensywnego dozbrajania, głównie w broń kupowaną bądź
otrzymywaną od Związku Radzieckiego.
Zdecydowana większość broni będącej dziś na wyposażeniu armii syryjskiej
to właśnie broń produkcji radzieckiej dostarczona Syrii w latach 70. i 80. XX w.
Była to w owym czasie broń nowoczesna i efektywna, jednakże dziś należy ją już
uznać za dość mocno przestarzałą. Stało się tak, ponieważ po rozpadzie Związku
Radzieckiego Syria straciła swoje główne źródło dostaw nowoczesnego uzbrojenia. Zakupy broni po cenach rynkowych, czy to od Rosji czy też od innych
państw, były poza możliwościami finansowymi pogrążonej w kryzysie gospodarki syryjskiej16. W tej sytuacji dopływ nowego uzbrojenia po roku 1990 był bardzo
13
14
15
16
M. Giglio, Fearful of a U.S. Strike, Defectors Flee the Syrian Army, The Daily Beast, 5 IX 2013,
http://www.thedailybeast.com/articles/2013/09/05/fearful-of-a-u-s-strike-defectors-flee-the-syrian-army.html (8 X 2013).
Liczba rezerwistów szacowana była na ok. 350 tys. ludzi, zaś liczebność oddziałów paramilitarnych na 108 tys. A. H. Cordesman, op.cit., s. 206.
E. Zisser, op.cit., s. 123.
Samo utrzymanie tak ogromnej armii było niesamowitym obciążeniem dla syryjskiej gospodarki.
W niektórych latach wydatki wojskowe Syrii sięgały nawet połowy jej PNB (sic!). Ibidem, s. 124.
190
Jarosław Jarząbek
nieznaczny, a wyposażenie, którym dysponowali syryjscy żołnierze, zaczęło się
bardzo szybko starzeć. Syryjskie siły zbrojnie nie były w stanie utrzymać swojego
potencjału bojowego na dotychczasowym poziomie, nie mówiąc już o nadążaniu za rozwojem nowoczesnych technologii współczesnego pola walki17. Zakupy
uzbrojenia w krajach zachodnich nie wchodziły w rachubę z powodu ich niechęci
do zbrojenia Syrii oraz wysokich cen oferowanego uzbrojenia. Zakupy tańszego
sprzętu z państw azjatyckich (Chiny, Korea Północna) były możliwe, jednak, po
pierwsze, oferowane uzbrojenie było przestarzałe i w najlepszym wypadku tylko
odrobinę nowocześniejsze od już posiadanego przez Syrię, po drugie zaś, było
często niekompatybilne z dominującymi w syryjskich siłach zbrojnych systemami produkcji radzieckiej. Prowadzono oczywiście intensywne rozmowy z Rosją,
m.in. na temat zakupu myśliwców wielozadaniowych Su-27, myśliwców MiG-29,
systemów obrony przeciwlotniczej S-300 czy czołgów T-80, jednak zawsze rozbijały się one o brak gotówki oraz wiarygodności kredytowej władz syryjskich18.
Siły lądowe. Przed wybuchem wojny domowej siły lądowe armii syryjskiej
zorganizowane były w dwa korpusy oraz pewną liczbę samodzielnych mniejszych
jednostek. W skład Pierwszego Korpusu wchodziły dwie dywizje pancerne oraz
trzy dywizje zmechanizowane, zaś w skład Drugiego Korpusu trzy dywizje pancerne oraz dwie dywizje zmechanizowane. Należy przy tym zauważyć, że struktura organizacyjna armii syryjskiej była bardzo płynna a oddziały o takim samym
zaklasyfikowaniu potrafiły znacząco się od siebie różnić pod względem liczebności, uzbrojenia i potencjału bojowego. Np. dywizje pancerne miały 2 lub 3 brygady pancerne oraz 1 lub 2 brygady zmechanizowane (plus pułk artylerii). Dywizja
zmechanizowana zaś odwrotnie, 1 lub 2 brygady pancerne oraz 2 lub 3 brygady
zmechanizowane (plus pułk artylerii). W skład syryjskich sił lądowych wchodziła
też Dywizja Gwardii Republikańskiej, dywizja sił specjalnych oraz liczne formacje samodzielne i rezerwowe19. W przededniu wybuchu wojny domowej w roku
2010 w służbie czynnej w siłach lądowych pozostawało ok. 220 tys. żołnierzy, zaś
liczba rezerwistów szacowana była na kolejne 280 tys.20
17
18
19
20
Władzom syryjskim z wielkim trudem udało się zawrzeć umowy z Ukrainą na modernizację
części swoich starych czołgów T-55 oraz kierowanych pocisków przeciwpancernych AT-14
Kornet oraz kupić w Bułgarii skrzynie biegów i silniki do 50 czołgów T-55. A. H. Cordesman,
op.cit., s. 210.
Ibidem, s. 210-211.
W tym: 3 samodzielne brygady piechoty, 2 samodzielne brygady artylerii, 2 samodzielne brygady przeciwpancerne, jedna brygada ochrony pogranicza, jeden samodzielny pułk czołgów,
8 pułków sił specjalnych, 3 brygady rakiet ziemia-ziemia, brygadę obrony wybrzeża, jedną
rezerwową dywizję pancerną oraz 30 rezerwowych pułków składających się z piechoty i artylerii. Dokładna struktura armii syryjskiej jest jak już wspomniałem dość płynna, stąd różne
źródła mogą nieco różnić się w jej przedstawieniu. Por. A. H. Cordesman, op.cit., s. 212; „The
Military Balance” 2010, s. 272.
„The Military Balance” 2010, s. 272.
191
Uzbrojenie sił lądowych armii syryjskiej jest tyleż imponujące pod względem
ilościowym co przestarzałe i marne jakościowo. Przed wybuchem wojny domowej na wyposażeniu sił zbrojnych Syrii pozostawało jakieś 4700-4900 czołgów,
z których jednak tylko ok. 1500 do 1700 to w miarę nowoczesne pojazdy typu
T-72 i T-72M. Około połowy wszystkich syryjskich czołgów stanowią stare modele czołgów pierwszej generacji T-54 i T-55, zaś około 1000 to również przestarzałe już czołgi drugiej generacji T-6221. Wyposażenie sił pancernych i zmechanizowanych uzupełnia ok. 4600 pojazdów opancerzonych różnych typów,
w tym 2400 bojowych wozów piechoty w większości przestarzałych radzieckich
BMP-1 (BWP-1), wspomaganych przez niewiele ponad 100 nieco nowocześniejszych BMP-2 i BMP-3. Reszta to równie stare kołowe i gąsienicowe transportery opancerzone różnych typów (BRDM-2, BTR-152, BTR-40, BTR-50, BTR-60,
BTR-70)22. Poza przestarzałym sprzętem ogromną słabością syryjskich sił pancernych i zmechanizowanych są także kiepskie systemy dowodzenia, słaby trening indywidualny, brak szkolenia w operacjach połączonych sił oraz przestarzała
i sztywna taktyka pola walki.
Artyleria na wyposażeniu sił lądowych jest również liczna i składa się z ponad 500 samobieżnych i ponad 2000 ciągnionych dział dużego kalibru (powyżej
122 mm), różnych typów, produkcji radzieckiej. Na wyposażeniu armii syryjskiej
znajduje się też znaczna liczba wyrzutni niekierowanych pocisków rakietowych
(radzieckie BM-21 i chińskie Typ-62) oraz moździerzy dużego kalibru. Zdecydowana większość tego sprzętu jest jednak mocno przestarzała a poważnym problemem w jego skutecznym wykorzystaniu na współczesnym polu walki jest brak
systemów zarządzania polem walki, które pozwalałyby na precyzyjny ostrzał,
koncentrację ognia czy nagłą zmianę celu. Również systemy obrony przeciwpancernej armii syryjskiej w większości nie należą do szczególnie nowoczesnych,
choć na tym polu Syria starała się w ostatnich latach szczególnie mocno zmodernizować swoje uzbrojenie. Spośród ok. 3400 wyrzutni kierowanych pocisków
przeciwpancernych większość stanowią radzieckie modele AT-4, AT-5, AT-7
i AT-10 i oraz ok. 200 francuskich systemów Milan. Najnowocześniejsze na wyposażeniu przeciwpancernym są zakupione w latach 90. w liczbie ok. 1000 sztuk
rosyjskie wyrzutnie kierowanych pocisków przeciwpancernych AT-14 Kornet.
Marynarka wojenna. Pomimo stosunkowo długiej linii brzegowej marynarka wojenna Syrii jest zdecydowanie najsłabiej rozwiniętą gałęzią sił zbrojnych.
Główne bazy morskie dla liczącej niespełna 5 tys. marynarzy syryjskiej floty to
Latakia, Tartus, Banjia i Minet al-Baida. W skład floty wchodzą dwie przestarzałe fregaty klasy Petya-III, 10 kutrów rakietowych klasy OSA I i II, 8 okrętów
21
22
Ponadto ok. 1200 pojazdów stale znajduje się w rezerwie magazynowej i nie jest gotowe do
szybkiego użycia. A. H. Cordesman, op.cit., s. 213; „The Military Balance” 2010, s. 272.
Ibidem.
192
Jarosław Jarząbek
patrolowych klasy Zhuk, 5 trałowców klas Yevgenya, Natya, T-43 oraz 3 okręty
desantowe klasy Polnochny B. Ze względu na szczególnie małą wagę przywiązywaną w syryjskich siłach zbrojnych do marynarki, większość z tych okrętów jest
w złym bądź bardzo złym stanie i eksperci nie są zgodni co do tego, ile i które
z nich są w ogóle w stanie wykonywać misje bojowe. Na wyposażeniu syryjskiej
floty znajduje się także niewielka liczba, w miarę nowoczesnych i dobrze wyposażonych śmigłowców bojowych, przystosowanych do zwalczania okrętów podwodnych (2 typu Ka-28 oraz 11 typu Mi-14)23. Całość uzupełnia wspomniana już
wcześniej, podległa dowództwu marynarki, brygada obrony wybrzeża oraz dwie
brygady artylerii przybrzeżnej. W ogólnym rozrachunku stwierdzić należy, że
wyjątkowo zaniedbane syryjskie siły morskie nie są w stanie wykonywać żadnych
poważniejszych operacji na otwartym morzu i z trudem jedynie nadają się do
patrolowania i nadzorowania własnego wybrzeża. Nie stanowiłyby też poważnej
przeszkody dla atakujących w przypadku inwazji na Syrię od strony morza.
Siły powietrzne i obrona przeciwlotnicza. Doświadczenia przeszłych konfliktów zbrojnych, szczególnie zaś konfrontacji z Izraelem, przekonały syryjskich
wojskowych o rosnącym znaczeniu wojny powietrznej na współczesnym polu
walki. Podobnie jednak jak w przypadku innych rodzajów broni świadomość ta
tylko w ograniczonym stopniu przełożyła się na rozbudowę i poprawę jakości
syryjskich sił powietrznych i obrony przeciwlotniczej. Przeszkodą jak zwykle były
przede wszystkim problemy finansowe, które uniemożliwiły modernizację uzbrojenia po załamaniu się dostaw sprzętu na preferencyjnych warunkach ze Związku
Radzieckiego. W lotnictwie syryjskim służy ok. 40 tys. żołnierzy, zaś podlegająca
odrębnemu dowództwu obrona przeciwlotnicza to kolejne 60 tys. ludzi24.
Siły powietrzne posiadają ograniczoną liczbę nowoczesnych i spełniających
standardy współczesnego pola walki samolotów, w tym 20 samolotów szturmowych Su-24 i ok. 40 myśliwców MiG-29. Resztę, dość licznej trzeba przyznać bojowej floty powietrznej (łącznie ponad 500 samolotów bojowych), stanowią starsze modele samolotów myśliwskich i myśliwsko-bombowych (MiG-25, MiG-23,
MiG-21 i Su-22 w różnych wersjach)25. Samoloty te posiadają bardzo ograniczoną
zdolność do walki poza zasięgiem wzroku (tzw. Beyond Visual Range – BVR),
zdolność namierzania, śledzenia i niszczenia celów znajdujących się poniżej linii
horyzontu (tzw. look-down/shoot-down capability), a także zdolność do walki
w trudnych warunkach pogodowych. Syryjskie siły powietrzne używają też przestarzałych systemów naprowadzania samolotów na cel przez naziemne stacje radarowe, co czyni je wrażliwymi na współczesne środki walki elektronicznej. Skład
lotnictwa uzupełnia kilkadziesiąt samolotów transportowych różnych typów
23
24
25
A. H. Cordesman, op.cit., s. 214-215; „The Military Balance” 2010, s. 272-273.
„The Military Balance” 2010, s. 273.
A. H. Cordesman, op.cit., s. 215; „The Military Balance” 2010, s. 273.
193
i ponad setka samolotów treningowych. Flota śmigłowców bojowych składa się
z 34 szturmowych Mi-25 produkcji radzieckiej i 35 wielozadaniowych francuskich SA-342 Gazelle. Ponadto siły powietrzne dysponują ok. 100 innych śmigłowców (głównie Mi-17 i Mi-2)26.
Mając świadomość zdecydowanej przewagi powietrznej ze strony swojego
głównego przeciwnika – Izraela, Syria już od lat 70. intensywnie rozbudowywała
siły obrony przeciwlotniczej. Także dziś modernizacja tych właśnie sił pozostaje
jednym z priorytetów władz syryjskich. Co prawda władze w Damaszku dysponują licznymi środkami obrony przeciwlotniczej, jednak ich jakość i efektywność
przeciwko współczesnym samolotom i śmigłowcom bojowym pozostawia wiele
do życzenia. Syryjczycy dysponują ok. 200 samobieżnymi zestawami kierowanych
rakiet ziemia-powietrze średniego zasięgu SA-6 i 60 nowszymi SA-8, ok. 470 typów SA-2 i SA-3 (wymagającymi rozstawienia) oraz kilkudziesięcioma zestawami
kierowanych rakiet ziemia-powietrze dalekiego zasięgu SA-5. Spośród nich jedynie zestawy SA-6 i SA-8 przedstawiają jeszcze pewną wartość bojową. Wszystkie
one są już natomiast bardzo mocno przestarzałe i wrażliwe na aktywne i pasywne
środki obrony współczesnych samolotów. Do obrony przeciwlotniczej na krótkim
dystansie wojsko syryjskie posiada ok. 4000 ręcznych przeciwlotniczych pocisków
rakietowych typu SA-7 (w tym 20 zestawów samobieżnych SA-9 i 35 SA-13) oraz
ponad 2000 dział przeciwlotniczych różnych typów i kalibrów27. Ich indywidualna skuteczność jest raczej niewielka, ale ich znaczna liczebność może być pewnym problemem dla sił powietrznych przeciwnika. Zdając sobie sprawę ze słabej
jakości swoich środków obrony przeciwlotniczej oraz gwałtownego spadku ich
wartości bojowej w miarę starzenia się, władze syryjskie intensywnie zabiegają
o dostawy nowoczesnego uzbrojenia przeciwlotniczego. Jednakże zakupy nowego
sprzętu, m.in. rosyjskich zestawów S-300, napotykają na liczne problemy, od kiepskich możliwości finansowych Syrii po próby blokowania transakcji przez władze
izraelskie. Według ostatnich informacji Syria zakupiła w Rosji 4 zestawy przeciwlotniczego systemu S-300, jednakże Rosja wstrzymuje na razie ich dostawę28.
Broń masowego rażenia i środki jej przenoszenia. Plany budowy syryjskiego arsenału broni masowego rażenia pojawiły się dość wcześnie, prawdopodobnie jeszcze przed nastaniem ery prezydenta Hafiza al-Asada, jednak konkretnych
kształtów nabrały one dopiero w latach 80. Od tego czasu Syria zgromadziła dość
pokaźny i różnorodny arsenał środków przenoszenia tej broni. Ocenia się, że dziś
na jej wyposażeniu znajduje się ok. 100 taktycznych wyrzutni oraz nieznana bliżej liczba pocisków ziemia-ziemia (standardowo na jedną wyrzutnię przypada
ok. 10 pocisków) różnych typów, głównie produkcji radzieckiej. Są wśród nich
26
27
28
A. H. Cordesman, op.cit., s. 215-216; „The Military Balance” 2010, s. 273.
A. H. Cordesman, op.cit., s. 216-218; „The Military Balance” 2010, s. 273.
All Contracts with Russia ‘on Track’ – Syria’s Assad, RIA Novosti, 28 VIII 2013, http://en.ria.ru/
world/20130826/182973052.html (9 X 2013).
194
Jarosław Jarząbek
wyrzutnie i rakiety średniego zasięgu Scud B o zasięgu 310 km i Scud C o zasięgu
do 600 km oraz krótkiego zasięgu Frog-7, SS-21, SSC-1B, SS-N-3 29.
W połowie lat 80. XX w. Syria zaczęła gromadzić arsenał broni chemicznej
a wysiłki te zintensyfikowała w latach 90. Sam fakt posiadania przez Syrię broni
chemicznej nie budzi wątpliwości, natomiast dane na temat jej typów oraz ilości
są dość mocno niepewne i raczej szacunkowe. Najprawdopodobniej Syria posiada głowice do rakiet oraz bomby zawierające gazy działające na układ nerwowy
(paralityczno-drgawkowe) VX oraz Sarin, a także gazy parzące (Iperyt)30. W latach 80. były one kupowane w ZSRR a później w Rosji oraz państwach Europy
Wschodniej. Obecnie Syria najprawdopodobniej sama produkuje gazy bojowe
w fabrykach zlokalizowanych w rejonie Homs i Aleppo31. Jeszcze mniej wiadomo
o potencjalnym posiadaniu przez Syrię broni biologicznej. Eksperci są dość zgodni co do tego, że Syria jest zdolna do wyprodukowania broni biologicznej opartej
np. na bakteriach wąglika czy jadu kiełbasianego, nie ma natomiast żadnych dowodów na to, że prace takie były prowadzone. Syria nie posiada natomiast zdolności do wyprodukowania broni nuklearnej. Podejmowane w przeszłości próby
zakupu reaktorów jądrowych od Rosji oraz innych krajów spełzły na niczym32.
W dniu 21 VIII 2013 r. w rejonie Gouta na wschód od Damaszku doszło do
ataku chemicznego z wykorzystaniem gazu sarin. Użycie sarinu zostało potwierdzone przez badającą później tę sprawę specjalną komisję ONZ33. Atak przeprowadzony został za pomocą co najmniej 4 rakiet i według organizacji Lekarze bez
Granic spowodował śmierć 355 osób i obrażenia u ponad 360034. Władze syryjskie oraz syryjska opozycja wzajemnie oskarżają się o przeprowadzenie tego ataku, a badającej sprawę oenzetowskiej komisji nie udało się jednoznacznie ustalić
sprawcy ataku. Jak dotychczas nikt nie przedstawił jednoznacznych dowodów
wskazujących na to, która ze stron konfliktu użyła broni chemicznej, choć liczne
poszlaki wskazują, że była to jednak strona rządowa35. W efekcie dyskusji i nego29
30
31
32
33
34
35
Niepotwierdzone raporty (głównie izraelskie) mówią też o zakupie przez Syrię ok. roku 2000
północnokoreańskich rakiet ziemia-ziemia średniego zasięgu No Dong oraz o rozpoczęciu
własnej produkcji rakiet Scud C. A. H. Cordesman, op.cit., s. 478-482. Do przenoszenia broni
masowego rażenia mogą posłużyć także posiadane przez Syrię samoloty Su-24, Su-22 i MiG
23BN. „The Military Balance” 2010, s. 273.
Ibidem, s. 482-483.
Ibidem.
Syrii udało się jedynie zakupić w 1991 r. niewielki, 30 kilowatowy, reaktor badawczy z Chin.
Nie może on być przydatny do produkcji broni. Ibidem, s. 483-484.
Oskarżenia o używanie w czasie wojny domowej w Syrii gazów bojowych pojawiały się już
wcześniej, nie były one jednak potwierdzone. Syria chemical attack: What we know, BBC
News, 28 IX 2013, http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-23927399 (15 X 2013).
Według innych źródeł (Syrian Observatory for Human Rights oraz Violations Documentation Centre) ofiar śmiertelnych było od 500 do 600. Ibidem.
Dokładniej rzecz ujmując poszlaki wskazują, że rakiety z gazem sarin wystrzelone zostały
z bazy 104 brygady Gwardii Republikańskiej. J. Lyons, Dispatches: Mapping the Sarin Flight
195
cjacji międzynarodowych po tym ataku, władze syryjskie zgodziły się na przystąpienie do Organizacji ds. Zakazu Broni Chemicznej oraz zniszczenia całego
swojego, szacowanego na ok. 1000 ton, arsenału broni chemicznej36.
Potencjał militarny zbrojnych grup syryjskiej opozycji
Ocena potencjału militarnego syryjskiej opozycji walczącej z reżimem prezydenta Baszira al-Asada jest zadaniem dość skomplikowanym. Przede wszystkim, pomimo licznych prób i podejmowanych działań, opozycji nie udało się stworzyć
trwałych struktur dla swoich sił zbrojnych. Wręcz przeciwnie, w miarę przedłużania się konfliktu, siły zbrojne szeroko pojętej opozycji wydają się być coraz bardziej podzielone a nawet wewnętrznie skłócone i skonfliktowane. W początkowej
fazie konfliktu główną opozycyjną siłą militarną była Wolna Armia Syryjska, stanowiąca zbrojne ramię uznawanej przez część społeczności międzynarodowej Syryjskiej Rady Narodowej. Obecnie jednak zdecydowanie traci ona swoje wpływy
i siłę, a w efekcie jest coraz silniej marginalizowana. Dzieje się tak, gdyż działająca
w Turcji Syryjska Rada Narodowa oraz zastępująca ją od listopada 2012 r. Syryjska Koalicja Narodowa, nie były w stanie zjednoczyć politycznie różnych grup
i frakcji syryjskiej opozycji i praktycznie rzecz biorąc utraciły kontrolę nad wydarzeniami w samej Syrii. Wolna Armia Syryjska zmaga się zaś z coraz większymi problemami. Z jednej strony z kryzysem przywództwa, gdyż liczni dowódcy
polowi kwestionują hierarchię dowódczą, ignorują rozkazy i wraz z podległymi
sobie bojownikami działają na własną rękę. Z drugiej strony, z rosnącym w siłę
skrzydłem islamistycznym, które wspomagane przez coraz liczniejszych w Syrii
bojowników z zagranicy, staje się obecnie najpoważniejszą siłą militarną walczącą
przeciwko wojskom rządowym. Pod koniec września 2013 r. doszło do poważnego rozłamu, gdy główne opozycyjne ugrupowania islamistyczne (Brygada Tawhid, Front an-Nusra oraz wiele innych) a także niektóre oddziały Wolnej Armii
Syryjskiej wypowiedziały posłuszeństwo Syryjskiej Koalicji Narodowej i ogłosiły
utworzenie nowej formacji – Armii Islamu37. Podziały i konflikty coraz częściej
prowadzą już wręcz do zbrojnych starć pomiędzy różnymi grupami bojowników
syryjskiej opozycji.
36
37
Path, HRW, 10 IX 2013, http://www.hrw.org/news/2013/09/17/dispatches-mapping-sarinflight-path (15 X 2013).
Syria chemical weapons eradication mission faces challenges, CBC, 14 X 2013, http://www.cbc.
ca/news/world/syria-chemical-weapons-eradication-mission-faces-challenges-1.2054100
(15 X 2013).
The future of the Free Syrian Army, Al-Jazeera, 6 X 2013, http://www.aljazeera.com/programmes/insidestory/2013/10/future-free-syrian-army-2013105155250560782.html (15 X
2013).
196
Jarosław Jarząbek
Siły opozycji, niezależnie od swoich poglądów, ideologii czy politycznych zapatrywań, stosują generalnie dość podobną strategię i taktykę. Polega ona głównie
na prowadzeniu walk partyzanckich na terenach zurbanizowanych oraz w innym
terenie sprzyjającym tego typu działaniom. Są dzięki temu w stanie przynajmniej
częściowo zniwelować przewagę sił rządowych wynikającą z posiadania lotnictwa, śmigłowców bojowych oraz ciężkiego sprzętu – czołgów, wozów opancerzonych i artylerii. Uzbrojenie oddziałów opozycyjnych składa się głównie z broni
ręcznej (karabinów automatycznych, karabinów szturmowych, karabinów maszynowych i ręcznych granatników przeciwpancernych) oraz pewnej ilości broni
lekkiej (ciężkie karabiny maszynowe, moździerze, wyrzutnie kierowanych pocisków przeciwpancernych i przeciwlotniczych, lekkie działka)38. Na wyposażeniu
różnych grup rebeliantów znajdują się też pojedyncze czołgi, zdobyte w czasie
walk z armią syryjską.
Zdecydowana większość sprzętu i broni, którą posługują się oddziały rebeliantów, pochodzi z arsenałów syryjskiej armii. Jest to przede wszystkim broń, którą
przynieśli ze sobą dezerterzy z armii rządowej oraz broń zdobyta w trakcie walk
i w atakach na rządowe magazyny broni39. Jest to – identycznie jak w przypadku armii rządowej – głównie broń produkcji radzieckiej, nie najnowszych typów
i w nie najlepszym stanie. Drugim głównym źródłem dostaw broni dla oddziałów
opozycyjnych jest przemyt, głównie z Turcji i Iraku, nieco rzadziej z Jordanii i Libanu. Zakupy broni na czarnym rynku są finansowane przede wszystkim przez
różnych donatorów z Arabii Saudyjskiej i innych państw Półwyspu Arabskiego.
Tą drogą trafia do syryjskich rebeliantów bardzo różnorodne uzbrojenie, zarówno
wyprodukowane w krajach byłego bloku wschodniego, jak i w państwach zachodnich. W ostatnich miesiącach coraz częściej dostawy te, oprócz broni ręcznej,
zawierają także zestawy broni lekkiej (przeciwpancernej, przeciwlotniczej oraz
moździerzy)40.
We wrześniu 2013 r. rozpoczęcie dostaw uzbrojenia dla syryjskich rebeliantów, w tym broni przeciwpancernej i artyleryjskiej oraz amunicji, zapowiedziała
amerykańska Centralna Agencja Wywiadowcza. Jak dotąd nie wiadomo jednak
czy rebelianci otrzymali już uzbrojenie od Amerykanów, czy też skończyło się
jedynie na zapowiedziach41. Dodatkowo, przy wsparciu Stanów Zjednoczonych,
38
39
40
41
Where are Syrian rebels getting their weapons and training?, Analysis Intelligence, 12 IV 2013,
http://analysisintelligence.com/intelligence-analysis/where-are-syrian-rebels-getting-theirweapons-and-training/ (16 X 2013).
Zdarzają się też przypadki zakupu broni przez rebeliantów bezpośrednio od skorumpowanych oficerów i żołnierzy armii rządowej. Inside Syria: the rebel call for arms and ammunition,
The Guardian, 11 XII 2011, http://www.theguardian.com/world/2011/dec/11/inside-syriarebels-call-arms (16 X 2013).
Where are Syrian…
Official says CIA-funded weapons have begun to reach Syrian rebels; rebels deny receipt, CNN,
12 IX 2013, http://edition.cnn.com/2013/09/12/politics/syria-arming-rebels/ (16 X 2013).
197
na terenie Jordanii zlokalizowane zostały obozy szkoleniowe, w których członkowie syryjskich grup rebelianckich przechodzą trening wojskowy. Szkolenia dla
oddziałów walczących z reżimem prezydenta Baszira al-Asada przeprowadzać
mają również palestyńscy bojownicy z Hamasu oraz Irakijczycy w kilku obozach
zlokalizowanych na granicy syryjsko-irackiej42.
Wnioski
Dwa i pół roku krwawej wojny domowej w Syrii nie przyniosło rozstrzygnięcia
i dziś konflikt wydaje się być dalszy od zakończenia niż kiedykolwiek wcześniej.
Armia syryjska po znacznych osłabieniach jakich doznała w początkowej fazie
konfliktu, przede wszystkim w wyniku masowych dezercji, zdołała opanować sytuację i częściowo odbudować swoją nadwątloną pozycję. Jej głównymi problemami są obecnie bardzo niskie morale dużej części żołnierzy oraz brak dostaw
nowego sprzętu (z powodu międzynarodowego embarga oraz braku pieniędzy
na zakupy). Uniemożliwia to armii rządowej rekompensowanie poniesionych
strat oraz zdobycie zdecydowanej przewagi na polu walki. Z drugiej strony, armia syryjska wciąż posiada nad wojskami rebelianckimi zdecydowaną przewagę
w sprzęcie i uzbrojeniu, wręcz przygniatającą jeśli chodzi o ciężkie uzbrojenie
takie jak broń pancerna i artyleria. Całkowicie panuje też w powietrzu wobec
braku jakiegokolwiek wsparcia lotniczego dla sił opozycyjnych. Na korzyść sił
rządowych przemawia też wyższy poziom wyszkolenia żołnierzy oraz większe
doświadczenie i umiejętności dowódcze oficerów.
Siły rebeliantów odniosły serię sukcesów pod koniec roku 2011 i w roku 2012,
w efekcie czego opanowały znaczne obszary kraju, w tym kilka dużych miast.
Niewątpliwie pomagały im w tym dosyć udane początkowo próby budowy politycznych i militarnych struktur organizacyjnych syryjskiej opozycji oraz wsparcie
udzielane przez państwa regionu, szczególnie Turcję i Arabię Saudyjską. W drugiej
połowie 2012 r. zaczęły jednak ujawniać się coraz silniejsze podziały w łonie opozycji, zaś przebywający w Turcji liderzy polityczni zaczęli tracić kontakt z bojownikami i wpływ na wydarzenia w Syrii. Zatrzymanie ofensywy rebeliantów i przejście
sił rządowych do kontrofensywy na wielu frontach nie wpłynęło dobrze na morale
tych pierwszych i zatrzymało falę dezercji z armii tych drugich. Rozłam wśród
syryjskiej opozycji na umiarkowane i świeckie siły walczące pod szyldem Wolnej
Armii Syryjskiej oraz na radykalne ugrupowania religijne, które utworzyły Armię
Islamu, wydaje się być przesądzony. Nawet wysokie morale, napędzane w przypadku dużej części bojowników z radykalnych grup islamskich religijnym fanatyzmem, nie jest w stanie zrekompensować braków w uzbrojeniu i wyszkoleniu.
42
Where are Syrian…
198
Jarosław Jarząbek
Obie strony syryjskiej wojny domowej mają swoje problemy oraz specyficzne
dla siebie mocne i słabe punkty. Liczni aktorzy międzynarodowi zainteresowani
są zwycięstwem jednej bądź drugiej strony konfliktu, nie wydaje się natomiast
aby ktokolwiek z nich zainteresowany był jego szybkim zakończeniem. W efekcie
trwająca obecnie wojna domowa może przekształcić się w długotrwały konflikt
o zmiennej intensywności, który będzie targał Syrią jeszcze przez wiele lat.
Summary
Jarosław Jarząbek
The armed forces of the Syrian Arab Republic
in the context of the ongoing civil war
In the Civil War which rages in Syria since 2011 the Syrian Army, loyal to the
president Baszir al-Asad, clashes with the rebel forces. The main role in the fights
play since the beginning the, divided now, units of the Syrian Army and their
resources of arms and ammunitions. The Syrian Army was, and still is, one of the
most powerful military forces in the Middle East. Governmental forces, despite
significant losses they suffered in the initial phase of the conflict, still outbalance
the rebel forces in arms and equipment and overwhelm them when it comes to
the air superiority and heavy weapons like tanks and artillery. Other advantages
of the loyalists are better military training of the soldiers and more experience
and higher command skills of the officers. The rebel forces can counter it with
their higher morale, in case of the groups of radical Islamists powered by their religious fanaticism. The strategy of the guerilla warfare helps them to overcome to
some extent the governmental forces’ armament superiority. In consequence the
present Civil War may turn into a long-lasting conflict with changing intensity,
which will rage in Syria for many more years.
Jarosław Jarząbek – dr nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, adiunkt w Zakładzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych
Adam Pawłowski
„Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający
destabilizację Federacji Rosyjskiej
oraz obszaru czarnomorsko-kaspijskiego
Wprowadzenie
Rozpadający się ZSRR przekazał w spadku nowo powstałym państwom na obszarze WNP szereg konfliktów. Część z nich miała bardzo lokalny charakter, inne
ewoluowały rozszerzając się na coraz to inne kraje. Niektóre z owych konfliktów
były również dużym wyzwaniem dla powstałej na gruzach sowieckiego imperium
Rosji. Przykładem takiego antagonizmu okazał się zryw narodowowyzwoleńczy
niewielkiej republiki Kaukazu Północnego – Czeczenii. Miażdżąca przewaga
wojsk rosyjskich przyniosła Czeczenom wiele porażek militarnych, a republice
na długie lata klęski gospodarcze i demograficzne. Bojownicy musieli przejść do
podziemia, co wykorzystał klan prokremlowskiej elity czeczeńskiej, Kadyrowów,
sięgając po pełnię władzy. Wydawało się, iż konflikt czeczeński zmierza ku końcowi, on jednak wcale nie wygasł, wręcz zaczął się przekształcać pod wpływem
przejmujących władzę w podziemiu radykałów islamskich. Z czasem uległ całkowitemu przeobrażeniu ewoluując od narodowowyzwoleńczego czeczeńskiego w kierunku kaukasko-islamskiego. Finałem tej przemiany było powołanie
w 2007 r. przez Doku Umarowa koncepcji „Emiratu Kaukaskiego”, islamskiego
państwa na Kaukazie Północnym opartego na prawie szariatu1, o utworzenie którego zaczęli zabiegać kaukascy bojownicy.
Pogłębiająca się destabilizacja Kaukazu Północnego
Konflikt czeczeński ulegając przekształceniu w kaukaski został rozszerzony na
większą część obszaru Kaukazu Północnego. Docelowo natomiast działania islamistów mają objąć w przyszłości całe to terytorium. Pod rządami młodego
1
P. Kościński, T. Serwetnyk, Doku Umarow wydał rozkaz, „Rzeczpospolita” 2011, nr 32, s. 8.
200
Adam Pawłowski
Ramzana Kadyrowa, operującego w polityce wewnętrznej i zewnętrznej metodami autorytarnymi, Czeczenia ustabilizowała się do tego stopnia, iż w zasadzie
konflikt ten nie toczył się w jej granicach. Sporadycznie jedynie dochodziło w tej
republice do działań podziemia. Wraz z ogłoszeniem projektu islamskiego państwa na Kaukazie Północnym nastąpiło radykalne pogorszenie bezpieczeństwa
całego regionu, w tym także Czeczenii. Miało to związek z nową strategią mudżahedinów, polegającą na przenoszeniu działań zbrojnych na teren innych republik
kaukaskich2. Aż do końca 2008 r. konflikt toczył się głównie na terenie dwóch
z nich – Dagestanu i Inguszetii. Natomiast od 2009 r. zasięg zamachów terrorystycznych uległ rozszerzeniu na terytoria sąsiednich republik: Kabardyno-Bałkarii, w mniejszym stopniu Karaczajo-Czerkiesji i Osetii Północnej. Rewolucyjnie
wzmożoną aktywność odnotowano również w Czeczenii, której stabilizacja okazała się chwilowa.
Wzrost aktywności mudżahedinów kaukaskich, w postaci niemal codziennych aktów przemocy tj. akcje terrorystyczne, wybuchy pociągów, gazociągów,
samochodów pułapek, strzelaniny, regularne starcia zbrojne, przełożył się na skalę zamachów, ich liczbę/częstotliwość oraz skuteczność. Pogłębiająca się destabilizacja republik Kaukazu Północnego umożliwiła bojownikom organizowanie
coraz większej liczby ataków, lepiej zorganizowanych, w których śmierć i rany
odnosiło coraz więcej ofiar. Wreszcie słabość sił republikańskich i/lub władz poszczególnych republik w naturalny sposób zachęcała do organizowania zamachów na coraz ważniejszych ludzi niż tylko zwykli obywatele nie zgadzający się
z polityką i ideologią w wykonaniu członków kaukaskiego podziemia. Bojownicy
atakowali coraz bardziej wpływowych przedstawicieli elit – urzędników niższego
2
Zręby tej polityki zostały nakreślone jeszcze za życia poprzednika Doku Umarowa, młodego
przewodniczącego Sądu Szariackiego, Abdula-Chalima Sadułajewa (1967-2006), który objął
schedę nad separatystami po śmierci czeczeńskiego prezydenta Asłana Maschadowa. Sadułajew
nigdy nie walczył z bronią w ręku i był postrzegany bardziej jako przywódca religijny i ideolog
islamski niż polityk. Potwierdzają to licznie wydawane przez niego dekrety, odezwy do narodu,
czy udzielane wywiady, które były przesycone retoryką islamską oraz cytatami z Koranu. Mimo
to wdrożył przełomową koncepcję opartą na własnych poglądach i przemyśleniach. Ideologia
ta w swoich podstawach miała podłoże polityczno-religijne. Opierała się ona na kilku założeniach, które w praktyce stanowiły nowość w działaniach bojowników czeczeńskich. Elementami tymi były: wspomniane już rozciągnięcie powstania na cały obszar Kaukazu Północnego,
ponadto oparcie walki na ideologii islamskiej kosztem zmniejszenia dotychczasowej ideologii
narodowowyzwoleńczej, przeprowadzenie odnowy moralnej wśród obywateli narodu czeczeńskiego zgodnie z zasadami szariatu, odcięcie od wartości zachodnich, sprzecznych i obcych
mieszkańcom Kaukazu, skierowanie walki głównie przeciwko miejscowym skorumpowanym,
„bezbożnym” władzom, a dopiero w dalszej kolejności przeciwko Rosjanom, zakończenie terroru wobec ludności cywilnej. M. Falkowski, Czeczenia między kaukaskim dżihadem a „ukrytym” separatyzmem, OSW, „Punkt Widzenia” [Ośrodek Studiów Wschodnich], 15 I 2007, s. 13;
idem, Czeczenia i Kaukaz Północny po zamachu w Biesłanie, [w:] Czeczenia – Rosja. Mity i rzeczywistość, J. Brodowski, M. Smoleń (red.), Kraków 2006, s. 54-55.
„Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację…
201
i wyższego szczebla, mundurowych, sędziów, imamów wspierających władze,
funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa lub przeprowadzali operacje wymierzone
w strategiczne cele jak np. budynki władz czy wojska.
W 2009 r. – zdaniem MSW Rosji – na Kaukazie Północnym popełniono wobec pracowników służb bezpieczeństwa 700 różnego rodzaju przestępstw. Według generała-pułkownika Arkadija Jedeliewa, zastępcy szefa tego resortu, śmierć
w tych aktach przemocy poniosło aż 235 pracowników organów spraw wewnętrznych i żołnierzy wojsk wewnętrznych, natomiast rannych było 686 milicjantów
i żołnierzy3.
W Inguszetii w samych atakach zginęło w ciągu pięciu lat (2006-2010) ponad
400 funkcjonariuszy służb specjalnych, a 3000 osób zostało rannych4. W lipcu
2010 r. omal nie zginął w wybuchu samochodu pułapki prezydent tej republiki,
Junus-bek Jewkurow. Inne poważne zamachy miały miejsce w czerwcu 2009 r.,
gdy w biały dzień zostali zamordowani wicepremier, Baszir Auszew oraz wiceprezes Sądu Najwyższego, Aza Gazirjejew5.
Kilka widowiskowych zamachów przeprowadzili również bojownicy w Dagestanie. W 2009 r. zginął minister policji tej republiki6. W kwietniu 2011 r. podziemie dokonało zamachu na Bilała Omarowa, wiceministra rolnictwa7, w czerwcu
3
4
5
6
7
МВД: поддержка боевиков на юге России приходит из-за рубежа, http://www.gazeta.ru/
news/lenta/2010/01/16/n_1445165.shtml (16 I 2010).
Wybrane ataki na policjantów w Inguszetii w okresie od stycznia 2010 r. do sierpnia 2011 r.:
Один из четырех раненых в результате обстрела милиционеров скончался сегодня
в больнице в Назрани, http://echo.msk.ru/news/648940-echo.html (14 I 2010); В Ингушетии милиционеры ранили предполагаемых боевиков, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/
articles/164286/ (17 I 2010); Смертельный поход за черемшой. Подробности „случайной”
гибели мирных жителей в ходе спецоперации, http://www.memo.ru/2010/02/15/1502101.
htm (15 II 2010); Сборщиков черемши расстреливали из засады и добивали ножами,
http://www.kavkazcenter.com/russ/content/2010/02/15/70679.shtml (15 II 2010); ФСБ:
в Ингушетии убито около 20 боевиков, http://armenia.kavkaz-uzel.ru/articles/165365/;
В Назрани произошло шесть взрывов, утверждают местные жители, http://ingushetia.
kavkaz-uzel.ru/articles/165635/ (21 II 2010); В Ингушетии в результате взрыва пострадали два милиционера, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/articles/165925/ (27 II 2010);
Новый понедельник. Новые взрывы, http://www.svoboda.org/content/article/2002529.
html (5 IV 2010); В Ингушетии убит милиционер, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/
articles/179192/ (2 I 2011); Три человека пострадали в перестрелке в Назрани, http://
ingushetia.kavkaz-uzel.ru/articles/181890/ (4 III 2011); В Ингушетии нанесен удар по базе
боевиков, убиты 17 человек, http://www.ekhokavkaza.com/archive/news/20110328/3235
/2759.html?id=3539726 (28 III 2011); В результате обстрела в Назрани убиты три человека, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/articles/190286/ (6 VIII 2011).
T. Serwetnyk, Rosyjski problem z islamistami, „Rzeczpospolita” 2010, nr 232, s. 11.
W. Jagielski, Rosjanie zabili kolejnego czeczeńskiego komendanta, „Gazeta Wyborcza”, 23 VIII
2010.
В Дагестане жизнь раненого замминистра Омарова находится вне опасности, http://
dagestan.kavkaz-uzel.ru/articles/183346/ (6 IV 2011).
202
Adam Pawłowski
zastrzeliło szefa chasawjurckiej inspekcji podatkowej, Jakuba Nuscałowa8, natomiast w lipcu zabiło Garuna Kurbanowa, rzecznika prezydenta Dagestanu9.
Spory sukces odnieśli bojownicy podziemia w Kabardyno-Bałkarii, którzy
podczas wymiany ognia z organami siłowymi zdołali zastrzelić pułkownika Chasana Bogatyriewa, wiceszefa ds. Walki z Ekstremizmem10.
Spektakularne zamachy przeprowadzili także mudżahedini w Czeczenii. 29 VIII
2010 r. bojownicy zaskoczyli prezydenta Czeczenii Ramzana Kadyrowa i zaatakowali jego rodzinną wieś Centoroj (Hosi-jurt)11. Drugą, bardzo medialną, operację
bojownicy wykonali w bardzo krótkim odstępie czasu od napadu na Centoroj,
gdyż już 19 X 2010 r. Był to atak na czeczeński parlament, który został dość łatwo
przeprowadzony i z tego powodu należy ocenić go jako niewątpliwy sukces, pomimo śmierci wszystkich napastników12.
8
9
10
11
12
В Хасавюрте застрелен начальник налоговой инспекции, http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/187137/ (13 VI 2011).
СК подтвердил гибель начальника информуправления президента Дагестана и его
водителя, http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/189850/ (28 VII 2011).
В Кабардино-Балкарии убит заместитель главы Центра по борьбе с экстремизмом,
http://kabardino-balkaria.kavkaz-uzel.ru/articles/187125/ (16 VI 2011).
Według czeczeńskiego MSW w ataku wzięło udział ok. 30 napastników, z czego 12 zginęło
w walce. Po stronie rządowej śmierć poniosło 6 milicjantów, a 18 odniosło rany. Rannych było
także 7 mieszkańców wsi, zwolenników Kadyrowa. Inne dane z tego ataku podali bojownicy
na własnych stronach internetowych. Według nich oddział liczył 60 bojowników, a w walce padło jedynie 5 z nich. Działania napastników doprowadziły do śmierci przynajmniej
10 osób, a kilkadziesiąt odniosło rany. Atak został dobrze przygotowany i przeprowadzony.
Świadczy o tym fakt, że Centoroj jest najlepiej strzeżoną miejscowością w Czeczenii, leżącą
na pogórzu, z dala od górskich kryjówek. Dodatkowym utrudnieniem dla bojowników była
obecność we wsi, w chwili ataku, samego prezydenta Kadyrowa, któremu prawdopodobnie
towarzyszyło wielu ochroniarzy i policjantów (W. Górecki, Bojownicy zaatakowali rodzinną
wieś prezydenta Czeczenii, „Tydzień na Wschodzie” [Ośrodek Studiów Wschodnich] 2010,
nr 28 (146)). Po całodniowym panowaniu nad wioską, spaleniu kilkunastu domów, walce
z ochroniarzami prezydenta oraz policjantami, bojownicy wycofali się. Akcja została uznana
za wielki sukces podziemia, które pokazało, że zapewnienia o stabilizacji Czeczenii, czy niezdolności bojowników do działania z powodu rozłamu, mijają się całkowicie z prawdą. Poza
wątpliwościami dotyczącymi liczby napastników i ofiar, pozostają także problemy z ustaleniem, kto w ogóle dokonał owego feralnego napadu na Centoroj. Analityk Ośrodka Studiów
Wschodnich, Wojciech Górecki, podawał 1 IX 2010 r., że za atak na rodzinną wieś Kadyrowa
jest odpowiedzialny Umarow (Ibidem). Po zachwianiu pozycji lidera mudżahedinów kaukaskich potrzebny był mu jakiś znaczny sukces do potwierdzenia przed całym podziemiem
swojego ogromnego potencjału. Z kolei dziennikarz Wojciech Jagielski donosił 20 X 2010 r.,
że na czele grupy przeprowadzającej napad stał Wadałow (W. Jagielski, Zamach na parlament
w Groznym, „Gazeta Wyborcza”, 20 X 2010). W lipcu tego roku pojawiły się natomiast głosy,
że za zamachem na rodzinną wieś Kadyrowa nie stał ani Umarow, ani Wadałow, lecz Gakajew
(МВД: боевикам в Веденском районе Чечни удалось выйти из окружения, http://chechnya.
kavkaz-uzel.ru/articles/188370/ (4 VII 2011)).
Z powodu sprzecznych informacji nie jest do końca znany całkowity przebieg wydarzeń,
liczba atakujących oraz ich ofiar. Wiadomo, że rano 19 X, do kolumny aut eskortowanych
203
Tabela 1. Skala zamachów w poszczególnych republikach Kaukazu Północnego
w 2010 r. i związana z tym liczba ofiar.
Republika
Liczba zamachów
Liczba ofiar
112
68
Kabardyno-Bałkaria
41
4
Inguszetia
40
8
Czeczenia
37
23
Osetia Północna
--
--
Dagestan
Źródło: T. Serwetnyk, Rosyjski problem z islamistami, „Rzeczpospolita” 2010, nr 232, s. 11; W. Górecki, Kaukaz Północny w 2010 roku: „rozproszenie” przemocy, OSW, „Tydzień na Wschodzie”, nr 1
(161), 12 I 2011.
Skala zamachów na pracowników MSW na całym Kaukazie sięgnęła w 2009 r.
aż 750. Statystycznie każdego dnia w 2010 r. na Kaukazie ginęło ok. 2 osób, liczba
rannych była natomiast znacznie wyższa. Mniejsze dane dla tego roku podało
stowarzyszenie „Memoriał”, które wyliczyło, że na Kaukazie w 238 zamachach
przez czeczeńską milicję dołączył niespodziewanie tajemniczy samochód. Włączając się
w kolumnę dotarł bezpiecznie, bez przeszkód, pod budynek rządowy. Następnie wyskoczyło
z niego kilkunastu napastników, z których jeden już przed wejściem wysadził się. Reszta bojowników wbiegła do środka krzycząc „Allahu akbar – Bóg jest wielki!”, po czym przystąpili
do ostrzału wszystkich napotkanych ludzi. Być może chcieli schwytać posłów lub zabić przewodniczącego parlamentu, głównego współpracownika Ramzana Kadyrowa, Dukwachę Abdurrachmanowa. W wyniku wymiany ognia wszyscy napastnicy zginęli. Ofiarą ich ostrzału
był m.in. szef kancelarii Abdurrachmanowa. W czasie niniejszego ataku Czeczenię wizytował
rosyjski minister spraw wewnętrznych Raszyd Nurgalijew, który uznał akcję sił bezpieczeństwa za sukces, dowód stabilizacji republiki. Oprócz Nurgalijewa, w Groznym przebywali
także posłowie rosyjskiej Dumy (37 z partii Jedna Rosja oraz 3 z Rosji Sprawiedliwej), którzy
zostali zaproszeni w celu świętowania piątej rocznicy przywrócenia w Czeczenii parlamentu.
Prawdopodobnie bojownicy zorganizowali w tym dniu zamach właśnie ze względu na pozycję gości odwiedzających republikę (W. Górecki, Atak na parlament Czeczenii, „Tydzień na
Wschodzie” 2010, nr 35 (153); W. Jagielski, Zamach na parlament…; Atak na parlament Czeczenii. Walki bojowników o przywództwo?, http://www.tokfm.pl/Tokfm/1,103454,8533774,Atak_na_parlament_Czeczenii__Walki_bojownikow_o_przywodztwo_.html (19 X 2010)).
Pomimo śmierci napastników podziemie po raz kolejny udowodniło, że ma duży potencjał
militarny, a w Czeczenii stabilizacja pod rządami niedemokratycznego Kadyrowa, zmienia
się w chaos. Szczególnie zastanawiające jest także to z jaką łatwością udało się bojownikom dołączyć do kolumny aut eskortowanych przez miejscowych milicjantów, a następnie
wedrzeć do środka parlamentu. Przeczy to stabilizacji Czeczenii, umiejętnościom czeczeńskich sił bezpieczeństwa, a nawet poddaje w wątpliwość wierność sił służących Ramzanowi
Kadyrowowi.
Adam Pawłowski
204
zginęło w sumie 178 osób. Z kolei rok wcześniej, w 2009 r., w 172 aktach przemocy śmierć poniosły 892 osoby. Biorąc pod uwagę liczbę zamachów w kaukaskich
republikach, najwięcej tego typu napadów w 2010 r. odnotowano w Dagestanie,
później Kabardyno-Bałkarii, Inguszetii, Czeczenii, a na końcu w Osetii Północnej13. Wyniki tego zestawienia obrazuje, wraz z liczbą ofiar, tabela 1.
Stopień wzrostu aktywności bojowników islamskich łatwo prześledzić na
przykładzie największej republiki Kaukazu Północnego, Dagestanu. Tabela 2 ukazuje stale wzmagającą się spiralę przemocy, efektem której jest zwiększająca się
liczba ofiar.
Tabela 2. Dynamika zaostrzania się konfliktu w Dagestanie.
Ofiary aktów przemocy o charakterze terrorystycznym
oraz starć ze zbrojnym podziemiem w Dagestanie
ludność cywilna
funkcjonariusze struktur siłowych
bojownicy
Razem
zabici
2009
2010
51
78
ranni
39
107
zabici
82
124
ranni
136
200
zabici
130
176
29
41
438
685
zatrzymani
zabici i ranni
Źródło: W. Górecki, „Pełzająca” wojna domowa na Kaukazie Północnym, OSW, „Komentarze”, 15 III
2011.
Pierwsze dwa miesiące 2011 r. – styczeń i luty – potwierdziły, że tendencje
wzrostu aktywności bojowników z 2010 r. nie tylko się utrzymały, ale nawet uległy wzmocnieniu. W styczniu zginęło na Kaukazie Północnym w sumie 48 osób,
natomiast w lutym – 5914. Poszerzone dane o jeden miesiąc podał portal „Kawkazskij Uzieł”. Według jego wyliczeń w pierwszym kwartale 2011 r. na Kaukazie
Północnym zginęło 211 osób (zob. tabela 3), a rany odniosło 257. Łącznie poszkodowanych przez toczący się w tym regionie konflikt było 468 osób.
13
14
T. Serwetnyk, Rosyjski problem z islamistami, „Rzeczpospolita” 2010, nr 232, s. 11; W. Górecki,
Kaukaz Północny w 2010 roku: „rozproszenie” przemocy, „Tydzień na Wschodzie” 2011, nr 1
(161).
W. Górecki, „Pełzająca” wojna domowa na Kaukazie Północnym, „Komentarze” [Ośrodek Studiów Wschodnich], 15 III 2011.
205
Tabela 3. Struktura ofiar wg przynależności do grup ludnościowych na Kaukazie
Północnym w I kwartale 2011 r.
Ofiary
Liczba zabitych
podziemie
103
cywile
65
siły mundurowe i żołnierze
37
przedstawiciele władz
Razem
6
211
Źródło: В первом квартале 2011 года 174 человека погибли в вооруженном конфликте на Северном Кавказе, 19 IV 2011, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/articles/183823/.
Podliczając wszelkie walki należy stwierdzić, iż podziemie dokonało w pierwszych trzech miesiącach 2011 r. 53 zamachów terrorystycznych, ponadto doszło
przynajmniej do 67 starć zbrojnych (zob. tabela 4).
Tabela 4. Skala zamachów na Kaukazie Północnym w I kwartale 2011 r. obrazująca ilość
zamachów terrorystycznych, wybuchy oraz starcia zbrojne.
Liczba zamachów
terrorystycznych i wybuchów
Liczba starć zbrojnych
30
28
Kabardyno-Bałkaria
9
20
Czeczenia
5
10
Inguszetia
4
8
Rejon moskiewski
4
–
Osetia Północna
1
–
na granicy Stawropola
i Karaczajo-Czerkiesji
–
1
Region
Dagestan
Źródło: В первом квартале 2011 года 174 человека погибли в вооруженном конфликте на
Северном Кавказе, 19 IV 2011, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/articles/183823/.
Największa ilość zamachów terrorystycznych i starć zbrojnych miała miejsce
w Dagestanie. Przekłada się to na największą ilość ofiar i rannych, co potwierdza, iż republika ta jest najbardziej zdestabilizowanym obszarem na całym Kaukazie Północnym (zob. tabela 5). Źródeł chaosu w Dagestanie po części należy
szukać w ogromnym podziale etnicznym tej republiki. Egzystuje tam ponad
Adam Pawłowski
206
36 narodowości, a największa grupa etniczna, Awarowie, liczy nieco ponad 27%
populacji, inne narody natomiast stanowią: Dargijczycy – 15,6%, Kumycy – 12,9%,
Lezgini – 11,3%, Rosjanie – 9,2%, Lakowie – 5,1%, Azerowie – 4,7%, Tabaseranie
– 4,4%, Czeczeni – 3,8%, Nogajowie – 1,7%, Rutulowie – 1,1%, Agulowie – 0,8%;
Cachurzy – 0,3%, Tatarzy i Żydzi górscy – 0,2%15. To sprawia, że kraj w zasadzie
rządzi się samodzielnie, podzielony między różne społeczności z lokalnymi przywódcami, ze słabymi władzami republikańskimi, nie jest w stanie powrócić do
stabilności i porządku bez pomocy rosyjskich władz centralnych, pełnego zaangażowania służb bezpieczeństwa, wolnych od korupcji działań lokalnych elit klanowych, a przede wszystkim poświęcenia samych mieszkańców republiki.
Tabela 5. Struktura ofiar wg poszczególnych miejsc/republik na Kaukazie Północnym
i w Moskwie w I kwartale 2011 r.
Republika/miejsce
Liczba ofiar
Liczba rannych
Dagestan
83
79
Inguszetia
37
6
lotnisko Domodiedowo
37
125
Kabardyno-Bałkaria
31
20
Czeczenia
17
22
6
4
na granicy Kraju Stawropolskiego
i Karaczajo-Czerkiesji
Razem
211
Źródło: В первом квартале 2011 года 174 человека погибли в вооруженном конфликте на Северном Кавказе, 19 IV 2011, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/articles/183823/.
Dość burzliwym miesiącem na Kaukazie Północnym w 2011 r. był czerwiec,
w którym zginęło przynajmniej 61 osób, a 43 zostały ranne (zob. tabela 6).
Podobnie jak w I kwartale tegoż roku, tak samo w czerwcu najwięcej ofiar
poniosło śmierć w Dagestanie. W republice tej zanotowano również najwięcej
starć zbrojnych. Pod względem zamachów terrorystycznych i wybuchów prowadziło natomiast podziemie czeczeńskie, które zorganizowało aż 7 takich ataków
(zob. tabela 7)16.
15
16
M. Zygała, Islam w Dagestanie, [w:] W. Górecki, P. Grochmalski, J. Rohoziński, G. Zasada,
M. Zygała, Islam na Kaukazie, „Prace Ośrodka Studiów Wschodnich”, Warszawa 2003, s. 56.
В июне 61 человек убит в вооруженном конфликте на Северном Кавказе, http://dagestan.
kavkaz-uzel.ru/articles/189224/ (21 VII 2011).
207
Tabela 6. Struktura ofiar wg grup ludnościowych na Kaukazie Północnym w czerwcu
2011 r.
Ofiary
Liczba zabitych
podziemie
31
cywile
13
siły mundurowe i żołnierze
17
Źródło: В июне 61 человек убит в вооруженном конфликте на Северном Кавказе, 21 VII 2011,
http://dagestan.kavkaz-uzel.ru/articles/189224/.
Tabela 7. Skala zamachów na Kaukazie Północnym w czerwcu 2011 r. obrazująca ilość
zamachów terrorystycznych, wybuchy, starcia zbrojne, a także ilość ofiar
i rannych.
Ilość ofiar
Ilość
rannych
Ilość starć
zbrojnych
Ilość zamachów
terrorystycznych
i wybuchów
Dagestan
36
20
14
3
Kabardyno-Bałkaria
15
7
10
1
Czeczenia
9
11
3
7
Inguszetia
1
5
–
1
Republika
Źródło: В июне 61 человек убит в вооруженном конфликте на Северном Кавказе, 21 VII 2011,
http://dagestan.kavkaz-uzel.ru/articles/189224/.
Sytuacja na Kaukazie Północnym do tego stopnia została zdestabilizowana, iż w zasadzie regionem tym obecnie bardziej rządzi podziemie kaukaskie
niż władze w Moskwie i/lub republikańskie. „Sukcesy” prezydentów Czeczenii
i Inguszetii w walce z islamistami są jedynie pustymi frazesami. Potwierdzają to
szczegółowe wyliczenia dotyczące ilości zamachów i ofiar po porównaniu danych
z 2011 r. z tymi z 2012. Np. w Czeczenii przez cały 2011 r. – według portalu „Kawkaskij Uzieł” – konflikt dotknął 211 osób, z tego 95 zginęło, a 106 odniosło rany
(zob. tabela 8)17.
17
Чечня: 201 жертва вооруженного конфликта за 2011 год, http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/198935/ (10 I 2012).
Adam Pawłowski
208
Tabela 8. Struktura ofiar wg przynależności do grup ludnościowych w Czeczenii
w 2012 r.
Ofiary
Liczba ofiar
Liczba rannych
podziemie
62
–
resorty siłowe
21
97
cywile
12
9
Źródło: Чечня: 201 жертва вооруженного конфликта за 2011 год, 10 I 2012, http://www.kavkazuzel.ru/articles/198935/.
Tymczasem zaledwie pierwsze trzy miesiące 2012 r. przyniosły 78 ofiar konfliktu, w tym 36 zabitych (23 pracowników sił bezpieczeństwa i 13 bojowników)
i 42 rannych (40 pracowników sił bezpieczeństwa i 2 cywilów)18. W pozostałych republikach stan liczbowy ofiar wojny na Kaukazie Północnym za I kwartał
2012 r. wyniósł w Kabardyno-Bałkarii – 43 osoby, w Inguszetii – 16, w Osetii
Północnej – 4, w Kraju Stawropolskim – 1, a w Karaczajo-Czerkiesji brak było
ofiar19. Szczególnie narażona na postępującą destabilizację jest republika Kabardyno-Bałkarii, w której w 2010 r. było 41 zamachów i strać zbrojnych, w 2011 r.
prawie dwukrotnie więcej, gdyż ok. 8020, a z kolei w 2012 r. islamiści przeprowadzili przeszło 90 zbrojnych aktów, w których zginęło 19 pracowników sił bezpieczeństwa i 8 cywilów, a rany odniosło 19 mieszkańców21.
Równie słabo jak Kadyrow, prowadzi walkę z bojownikami Jewkurow, przywódca Inguszetii, w której przez pierwsze 10 miesięcy 2012 r. liczba ataków w porównaniu z analogicznym okresem 2011 r. znacznie wzrosła z 32 (33 ofiary, wśród
nich 31 pracowników sił bezpieczeństwa, 12 zabitych) do 48 (92 ofiary, w tym 84
pracowników sił bezpieczeństwa, 18 zabitych) poinformował przedstawiciel Komitetu Śledczego Ibrahim Moguszkow. Podobne dane przedstawiał portal „Kawkaskij Uzieł”. Podał on, iż od 1 I do 31 X 2012 r. było 117 ofiar poszkodowanych
z powodu konfliktu kaukaskiego, w tym 87 pracowników sił bezpieczeństwa oraz
30 cywilów (zginęło 29 członków sił bezpieczeństwa, 10 cywilów, rannych było
z kolei 58 członków sił bezpieczeństwa oraz 20 cywilów), natomiast po 11 miesiącach 2011 r. 63 ofiary (zginęło 19 pracowników sił bezpieczeństwa, a 29 zo18
19
20
21
За первые три месяца 2012 года в Чечне жертвами вооруженного конфликта стали 78
человек, http://chechnya.kavkaz-uzel.ru/articles/204661/ (12 IV 2012).
Ibidem.
Президент Кабардино-Балкарии подтвердил гарантии сдавшимся боевикам, http://
www.kavkaz-uzel.ru/articles/194740/ (26 X 2011).
В Армении кандидат в президенты Арутюнян объявил голодовку, http://www.ekhokavkaza.com/archive/news/latest/3235/2759.html?id=24881752 (23 I 2013).
209
stało rannych, wśród cywilów śmierć poniosło 10 mieszkańców, a rannych było
5 osób)22. Wnioskować z tego należy, iż chaos w republice Inguszetii pogłębia się
z każdym rokiem, pomimo buńczucznych wypowiedzi prezydenta tej republiki
Jewkurowa, iż mudżahedini są prawie rozbici i chronią się w trudno dostępnych
górach.
Rozszerzająca się wojna na Kaukazie Północnym po części wynika ze słabości
ochrony granic między republikami, łatwego przemieszczania się bojowników
z jednego terytorium na inne, konkurowania przywódców kaukaskich o lepsze
prowadzenie walk z islamistami zamiast zgodnej współpracy. Problemem utrudniającym np. efektywną kooperację wojsk Czeczenii i Inguszetii jest konflikt na
linii Kadyrow-Jewkurow, w tle którego tli się terytorialny antagonizm obu republik. Ponadto autorytarne zapędy Kadyrowa chcącego kontrolować sytuację nie
tylko w Czeczenii, ale również w innych republikach, dodatkowo komplikują i tak
już napięte stosunki między nim a Jewkurowem23.
Jak silny jest „Emirat Kaukaski” udowadniają, oprócz danych z poszczególnych republik odnośnie liczby zamachów i ofiar, również propagandowe nagrania
wideo i zdjęć zamieszczonych w Internecie. Pod koniec kwietnia 2012 r. bojownicy upublicznili nagranie z wielkiej narady na pograniczu czeczeńsko-inguskim
odbytej pod przewodnictwem lidera podziemia Doku Umarowa. W naradzie
uczestniczyło co najmniej 50 mudżahedinów, a także lokalni dowódcy, jak i przybyli ze wschodnich części kraju24.
Narada mudżahedinów była poświęcona ustaleniu strategii na nadchodzącą
porę letnio-jesienną i wyznaczeniu celów. Należy więc spodziewać się dalszego pogorszenia bezpieczeństwa na Kaukazie Północnym. Zwłaszcza w Czeczenii sytuacja może ulec pogorszeniu z powodu podjętej jesienią 2012 r. decyzji
o zmniejszeniu punktów kontrolnych i przeniesieniu ich do bardziej pogrążonego w kryzysie Dagestanu. Z 28 posterunków w republice Kadyrowa po zmianach
pozostanie jedynie 11 blokpostów policyjnych i wojskowych25. Skutkiem takiej
decyzji może być dalszy wzrost aktywności bojowników zachęconych mniejszą
obecnością jednostek siłowych.
Kaukaz Północny coraz bardziej pogrąża się w wojnie, konflikt przybiera
z każdym rokiem na gwałtowności, nie jest to już „beczka prochu” czy „bomba z opóźnionym zapłonem” jak zwykło się określać ten region w poprzednich
22
23
24
25
СК: по сравнению с 2011 годом в два раза увеличилось количество нападений на силовиков в Ингушетии, http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/215833/ (24 XI 2012).
P. Kościński, T. Serwetnyk, Ofensywa islamistów na Kaukazie, „Rzeczpospolita” 2012, nr 184,
s. 8.
На юго-западе Чечни идет крупная спецоперация против боевиков, http://chechnya.kavkaz-uzel.ru/articles/207129/ (25 V 2012).
В Чечне сокращается количество блокпостов, http://www.ekhokavkaza.com/archive/
news/20121105/3235/2759.html?id=24760700 (6 XI 2012).
210
Adam Pawłowski
latach. Obecnie obszar ten to „zdetonowana bomba”, której rykoszety poleciały
na wszystkie strony. Wschód, tj. Czeczenia, Dagestan i Inguszetia, zdestabilizowały się już do tego stopnia, iż każdego dnia nekrologi powiększają się o kolejne nazwiska. Z centrum Kaukazu Północnego dołączyła do wspomnianych
trzech republik ogarniętych zamętem Kabardyno-Bałkaria, a konflikt ten jest
już także u bram Osetii Północnej. Lada moment wojna pojawi się również na
zachodzie tej krainy w Kraju Krasnodarskim, Adygeji, Karaczajo-Czerkiesji.
W tej ostatniej władze w styczniu 2011 r. uchwaliły specjalny program na lata
2011-2015 (przeszło 30 mln rubli = 1 mln dolarów) na walkę z terroryzmem
i szerzeniem się radykalnego ekstremizmu26, aby w ten sposób powstrzymać
zbliżający się chaos.
Analizując wzmożoną działalność kaukaskiego podziemia należy zwrócić uwagę na kilka bardzo istotnych nowych problemów, jakie pojawiają się
w związku z toczącym się na Kaukazie Północnym konfliktem. Dla władz rosyjskich znacznie bardziej niebezpiecznym problemem, od wzmożenia aktywności bojowników, jest przeniesienie ich działalności ze wschodnich niestabilnych
republik do dotychczas spokojnych zachodnich, np. Kabardyno-Bałkarii. Seria
zamachów w dniach 18-20 oraz 25 II 2011 r. w tej republice przeraziła władze
na Kremlu, gdyż w linii prostej od miejsca zamachów do terenu większości zawodów olimpijskich w Soczi jest nie więcej niż 200 km27. Groźba chaosu w całej
republice stanowiłaby dla Rosji zagrożenie dokończenia przygotowań do igrzysk,
a nawet ich przeprowadzenia. W takiej sytuacji Moskwa straciłaby nie tylko na
prestiżu całego państwa, spadkach akcji rosyjskich firm na giełdzie i pogorszeniu
gospodarczym, ale przede wszystkim upadłby mit Władimira Putina, prezydenta
zaradnie rządzącego Rosją i stabilizującego ten kraj żelazną ręką.
Rozszerzenie obszaru działalności islamskich bojowników z pewnością odbije
się na stanie finansów całego państwa, bowiem w nowe regiony zainteresowania
mudżahedinów władze na Kremlu są zmuszone skierować nie tylko federalne siły
bezpieczeństwa, ale także cały sztab agentów, którzy będą próbowali powstrzymać dalszy proces destabilizacji dotychczas spokojnych republik, tj. Kabardyno-Bałkarii, Osetii Północnej, Karaczajo-Czerkiesji.
26
27
Program zakłada przeciwdziałanie terroryzmowi m.in. poprzez tworzenie sieci monitoringu,
wprowadzanie systemów awaryjnego informowania służb mundurowych oraz detektorów
metalu, organizowanie konkursów i imprez sportowych celem przeciwdziałania wpływom
radykalnej ideologii fundamentalistycznej, organizowanie badań socjologicznych wobec
mieszkańców odnośnie efektywności przewidzianych środków na walkę z ekstremizmem
(В Карачаево-Черкесии на профилактику терроризма и экстремизма направят 30 млн
рублей, http://karachaevo-cherkesia.kavkaz-uzel.ru/articles/179867/ (23 I 2011)).
W. Górecki, Destabilizacja Kabardyno-Bałkarii: terroryści coraz bliżej Soczi, „Tydzień na
Wschodzie” 2011, nr 7 (167); idem, „Pełzająca” wojna domowa na Kaukazie Północnym, „Komentarze”, 15 III 2011.
211
Rozszerzenie konfliktu kaukasko-islamskiego
w ramach Federacji Rosyjskiej
poza obszar Kaukazu Północnego
Bojownicy islamscy destabilizując sytuację w centralnych republikach Kaukazu
Północnego mieli ułatwione zadanie w sukcesywnym przenoszeniu struktur podziemnych na tereny coraz to dalej oddalone od ich głównych baz w Dagestanie,
Inguszetii i Czeczenii. W ślad za komórkami zakładanymi na nowych obszarach
mudżahedini rozpoczęli organizowanie zamachów i walkę ze służbami bezpieczeństwa. W połowie lutego 2011 r. starli się ze służbami na pograniczu Kraju
Stawropolskiego, gdzie w stolicy tego kraju już w połowie wcześniejszego roku
dokonali zamachu bombowego. W lipcu i sierpniu 2011 r. bojownicy zorganizowali serię zamachów wymierzonych w milicję w Obwodzie Astrachańskim.
Do podobnych operacji doszło także w Baszkirii i Tatarstanie, czyli obszarach
nie tylko nie sąsiadujących z Kaukazem Północnym, ale wręcz oddalonych o ponad 1500-2000 km. Z kolei republika Kabardyno-Bałkaria, która miała zostać
przekształcona przez rosyjskie władze w centrum ruchu turystycznego w związku z organizacją zimowych igrzysk olimpijskich w Soczi w 2014 r., stała się najbardziej niestabilną prowincją po Dagestanie, na całym Kaukazie Północnym.
W chwili obecnej plany Doku Umarowa i innych dowódców „Emiratu kaukaskiego” zawiązały się wokół dalszego eksportowania dżihadu na zachodnie ziemie
Kaukazu Północnego, aż do Adygeji i Kraju Krasnodarskiego. Dzięki temu mudżahedini będą mogli zakłócić przebieg igrzysk olimpijskich, a wcześniej sabotować rozbudowę infrastruktury olimpijskiej, turystycznej i energetycznej. Cele
równie ważne, aczkolwiek wyznaczone na dłuższy okres, dotyczą z kolei rozszerzenia działań podziemia islamskiego na terytoriach Baszkirii i Tatarstanu, aż po
Ural. To pozwoliłoby zadać Rosji cios – nie tak jak do tej pory – na pograniczu,
ale w samym sercu państwa Putina i Miedwiediewa. Efekt propagandowy działalności Umarowa i bojowników islamskich jest na tyle duży, iż powstała strona
internetowa wilajetu Idel-Ural, który uznaje zwierzchnictwo „Emiratu Kaukaskiego” oraz proklamowano samodzielny „Emirat Idel-Ural”28.
Równocześnie z kolejnymi postępami mudżahedinów na froncie kaukaskim
lub w przenoszeniu działań w stronę Uralu, do Baszkirii i Tatarstanu, komórki
podziemia odpowiedzialne za zamachy samobójcze zorganizowały spektakularne ataki terrorystyczne w samej stolicy Rosji, Moskwie. Uśpiona czujność władz
na Kremlu przez mylne zapewnienia prezydenta Czeczenii, Ramzana Kadyrowa i Inguszetii, Junus-bek Jewkurowa, iż obaj rozbili lub są na dobrej drodze ku
temu, w swoich republikach struktury podziemne, zemściła się po trzykroć. Najpierw 27 XI 2009 r. wyleciał w powietrze z 26 ofiarami pociąg Newskij Ekspress
28
J. Marczuk, Kaukaska tożsamość krzywd, „Nowa Europa Wschodnia” 2011, nr 3-4, s. 75-77.
212
Adam Pawłowski
kursujący na trasie Moskwa-Petersburg29. Następnie w marcu 2010 r. w dwóch zamachach w moskiewskim metrze zginęło 39 osób30. Trzeci cios zadany władzom
rosyjskim przez mudżahedinów miał miejsce 24 I 2011 r. w postaci wybuchu
5-kilogramowej bomby trotylu wypełnionej metalowymi elementami potęgującymi siłę rażenia na moskiewskim lotnisku Domodiedowo. W jego wyniku śmierć
poniosło 36 osób, a 180 zostało rannych31. Mudżahedini udowodnili w ten sposób, iż są w stanie przenieś swoje działania w każdy punkt państwa rosyjskiego.
„Emirat Kaukaski” postępującym zagrożeniem
dla bezpieczeństwa i suwerenności
państw regionu czarnomorsko-kaspijskiego
Struktury „Emiratu Kaukaskiego” są na tyle rozbudowane, iż wiele z jego komórek znajduje się poza Kaukazem Północnym. Część z nich działa nawet poza granicami Federacji Rosyjskiej, gdzie ich członkowie w miarę bezpiecznie, z dala od
agentów służby bezpieczeństwa, mogą gromadzić fundusze na kontynuowanie
wojny, organizowanie zamachów, szkolenie nowych bojowników, zdobywanie
i transport na Kaukaz broni32. Władze często próbują bezskutecznie zwalczać tego
typu komórki występując na drodze dyplomatycznej o ekstradycję bojowników za
przestępstwa lub terroryzm do kraju, na terenie którego istnieje dana grupa. Gdy
natomiast nie można liczyć na polubowne załatwienie tak delikatnej kwestii, rządy uciekają się w ostateczności do skrytobójczego mordu – za pomocą własnych
służb wywiadowczych – na swoim obywatelu. Takie praktyki są szczególnie często stosowane przez kraje zmagające się z grupami terrorystycznymi, załatwia się
je „po cichu”, aby nie wywoływać dyplomatycznego skandalu. W ostatnich latach
podobne operacje przeprowadzał m. in. wywiad izraelski, np. w Dubaju w 2010 r.
29
30
31
32
P. Kościński, T. Serwetnyk, Doku Umarow…
Ibidem.
M. Szymaniak, Terroryści zaatakowali lotnisko w Moskwie, „Rzeczpospolita” 2011, nr 19, s. 1;
idem, Masakra na lotniku w Moskwie, „Rzeczpospolita” 2011, nr 19, s. 10. Nieco inne dane
dotyczące ofiar zamachu na lotnisku Domodiedowo przedstawia tabela 5.
Grupę wspierającą podziemie kaukaskie zlikwidowano np. w Czechach w maju 2011 r. Zatrzymano wtedy 8 osób trzech narodowości działających na terenach różnych państw europejskich. Członkowie tej zakamuflowanej siatki byli związani z dagestańskim Dżamaatem
„Szariat”. Zajmowali się oni dostarczaniem bojownikom środków finansowych, fałszywych
dokumentów, falsyfikowaniem banknotów, a nawet organizowaniem zamachu terrorystycznego (Посольство России в Чехии сообщает о задержании членов джамаата „Шариат”
из Чечни и Дагестана, http://dagestan.kavkaz-uzel.ru/articles/184776/ (3 V 2011); В Чехии
разгромлен „Джамаат”, http://www.ekhokavkaza.com/content/article/24090453.html (3 V
2011)).
213
wobec przywódcy Hamasu33, czy służby specjalne USA przeciwko Osamie bin
Ladenowi34. Wiele z takich zamachów nigdy nie udaje się rozwiązać z braku śladów lub jakichkolwiek dowodów, którymi można by obciążyć obcy wywiad. Brak
sprawców wcale jednak nie rozwiązuje powstałego problemu. Przez taką operację
na terenie obcego kraju, naruszono jego suwerenność, osłabiono wiarygodność
na arenie międzynarodowej, uderzając tym samym w jego prestiż.
Na taki szwank została wystawiona Turcja, aspirująca do roli mocarstwa eurazjatyckiego. Mieszkająca w Stambule emigracja czeczeńska, blisko 2000 osób,
od dawna była przedmiotem infiltracji rosyjskich służb podejrzewających o obecność wśród Czeczenów zbiegłych z Kaukazu Północnego bojowników „Emiratu”35. Wynik akcji wywiadowczej to śmierć trzech Czeczenów zamordowanych
16 IX 2011 r. w biały dzień z pistoletu 9 mm. Personalia zabitych były doskonale
33
34
35
J. Przybylski, P. Kościński, Kiedy rząd ma prawo zabić?, „Rzeczpospolita” 2012, nr 56, s. 10.
Osama bin Laden nie żyje, http://www.tvn24.pl/raporty/osama-bin-laden-nie-zyje,349 (2 V
2011); Bin Laden killing caps decade-long manhunt, http://edition.cnn.com/2011/WORLD/
asiapcf /05/02/bin.laden.dead/index.html?hpt=T1&iref=BN1 (2 V 2011); Osama bin Laden
killed in Pakistan, http://www.aljazeera.com/news/americas/2011/05/2011522132275789.
html (2 V 2011).
Praktyka skrytobójczego zabijania działaczy, polityków, dowódców czeczeńskich przez rosyjskie służby specjalne była stosowana od początku konfliktu czeczeńskiego, a po jego przekształceniu w konflikt kaukaski, została rozszerzona na bojowników także innych narodowości z Kaukazu Północnego. Zginęli w ten sposób m.in.: Dżochar Dudajew, pierwszy prezydent
Republiki Czeczenii został zabity w 1996 r. w tajemniczych okolicznościach, prawdopodobnie
w zamachu dokonanym przez FSB (Z. Szmyd, Republika Czeczeńska w walce o niepodległość,
Warszawa 2000, s. 38-39); słynny dowódca Emir Chattab został zamordowany wiosną 2002 r.,
gdy FSB zwerbowało jednego z bojowników i przez niego dostarczyło Chattabowi zatruty list
nasączony neurotoksyną (I. Kaliszewska, Czeczeńska pielgrzymka, „Nowa Europa Wschodnia”
2010, nr 3-4, s. 151-152; M. Kuleba, Czeczenia. Miecz Proroka, Warszawa 2002, s. 12); w 2003 r.
w Katarze dwóch rosyjskich agentów, przy współpracy z sekretarzem rosyjskiej ambasady,
zamordowało wiceprezydenta Czeczenii, Zelichmana Jandarbijewa (W. Lorenz, KGB zabija
w Stambule, „Rzeczpospolita” 2011, nr 236, s. 8); kolejny prezydent Czeczenii, Asłan Maschadow, został zabity w 2005 r. (Z. Szmyd, op.cit., s. 40; M. Falkowski, Czeczenia między kaukaskim
dżihadem a „ukrytym” separatyzmem, s. 13; idem, Czeczenia i Kaukaz Północny…, s. 54). Rosyjskie służby wywiadowcze były również wykorzystywane do mordowania obywateli niewygodnych dla kremlowskich władz. Za krytykę decydentów rosyjskich na temat wojny w Czeczenii zapłacił życiem były podpułkownik KGB i FSB, Aleksander Litwinienko, który został
w Wielkiej Brytanii w 2006 r. otruty toksycznym izotopem polonu 210 (В Лондоне отравлен
Александр Литвиненко, http://grani.ru/Politics/World/Europe/m.114238.html (11 XI 2006);
Alexander Litvinenko murder: British evidence ‘shows Russia involved’, http://www.guardian.
co.uk/world/2012/dec/13/alexander-litvinenko-murder-british-evidence-russia (13 XII 2012);
Who was Alexander Litvinenko?, http://www.bbc.co.uk/news/uk-19647226 (13 XII 2012).
Oprócz Litwinienki rosyjskie władze próbowały także zlikwidować na brytyjskiej ziemi oligarchę Borysa Bierezowskiego. O nieudanej ekstradycji, a następnie zamachu na Bierezowskiego
i szerszej działalności wywiadu rosyjskiego w Wielkiej Brytanii. Zob. K. Hignett, Biznesmen,
uchodźca, morderca, szpieg, „Nowa Europa Wschodnia” 2012, nr 3-4, s. 25-37.
214
Adam Pawłowski
znane, jeden z nich był zastępcą lidera podziemia kaukaskiego, a dwaj inni szeregowymi członkami tej organizacji. Tureckie służby dały się zaskoczyć swoim rosyjskim odpowiednikom, którzy zdążyli, po zakończonej sukcesem akcji, opuścić
kraj nad Bosforem. Mimo to wywiad Ankary szybko ustalił, iż w operacji brało
udział co najmniej ośmioro agentów rosyjskich, dowódcą oddziału zabójców był
Aleksander Żarkow, a w skład grupy wchodziła Maria M., która wraz ze swoim
mężem Czeczenem, dostarczała Rosjanom informacje wywiadowcze. Turcja już
wcześniej podejrzewała rosyjski wywiad o zamordowanie trzech innych czeczeńskich bojowników, ale brakowało uzasadniających to przypuszczenie dowodów.
Zamach w Stambule jest potwierdzeniem wydanego przez Władimira Putina
w 2006 r. dekretu umożliwiającego władzom rosyjskim zabijać terrorystów w każdym zakątku na świecie36, a dla sąsiednich krajów ostrzeżeniem przed przyjmowaniem wszystkich uchodźców z Kaukazu Północnego.
Emigracja narodów kaukaskich znajduje się niemal w każdym sąsiadującym
z Rosją państwie. Daje to federalnym służbom bezpieczeństwa usprawiedliwione
pozwolenie na penetrację uchodźców kaukaskich lub innych wrogów Federacji
Rosyjskiej, szpiegowanie na terenie tych państw, w których schronienie znaleźli oprócz uchodźców, także mudżahedini. Argumenty działania na rzecz swoich
obywateli są często wykorzystywane przez władze rosyjskie dla ukrycia właściwych, partykularnych interesów Kremla, związanych z odbudową strategicznych
wpływów na obszarze WNP lub szerzej Eurazji, czy ekspansją rosyjskich podmiotów gospodarczych zwłaszcza w sektorze energetycznym. Po części więc „Emirat
Kaukaski” i jego członkowie stają się zagrożeniem dla bezpieczeństwa i stabilności krajów regionu czarnomorsko-kaspijskiego. Obecność w ich granicach bojowników islamskich z Kaukazu Północnego, a w ślad za tym rosyjskich służb,
osłabia te państwa, naraża je na szwank, utratę prestiżu, czy nawet wystawia na
rosyjskie oskarżenia o wspieranie terrorystów. Z drugiej jednak strony bezpieczne
przebywanie mudżahedinów w sąsiednich krajach i prowadzenie tam przeciwko
Rosji wrogiej działalności, zmusza niejako Moskwę do organizowania kolejnych
operacji polegających na likwidacji członków podziemia kaukaskiego nawet za
cenę utraty dobrych stosunków dyplomatycznych. Skutkiem takiej polityki będzie z pewnością wzrost nieufności państw regionu czarnomorsko-kaspijskiego
wobec Rosji, czy nawet postępująca wrogość prowadząca do zamknięcia granic
dla obywateli rosyjskich lub w skrajnych przypadkach aż do zamrożenia dwustronnych stosunków.
36
W. Lorenz, op.cit. Nie tylko Rosja z powodzeniem likwiduje wrogów swojego państwa, np. bojowników islamskich czy działaczy opozycyjnych. Także podziemie kaukaskie (konkretnie
ruch dagestański) wyspecjalizowało się w aspekcie skrytobójczych mordów, tworząc mobilne
grupy specjalne (tzw. Specjalne Grupy Operacyjne), które zajmowały się likwidowaniem fizycznym osób z resortów siłowych, np. urzędników lub wysokich rangą oficerów (M. Gawęda,
Dagestan w ogniu (1), „Komandos” 2011, nr 1, s. 28).
215
Jest wielce prawdopodobne, iż w przyszłości będzie dochodziło do kolejnych
naruszeń suwerenności, zarówno Turcji, jak i innych podmiotów regionu czarnomorsko-kaspijskiego, przez rosyjskie służby wywiadowcze w celu dokonania zabójstw lub porwań bojowników, z powodu przebywania w miastach tych państw
diaspory czeczeńskiej i ogólnie kaukaskiej. Chroniący się wśród jej członków
bojownicy „Emiratu Kaukaskiego”37 będą stale przyciągali agentów rosyjskiego
wywiadu i narażali poszczególne kraje na osłabienie i infiltrację tych służb.
Protest czeczeńskiej diaspory w Stambule, a następnie demonstracja 24 IX
2011 r. uchodźców czeczeńskich pod rosyjskim konsulatem, nie wpłynął na radykalne pogorszenie relacji turecko-rosyjskich38, choć stał się kolejnym czynnikiem,
obok problemu syryjskiej wojny domowej, tarczy antyrakietowej, rurociągu South Stream, przedłużającym napięcie na linii Ankara-Moskwa. Z pewnością dalsze zaognienie stosunków ze względu na kwestię kaukaską (dawniej czeczeńską)
może przywrócić poparcie obu państw dla separatystów, Turcji dla Czeczenówludów kaukaskich, natomiast Rosji dla Kurdów. Doprowadziłoby to do pogorszenia wzajemnych relacji, odbiło się niekorzystnie na ich pozycji, w szczególności
Turcji, gdyż po raz kolejny w ostatnich dwóch latach zweryfikowałoby słabość jej
polityki zagranicznej „zero problemów z sąsiadami”.
Podsumowanie
Spośród licznych problemów i wyzwań stojących przed Rosją i jej przywódcą
Władimirem Putinem konflikt kaukaski na Kaukazie Północnym nabiera coraz większego znaczenia dla Kremla. W poprzednich dwóch, trzech latach nie
37
38
Wacha Umarow, brat lidera podziemia kaukaskiego Doku Umarowa, przebywa w Stambule
(Брат Докку Умарова: боевиков снабжают власти Чечни, http://chechnya.kavkaz-uzel.
ru/articles/ 164705/ (27 I 2010)). O to samo oskarżało przywódcę islamistów czeczeńskie FSB,
które informowało, iż Doku Umarow wydaje z Turcji rozkazy przez swoich podwładnych
(Раненый Докку Умаров лечится в Турции, сообщил источник в УФСБ Чечни, http://
chechnya.kavkaz-uzel.ru/articles/185322/ (12 V 2011)).
Kwestia czeczeńska i kwestia kurdyjska były problemem w stosunkach turecko-rosyjskich od
I wojny czeczeńskiej. Naturalnym było popieranie przez Turcję braci muzułmanów – Czeczenów.
Lobby diaspory kaukaskiej, w tym czeczeńskiej, skutecznie wpływało na tureckie władze. Do
tego stopnia, że Ankara wysuwała krytyczne oceny pod adresem polityki rosyjskiej w Czeczenii.
W odpowiedzi padały rosyjskie oskarżenia, iż Turcy pobłażliwie patrzą na działania separatystów czeczeńskich, organizacje społeczne, które wspierają ich finansowo, logistycznie, medycznie. Niekiedy nawet obciążano za to tureckie służby specjalne. Ankara z kolei zarzucała Moskwie
wsparcie dla Kurdów przebywających w Rosji, związanych z terrorystyczną organizacją Partią
Pracujących Kurdystanu (PKK) zabiegającą o autonomię lub utworzenie państwa na terytorium
tureckim (M. Menkiszak, W stronę strategicznego partnerstwa? Stosunki turecko-rosyjskie na progu XXI wieku, [w:] Turcja po rozpoczęciu negocjacji z Unią Europejską – relacje zagraniczne i sytuacja wewnętrzna, cz. II, „Raport” [Ośrodek Studiów Wschodnich], [marzec] 2008, s. 75-76).
216
Adam Pawłowski
poświęcano wydarzeniom w tym regionie zbyt dużej uwagi, koncentrując się
raczej na światowym kryzysie finansowym i możliwych z tego powodu zagrożeniach gospodarczych dla Federacji Rosyjskiej i jej eksportu ropy i gazu. Obecnie
przyczyną większego skupienia się władz na sytuacji na Kaukazie Północnym jest
organizacja przez Rosję XXII Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Soczi w dniach
7-23 II 2014 r. Dwanaście miesięcy, które pozostały do rozpoczęcia olimpiady są
z pozoru dla władz krótkim okresem, zwłaszcza, że nie wszystkie obiekty sportowe zostały jeszcze wybudowane39. Z drugiej jednak strony, dla kaukaskich mudżahedinów owe dwanaście miesięcy to bardzo długi okres czasu, na tyle długi,
iż należy się spodziewać wzmożenia działalności islamskiego podziemia w celu
dalszej destabilizacji kolejnych republik tego obszaru. W długofalowej perspektywie celem bojowników jest utworzenie „Emiratu Kaukaskiego”, islamskiego
państwa na Kaukazie Północnym opartego na prawie szariatu. Natomiast w krótkim okresie celem islamistów jest przeniesienie działań zbrojnych do zachodniej
części tego regionu dzięki czemu będą mogli zadać Rosji ogromny cios – spróbować przeszkodzić w przygotowaniach do olimpiady lub nawet w jej odbyciu
się w Soczi. Mudżahedini kaukascy, tak samo jak wszyscy terroryści, prowadzą
działania obliczone na efekt medialny, skandal, którego echa dotrą do jak największej liczby widzów na świecie. Należy więc sądzić, iż bojownicy będą chcieli
„ukraść” sławę, poklask, prestiż Rosjanom organizującym olimpiadę i skierować
uwagę międzynarodowej opinii publicznej na własne dążenia utworzenia islamskiego państwa na Kaukazie Północnym oderwanym i wolnym od Federacji
Rosyjskiej.
Działalność podziemia kaukaskiego nie jest jednak problemem jedynie dla
rosyjskich władz centralnych. Konflikt kaukaski jest jak rak, który zżera kolejne
części imperium. Jego niszczycielska siła opanowała już większość Kaukazu Północnego, od 2011 r. znajduje ujście poza tym obszarem dotykając szereg innych
terytoriów Federacji m.in. obwód astrachański, Kraj Stawropolski, Baszkirię, Tatarstan, Ural. Obecnie natomiast dotyka również sąsiednie państwa, czego przyczyną jest chroniąca się w ich granicach diaspora czeczeńska i ogólno-kaukaska.
Mudżahedini, ukrywający się przed rosyjskim wymiarem sprawiedliwości wśród
uchodźców z Kaukazu, stają się zagrożeniem dla podmiotów regionu czarnomorsko-kaspijskiego. Narażają sąsiednie państwa na pogorszenie stosunków dyplomatycznych z Rosją, na pogorszenie ich bezpieczeństwa, naruszenie suwerenności, utratę prestiżu na arenie międzynarodowej, a przede wszystkim ściągają na
ich terytorium rosyjskich agentów infiltrujących wrogów Federacji, ale również
owe kraje.
39
Zob. Putin niezadowolony z opóźnień w Soczi, http://www.rp.pl/artykul/978181.html (6 II
2013); Putin dymisjonuje za Soczi, http://www.ekonomia24.pl/artykul/705487,978469-Leca-glowy-w-Soczi.html (7 II 2013).
217
Dalszy taki bieg wypadków na Kaukazie Północnym może spowodować, iż
„Emirat Kaukaski” radykalnie pogłębi destabilizację Federacji Rosyjskiej oraz
przeniesie wiele zagrożeń do innych państw regionu czarnomorsko-kaspijskiego.
Summary
Adam Pawłowski
„Caucasian Emirate” as a deepening factor in the destabilization
of the Russian Federation and the Black Sea-Caspian region
The article discusses the current problem of the Caucasus Emirate and the negative factors that accompany the creation of an Islamic state in the North Caucasus by Islamic militants. Caucasian underground activity has been increasing
each year, becoming a source of destabilization of the Russian Federation and the
ongoing threat to the security and stabilisation of the Black Sea-Caspian region
entities.
Adam Pawłowski – mgr historii, mgr politologii, absolwent Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II
Bogusław Olszewski
Geneza przestępczości zorganizowanej
w Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej
Podejmowanie tematyki związanej z przestępczością zorganizowaną pozostaje
w ogólności, a w przypadku Naddniestrza szczególnie, przedsięwzięciem obwarowanym już na wstępie wieloma ograniczeniami. Przede wszystkim dotyczą one
metodologii, która z racji charakteru zagadnienia najczęściej zawęża się do badań
literaturowych i eksploracji zasobów sieciowych. Z uwagi na operacyjny charakter danych Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Naddniestrza i Europol nie udzieliły żadnych informacji zarówno na temat zorganizowanych grup przestępczych
operujących w Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej, jak i o prowadzonych
przeciwko nim postępowaniach procesowych. Kolejnym uwarunkowaniem jest
fakt nieprzejrzystości i hermetyczności środowisk przestępczych, przez co potencjalny badacz tej dziedziny życia społecznego obcuje najczęściej z efektami ich
działalności w postaci naruszeń prawa, odkrytych mechanizmów i udokumentowanych powiązań ze sferą władzy. W poniższym przypadku istotnym czynnikiem pozostaje również quasi-państwowy status Naddniestrzańskiej Republiki
Mołdawskiej, będącej w istocie secesjonistycznym zmilitaryzowanym okręgiem
przemysłowym, nieuznawanym (poza kilkoma wyjątkami) na arenie międzynarodowej. Zamiarem autora jest zatem zasygnalizowanie istnienia tej dziedziny
badawczej i umiejscowienie jej w szerszym kontekście. Jedną z niewielu pozycji
traktujących o specyfice naddniestrzańskiej przestępczości zorganizowanej pozostaje fabularyzowany, cytowany poniżej dokument autorstwa Nicolaia Lilina
Siberian education, do którego autor odsyła wszystkich zainteresowanych; inną
publikacją poruszającą niniejszą tematykę jest Conditions allowing organized
crime in Transnistria Justina Dodge’a. Z uwagi na wszystko powyższe, niniejszy
tekst skupia się na analizie historycznej zagadnienia i przedstawieniu jego stanu
współczesnego w oparciu o analizę literatury i zasobów sieciowych, w tym źródeł
naddniestrzańskich.
Struktura grup przestępczych wywodzących się z obszaru postradzieckiego
odbiega od ich odpowiedników w Europie Zachodniej i oparta jest na bardziej
nieformalnym modus operandi. Charakteryzują się one trojaką budową i można wyodrębnić tutaj, według rosnącego stopnia skomplikowania i możliwości
220
Bogusław Olszewski
działania, zorganizowaną grupę, związek przestępczy i organizację przestępczą.
W przeciwieństwie do włoskich rodzin mafijnych będących tu punktem odniesienia, nie są one rodzinami sensu stricto, ale stanowią doraźne konglomeraty
luźno zorganizowanych pomniejszych formacji przestępczych lub są całkowicie
autonomiczne. W kontekście obszaru postradzieckiego funkcjonują także przestępcze klany rodowe, zwłaszcza na terenie Azji Centralnej i Kaukazu Południowego. Dlatego też warto raz jeszcze uściślić, że przyjęte alternatywne określenie
„mafia” jest tutaj stosowane wyłącznie jako termin oznaczający przestępczość
zorganizowaną w szerokim zakresie pojęciowym, jakkolwiek „w powszechnym
użyciu słowo «mafia» straciło dziś powiązania ze swoim pierwotnym znaczeniem
i uległo pewnej generalizacji”1.
Przestępczość zorganizowana doby komunizmu
Geneza naddniestrzańskich grup przestępczych wpisana jest w szerszy kontekst
rosyjskojęzycznej przestępczości zorganizowanej i jako taka wpisana jest w okoliczności rewolucji bolszewickiej. Na skutek działań zbrojnych i towarzyszącemu im bezładu panującego wówczas na ziemiach rosyjskich pojawili się ludzie
w każdy możliwy sposób walczący o przetrwanie. Zwłaszcza małoletnie ofiary
wojny domowej nie przebierały w środkach, dla zwiększenia swoich szans na
przeżycie, łącząc się w zorganizowane grupy rabujące cudzą własność i napadające mieszkańców pogrążonej w chaosie Rosji. Wkrótce z marginesu społecznego
wyodrębniła się osobna kategoria przestępców skupionych w nieformalnych stowarzyszeniach, kierujących się specyficznym kodeksem postępowania, tzw. artelach. Wspólnota przestępcza charakteryzowała się równym statusem członków,
jakkolwiek występował w niej zwierzchnik zawiadujący jej sprawami, a przynależność do niej wymagała całkowitego poświęcenia życia prywatnego. Te ekskluzywne grupy posiadały również swoich sędziów egzekwujących przestrzeganie
obowiązujących w niej zasad: „(…) grupa powoływała własnych prokuratorów.
Jako jedyni strażnicy ustnych przekazów mieli oni największą władzę i cieszyli
się niezbędnym autorytetem. (…) Owi prokuratorzy istnieją od dawna i po dzień
dzisiejszy odgrywają w klanie tę samą rolę”2. Stopniowo w grupach przestępczych
pojawiła się hierarchia stopni zajmowanych wedle posiadanych uzdolnień i funkcji wyznaczonych przez szefa.
Również w radzieckich gułagach utrzymał się podział na zwykłych kryminalistów i hermetyczne grupy przestępców, tzw. urków (урка, уркаган), kierowane
1
2
K. Laskowska, Rosyjskojęzyczna przestępczość zorganizowana. Studium kryminologiczne, Białystok 2006, s. 245.
V. Coulloudon, Mafia sowiecka, Warszawa 1993, s. 20.
Geneza przestępczości zorganizowanej…
221
przez prokuratorów, tzw. „złodziei w prawie” („воров в законе”) stojących najwyżej w przestępczej hierarchii i cieszących się olbrzymim autorytetem. Etymologia słowa „urka”, jako gwarowego określenia „zrzeszonych” recydywistów osadzonych w stalinowskich łagrach, jest niejednoznaczna. Grupy te zwalczały się
bez skrupułów ze względu na fakt kolaboracji „zwykłych” aresztantów z władzami, a dekada walk 1946-56 nosi nazwę „wojny suk”, jak nazywano w radzieckich
obozach pospolitych przestępców. W jej wyniku większość przestępców wiernych
złodziejskiej tradycji została zlikwidowana i w czasach obecnych mamy do czynienia z dalszym marginalizowaniem roli „worów” przez kryminalistów nie kierujących się żadnym regulaminem. Nieustannie maleje ich liczebność, z 1,2 tys.
w 2009 r. do 149 w 2010 r. na terenie samej Federacji Rosyjskiej3.
Użyteczność pospolitych przestępców w roli „bliskiego klasowo” narzędzia
eliminacji wrogiego elementu politycznego w gułagach doceniła wkrótce władza
radziecka. Warto pamiętać, że metody działania godzące w obowiązujące prawo
były stosowane już wcześniej przez „ojców” rewolucji. Wobec ogromnych potrzeb
finansowych wynikających z prowadzenia działań przygotowujących rewolucję
na szeroką skalę, bolszewicy, mając błogosławieństwo Lenina i Stalina, prowadzili
politykę grabieży własności „ludu” i fałszerstw pieniędzy. Później Stalin zlikwidował większość obozowych urków. W ten sposób jednocześnie pozbył się wrogów
reżimu, jak i odwdzięczył się kolaborującym z nim pospolitym kryminalistom:
„Był to jednak nowy świat złodziejski, nie odrzucający już tak kategorycznie społeczeństwa, a nawet przywdziewający dobrowolnie strój notabli”4.
Po wojnie sfera przestępstw gospodarczych, kradzieży i korupcji w państwowych zakładach rozrosła się na skalę zagrażającą funkcjonowaniu gospodarki socjalistycznej. Szefowie fabryk prowadzili równolegle prywatną produkcję, jako że
„dyrektor państwowego zakładu może także produkować towar nieudowodniony.
(…) Wyprodukują go maszyny przedsiębiorstwa i jego załoga, a zbyt przebiegać
będzie poprzez sieć dystrybucji równoległej”5. Zalegalizowane bezprawie wymagało znalezienia odbiorców tej produkcji, co w naturalny sposób wiązało władzę
radziecką ze światem przestępczym. Nielegalne zakłady prywatne rozprzestrzeniały się w szybkim tempie, rosły też rodzinne fortuny i wpływ bajecznie bogatych
beneficjentów szarej strefy na urzędników partyjnych. To bogactwo przyciągnęło
uwagę grup przestępczych stworzonych przez więźniów kryminalnych zwolnionych w ramach amnestii „dekretem Woroszyłowa” w 1953 r. Wyspecjalizowały
się one w wymuszaniu haraczu (rekietu, рэкет) i rosły w siłę zagarniając coraz
to nowe dziedziny życia społecznego. Odbywały się też spotkania okradanych
przedsiębiorców z przestępcami, a pierwsza taka „konferencja” odbyła się w Kraju
3
4
5
Р. Горевой, Осенью ряды российских воров в законе основательно проредят, http://cripo.
com.ua/sect_id=6&aid=100760 (1 VI 2012).
V. Coulloudon, op.cit., s. 31.
Ibidem, s. 37.
222
Bogusław Olszewski
Krasnodarskim nad Morzem Czarnym. Nowi „złodzieje w prawie” kupowali tę
godność zrywając całkowicie z przedwojenną tradycją, a sama mafia rosyjska stanęła w obliczu roszczeń finansowych wysuwanych przez władze.
Kolejne lata istnienia ZSRR to okres bogacenia się szarej strefy, zwłaszcza
ludzi związanych z partią komunistyczną. Równocześnie miał miejsce napływ
pospolitych przestępców do struktur partyjnych. Mogli oni kupować lukratywne posady w administracji państwowej, do stanowiska ministra włącznie. „Defraudacja, oszustwo, przekupstwo, korupcja i dezinformacja są stopniami wiodącymi do władzy”6. Zwłaszcza politycy w peryferyjnych republikach składowych
funkcjonowali w ramach iście feudalnych stosunków, wikłając się coraz bardziej
w struktury przestępcze, „każdy bowiem wiedział, jak bliskie więzi istniały między organizacją przywódców politycznych a światem przestępczym”7. System politycznej protekcji w strukturach partii popierał w tym okresie Leonid Breżniew,
pierwszy sekretarz KC KP Mołdawskiej SRR w latach 1950-52. Późniejsze afery
związane z członkami jego rodziny dowodzą, że prawdziwe jest zdanie: „Mafia
zaraża aparatczyków w chwili wejścia na drabinę hierarchii. Pierwszy sekretarz
republiki zostaje ojcem chrzestnym, bo zanim doszedł do tego stanowiska, zaakceptował wszystkie kompromisy”8. Oficjalna linia partii utrzymywała do końca
lat 80. XX w., że problem przestępczości zorganizowanej nie wynika z kondycji
chwiejącego się w posadach radzieckiego molocha, podkopywanego skutecznie
przez lokalnych kacyków partyjnych i klanowych: „Jednak podczas lektury prasy
radzieckiej, (…) uderza brak w niej analizy przyczyn strukturalnych przestępstwa
zorganizowanego”9.
Procesy towarzyszące rozwiązaniu ZSRR stworzyły swoisty klimat społeczny
dla rozwoju struktur przestępczości zorganizowanej w jego byłych państwach-satelitach i samej Federacji Rosyjskiej. Jürgen Roth pisze na ten temat: „Kiedy
zburzony został mafijny monopol partii komunistycznej i Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego (KGB), powstały tysiące organizacji przestępczych”10. Ich destabilizujący wpływ na obszarze postradzieckim jest do tego stopnia, że „część
konfliktów etnicznych sprowokowana została bezpośrednio przez ugrupowania
kryminalne (…). We wszystkich konfliktach lokalnych na obszarze postsowieckim
aktywny udział wzięła przedsiębiorczość kryminalna”11. Wspominany przez Lilina udział przestępców w wojnie z Mołdawią jest tego doskonałym przykładem12.
6
7
8
9
10
11
12
Ibidem, s. 51.
Ibidem, s. 98.
Ibidem, s. 141.
Ibidem, s. 182.
J. Roth, Europa mafii, Wrocław 2010, s. 87.
W. Marciniak, Rozgrabione imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Kraków 2001, s. 376-377.
Zob. N. Lilin, Siberian education, Edinburgh 2011, s. 71-72.
223
Rozpad bloku komunistycznego umożliwił również ekspansję zachodnich organizacji przestępczych wykorzystujących chaos towarzyszący przemianom transformacyjnym do lokowania nielegalnie uzyskanych środków finansowych w wielu sektorach gospodarki postkomunistycznej, prywatyzowanej niejednokrotnie
w sposób gwałtowny i pozostający poza jakąkolwiek kontrolą społeczną. Niestabilna, wysoce korupcjogenna sytuacja ekonomiczno-społeczna w nie mniejszym
stopniu określała nowe grupy wpływu na politycznej i gospodarczej mapie nowej
Europy. Tworzyli je zarówno wywodzący się z partyjnego aparatu administracyjnego urzędnicy, jak i byli funkcjonariusze służb mundurowych i sił specjalnych: „Upadek Związku Radzieckiego był najważniejszą przyczyną gwałtownego
wzrostu przestępczości zorganizowanej, jaki obserwowaliśmy na świecie w ciągu ostatnich dwudziestu lat”13. Ekspansywność grup kryminalnych wyrażała się
w inicjowaniu i rozbudowie sieci powiązań na linii polityka-mafia, dzięki czemu
udawało się przejmować kontrolę nad kluczowymi sektorami gospodarki.
Podobnie jak Stalin instalował marionetkowe rządy przejmując kluczowe resorty w wasalizowanych państwach, tak po rozpadzie ZSRR komuniści obsadzili
najbardziej intratne i przyszłościowe dziedziny gospodarki, jak sektor paliwowy,
energetyczny czy informatyczny. Nie było to trudne, jako że aparat partyjny od
dawna posiadał w nich wyłączność i w dodatku dysponował zasobami wykwalifikowanej kadry. Zwłaszcza służby bezpieczeństwa publicznego rekrutowały
najbardziej kompetentnych specjalistów i wchodząc w erę informacji były już
doskonale przygotowane do przejęcia dynamicznie rozwijającego się sektora IT.
Niegdysiejsi komuniści ze skostniałych struktur partyjnych stawali się często liberałami i biznesmenami: „Ci, którzy dobrze się ustawili w ciągu pierwszych trzech
lat po upadku komunizmu, mogli później ustalać reguły nowej rzeczywistości”14.
Prekursorami byli m.in. pracownicy aparatu bezpieczeństwa, np. pierwsza prywatna firma w Bułgarii została założona przez jej służby specjalne już w 1986 r.,
które po roku przejęły 90% spółek akcyjnych w tym państwie15. Ich usunięci
ze służby współpracownicy zajmowali miejsca na różnych stopniach hierarchii
przestępczej, przy bezwzględnej konkurencji ze strony grup społecznych uprzywilejowanych w poprzednim systemie. To wtedy dokonało się niekontrolowane
zawłaszczenie mienia społecznego lub jego „opodatkowanie”, czyli reket. Tak jak
mafia bułgarska korzystała z sąsiedztwa stowarzyszonej z Unią Europejską Grecji, tak obecnie struktury mafijne Naddniestrza korzystają z nieszczelnej granicy
z Ukrainą na drodze do Rosji, Polski i krajów Skandynawii. Niedawna obecność
w strukturach władzy osób pokroju Antufiejewa wspiera wybitnie tezę o jej kryminalnym charakterze, a rzekome marzenia Smirnowa o suwerenności stają się
13
14
15
M. Glenny, McMafia. Zbrodnia nie zna granic, Warszawa 2009, s. 88.
Ibidem, s. 34.
Ibidem, s. 25-26.
224
Bogusław Olszewski
pustosłowiem w obliczu ścisłego związku z Federacją Rosyjską i jej służbami specjalnymi. Równie życzeniowo brzmią dalekosiężne plany demokratyzacji społeczeństwa naddniestrzańskiego wysuwane przez UE, chociażby w kontekście
zdania wyrażonego przez obywatela NRM: „Какая демократия, какие стандарты ЕС? Что касается Калько16, то это, на мой взгляд, бутафория. (…) Народ в общей массе пассивен. Ему и свобода слова не нужна. Все знают, что
с властью лучше не конфликтовать,себе дороже выйдет”. [„Jaka demokracja,
jakie standardy UE? Jeśli chodzi o Kalko, to jest to moim zdaniem maskarada.
(…) Ludzie są ogólnie bierni. Im nie jest potrzebna wolność słowa. Wszyscy wiedzą, że z władzą lepiej nie zadzierać, lepiej się na tym wyjdzie”].
Internacjonalizacji gospodarki obszaru postsowieckiego towarzyszyły nie tylko malwersacje na niespotykaną dotąd skalę i wyłonienie nowej klasy oligarchów
powiązanych naturalnie z partią komunistyczną, ale również ekspansja grup
przestępczych rekrutujących się bezpośrednio ze wszystkich warstw społeczeństwa doby transformacji. Grup częstokroć realizujących swoje dążenia w opozycji
do głównego nurtu wywodzącego się z sowieckich struktur partyjnych, czy sił
bezpieczeństwa. Tak więc oprócz syndykatów przestępczych mamy do czynienia również z czarnorynkową konkurencją osób wykluczonych, zwalczających
się nawzajem grup świadczących usługi mocodawcom znajdującym się poza prawem i piastującym częstokroć najwyższe funkcje w tym subpaństwie. Mafia polityczna od niemal stu lat współpracuje na Wschodzie z pospolitymi przestępcami
prosperującymi za jej przyzwoleniem i świadczącymi specyficzny rodzaj usług
pozwalający zachować zleceniodawcom wpływy i spokój sumienia. Jednak wobec faktu zarezerwowania najbardziej dochodowych sektorów czarnorynkowego biznesu przez siły polityczne, ofiarą pospolitej przestępczości zorganizowanej
stały się współcześnie najłatwiej dostępne i najmniej chronione zasoby państwa:
społeczeństwo. W odpowiedzi na zapotrzebowanie występujące i prowokowane
przez mafię wśród obywateli, jest ono eksploatowane w każdy możliwy sposób
przy symptomatycznej niemocy swojego suwerena.
Dodatkowym czynnikiem katalizującym dynamiczny rozwój przestępczości
była zmiana struktury ekonomicznej państw bloku wschodniego i związane z nią
wykluczenie części społeczeństwa. Pozbawieni skrupułów zasilili siatkę przestępczą, „słabi” stali się z definicji ofiarami jej działalności. Jak pisze Satter: „The
resulting moral vacuum often had murderous consequences. In the years 1992-1997 in Moscow alone, 20,000 people sold their housing and then disappeared.
In the country as a whole, the number for the period was many times higher.
A significant percentage, if not the vast majority, of these people were believed to
have been murdered for their apartments”17. [Powstająca etyczna próżnia miała
16
17
Wasilij Kalko – ombudsman Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej.
D. Satter, Darkness at dawn: The Rise of the Russian Criminal State, Yale 2003, s. 224-225.
225
często zabójcze skutki. W latach 1992-1997 tylko w samej Moskwie 20 tys. ludzi sprzedało swoje miejsca zamieszkania, a następnie zniknęło. W całym kraju
w tym okresie liczba ta była wielokrotnie wyższa. Uważa się, że znaczny procent, jeśli nie zdecydowana większość tych ludzi została zamordowana dla ich
mieszkań].
Pozycja dotychczas odizolowanych grup została przewartościowana przez procesy globalizacyjne. Można stwierdzić, że współcześnie przestępcy wykorzystują
mechanizmy współczesnej gospodarki i polityki, dzięki czemu mogą nie tylko lokować swój kapitał w legalnych inwestycjach na terenie Europy Zachodniej, stając
się tym samym częścią jej establishmentu, ale również poprzez lobbing zyskiwać
coraz większy wpływ na decyzje podejmowane przez polityków. Postrzegani przez
pryzmat zamożności jako ludzie sukcesu, za którymi stoją w charakterze „pralni”
legalne firmy, umożliwiają kryminalnym strukturom dalsze zwiększenie zasięgu
oddziaływania. Fuzje ich macierzystych grup wzorowane na znanych z ekonomii
przejęciach firm są odpowiedzią na wysoce konkurencyjne środowisko międzynarodowe. Istotny pozostaje fakt postępującej globalizacji wschodnich struktur
przestępczych organizujących się w ponadpaństwowe syndykaty. Znajomość regionu i jego specyfiki nie gwarantuje już dochodów na poziomie satysfakcjonującym uczestników nielegalnego procederu, jako że trwająca infiltracja Europy
Środkowej i Wschodniej ze strony mafii chińskiej czy włoskiej znosi tradycyjne
podziały geograficzne. O ile nie jest to tak widoczne w przypadku izolującej się
rosyjskiej mafii „ludowej”, to jest regułą w odniesieniu do transnarodowej przestępczości, operującej na wyższym poziomie zorganizowania i konkurującej na
globalnym czarnym rynku.
W przypadku Unii Europejskiej powstaje wrażenie, że dychotomia centrum-peryferie dotyczy nie tylko nierównej dystrybucji dóbr i traktowania nowych
państw członkowskich jako zaplecza dostarczającego zasobów ludzkich w postaci
pracowników najemnych do pracy w państwach „starej Europy”. Istnieje równoległa, rosnąca tendencja do podejmowania zyskownych działań kosztem obywateli
państw dawnego bloku komunistycznego zarówno przez osoby w krajach pochodzenia ofiar tego procederu, jak i na obszarze Europy Zachodniej w powiązaniu
z tamtejszymi strukturami przestępczymi. Integracja europejska pozwoliła na
ekspansję tak zachodnich jak i wschodnich grup przestępczych, które dokonują
podziału Europy na strefy wpływów. Mając za wzór globalne procesy ekonomiczne i polityczne próbują jednocześnie infiltrować na coraz większą skalę legalne
struktury administracyjno-prawne państw rodzimych, jak i krajów członkowskich UE. Tym samym następuje eksport działalności przestępczej spoza Europy
i UE – swoje interesy na jej obszarze na wzór BIZ lokują kartele z Ameryki Południowej, mafie azjatyckie i bliskowschodnie. Ten fakt sprawia, że dynamicznie
zmienia się struktura zorganizowanej przestępczości.
226
Bogusław Olszewski
Współczesne uwarunkowania
naddniestrzańskiej przestępczości
Naddniestrze leżące w granicach Mołdawskiej SRR niewiele różniło się od innych
państw Europy Wschodniej doby transformacji ustrojowej. Wobec tego można
założyć, że duża część dyrektorów z Rad Deputowanych Ludowych, którzy dokonali przejęcia władzy w Naddniestrzu w 1990 r. tworzyła od dawna własne sieci
nielegalnych powiązań, z definicji przenikających się ze światem przestępczym.
Sprzyjający stał się nie tylko fakt pozostania u władzy polityków partyjnej proweniencji, ale także późniejsze światowe nieuznanie państwowej suwerenności
NRM. Dzięki temu symbioza władzy i mafii, tak charakterystyczna dla obszaru
postradzieckiego, zagwarantowała sobie obopólne trwanie i korzyści w zupełnie
nieprzejrzystym środowisku politycznym i gospodarczym. Jakkolwiek myślenie
życzeniowe do dzisiaj jest powszechne w Mołdawii, to władza Kiszyniowa nie
sięga poza linię Dniestru. Asekurowani przez Moskwę spadkobiercy komunistycznych relacji z półświatkiem przejęli niemal całą gospodarkę i scenę polityczną niewielkiego regionu. Wystarczy wspomnieć o sieci sklepów Sheriff, czy
o powierzeniu przez Smirnowa stanowiska ministra bezpieczeństwa wewnętrznego w latach 1992-2012 Władimirowi Antufiejewowi18. Ten były łotewski oficer
OMON-u był poszukiwany przez Interpol za przestępstwa popełnione w Rydze
w latach 1990-91 w trakcie operacji likwidowania ruchu niepodległościowego19.
Obecnie zamieszany jest w sprawę nadużyć popełnionych przez przewodniczącą Banku Centralnego Naddniestrza, Olgę Ionową20. Pisze się o podejrzeniach
w związku z jego udziałem w zabójstwie: „Antufeyev is sought by Interpol for his
role in the murder of a journalist21”. [Antufiejew jest poszukiwany przez Interpol
w związku z jego rolą w zabójstwie dziennikarza]. Dnia 24 I 2012 r. przed drzwiami mieszkania Antufiejewa wybuchł granat, co najprawdopodobniej ponownie
ma związek ze sprawą Ionowej22. Obecność byłego śledczego Łotewskiej SRR
w strukturach władzy quasi-państwa nie powinna zaskakiwać, jako że w latach
90. XX w. „wydzieliły one [rosyjskie służby specjalne – B.O.] z poradzieckiej republiki Mołdawii małe państewko – Republikę Naddniestrzańską”23. Antufiejew
18
19
20
21
22
23
Владимир Юрьевич Антюфеев vel Владимир Александров vel Вадим Шевцов.
J. Bugajski, Cold Peace: Russia’s New Imperialism, Westport 2004, s. 107.
Zob. Z. Cierpiński, Rosja oskarża elity Naddniestrza o defraudacje pomocy humanitarnej,
http://www.psz.pl/tekst-39969/Rosja-oskarza-elity-Naddniestrza-o-defraudacje-pomocy-humanitarnej (31 V 2012).
Thawing A Frozen Conflict: Legal Aspects of the Separatist Crisis in Moldova, „The Record”
2006, vol. 61, no. 2, s. 260.
Взрыв гранаты в Тирасполе сочли терактом, http://lenta.ru/news/2012/01/25/case (4 VI
2012).
K. Laskowska, op.cit., s. 85.
227
za udział w próbie obalenia postkomunistycznego łotewskiego rządu został postawiony w stan oskarżenia. Po ucieczce do Rosji został wkrótce przeniesiony do
Naddniestrza po rekomendacji Wiktora Alksnisa, byłego członka RN Łotewskiej
SRR, „twardogłowego” komunisty sprzeciwiającego się rozpadowi ZSRR i deputowanego rosyjskiej Dumy. Notabene Alksnis jest od 2008 r. szefem Centrum
Wolnych Technologii (Центр свободной технологии, ЦЕСТ) propagującego
m.in. rozwój wolnego oprogramowania, również w kontekście zapewnienia bezpieczeństwa informatycznego Rosji24.
Z uwagi na fakt nieuznawania Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej przez
opinię międzynarodową wiele materiałów dotyczących przestępczości zorganizowanej dotyczy Mołdawii jako całości. Milicyjne źródła mołdawskie w statystykach kryminalnych nie uwzględniają z reguły Naddniestrza jako osobnego bytu
o charakterze autonomicznym, a tym bardziej nie prowadzą rejestrów poświęconych wyłącznie NRM, starając się ignorować aspiracje Tyraspola do formalnej
państwowości. Źródła naddniestrzańskie, poza głośnymi przypadkami uwikłania
polityków w zorganizowaną przestępczość kryminalną, koncentrują się na pospolitych wykroczeniach przeciw prawu i należy zaznaczyć, że doniesienia te są
rzetelne. Nie można wykluczyć, że wiele z tych przypadków stanowi efekt i modus operandi tych zorganizowanych grup, trudno jednak ocenić faktyczny stopień
uwikłania zatrzymanych w zorganizowane struktury na podstawie doniesień medialnych czy danych statystycznych. Tym bardziej, że część z nich para się kontrabandą incydentalnie, by dorobić do niskich pensji.
W 2011 r. władze Naddniestrza odnotowały 2286 ciężkich naruszeń prawa, co stanowi 33,2% wzrost w porównaniu z rokiem 2010. Wzrosła również
o 13,9% liczba przestępstw popełnionych w miejscach publicznych, a 490 na
564 z nich dotyczyło naruszeń mających miejsce na ulicach dużych miast, jak
Tyraspol i Bendery, co oznacza 15% wzrost w tej podkategorii. O 9,7% spadła
natomiast liczba bardzo ciężkich przestępstw (do 437), z których ponad połowa dotyczyła nielegalnego obrotu narkotykami i łapówkarstwa. Spadek dotyczył
również takich przestępstw jak: morderstwo, usiłowanie zabójstwa, rozbój, zakłócanie porządku i kradzież pojazdu, co znajduje wyraz w następujących liczbach: o 31,0% (z 58 do 40), 44,4% (z 9 do 5), 10,2% (z 49 do 44), 4,2% (z 213
do 204) i 24,6% (z 69 do 52)25. Nie są to szczególnie wysokie wartości poza poziomem zabójstw, który jest jak na tak niewielki obszar dość wysoki. Dla porównania liczba stwierdzonych morderstw popełnionych w Polsce w tym samym
24
25
Алкснис и Поносов объединились для поддержки свободного ПО, http://lenta.ru/news/
2008/02/19/opensource (12 VI 2012).
http://mvdpmr.org/index.php?option=com_content&view=article&id=8917:27-fevralya-v-ministerstve-vnutrennix-del-sostoyalas-rasshirennaya-kollegiya-na-kotoroj-byli-podvedeny-itogi-operativno-sluzhebnoj-deyatelnosti-za-2011-g&catid=1:2010-08-26-11-02-06&Itemid=131 (28 II 2012).
228
Bogusław Olszewski
roku wynosi 66226. Również Republika Mołdawii posiada wysoki współczynnik
zabójstw, w 2008 roku było to 7,21 na 100 tys. mieszkańców27 (Polska: 1,21). Ten
interesujący fakt może świadczyć o tym, że przestępczość zorganizowana wymusza coraz większe haracze od przestępców działających na jej terenie. Jest to sytuacja podobna do znanej z ZSRR początku lat 90. ubiegłego stulecia, kiedy milicja
moskiewska tłumaczyła podobny wzrost coraz wyższymi mafijnymi roszczeniami
finansowymi wysuwanymi wobec pospolitych przestępców. Wzrost jest na tyle
znaczący, że nabrał upolitycznienia. Były oficer służb specjalnych, lider partii
„PRORIV!” i deputowany do RN Naddniestrza Dmitrij Soin wydał oświadczenie,
w którym wezwał Naddniestrzan do zdecydowanej walki z przestępczością. Warto dodać, że Soin sam jest poszukiwany przez Interpol jako podejrzany o zabójstwo w 1994 r. oraz udział w planowaniu dwudziestu pięciu innych morderstw28.
Miał też rzekomo oferować dziennikarzowi „Sunday Times” rakiety Alazan pochodzące z radzieckich składów broni29.
Pozycja dotychczas odizolowanych naddniestrzańskich grup przestępczych
została przewartościowana przez procesy globalizacyjne. Współcześnie kryminaliści wykorzystują skutecznie mechanizmy gospodarcze i polityczne, dzięki
którym mogą nie tylko lokować swój kapitał w legalnych inwestycjach na terenie
Europy Zachodniej stając się często częścią jej establishmentu, ale również poprzez „lobbing” zyskiwać coraz większy wpływ na decyzje podejmowane przez
lokalnych polityków. Postrzegani przez pryzmat zamożności jako ludzie sukcesu,
za którymi stoją w charakterze „pralni” legalne firmy, umożliwiają kryminalnym
strukturom dalsze zwiększenie zasięgu oddziaływania. Fuzje ich macierzystych
grup wzorowane na znanych z ekonomii przejęciach firm są odpowiedzią na wysoce konkurencyjne środowisko międzynarodowe. Istotny pozostaje tutaj fakt
postępującej globalizacji wschodnich struktur przestępczych organizujących się
w ponadpaństwowe syndykaty. Znajomość regionu i jego specyfiki nie gwarantuje już dochodów na poziomie satysfakcjonującym uczestników nielegalnego
procederu, jako że trwająca infiltracja Europy Środkowej i Wschodniej ze strony
mafii chińskiej czy włoskiej znosi tradycyjne podziały geograficzne. O ile nie jest
to tak widoczne w przypadku izolującej się poradzieckiej mafii „ludowej”, to jest
regułą w odniesieniu do transnarodowej przestępczości, operującej na wyższym
poziomie zorganizowania i konkurującej na globalnym czarnym rynku.
26
27
28
29
Postępowania wszczęte, przestępstwa stwierdzone i wykrywalność w latach 1999-2010, http://
www.statystyka.policja.pl/portal/st/842/47682/Postepowania_wszczete_przestepstwa_stwierdzone_i_wykrywalnosc_w_latach_19992011.html (4 VI 2012).
Current Worldwide Homicide/Murder Rate, http://chartsbin.com/view/1454 (11 VI 2012).
http://www.interpol.int/Wanted-Persons/%28wanted_id%29/2004-52070 (3 VI 2012).
Zob. A. Hoban, Weapons Smuggling And Youth Cults In The Country That Doesn’t Exist, http://
www.vice.com/en_uk/read/atlas-hoods-weapons-smuggling-youth-cults-in-the-country-that-doesnt-exist (4 VI 2012).
229
W przypadku struktur unijnych powstaje wrażenie, że dychotomia centrum-peryferie dotyczy nie tylko nierównej dystrybucji dóbr i traktowania nowych
państw członkowskich jako zaplecza dostarczającego zasobów ludzkich w postaci tanich pracowników najemnych angażowanych do pracy w państwach „starej
Europy”. Istnieje równoległa, rosnąca tendencja do podejmowania zyskownych
działań kosztem obywateli państw dawnego bloku komunistycznego, zarówno
przez osoby w krajach pochodzenia ofiar tego procederu, jak i na obszarze Europy
Zachodniej, działające w powiązaniu z tamtejszymi strukturami przestępczymi.
Integracja europejska pozwoliła na ekspansję tak zachodnich, jak i wschodnich
grup przestępczych, które dokonują permanentnego podziału Europy na strefy
wpływów. Mając za wzór globalne procesy ekonomiczne i polityczne próbują jednocześnie infiltrować na coraz większą skalę legalne struktury administracyjnoprawne rodzimych państw, jak i krajów członkowskich Unii Europejskiej. Tym
samym następuje eksport działalności przestępczej spoza Europy i UE – swoje
interesy na jej obszarze na wzór BIZ lokują kartele z Ameryki Południowej, mafie azjatyckie i bliskowschodnie. Ten fakt sprawia, że dynamicznie zmienia się
struktura zorganizowanej przestępczości naddniestrzańskiej, również w kontekście wprowadzenia ruchu bezwizowego i ewentualnego wejścia Mołdawii do UE.
Właśnie dlatego w Naddniestrzu funkcjonują wciąż dwie frakcje: opisany przez
Lilina hermetyczny świat przestępców o tradycji sięgającej schyłku ery Cesarstwa
Rosyjskiego i nowy, zglobalizowany, wielowymiarowy, „biznesowy” świat postradzieckich przestępców traktujących go jak swego rodzaju folklor. Ponadto,
w biznesowym świecie przestępczości zorganizowanej istnieje silna wewnętrzna
konkurencja w postaci służb specjalnych, która sprawia, że nie tylko pojedynczy (obecni lub byli) członkowie rosyjskich służb wywiadowczych uwikłani są
w działania zorganizowanych grup przestępczych, ale że FSB i SWR zainteresowane są podejmowaniem z nimi stałej współpracy30. Poprzez te działania „służby
specjalne dążą do uzyskania kontroli nad już istniejącymi międzynarodowymi
siatkami firm, należącymi do rosyjskiej mafii oraz nad stworzonymi przez nią
układami w polityce i biznesie”31.
Analizując zorganizowaną przestępczość w Naddniestrzańskiej Republice
Mołdawskiej warto pamiętać, że pomimo wielu dowodów na ponadnormatywną
aktywność tejże, zagadnienie to stanowi często pożywkę dla wszelkiego rodzaju
sensacji. Quasi-państwowy charakter republiki sprawia, że jako terra incognita inspiruje i zniekształca obraz rzeczywistej sytuacji w regionie. Wydaje się, że
podstawowym problemem jest tu wysoki poziom korupcji, wikłający urzędników
i obywateli w nielegalne relacje i transakcje. Jest to charakterystyczne dla krajów
poradzieckich, a jednak część tych koneksji na pewno dotyczy zorganizowanej
30
31
J. Roth, op.cit., s. 127-128.
Ibidem, s. 128.
230
Bogusław Olszewski
przestępczości transnarodowej, w którą zamieszane są obie strony odnoszące
korzyści, z tym że skala i przedmiot działania pozostają zupełnie inne. Tymczasem oficjalna wykrywalność przestępstw jest stosunkowo wysoka, jeśli wierzyć
statystykom i materiałom prasowym traktującym chociażby o zatrzymaniach
osób rozprowadzających narkotyki, czy handlarzy ludźmi. Aspiracje państwowotwórcze NRM sprawiają, że skuteczność służb mundurowych ma legitymizować rząd i wykazywać wydolność aparatu państwowego. Nie zmienia to faktu, że
wiele naddniestrzańskich źródeł traktuje o kryminalnych powiązaniach notabli
sprawujących władzę, przynajmniej tych skupionych wcześniej wokół byłego już
prezydenta, Igora Smirnowa.
Należy zaznaczyć, że deklarowana transparentność i skuteczność władz naddniestrzańskich w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej jest pewnym ewenementem świadczącym nie tylko o rozległości struktur siłowych tej republiki,
ale też prowokującym pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy. Na ile jest to zatem element gry politycznej, a na ile dowód na wysoki poziom powiązań kryminalnych i skuteczność wymiaru sprawiedliwości? Wspomniana efektywność nie
zmienia faktu, że zorganizowana przestępczość w NRM, podobnie jak w każdym
innym państwie, może z powodzeniem działać poza zasięgiem aparatu władzy,
a nawet w samych jego strukturach – na tym polega jej uniwersalność, jakkolwiek
geneza pozostaje charakterystyczna dla danego kraju i kontekstu historycznego.
Summary
Bogusław Olszewski
The genesis of organized crime
in the Transnistrian Moldavian Republic
The article discusses the Transnistrian issue of the organized crime and puts it in
the historical context. Its current structure has developed since the time of the
Bolshevik Revolution, then evolved through the period of the Soviet Union to
obtain a contemporary form finally. Throughout this period the criminals were
exploited by the government not only to fight against political prisoners, but also
to eliminate the so-called urkas who represent the elite of the criminal world
acting in the opposition to the state structures. Simultaneously, the wide zone
of criminal activity among notables party took place at that times. Globalization
processes of the post-Soviet era made the cooperation of the state and criminal
groups more intensified and important than it was before, involving a part of the
political and economical elites of Transnistria.
231
Bogusław Olszewski – mgr stosunków międzynarodowych, doktorant w Zakładzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu
Wrocławskiego
STUDIA NAD GEOPOLITYKĄ
Республика Узбекистан
на геополитической карте мира
Постановка проблемы. Радикальные изменения политического и экономического характера, которые сопровождали распад СССР, вынудили Республику Узбекистан искать свою модель независимого развития и определять приоритетные внешнеполитические ориентиры. Перед Узбекистаном,
как новым независимым государством, возникла проблема идентификации
страны на международной арене и задача выработки внешнеполитической
доктрины, адекватно учитывающей геополитические особенности и полиэтническую специфику государства. Второй по размеру территории, но
первый по численности населения и уровню промышленного развития,
Узбекистан, еще в советское время играл роль неформального лидера среди бывших союзных республик Центральной Азии. После распада СССР
официальный Ташкент стремится стать реальным лидером в регионе. В немалой степени этому способствует и срединное географическое положение
страны в центральноазиатском регионе (Узбекистан граничит со всеми
бывшими советскими республиками Средней Азии).
Анализ исследований и публикаций. Отдельные аспекты темы формирования и реализации основных принципов внешней политики Республики Узбекистан исследуются украинскими1 и зарубежными2 учеными,
1
2
В. Гусаков, Сучасна середньоазіатська політична доктрина (на прикладі Узбекистану),
„Людина і політика” 2001, № 4, s. 32-37; Б. О. Парахонський, Ю. В. Павленко, А. З. Гончарук та ін., Центральна Азія: геостратегічний аналіз та перспективні можливості
для України. Монографія, Б. О. Парахонського (ред.), Київ 2001, ss. 148; О. Маначинський, Наростання напруженості у „вакуумі сили”. Центральноазіатський регіон: стан
та перспективи, „Політика і Час” 2002, № 10, s. 19-31; М. С. Дорошко, Н. В. Шпакова,
Держави пострадянського простору у світовій політиці, Київ 2010, s. 66.
Л. Левитин, Узбекистан на историческом повороте, Мocквa 2001, ss. 350; А. Грозин,
Постсоветская Центральная Азия: новые геополитические тенденции и российские
интересы, „Центральная Азия и Кавказ” 2007, № 5 (53), s. 26-32; А. Князев, Россия
возвращается в Центральную Азию, „Центральная Азия и Кавказ” 2007, № 5 (53),
s. 51-58.
236
узбекскими политиками3. Впрочем этим исследованиям не хватает комплексного анализа геополитических интересов, внешнеполитических приоритетов и угроз национальной безопасности в контексте реализации концепции лидерства Узбекистана в регионе Центральной Азии.
Цель статьи – определить геополитические интересы, внешнеполитические приоритеты и угрозы национальной безопасности Республики Узбекистан, проанализировать мероприятия властей страны, направленные на
превращение Узбекистана на влиятельное государство в центральноазиатском регионе.
Изложение основного материала. Геополитически Узбекистан расположен в стратегическом центре полукольца, где находятся богатейшие нефтеи газовые месторождения Персидского залива, бассейна Каспийского моря
и Таримского бассейна. Также Узбекистан является частью региона, где пересекаются интересы России, Китая, Индии, стран Запада. Также территория Узбекистана является объектом интересов таких крупных государств
исламского мира, как Турция, Пакистан, Иран и Саудовская Аравия. Кроме
того, Узбекистан – прифронтовое государство (речь идет о недавних войнах
в Афганистане и Таджикистане). То обстоятельство, что в Таджикистане,
Казахстане, Кыргызстане и Туркменистане проживает более 2,5 миллионов
узбеков, является дополнительным фактором влияния официального Ташкента на своих соседей и позволило президенту Узбекистана И. Каримову
выразить идею строительства единого общего дома – Туркестана – при гегемонии в нем Узбекистана по счет слабых соседей, прежде всего таких, как
Афганистан, Кыргызстан и Таджикистан.
Впрочем существует ряд гипотетических угроз и собственно для Узбекистана. Потенциально опасной угрозой для узбекской государственности
является ускорение процесса политизации ислама, что отрицательно влияет на общественно-политическую ситуацию на большой территории – от
Нагорного Бадахшана до Каспия и создает своеобразную „огненную дугу”
от Чечни в Российской Федерации (через Азербайджан, Пакистан, Узбекистан, Кыргызстан и Казахстан) до китайской провинции Синьцзян.
Кроме того, в наследство от СССР, Узбекистан получил комплекс территориальных, межнациональных и внутренних проблем. Известно, например, что на территории Кыргызстана расположены два узбекских
района-анклава, а внутри Узбекистана – киргизский анклав, существование которых является свидетельством сохранения конфликтогенного потенциала во взаимоотношениях двух бывших советских республик. Целый
3
И. А. Каримов, Узбекистан на пороге ХХІ века: угрозы безопасности, условия и гарантии прогресса, Ташкент 1997, ss. 318; idem, Узбекский народ никогда и ни от кого не
будет зависеть, Ташкент 2005, ss. 128.
Республика Узбекистан на геополитической карте мира
237
ряд проблем, вроде крупномасштабной коррупции государственного аппарата или экологических (таких как исчезновение Аральского моря, эрозия
почвы, их засоление, истощение земли, как следствие гегемонии хлопчатника), также угрожают национальной безопасности Узбекистана.
Во внешней политике Узбекистан длительное время ориентировался
на поддержку США и НАТО, стремясь превратиться в признанного всеми
регионального лидера, главный щит от угрозы исламского фундаментализма. Достижению этой стратегической цели должно способствовать и провозглашения главным историко-культурным символом узбекской нации
основателя одной из крупнейших империй эпохи позднего Средневековья
Амира Тимура (Тамерлана), который в свое время консолидировал Азию,
остановил экспансию кочевых племен с юга и прокладывал путь к Индийскому океану.
Для реализации стремления Узбекистана к политической, экономической и военной гегемонии в Центральной Азии, его неизменным лидером
президентом Исламом Каримовым разработана новая имперскяю модель,
в основе которой – идея объединения тюркоязычных государств региона
под эгидой Ташкента в единое государство. Ключевой региональной идеей
президента И. Каримова стал лозунг „Туркестан – наш общий дом”. Свое
стремление к председательству в нем И. Каримов объясняет тем, что Узбекистан, в отличие от своих соседей по Туркестанскому дому, имеет „большую историю и большое духовное наследие”, а также „великую культуру”4.
Ради воплощения концепции регионального лидерства И. Каримов
проявляет значительную политическую активность – страна неоднократно становилась инициатором всевозможных совещаний по безопасности и сотрудничеству в Центральной Азии, тюркоязычных культурноисторических конференций и т.п. В 1995 г. Узбекистан добился открытия
в Самарканде международного Института центральноазиатских исследований под эгидой ЮНЕСКО.
Все настойчивее президент Узбекистана стремится превратить
культурно-историческое наследие в важный ресурс внешней политики своей страны, причем все чаще его экскурсы в историю напоминают ее узурпацию. Так, например в одной из своих речей он отметил: „Древние царства
Согда, Хорезма, Бактрии, Кушан, Парфии, Эфталитов – вот золотая колыбель нашей земли, давшей миру имена гениальных мыслителей, ученых,
художников, зодчих”, а дальше называет имена Авиценны, аль-Бируни,
аль-Хорезми и других выдающихся деятелей общего культурного наследия
региона5. И это несмотря на то, что бывший глава Туркменистана С. Ниязов,
4
5
И. А. Каримов, Узбекистан на пороге…, s. 9.
В. Гусаков, op.cit., s. 34.
238
например, относил Парфянское Царство к культурно-историческому наследию туркмен, а иранские официальные источники рассматривают
и Парфию, и Древний Хорезм как персидское наследство.
Конечно, идея возрождения „Великого Туркестана” в его древних границах не является новой, однако Узбекистан сейчас предлагает ее не в исламистском, а в светском варианте, следуя примеру Турции. Последний фактор значительно сужает базу поддержки узбекского лидера в этом вполне
исламском регионе. А еще модель „Большого Туркестана” И. Каримова
внутренне противоречива и может достаточно легко трансформироваться
из светской в исламистскую, выйдя из-под контроля узбекского лидера, потому что он, апеллируя к духовно-историческому наследию Тимура, предлагает идеи, непременно содержащие в себе исламскую составляющую.
Кстати, и сам образ Амира Тимура, кроме объединяющего политического
потенциала, несет в себе ярко выраженные черты сакрального лидера исламского государства – „властителя правоверных”.
Вместе с тем, узбекский правящий режим понимает неприемлемость
в светском Узбекистане рост исламистского влияния в политической жизни
страны. Бывший спикер парламента Узбекистана А. Халилов в свое время
заявил, что разрешение деятельности в Узбекистане партий религиозного
направления приведет к исчезновению цивилизации Центральной Азии.
Ведь в стране, несмотря на репрессии властей в отношении оппозиции,
продолжает функционировать активное исламистскае крыло, а распущенные в 1990-е гг. такие исламские организации, как Исламская партия возрождения Узбекистана, Адолат (Справедливость) не только смогли наладить агитацию и организационную работу, но и с конца 1990-х гг. проводят
боевую подготовку молодежи в Ферганской долине.
Особенно усложняет ситуацию то, что исламское движение в Узбекистане и в целом в Центральной Азии, постоянно получает положительные импульсы из-за границы. Непосредственно по ту сторону узбекско-афганской
границы в 1990-е гг. шла война, в которой фундаменталистское движение
„Талибан”, поддерживаемое Пакистаном, США, Саудовской Аравией, Объединенными Арабскими Эмиратами и Великобританией, одержало временную победу. При тех обстоятельствах Узбекистан почти от начала афганского противостояния поддерживал вместе с Россией, Ираном и Индией
антиталибскую коалицию, значительную часть которой, кстати, составляли афганские узбеки.
Во взаимоотношениях с государствами Ближнего и Среднего Востока
Узбекистан заявляет о своей готовности тесного сотрудничества со всеми
странами региона, однако приоритетными для него остаются отношения
с Турцией и Египтом, странами, отвергающими любые проявления экстремизма и фанатизма в исламе. С Ираном, Саудовской Аравией, Пакистаном
239
подписаны соглашения об экономическом сотрудничестве, от них поступают кредиты, однако отношение к этим странам весьма прохладное. Такими
же являются взаимоотношения Узбекистана с соседним Таджикистаном.
Это объясняется тем, что в случае победы в Таджикистане „фундаменталистских сил” значительно возрастет степень радикализации различных
исламских группировок в Ферганской долине, а также неизбежно встанет
вопрос о возвращении Таджикистана Бухары и Самарканда, которые таджики считают (и небезосновательно) своей исторической родиной.
Не исключается в недалеком будущем и обострение отношений официального Ташкента с Афганистаном, ведь шесть провинций Афганистана,
расположенных на границе с Узбекистаном, населены преимущественно узбеками. На протяжении последних двух десятилетий там возникли
и окрепли собственные узбекские управленческие структуры. Не исключено, что при определенных обстоятельствах здесь может быть провозглашена узбекская автономия. В этом случае проблема „двух Узбекистанов”,
их объединения, неизбежно встанет на повестке дня, что может сопровождаться серьезными региональными коллизиями.
Активное сотрудничество Узбекистана с Турцией стало возможным
благодаря концепции тюркского единства, ее активно пропагандировал
в своей внешнеполитической деятельности бывший турецкий президент
Сулейман Демирель. Она, эта активность, сказалась и на развитии взаимовыгодного экономического сотрудничества двух стран. В Узбекистане,
в первой половине 1990-х гг., с почти двух тысяч зарегистрированных совместных предприятий, около двухсот были турецкими. Турецкий капитал отдает предпочтение таким секторам узбекской экономики, как сфера
услуг, текстильная, пищевая, строительная промышленность, то есть тем,
которые не требуют больших капиталовложений.
Деятельность турецкого капитала в хлопчатоперерабатывающих отраслях органично вписывается в разработанную руководством Узбекистана
программу глубокой диверсификации структуры экспорта, которая предусматривает, в частности, переход от вывоза сырья к экспорту готовой продукции. Так, при участии турецкой корпорации „Язекс” осуществляется
проект создания в Узбекистане сети промышленных комплексов, обеспечивающих весь цикл переработки хлопка – от сырца до готовых изделий.
Все еще отвергнута Европой и не ставшая своей в мусульманском мире,
Турция всерьез рассматривает центральноазиатский вариант как лучший
для реализации собственных политических амбиций и экономических
интересов, и во многом связывает с ним свое будущее. Однако, следует
заметить, что в Центральной Азии есть достаточно влиятельные политические силы, которые стремятся нейтрализовать влияние Анкары на события в регионе. В первую очередь это Россия, которая стремится усилить
240
интеграционные процессы на постсоветском пространстве. Сегодня Москва вряд ли повторит ошибку М. Горбачева, который вывел войска из Афганистана для обеспечения покоя Советского государства и так же оставит
Центральную Азию для сохранения стабильности в России. Ведь окончательная потеря контроля над бывшими удаленными провинциями, отнюдь
не консолидирует новый вариант Российской империи.
Другой силой, крайне встревоженной ростом влияния Анкары на политику центральноазиатских государств, является Китай. Это связано с тем,
что провозглашенное Турцией тюркское сотрудничество охватывает не
только регион Центральной Азии, но и в целом весь центральноазиатский
макрорегион – исторический Туркестан, где почти везде живут родственные тюркские народы и восточной частью которого – Синьцзян-Уйгурским
автономным районом КНР – обладает Китай.
Исходя из этого, логичным представляется реализованная в 2001 г.
совместная российско-китайская инициатива о создании на базе „Шанхайской пятерки” (РФ, КНР, Казахстан, Кыргызстан, Таджикистан) субрегиональной международной организации - Шанхайской организации
сотрудничества (ШОС) с включением в ее состав Узбекистана. О создании
ШОС лидеры шести государств-участников объявили на саммите в Шанхае 14-15 VI 2001 г. Одной из ключевых задач ШОС является выработка
механизма координации внешнеполитической деятельности стран-членов
организации не только в Центральной Азии, но и на международной арене. Таким образом, создание ШОС стало ответом на попытки турецкого
руководства реализовать концепцию так называемого „Большого Турана”
и увеличить турецкое присутствие в регионе, сопровождавшееся ростом
сепаратистского движения в Синьцзяне.
При всей значимости взаимоотношений Узбекистана со странами региона, определяющей чертой внешней политики государства, по крайней
мере до трагических событий в Андижане в мае 2005 г., было довольно
успешное балансирование официального Ташкента между США и Россией.
И. Каримов, который длительное время удачно поддерживал имидж сильного, независимого руководителя, прагматичного и дальновидного политика, первым среди лидеров центральноазиатских государств решительно
отказался от ориентации на Россию, переориентировавшись в торговоинвестиционной политике на западные государства (главным образом на
США) и на азиатских лидеров – Южную Корею и Японию.
Антироссийская направленность политического курса И. Каримова
особенно отчетливо проявилась весной 1996 г. в реакции на подписание
договоров об углублении интеграции между Беларусью, Россией, Казахстаном и Кыргызстаном. Тогда президент Узбекистана категорически заявил,
что „народ Узбекистана никогда не позволит сковать себя цепями рабства
241
и снова вернуться к старому режиму”6. Тем самым, И. Каримов фактически отождествил официальный внешнеполитический курс России на развитие и углубление интеграции в рамках СНГ с возвращением к „старому
режиму”7. В ответ на это, в 1999 г. Узбекистан вышел из Договора о коллективной безопасности, подписанного 1992 г. в Ташкенте лидерами России,
Беларуси, Казахстана, Таджикистана, Кыргызстана и Узбекистана, чтобы
присоединиться к ГУАМ.
Дистанцирование от России означало сближение Узбекистана с США
и странами Запада. В 1996 г. официальному Ташкенту удалось получить
заем в МВФ, что стало своеобразной основой для международного признания и долгожданного приглашения президента страны в Вашингтон.
В американской столице был достигнут определенный прогресс на пути
американо-узбекского сближения и взаимопонимания, свидетельством
чего стали слова вице-президента США А. Гора, который заявил, что „США
понимают стратегическое значение Узбекистана, который занимает центральное место в регионе с точки зрения наших интересов. Исходя из того,
что здесь происходит, будущее Центральной Азии, наши перспективы мы
связываем с Узбекистаном и намереваемся на него опираться”8.
Надеясь на американскую поддержку, президент Узбекистана вынужден
был пойти на некоторые уступки оппозиции. Когда 16 VI 1997 г. Комиссия
США по безопасности и сотрудничеству в Европе выразила протест по поводу фактов запугивания, заключения и отправки в ссылку представителей
различных религиозных групп в Узбекистане, И. Каримов позволил некоторым из высланных оппозиционеров вернуться на родину.
Особенно тесными американо-узбекские отношения стали после трагических событий 11 IX 2001 г. в США. Тогда, как известно, официальный
Вашингтон пообещал Узбекистану значительную финансовую помощь
и инвестиции в промышленность и сельское хозяйство при условии предоставления Узбекистаном своей территории для нанесения совместных
с США ударов по базам террористов в Афганистане. При этом Америка сознательно закрывала глаза на существование в Узбекистане авторитарного
политического режима. В марте 2002 г. во время визита президента И. Каримова в США стороны подписали Декларацию о стратегическом партнерстве и основах сотрудничества между Узбекистаном и Соединенными
Штатами Америки. Кроме того, была отменена так называемая поправка
Джексона-Вэника в торгово-экономических отношениях, которая применялась Соединенными Штатами в большинстве постсоветских государств.
6
7
8
И. А. Каримов, По пути созидания, Т. 3, Ташкент 1996, s. 117.
Idem, По пути созидания, Т. 4, Ташкент 1996, s. 295.
Ibidem, s. 4.
242
Это стало свидетельством признания Соединенными Штатами Америки
Узбекистана страной с рыночной экономикой.
Также трагические события 11 IX 2001 г. помогли Узбекистану укрепить
свои позиции в центральноазиатском регионе, о чем свидетельствует преобразование Центрально-Азиатского экономического сообщества в организацию Центрально-Азиатское сотрудничество (ЦАС) в декабре 2001 г.
в Ташкенте на встрече глав государств Казахстана, Кыргызстана, Таджикистана и Узбекистана, инициированной И. Каримовым (ЦАС - второе после
ГУ(У)АМ формирования в СНГ, в котором не участвует Россия).
Впрочем кровавые события, которые произошли в мае 2005 г. в одном
из крупнейших узбекских городов Андижане, затормозили процесс превращения Узбекистана на лидера центральноазиатского региона. По официальной версии властей в Андижане погибло 187 человек, большинство
из которых власти Узбекистана назвали „террористическими элементами”,
которые организовали побег из тюрьмы и захватили местную Андижанской администрацию вместе с заложниками. В то же время, представители
правозащитных организаций и узбекская оппозиция утверждают, что во
время беспорядков представители сил безопасности первыми применили
силу, в результате чего пострадали по меньшей мере 700 гражданских лиц.
Кроме того, по некоторым данным, правительственные войска жестоко подавили восстание не только в Андижане, но и в Пахтаабаде.
ООН, НАТО, правозащитная организация Human Rights Watch, а также
ряд государств, в том числе Франция, Великобритания и США неоднократно
обращались к официальному Ташкенту с требованием провести международное расследование событий в Андижане, однако президент Узбекистана
отклонил его и заявил, что не допустит вмешательства извне. Аналогичную
позицию заняло и МИД Узбекистана. Все это поставило режим И.Каримова
на грань международной изоляции. В такой ситуации внешнеполитический
курс Узбекистана в очередной раз изменился. Главным стратегическим партнером страны вновь было провозглашено Россию.
Справедливости ради, следует отметить, что новое узбекско-российское
сближение началось в мае 2000 г., когда избранный президентом России
В.Путин предложил официальному Ташкенту стать участником Шанхайского форума. В 2005 г. официальные Москва и Ташкент сошлись на почве
общей оценки событий в Андижане, как таковых, которые были якобы направлены на свержение режима И. Каримова. Так, в частности, во время
встречи с президентом России В. Путиным 28 VI 2005 г. в Ново-Огарево,
И. Каримов выразил уверенность, что кровавые события в Андижане готовились заранее. „У нас достаточно фактов, подтверждающих, что эта операция готовилась несколько месяцев, возможно, лет”. Каримов также заявил,
что „Некоторые события в Узбекистане, наша самостоятельная политика,
243
отказ от ряда предложений подтолкнули реализацию этого сценария”. В целом он убежден, что события в Андижане были „операцией, подготовленной третьими странами против руководства страны”. С этим утверждением
Каримова согласился и российский президент9.
В то же время эксперты ООН, расследовавшие события в Узбекистане,
пребывая в соседнем Кыргызстане, придерживаются иного мнения. В докладе Управления Верховного комиссара ООН по правам человека, опубликованном в начале июля 2005 г., события в Андижане квалифицируются
как „массовое убийство”. Чтобы избежать репрессий правящего режима,
на территорию Кыргызстана перешло около 500 беженцев, большинство
из которых впоследствии отбыло в Румынию, чтобы оттуда перебраться
в Канаду, США, Данию, Нидерланды.
После андижанских событий, и особенно после отказа обеспечить
международное расследование их последствий, серьезно ухудшились отношения Узбекистана с ЕС и США, а режим И. Каримова стал, как никогда,
близок к международной изоляции. Избежать этого можно было только
через возвращение Узбекистана в фарватер России, что и произошло летом
2005 г.
В целом, от Андижанской трагедии наибольшую выгоду получила Россия, которая, поддержав действующие узбекские власти, фактически возвратила Узбекистан в орбиту своего влияния. Подтверждением этому стал
подписанный президентами Путиным и Каримовым союзнический договор от 14 XI 2005 г., в котором содержится положение о предоставлении,
в случае иностранной агрессии, военной помощи. Также стороны обязались предоставлять друг другу военные базы и военные объекты на территории обеих стран. Во время встречи с российским президентом И. Каримов заявил, что Россия для Узбекистана „всегда была и остается опорой
и центральным союзником”10.
Реакция Запада на возвращение Узбекистана в сферу российского влияния была молниеносной. Уже на следующий день, 15 XI 2005 г., Европейский
Союз сроком на один год запретил въезд на свою территорию 12 видным
представителям узбекских властей. Свое решение ЕС мотивировал тем, что
власть Узбекистана позволила себе „неадекватное применение силы” и не
позволяет провести независимое международное расследование андижанских событий. Кроме того, Европейский союз ввел экономические санкции против режима Каримова, в том числе эмбарго на продажу оружия,
военного и другого оборудования с целью предотвращения внутренних
репрессий.
9
10
А. Князев, op.cit., s. 54.
А. Грозин, op.cit., s. 28.
244
Администрация США, в ответ на репрессии узбекских властей в Андижане, заморозила выделение более 20 млн долларов помощи Узбекистану.
В ответ на это официальный Ташкент заставил войска антитеррористической коалиции покинуть арендованную ими в Узбекистане авиабазу
„Карши-Ханабад”. Несмотря на это, США не поддержали курс на международную изоляцию режима И. Каримова потому, что продолжают рассматривать Узбекистан как своего стратегического союзника в Центральной
Азии, принимая во внимание важность этой страны в свете предстоящего
вывода войск антитеррористической коалиции во главе с США из Афганистана в 2014 г.
Выводы. Анализ геополитических интересов и внешнеполитической
деятельности Узбекистана позволяет сделать вывод, что приоритетными
направлениями внешней политики страны стали сотрудничество с государствами постсоветского пространства, активное участие страны в работе
региональных межгосударственных организаций типа ШОС и взаимодействие с США для реализации амбиций Узбекистана как регионального лидера в Центральной Азии.
Summary
Mykola Doroshko
The Republic of Uzbekistan on the geopolitical map of the world
The geopolitical interests, foreign policy priorities, challenges and threats to the
national security of the Republic of Uzbekistan are determined in the article.
Measures of the authority of the state that are aimed at transforming Uzbekistan
to a powerful state in the Region of Central Asia are analyzed. The analysis of
geopolitical interests and foreign policy activities of Uzbekistan provided a possibility to come to the conclusion that the higher-priority directions of its foreign
policy are cooperation with the states of post-Soviet area, active participation
of the state in the interstate international organizations, for instance the SCO,
and cooperation with the USA for realization its ambitions to become a regional
leader of Central Asia.
Mykola Doroshko – dr hab. nauk historycznych, zastępca dyrektora Instytutu
Stosunków Międzynarodowych Narodowego Uniwersytetu Kijowskiego im. Tarasa Szewczenki, profesor w tamtejszej Katedrze Krajoznawstwa
Geopolitical situation in the Middle East
in the face of revolts
Political upheavals sweeping through the Middle East, the Arabian Peninsula
and the Maghreb last year have already reshaped and are still reshaping geopolitical order in this region, thus complicating the situation of Israeli and regional
security. From this perspective, the most important element of this „revolutionary domino” is Egypt. The provisional military council, which still holds power, has declared that it would honor the peace agreement with Israel, but now,
with the Muslim Brotherhood scheduled to form a new Egyptian government
in the near future, it is very hard to predict in which direction the situation will
evolve.
Until now, neither the Israeli government, nor Israeli society have clearly responded to the events in the region. Although Israeli abstemiousness from any
intervention, including a verbal one, into situation of other states of the region
could be perceived as reasonable, Israel’s idleness may appear, especially in a longterm perspective, to be cost-intensive, not only for Israel. Lack of support for
these bottom-up social movements in the region can become opportunity cost,
since Israel is losing a chance to boost its reputation among the Arab societies
which stand against their authoritarian regimes.
The main aim of the article is to examine the situation in terms of security,
with a special focus on the Egyptian-Israeli relations intertwined with the Israeli-Palestinian conflict. The analysis encompasses the period, since the fall of Hosni
Mubarak until today. In terms of the subject, the article covers events which have
been taking place for the last year and which are relevant to the topic of this article (i.e. agreement between Fatah and Hamas, lifting Egyptian blockade of the
Gaza Strip).
The article has a uniform composition, with a few subsections, which are
entitled as follows: historical introduction into Egyptian-Israeli relations, the
policy of Hosni Mubarak towards Israel, Palestinian Autonomy and the conflict, Israel’s reaction to the Arab revolts, new opening of the Egyptian policy
after the fall of Mubarak and elections in Egypt, negative and positive potential
of this „new opening” in terms of Israeli-Palestinian conflict and restoration of
246
Egyptian-Israeli relations, recapitulation. The research material that is used in the
article includes media (especially press) releases, statements and comments of the
relevant politicians, available experts’ analyses and statistical data.
Egyptian-Israeli relations
until the change of power in Egypt
At the very beginning, mutual relations between the two countries were very hostile, which is easily observable in the fact of the first Israeli-Arab war in 1948,
called The War of Independence by Israeli, and Nakba Day (arab. Yawm an-Nakbah, The Day of The Catastrophe) by the Arabs. In this war, lost by the Arab side,
Egypt was not yet a political leader of the Arabs because this role was occupied by
the king of the then Transjordan, Abdullah I. Nevertheless, Egypt, together with
Iraq, made the greatest military contribution, sending around 20 000 soldiers1.
The situation changed after the war in 1956, which was called the Suez Crisis.
On 26 VII, Egyptian president Gamal Abdel Nasser nationalized the Suez Canal,
which undermined interests of western powers, especially Great Britain. Moreover, Israeli seafaring through the Suez Canal and the Straits of Tirana was blocked
since 1949, so Israel was eager to establish a free way for its ships through both
passages. After consultations with France and Great Britain, Israel launched the
operation „Kadesh”, which was later assisted by France and Great Britain2.
Although in terms of military achievements Egypt lost the war, it won a lot
politically. Being a victim of a joint western-Israeli aggression, Egypt became
a leader of the Arab camp and soon the most powerful part of it. Another outcome was a reversal of alliances. After having been attacked by western powers,
Egypt became a natural ally for the Soviet Union. It recognized People’s Republic
of China as the sole representative of the Chinese nation and received financial
help from the USSR for the construction of the Asuan dam and military assistance – those are the symbols of the first Egyptian reversal of alliances3.
The cooperation between Egypt and the Soviet Union lasted for the next
16 years and was even stronger after an Israeli pre-emptive attack in 1967 because
Egypt was still striving to gain advantage in the conflict with the Jewish state, and
for that reason cooperation with the USSR was indispensable. But the situation
changed after Anwar Al Sadat’s rise to power in 1970. He was determined to recover the Sinai Peninsula from Israel, which had occupied the territory since the
Six-Day War. As the initial peace measure failed, he decided to confront Israel
1
2
3
P. R. Kumaraswamy, The A to Z of the Arab–Israeli Conflict, Lanham (Maryland) 2009, s. 22-23.
Ibidem, p. 251-252
See: H. M. Sachar, A History of Israel from the Rise of Zionism to Our Time, New York 1976.
Geopolitical situation in the Middle East in the face of revolts
247
with armed forces once again. Due to deteriorating relations with the USSR and
in order to mislead Israelis about Egypt’s military potential, Sadat expelled Soviet military specialists from Egypt and then launched a surprise October war
in 19734.
Despite initial military successes, the coalition of Egypt and Syria lost with Israel, which was already supported by the United States5. That was a turning point
in the policy of Anwar Sadat, who eventually came to the conclusion, that the
only way to settle the conflict with Israel and to regain Sinai, was a peace agreement. New policy of Sadat in this regard led also to the second reversal of alliances. Endorsing a peace solution of the conflict with Israel made Egypt a partner
for the western countries supporting Israel, and most of all for the USA.
With the brokerage of president Jimmy Carter, the peace accords between
Egypt and Israel were signed in Camp David (US) on 18 IX 1978, by Anwar Al Sadat and Menachem Begin (prime minister of Israel). Egypt regained Sinai, but
lost authority among other Arab countries, a fact which appeared most notably in
the exclusion of Egypt from the League of Arab States in 19796. Nevertheless, the
most important part of the peace accords in terms of Israeli-Palestinian conflict
was the first (out of two) treaties signed by both sides. It stated that the complete
peace process in the Middle East can be achieved only by ensuring Palestinian autonomy and self-government. The statement was differently interpreted by each
side of the accords, the USA, Egypt and Israel, but it was important that Egypt
accepted to a certain degree some scope of political responsibility for the future
regulations on Palestinian autonomy and statehood.
Policy of Hosni Mubarak
Anwar Sadat paid the highest price for the peace with Israel – he was assassinated
in an attempt organized by an Egyptian officer. The attack was most probably initiated by the Muslim Brotherhood (The Society of the Muslim Brothers), a fundamental Islamists group, which has never fully accepted the peace accords with the
Jewish state7. The power in Egypt was then assumed by the air force commander,
Hosni Mubarak. Mubarak set himself clear aims of his policy: continuation of the
political line accepted by his predecessor and staying in power. Both aims were
opposed by the Islamists led by the Muslim Brotherhood, which made them the
main enemy of the new Egyptian president. In this way Hosni Mubarak and Israel
4
5
6
7
N. J. Ashton, The Cold War in the Middle East: Regional Conflict and the Superpowers 1967-73,
London 2007, s. 136.
D. Little, The United States and the Middle East since 1945, Chapel Hill 2002, s. 92.
P. R. Kumaraswamy, op.cit., s. 22-23.
Ibidem, s. 225-226.
248
found common ground to cooperate on, as the Muslim Brotherhood gained already measurable influence among the Palestinians, which materialized most of
all in Hamas and Islamic Jihad8, which won election in PA in 2006, and seized full
power in Gaza Strip one year later9.
Combating Islamist radicalism was not the only platform of cooperation between Egypt in Israel, but this element was intertwined with the next one: Israeli-Palestinian peace process. As mentioned above, one of the Camp David accords
concerned the creation of the Palestinian Autonomy. Both sides, Hosni Mubarak
and the government in Jerusalem, were aware of a negative capability of the conflict, which could destabilize the situation in the whole region. Therefore they
shared one common aim – to reach some kind of agreement that would provide at least a minimal level of stability. It seemed that Hosni Mubarak really was
striving for such a peace between the Israelis and Palestinians, even more than
Israelis themselves, who could allow themselves to persist in status quo without
any agreement for a long time10. Mubarak, meanwhile, treated the possibility of
such an agreement as another tool in a combat against the influence of Islamists
in Egypt and in the region.
There are many facts which prove the described direction of Mubarak’s policy
towards Israel and the conflict. Egypt was always supporting peace initiatives that
aimed at reconciliation between the Israelis and Palestinians. During the Madrid
conference, Egypt was a stabilizing actor, representing Palestinian interest, but
trying to set some level of equilibrium, which finally led to the Oslo Accords11. In
the year 2000, when Jerusalem and occupied territories where struck by the Second Intifada, just after having condemned the visit of Ariel Sharon at the Mount
Temple, Hosni Mubarak initiated efforts to alleviate the conflict. On 17 X all parties met in Cairo to negotiate a cease fire and a plan of further talks. Yasser Arafat
and Ehud Barak did not come to an agreement, and shortly afterwards power
in Israel was taken by conservative Likud and Ariel Sharon, who was absolutely
not considered in Egypt as someone who can lead Israel to peace, because of his
military past12. The peace process broke down completely after the operation Defensive Shield in 200213 and the relations between Egypt and Israel were broken
off as well.
8
9
10
11
12
13
See: B. Rubin (ed.), The Muslim Brotherhood: the organization and policies of a global Islamist
movement, Basingstoke 2010.
http://www.usatoday.com/news/world/2007-06-14-gaza_N.htm (8 VI 2011).
E. Levy, PA: Israel not interested in peace, http://www.ynetnews.com (28 VI 2011).
See: N.J. Brown, Palestinian Politics after the Oslo Accords: Resuming Arab Palestine, BerkeleyLos Angeles 2003.
Especially because of Sharon’s role in the massacres in Sabra and Shatila refugee camps.
See: S. MacBride, Israel in Lebanon: The Report of International Commission to enquire into
reported violations of International Law by Israel during its invasion of the Lebanon, London
1983.
249
Meanwhile, Hosni Mubarak did not abandon his struggle to achieve stabilization, at least within the Palestinian Autonomy. In 2003, in Cairo, he organized
a meeting of all Palestinian parties, to achieve reconciliation between them. His
aim was to incorporate Hamas Islamic Jihad into the mainstream of Palestinian
politics under the leadership of Fatah and neutralize them by the same token.
Mubarak did not manage to bring Palestinian parties to an agreement because
Hamas and Islamic Jihad refused to accept Fatah leadership and to abandon an
armed struggle against Israel14.
Nevertheless, in the meantime Egypt established contacts with the administration of prime minister Sharon, which resulted in another peace initiative.
Sharon began to introduce his unilateral disengagement plan,15 which envisaged
Egyptian responsibility in Gaza and Jordanian in the West Bank, in terms of security. Against Palestinian objection, Egypt engaged some forces to train Palestinian
police forces in the Gaza Strip. Sharon’s plan finally failed in 2005, when Palestinians assumed full control over the Gaza Strip, but did not follow the scheme of
„land for peace”, which some representatives of Israeli government were predicting16. The strongest position in the Gaza Strip was taken by Hamas, which was
of course against the interest of both Israel and Egypt. This unfortunate turn of
events laid base for a future very close cooperation between both states, regarding
the Gaza Strip.
Since the very beginning of Hamas in 1987, it was quite obvious it will not
find the support of Hosni Mubarak and Egypt. In his effort to bring Israelis and
Palestinians to a negotiations table, Mubarak was supporting Fatah with Yasser
Arafat (and Mahmud Abbas later on), as its nationalistic and left-winged political
ideology were much closer to the political ideology promoted or represented by
Hosni Mubarak. It proved exceptionally strong during a crisis in the Gaza Strip
after elections in PA in the year 2006, when Hamas got the upper-hand in the parliamentary elections17. After the creation of the Hamas government with Ismail
Haniyeh serving as prime minister, the tensions between both parties were growing and led eventually to an armed clash. Despite many attempts to reconcile both
sides, the conflict escalated and led finally to a civil war both in the West Bank and
the Gaza Strip. In the middle of 2007 the division between a Hamas-controlled
Gaza and a Fatah-controlled West Bank occurred. This situation created space for
14
15
16
17
A. Howeldy, What truces, „Al-Ahram Weekly”, nr 623.
See: http://www.mfa.gov.il/MFA/Peace+Process/Reference+Documents/Disengagement+Plan+-+General+Outline.htm (28 VI 2011).
J. Peters, The Gaza Disengagement: Five Years Later, „Israel Journal of Foreign Affairs” 2010,
IV, nr 3.
S. Wilson, Hamas Sweeps Palestinian Elections, Complicating Peace Efforts in Mideast, http://
www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/01/26/AR2006012600372.html (8 VI
2011).
250
an Egyptian-Israeli cooperation against Hamas in the Gaza Strip. The firm blockade of the Gaza Strip was created from the Egyptian and Israeli side18. Hosni Mubarak ordered to fight every attempt of breaching this blockade, as he was afraid
of Hamas’ aggressive militancy influence on fundamental groups in Egypt.
The policy of Hosni Mubarak with regard to Israeli-Palestinian conflict appears to have been a very clear project. The main foundation and propeller of
such a policy was a fight against Islamist fundamentalists and their influence in
Egypt. Therefore, Mubarak had consequently supported the moderate party of
Fatah and its leaders, aiming at bringing PA and Israel to peace. The last few
years were marked by a close cooperation with Israel with regard to the Gaza
Strip blockade, thus preventing Hamas from receiving reinforcement from the
outside and from attacking its borderlands with Egypt and Israel. The fact that
Mubarak’s policy was promoting status quo so strongly in the past few years plays
a significant role in the context of the Egyptian revolt and changes that it has been
bringing lately, which will be shown further on.
Israel’s reaction to the Arab revolts
Israel’s reaction to the Egyptian revolt, and the fall of Mubarak, was in general
terms very one-sided and intra-orientated. Moreover, in the course of the revolt,
the reaction was very ambivalent and unsteady. At the beginning of the riots,
the president of the State of Israel, Shimon Peres, stated in an interview that Mubarak’s contribution to peace will never be forgotten19. He additionally expressed
concerns about a possibility of future free elections in Egypt, which may bring to
power fundamentalist, like the Muslim Brotherhood. The reactions of other Israelis politicians, including Binyamin Netanyahu, were not referring to the situation
in Egypt itself, but were pointing that Israel is taking a close look on the ongoing
events and will do everything that is necessary to ensure Israel’s security. On the
other hand, when the government in Jerusalem saw that the protesters were gaining a real chance to succeed in their demands towards Mubarak to step down,
Netanyahu cautiously valued positively „the advancement of free and democratic
values in the Middle East”20.
The attitude prevailing within the Israeli society was very diversified . During
the time of Mubarak’s fall, Israelis were showing a lower level of indifference than
18
19
20
P. R. Kumaraswamy, op.cit., s. 89-90.
O. Efraim, Peres praises Mubarak for his contribution to peace, http://www.ynetnews.com/
articles/0,7340,L-4024283,00.html (6 VI 2011).
J. Lipman, Cautious support for Egypt protests from Israel’s Peres and Netanyahu, http://www.
thejc.com/news/israel-news/44542/cautious-support-egypt-protests-israels-peres-and-netanyahu (6 VI 2011).
251
their government and 74% of them state that Arab uprisings are of great interest to them. The numbers are not so clear any more when the Jewish Israelis are
asked about how they value the events of Arab revolts in general: 52% assessed
them positively. Only 47% gave a positive answer to the question how the uprisings will influence countries bordering with Israel. Even less positive numbers are
presented as an answer to the question about the future of the peace process: 38%
say it will have no effect and over 27% that it will have negative influence. Quite
surprisingly, in comparison with the above-presented results, over 70% of Israelis
stated that a passive attitude of their government in the wake of Arab revolts was
correct21. This number means a slight discrepancy with the indicator saying that
the Israelis are interested in the Arab uprisings: they believe that these events are
important for their country, but at the same time, they perceive them as something that is not clear and does not require an active involvement of their country.
At the same, it is worthy noting that a vast majority of Jewish Israelis, as much as
70%, said there are slim chances of creating a democratic system in Egypt in near
future, whereas 49% stated that there is a high probability that a new regime in
Egypt will be Iranian-like22.
It can be seen that Israel did not come out with any coherent stance towards
the revolt and changes in Egypt. At the beginning, the perspective of losing such
a partner as Hosni Mubarak to the containment of a strict policy of radical Islamism was quite frightening in terms of the Gaza Strip blockade, which if loosened,
could greatly strengthen Hamas. There are some cues that Jerusalem had exercised some pressure on Washington to deliver support for Mubarak23. On the
other hand, when it became clear that the Egyptian president will lose power, and
that nothing else can be done, very cautious and timid support of civil movement
was demonstrated.
In terms of the above-described reaction of Israel, one can see that Israel
has lost a unique chance to make a step forward in the relations with his closest
neighbors and the Arab world at all. A clear support for the bottom-up democratic movement in Tunisia, Libya, Egypt and Syria, could boost Israel’s reputation
among the Arabs. „To boost”, does not mean to make the Arabs think positively
of the Jewish state, but to improve a little bit its reputation, which would be of
crucial importance in the upcoming socio-political transformations in the Middle East. Israeli support for the protesters would prevent a probable new Egyptian
government from criticizing it for favoring a former dictator, who ordered to
shoot at his own people. Such a support could also create a better atmosphere for
the political opening that we have been recently witnessing.
21
22
23
http://www.peaceindex.org/indexMonthEng.aspx?num=204 (6 VI 2011).
http://www.bicom.org.uk/context/opinion-polls/peace-index (6 VI 2011).
http://worldscenetoday.com/2011/02/01/israeli-critics-us-should-support-mubarak-jerusalem-post/ (8 VI 2011).
252
New opening of the Egyptian policy
Meanwhile, with Israel following the policy of non-involvement, the first signals
of the upcoming new opening in Egyptian foreign policy can be observed. The
main candidates for the position of the president, the representatives of the society and even the ruling Military Council are making statements and undertaking actions that mark a serious change in the Egyptian foreign policy. One of
the main and measureable appearances of this change is a new policy towards
the Gaza Strip. Fulfilling one of the postulates issued by the protesters during
demonstrations on the Tahrir Square, the Gaza Strip blockade was lifted. Firstly,
in April, Egypt stopped the construction of a steel wall, ground-set along border
with the Gaza24. The next step was made at the end of May 2011, when the Military Council decided to fulfill its promises, and fully opened the Rafa crossing25.
This decision has officially ended 4-year long blockade of the Gaza Strip and has
greatly complicated Israel’s security situation. One can make a justified assumption that together with all kind of legal commodities, also illegal material, like
weapons, explosives etc. will start penetrating the border to the Gaza Strip as
well. In the context of the first in seven years terrorist attack in Jerusalem,26 such
a new situation regarding Gaza and probable significant strengthening of Hamas
military potential, Israel seems to have well-founded reasons for concern about
own security. The danger of Hamas and Israel falling into a spiral of violence,
with Hamas rocketing southern Israel and IDF (Israeli Defense Forces) making
counter-operations in the Gaza Strip, has greatly increased.
Before the opening of the Rafa crossing, yet another significant event took
place. Due to active brokerage of Egypt, on 14 V, in Cairo, Fatah and Hamas
signed an official second agreement on unity government. Mahmud Abbas and
Khaled Meshaal decided to create a government of technocrats, responsible for
preparations of parliamentary elections, preferably this year. Security issues in the
West Bank and the Gaza Strip will be, respectively, the responsibility of Fatah and
Hamas27. The reaction of Israel was flat – prime minister Netanyahu condemned
the agreement, saying that Abbas has to choose peace with Israel or with Hamas,
which still officially seeks Israel’s destruction.
From the perspective of a conservative government in Jerusalem, the situation
has deteriorated dramatically since the fall of Hosni Mubarak: Israel witnessed
firstly a terrorist attack on its own territory, the Gaza Strip is not blocked any24
25
26
27
http://www.almasryalyoum.com/en/node/397326 (8 VI 2011).
http://www.jpost.com/MiddleEast/Article.aspx?id=222597&R=R3 (8 VI 2011).
C. Balmer, Bombing near Jerusalem bus stop kills woman, 30 hurt, http://uk.reuters.com/
article/2011/03/23/uk-israel-explosion-idUKTRE72M3S520110323 (6 VI 2011).
Text of the agreement: http://middleeast.about.com/od/palestinepalestinians/qt/Fatah-Hamas-Reconciliation-Agreement.htm (8 VI 2011).
253
more, and the only Palestinian leader who had a potential to lead PA to a peace
agreement, has reconciled with Hamas. Additionally, the elections in Egypt mark
a new opening of the Egyptian policy towards Israel and the region – not so
favorable a policy, as it was during Mubarak’s rule. First of all, Muslim Brothers
from the Freedom and Justice Party and the Salafis from Al-Nour are the most
important parties of the parliament28. Islamic parties won a clear majority, even
though a few months earlier support for them was much lower: the Freedom
and Justice enjoyed the second largest support (12%) after Wafd Party (23%)29.
The Muslim Brotherhood very strongly voices its critical attitude towards Israel
and is calling for a policy change and support for Gaza, implicitly for Hamas30.
For the time being, it seems that the most important postulates of the Muslim
Brotherhood have been met: Egypt has opened border with the Gaza Strip and
Hamas enjoys official recognition of Egypt and is a part of PA government. The
second „bad news” for Israel is a strong position of the former leader of the
League of Arab States, Amr Mousa. He enjoys the highest public support (30,7%)
over one month before presidential elections scheduled for May and June this
year The next candidate, a Salafi preacher Hazem Salah Abu Ismail, has support
at the level of 28,8%)31. It is bad news for Israel because Amr Mousa has been
known for his criticism of Israel already for many years, and lately he strongly
opts for the rationalization of Egyptian foreign policy towards the USA, Israel
and Arab neighbors. In addition to sometimes aggressive rhetoric, Mousa has
passed the message that he would end the policy of dependency to the USA and
Israel, sustaining peace at the same time. In his opinion, Egypt should „get up
off its knees” and take a justified position of the Arab leader in the region and in
the League of Arab States. Another important statement from Mousa is that he
predicts and accepts the dominant roles on the Egyptian political scene for the
Muslim Brotherhood.32
28
29
30
31
32
37,5% of People’s Assembly seats for the Freedom and Justice, and 27,8% for Al-Nour. Next,
secular parties received below 10%: New Wafd (9,2%) and Egyptian Block (8,9%). The Muslim Brotherhood and Salafi dominated also the higher chamber of the parliament, the Shura
Council. More data abouot elections’results at: http://www.jadaliyya.com (5 X 2011).
Egypt National Survey, March 9-20, International Peace Institute Poll Conducted by Charney
Research, s. 8.
See: A. C. McCarthy, Hamas Is the Muslim Brotherhood, http://www.nationalreview.com/
corner/258381/hamas-muslim-brotherhood-andrew-c-mccarthy (8 VI 2011).
Next candidates seems to be off the race, with the support below 10%. See: http://news.egypt.
com/english/permalink/101703.html (25 IV 2012).
K. Szulc, Prawdopodbna reorientacja polityki zagranicznej Egiptu, http://www.pcsa.org.pl/
products/prawdopodbna-reorientacja-polityki-zagranicznej-egiptu/ (7 VI 2011).
254
Recapitulation
The Middle East, especially the above-described Egyptian-Israeli relation, is facing a serious turning point. As almost all situations of a significant change, Egyptian, and broader, Arab revolt and its consequences for the security in the Middle
East, can bring both threats and chances. In this short recapitulation, the author
will present these problems and chances that are standing before the actors of the
Middle East scene.
The threat for the regional security derives from two sources: from Israel and
from its neighborhood. The problems coming from outside of Israel were described in the previous section and they are the following:
• Presenting practical reorientation of the Egyptian foreign policy (end of
Gaza’s blockade, unity government in PA) and possible future continuation
of this reorientation after parliamentary elections (if they are organized at
all);
• Strengthening Hamas, both politically and militarily, may lead to more offensive actions in Israel, and Israeli armed response – spiral of violence;
• Unity government with stronger Hamas, and weaker Fatah (Mahmud Abbas has lost unconditional ally – Hosni Mubarak) will be far less eager for
peace talks with Israel.
Analyzing these threats, one cannot seperate them from the factors threatening the security, that derive from Israel’s policy, as they are strongly intertwined.
The policy of Israel in past year was very confrontational, and therefore was in
fact deteriorating the level of the state’s security. Continuing construction of illegal settlements on the West Bank and in Eastern Jerusalem led to an almost
complete collapse of the peace talks with Fatah. Moreover, such an aggressive
Israeli stance has complicated greatly, the already difficult situation of Mahmud
Abbas, the Palestinian president who was striving for peace with Israel. The failure of peace negotiations, for which Israel is internationally blamed, also by the
USA and Europe, has weakened the position of Abbas in PA and strengthened the
position presented by Hamas. Without clear support from Egypt, Fatah seems to
be in retreat in the new unity government. Hamas in the meantime, politically
accepted, growing in support and in military strength, thanks to a lifted blockade, will probably intensify bombing and rocketing of Israel. Hard-lined policy
of Israel can deliver proofs for the Palestinians that a peaceful option of Fatah
has failed, and Hamas armed option is getting more valid. Hamas’ offensive can
prove Israelis that their conservative government was right, and that a strict policy against Hamas is needed. Such a scenario of self-fulfilling prophecies is the
greatest threat for the region in a short-termed perspective. In addition to growing military pressure exercised towards Israel, the IDF may face another, far more
complicated problem. It seems that not only Fatah, but also Hamas are embracing
255
a non-violent strategy33. IDF soldiers are not well prepared to react to civil disobedience shown by the Palestinians, and as media coverage of the clashes between
the two sides is very broad, Israel may suffer from serious image damage34.
Israel’s policy and its lack of positive reactions on the Egyptian and Arab revolts mean a lost chance of a quicker reconciliation in the Middle East, but it is
a short-term perspective. As it has been signaled before, each threat can become
a chance, especially in the long-term perspective. Positive outcomes of the present
turning-point and crisis in peace negotiations in the Middle East could in longterm perspective be followed by:
• The relations between Egypt, PA and Israel could get much more „real”.
Till now, Israel was dealing with Hosni Mubarak, who exercised dictatorial
rule, that had no foundation in the public support. Short-termed aggravation of mutual relations after elections in Egypt and PA, could lead to more
realistic agreement between both sides in the future35;
• If Egypt secures the unity government agreement between Fatah and Hamas, it could be a chance to bring Hamas into a more mainstream policy,
distract it from the influence of Iran and make it renounce forcible struggle
against Israel and recognize Israel’s right to exist.
The changes in the Middle East pose a challenge for every state and non-state
actor of the region. Both negative and positive scenarios are possible. Certainly
in the nearest future the Middle East will still be a very volatile region. Political
configuration in Israel seems to be the most antagonistic at the moment, which
can result in an open conflict, if one takes into account the growing strength and
position of Hamas. Against the backdrop of the revolts, especially the still unresolved situation in Syria, and the whole process of power-shift, as well as Iran
with its nuclear ambitions, the situation seems to be as explosive as it has not been
for a long time now. Nevertheless, there are still constraints and forces which are
able to secure the minimal level of stability, which may result in a more firmlygrounded agreement within the triangle Egypt – Israel – PA, based not only on
the agreement between political leaders, but between leaders who are socially
responsible and who represent interests of their societies to a greater extent.
However, if one was to judge the upcoming immediate trend in the region, it
is negative and the security in the Middle East has been deteriorating. The radical
Muslim Brotherhood won the elections in Egypt. If the Military Council gives
away the power and allows the Islamists to seize it, the worst case scenario for
the Israelis may come true. If the peace treaty between new Egypt and Israel is
33
34
35
http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4166834,00.html (6 V 2012).
One can see many movies on YouTube.com, picturing the outcomes of Palestinian non-violent protests in the Occupied Territories.
Clear majority of 63% in Egypt still declares support for the party, that would sustain peace
with Israel. Egypt National Survey, op.cit.
256
renounced or broken, the situation can get out of control of any key player in this
region. Such scenario seems to be quite possible, if one takes into account the way
how the delegation of the Muslim Brotherhood travelling around Europe and
presenting their views treats relations with Israel. They say that Israel had already
violated the treaty – now it is only the matter of Muslim Brotherhood’s response.
The question now is, where more durable agreement could be negotiated in the
somehow new Middle East, if the short-term turbulences do not destroy the longterm perspective.
Karol Chwedczuk-Szulc – dr nauk społecznych w zakresie nauk o polityce
The Eurasian idea
from the modern political perspective
In recent years, we have been witnesses to the activation of integrational processes throughout all world continents, which has found its expression in such
phenomena of modern global development as „global regionalism” and „global
integrational processes.” For a rather extended period of time after the collapse of
the USSR, the post-Soviet space found itself on the outer periphery of the global
integrational space and was viewed as something of a „black hole” (Z. Brzezinski)
on the integrational map. The main integrational structure created in the postSoviet space back in the early 1990s was the CIS, which was more reminiscent
of a „civilized divorce” among former Union republics than a truly-effective regional structure. As early as the mid-1990s, however, the need became apparent
for the creation of a qualitatively-new integrational institution that would allow
regional countries to effectively interact and could emerge as a part of global integrational processes. Lying at the heart of this project was the idea of Eurasian,
and in the early 2000s – NEO-Eurasian integration. The lack of a universal „integration paradigm” to conceptualize and forecast the sequence and pattern of integrational and disintegrational processes throughout the post-Soviet space creates
certain difficulties in theoretical analysis of the specific trajectories of integrational changes, both in the Greater Eurasian Space and in its individual Greater
Spaces (in particular, the Greater Post-Soviet Space).
The modern space of the Eurasian global region does not fit within the historical framework of the Soviet past and is acquiring, under the influence of transnational processes, new spatial-temporal contours – those of the NEO-Eurasian
space, wherein integration policy serves not as an internal mechanism of interaction among former Soviet republics but an instrument for building a qualitatively-new space in which, on the one hand, post-Soviet states unify and separate,
and on the other, new participants of global neo-Eurasian regionalization emerge.
In this context, the idea advanced by D. Trenin to define Russia as a „Euro-Pacific
country”1 is particularly intriguing. The need is objectively arising for a suitable
1
See: D. Trenin, Post-Imperium: A Eurasian Story, Moscow 2012.
258
conceptual understanding of the emerging neo-Eurasian space as one of the centers of global politics and economics of the 21st Century. The conceptual idea of
the Eurasian Union offers the opportunity to go beyond the confines of „postSovietism” as continental regionalism and structure „neo-Eurasianism” as global regionalism. It is precisely for this reason that the post-Soviet/neo-Eurasian
space can be viewed as a unique „testing platform” insofar as, on the one hand, it
represents a striking example of the interrelatedness of integrational and disintegrational processes, and on the other, is a phenomenon which has thus far lacked
due theoretical elaboration in modern political science.
It is important to grasp the paradoxicality of the current situation: the USSR
has not existed for more than 20 years now, yet the research community persists in returning to it terminologically, using concepts such as „post-Soviet”,
„post-socialist”, „former Soviet republic”, etc. to define the spatial phenomenon
that emerged after the collapse of the USSR. Modernity has effectively been left
without its own conceptual image, hiding instead behind the prefix „post-”. In
the political-science literature, the space at issue is most frequently referred to as
post-Soviet, post-colonial, post-imperial…; still other definitions are sometimes
encountered: Euro-Asian, Eurasian, continental, and even – multi-civilizational,
inter-confessional, polyethnic.
Rather critical viewpoints have recently begun to emerge with respect to this
conceptual problem. Intriguing in this context is the position held by Russian
expert G. Trofimchuk, who has argued that the lack of a definition of the post-Soviet space adequate to contemporary political realities is leading to negative
consequences:
All of the countries that formed part of the USSR (…) flail about in anti-Sovietism.
That is, they talk about how bad things were, yet offer nothing (in its place). Do you
know how they refer to this space in America? They call it the „West-China space”.
Strategically, we’re losing. (…) One can only hope that a space will emerge to occupy a serious base between Europe and China; thus far, however, it has not.2
In this connection, G. Trofimchuk believes that the „Eurasian Union” project represents „the last chance for integration for the post-Soviet space. The CIS played
its role, but we must go farther. The Eurasian Union must not stagnate at the level
of words.”3 In creating this new political-economic formation, however, it is crucial to settle on the appropriate terminology.
2
3
See: Materials of the International Symposium „Russia-CIS: integrational strategies in the
context of the multi-vector development of the post-Soviet space”, http://focusgoroda.ru/
materials/2011-12-15/743.html (5 X 2013).
Ibidem.
The Eurasian idea from the modern political perspective
259
As G. P. Sachko rightly notes,
there is no universally-accepted interpretation of the very concept of Eurasia. In
the vernacular, geographical Eurasia is understood as the Earth’s largest landmass,
divided into European and Asian parts. The emergence of geopolitics brought with
it the interpretation of Eurasia as the center of the world – the heart of the Eurasian
continent (the „Heartland”). Almost simultaneously with the formulation of the
Russo-emigrant concept of Eurasianism, the geopolitical substance of the concept
was augmented with the culturological (civilizational) aspect. Specifically, Eurasia
was understood to occupy a special developmental space (largely coinciding with
the territory of imperial Russia and the USSR), representing an integral whole in
the geographical, geopolitical, historical, culturological and other senses.4
The first ideological underpinnings of the concept of „Eurasia” were provided
by Russian scholars who, after the fall of the Russian empire, found themselves
in emigration. Prominent among representatives of the „Eurasianism” school
is the creator of the “geosophy” concept P. Savitsky,5 who managed to creatively
summarize the theoretical advancements of Russian geographers, historians and
ethnographers (L. I. Mechnikov, P. P. Semenov-Tyan-Shansky, and others). According to P. Savitsky, discernible within the vast expanse of the Euro-Asian continent is a certain organic whole (with its specific geographical, climactic, and
natural-landscape characteristics) among the European and Asian parts of the
continent (the so-called „developmental space” of Russia) that could reasonably
be termed Eurasia. In the Eurasianist mindset, the history of Eurasia is the centuries’ long struggle between the „forest” (the forest belt settled by the Slavs) and
the „steppe” (travelled by the Ural-Altai prairie nomads), which predetermined
the nature of Russia – Eurasia in terms of its „developmental space.” It is precisely
Russia’s central situation that predicates, in the opinion of the theorists of classical Eurasianism, the centripetal developmental thrusts of the remaining parts of
the Euro-Asian continent (Europe, Western Asia, Iran, India, China and Japan).
It is precisely for this reason that, within the context of Russian Eurasia, what
emerged was a striking (in the cultural and civilizational sense) conglomeration
of peoples, which found, inter alia, its expression in the linguistic diversity of the
Russian language.
Gaining renewed relevance in the current environment are the ideas of the
classical geopolitics of the 20th Century (H. Mackinder, F. Ratzel, K. Haushofer),
in particular, the concept of „axial region”, which assumes the vast internal expanse of Eurasia. The modern conclusion drawn from this theoretical premise
4
5
G. Sachko, Eurasia in the global politics of retrospective and prospective discourse, http://www.
lib.csu.ru/vch/10/2005_01/001.pdf (5 X 2013).
See: P. Savitsky, The Eurasian Continent, Moscow 1997.
260
of the last century is that the Eurasian space (considering the concentration of
the economic power, demographic resources, hydrocarbon reserves and military-political potential of the states involved) represents, in the context of the 21st
Century, the main link in global and regional politics. It would be difficult to
argue with the position advanced by the Ukrainian expert A. Irkhin6 to the effect that intense competition is currently building between the U.S., Russia, the
European Union and China for the dominant role in managing the integrational
trends unfolding within this space. Overall, however, the space is far from homogenous, which, in the opinion of V. Kuvaldin,7 forms the basis for the distinction
of individual regions. For instance, the European part of Eurasia can be divided
into „EuroWest” and „EuroEast”. „EuroWest” is broadly concentrated within the
EU, whereas „EuroEast” has essentially been whittled down to the confines of the
post-Soviet space. Connected by geography, history and culture, these two halves
of the European space differ dramatically from one another. As V. Kuvaldin goes
on to note,
though „EuroEast” is five-times greater than „EuroWest” in terms of territory, it
is almost half the size of its counterpart in terms of population, five-times smaller
in terms of GDP (PPP), and more than three-times smaller in terms of per capita
GDP (PPP). While the development driver is located in EuroWest, the resource
base (oil, gas, metals, forests, etc.) is found in EuroEast. The countries of EuroWest are classified as highly-industrialized states, while the countries of EuroEast
are classified as mid-industrialized, though the rate of economic growth in EuroEast is significantly higher. Whereas EuroWest features several leading states,
EuroEast exhibits tremendous asymmetry of national power between Russia and
the remaining countries. Russia accounts for 3/4 of the territory, 2/3 of the economic potential, and roughly 1/2 of the population of EuroEast. If one were to
attempt to estimate its specific weight within the post-Soviet space, it would be
greater than that of Brazil in South America and comparable to that of India in
South Asia.8
Drastic transformation of the political map of Eurasia is distinguished by the
processes involved in the search for the optimal development model by all of the
countries (from the Baltics to Mongolia) finding themselves – in yet another twist
of history – under incredible modernizing pressure: either blend into the integrational course of Westernization or formulate a Eurasian integrational strategy. In
6
7
8
A. Irkhin, Reintegration of the post-Soviet space: conditions, theoretical conceptualization, possible scenarios, http://rusprostranstvo.com/article/view/337 (5 X 2013).
V. Kuvaldin, EuroEast. Post-Soviet transit, [„Roundtable” talking points. Italian Center for
Strategic and International Studies, Rome, 15 I 2007], www.gorby.ru/img.php?img=file&art_
id=25500 (5 X 2013).
Ibidem.
261
this context, what emerges as particularly complex is the role of Russia, which, in
the opinion of contemporary Russian Eurasianists9, constitutes a „bridge between
West and East. (…) This is not the subjective or voluntary aspiration of Russia
but its destiny, predetermined by its very developmental space”.10 In general, the
position held by the neo-Eurasianists (A. G. Dugin, A. S. Panarin, B. S. Erasov)
boils down to the need for Russia to assume an active role in world politics, which
means formulating a strategy of civilizational offensive as opposed to fending off
„Atlantic provocations”. Thus, A. S. Panarin saw Russia’s higher calling not in
geopolitical battles but in advancing a „global civilizational alternative”, meaning contrasting the „radical version of American-centric technical civilization”
against a Eurasian model of civilization, where the accent would be placed on
preserving cultural memory and promoting spiritual priorities.”11 In other words,
the scholar asserts that the modern Eurasian space must go beyond the confines
of the „post-Soviet” and encompass new realms, including, first and foremost,
Turkey and China. Thus, A. S. Panarin distinguishes the following trends in Eurasian development:
• union with the Turkic peoples, objectively exhibiting the civilizational
and political prerequisites for aligning themselves with Russia and its near
abroad;
• revival of the historical ties between the European and Asian parts of the
Eurasian space (transit project via the Russian space from the Atlantic to
the Pacific);
• formulation of a Eurasian „ecumene” based on a dialogue of cultures, religions and historical traditions.
Should the Russian leadership fail to seize this strategic opportunity to
strengthen its role in the Eurasian space as a unifying element between Europe
and Asia in the 21st Century environment, A. S. Panarin believes that this failure will be followed by „annihilation” of the integral spatial whole. The resulting
geopolitical void could be filled by powerful actors unwilling to consider Russian
interests and capable of „turning Russia into a battlefield.”12
Expanding upon the notion of A. S. Panarin, of particular interest is the idea
advanced by B. S. Erasov, who views modern Russia as a load-bearing structure of
Eurasia. By „rebuilding itself, by creating stability for Russia as the load-bearing
structure – the very centrum medianum – of the entire Eurasian space, our country – to a certain extent, at least – effectively ensures the stability of the entire
9
10
11
12
See: V. Pantin, V. Lapkin, Russia between the West and East: problems of geopolitical and geopolitical self-determination, „Russia and the Muslim world” 2007, No. 2 (176), s. 12.
G. Sachko, op.cit.
A. Panarin, At the turn of the millennium: Russia in search of civilizational and geopolitical
equilibrium, [w:] Civilizations and cultures. Scientific almanac, Moscow 1996, s. 78.
Ibidem.
262
continent”.13 Eurasia’s critical integrational factor, in the scholar’s opinion, is not
economics but ideology, encompassing not just political elements but academic
and scientific aspects as well.14
The logical progression of today’s disunity among the states of the European
part of Asia would be their integrative unification. Such a policy is being pursued
by the EU, under its „Eastern Partnership” program. Yet this option for the development of integrational trends is not in the best strategic interests of Russia,
insofar as Russia is not a European but a Eurasian country, which is why it has
recently activated, as a counterweight to the European integrational trend advanced by the EU, its own Eurasian trend, with its obvious aspiration to emerge
not as a part of the European integrational space but a center of the Eurasian
integrational space. The Belarusian expert A. Toma15 distinguishes a number of
fundamental factors in development of the Eurasian integration concept:
• the terms „Eurasian project”, „Eurasian space” et al, as introduced into the
post-Soviet political lexicon, rest on a well-developed conceptual foundation (the works of the classical school of Russian Eurasianism, the works
of the Russian thinker L. Gumilev and the advancements made by modern
Russian intellectuals);
• the Eurasian (neo-Eurasian) school arose not merely as a result of conceptualization of the driving forces behind the historical processes forming
the „greater space” ascohesive organisms, but as an adequate response to
the concepts of Atlanticism, mondialism and the new world order;
• proceeding from „economic pragmatism”, the following can be confidently
asserted. Today’s Russia has become the supplier of both material and intellectual resources for Western civilization. It is also faced with the pressing issue of Chinese expansion. A scenario under which a coalition of the
West and China seizes the „world’s storehouse” (Siberia) could become reality in the near future. The fate of Russia (= Eurasia) depends on whether
or not it is able to regain control over the „Heartland”. Without addressing
this challenge, the new integrational project could emerge as nothing more
than a mondial program and devolve into a centralized mechanism for
funnelling resources to the West.
The tonality of A. Toma’s position is appropriate to the objective situation currently faced by the Eurasian peoples and, first and foremost, the peoples inhabiting the territory once occupied by the former USSR: on the one hand, the finetuned totalitarian system of administration and cooperation has disappeared,
13
14
15
B. Erasov, The ethnic – national – civilizational in the Eurasian space, [w:] Civilizations and
cultures…, s. 102.
Ibidem, s. 94.
A. Toma, Eurasian project: The Belarusian perspective, http://tpp-inform.ru/global/1807.html
(5 X 2013).
263
while on the other, newfound independence has led to anarchy and mutual grievances that threaten to spill over into armed conflict. In essence, what has emerged
is a power vacuum, which naturally, in the opinion of Russian expert L. Ivashov,
has resulted in a situation where
today’s Eurasia is the main prize for the global victor or several global players – if
they are able to agree amongst themselves. The key element of Eurasia – Russia
– still resembles the subject of a global game. From a geopolitical standpoint, it
is the center not just of the Eurasian continent but of the whole world. Six of the
world’s eight civilizations are tangential to its space. No other world civilization
enjoys such an advantage. Then there is the protracted historical experience of
global unification within the framework of a common civilizational project and
the single state of two hundred peoples, nations and nationalities (second only
to India). Thus far, the CIS is home to a common system of values and traditions,
the living memory of the common struggle against external enemies and great
victories, vibrant cultural proximity, and the enduring Russian language. (…) The
Eurasian Union, as proposed by Kazakh President N. A. Nazarbaev and expanded
upon by V. V. Putin must emerge not as the pet project of pragmatists from the
world of business and power, but as the product of the reason and intellect of the
entire Eurasian space.16
Thus, 20 years after the collapse of Soviet civilization, objective trends of modern
global development have prompted the Eurasian peoples to grasp the very real
need for the formulation of new geopolitical and theoretical concepts of neoEurasian integration.
In recent times, in the wake of real political steps by the leadership of Russia,
Kazakhstan and Belarus towards the creation of a Eurasian integrational space,
the topic of the Eurasian space and its institutional structuring has gone into active development by the academic circles of the abovementioned countries. Yet,
the countries’ leaders also aspire to make their own contribution to development
of the Eurasian concept of integration.
Immediately noteworthy are the ideas advanced by President N. A. Nazarbaev,
who lays out his concept of neo-Eurasianism from the standpoint of the Kazakh
political elite and therefore views
Kazakhstan as a unique Asian state where European and Asian roots are intertwined. (…) This confluence of disparate cultures and traditions enables us to
absorb the best achievements of European and Asian cultures. (…) We understand the essence of our geopolitical positioning – furthermore, we are prepared
16
L. Ivashov, The Eurasian Union – guarantor of stable world order in the 21st Century, „Military-Industrial Courier”, 9 V 2012, http://www.russianskz.info/politics/3191-evraziyskiy-soyuzgarant-ustoychivosti-miroporyadka-hhi-stoletiya.html (5 X 2013).
264
to emerge as the center for the strengthening of security throughout the Asian
continent.17
The position held by N. Nazarbaev is distinctly geopolitical in nature, insofar as
he views the future role of Kazakhstan as the „economic and cultural interlink between three rapidly-developing regions – China, Russia and the Muslim world”18
Lying at the heart of the conceptual musings of N. Nazarbaev is the proposition
that
in the 21st Century, it is impossible to conceive of the Eurasian Union existing as
a successful center of global power outside of clearly-detectable trends of global
development. In this century, regionalization has become a universal trend. Over
the next few years, the European Union (EU) plans further expansion thanks to
the ascension thereto of Croatia, and over the longer-term – Serbia, Montenegro
and other countries. East Asia is moving forward with the largest free trade zone
on the planet featuring the participation of China and Association of Southeast
Asian Nations (ASEAN) countries encompassing two billion consumers in one
fell swoop. In the financial-economic sense, the Persian Gulf Region is pursuing
self-organization. Integration amongst the countries of North and South America,
and Africa, is intensifying.19
According V. V. Putin, Russian president and one of the conceptual masterminds behind the Eurasian Union, the alliance must emerge as one of the poles
of the modern world while playing the role of an effective „connector” between
Europe and the dynamic Asia-Pacific Region. The real challenge is to position the
Eurasian Union as a leading driver of global integrational processes while shaping
it into a global region:
The combination of natural resources, capital and impressive human potential will
allow the Eurasian Union to be competitive in the industrial-technological race,
in the rush for investors, and in the creation of new jobs and advanced production
lines, and, in tandem with other key players and regional structures such as the
EU, the U.S., China and APEC, to ensure the ongoing stability of global development.20
In his program-related article entitled: „The New Integrational Project for
Eurasia – the Future Being Born Today”, V. V. Putin emphasized the main charac17
18
19
20
N. Nazarbaev, The Eurasian Union: Ideas, practice, outlook. 1994-1997, Almaty 1997, s. 28.
Ibidem, s. 404.
N. Nazarbaev, The Eurasian Union: from idea to the story of the future, „Izvestiya”, 25 X 2011.
V. Putin, The European Union – an open project, http://www.kpe.ru/sobytiya-i-mneniya/ocenka-tendencii-s-pozicii-kob/2728-putin-es-eto-otkritiy-proekt (5 X 2013).
265
teristics of the Eurasian Union in the context of global integrational processes. At
issue is a conceptual project defined by the following principles:
• principle of „globality”;
• principle of „unity through diversity” as the basis for intercivilizational
dialogue throughout the Eurasian continent;
• active interaction with Eurasian Union neighbors as the mechanism for
modernization of the Greater Neo-Eurasian Space (the „Eurasian Neighborhood”);
• principle of „multi-speed, multi-level integration” as an instrument for
multi-channel interaction among the participants of neo-Eurasian integration („open regionalism”).
For his part, Belarusian President A. Lukashenko declared in one of his program-related speeches that he views the Eurasian Union project as the interlink
between the European Union and Asian economies. In particular, he made the
following observation:
In the East and in the West, two powerful economic poles are emerging – the European Union and the East-Asian Region, encompassing two colossal countries –
China and Japan. It’s almost as if geography itself were dictating to us the need for
the emergence between them of connecting links, better still – a link.21
In his view, the Common Eurasian Space should be regarded as a „bold, global
step – but just the first step.” That said, the Belarusian leader stressed the fundamental originality of the emerging Union:
Many assume that, in creating the European Union, our countries’ politicians are
guided by the past – that for Kazakhstan, the idea of Eurasianism is akin to resurrection of the steppe empire of Genghis Khan, for Moscow – a renaissance of
the empire of the Russian tsars, for Belarus – a return to USSR redux. (…) In all
actuality, it’s being created not as a new version of old empires but as an integrative
alliance for the 21st Century.22
Thus, at the present stage, institutionalization of the Eurasian Union is moving full steam ahead. Already settled upon is the deadline (2015) for practical
implementation of the new integrative alliance. Yet, it is important to grasp the
distinguishing features that this particular integrational model will assume in the
context of the global world. From the theoretical standpoint, it is important to elucidate the interrelationship between institutions and organizations as the forms
21
22
A. Lukashenko, The Eurasian Union – created for integration of the EU and Asian economies
[2 VII 2012], http://vz.ru/news/2012/7/2/586530.html (5 X 2012).
Ibidem.
266
and substance of the integration process, as noted, in particular, by D. North, who
regarded institutions as the rules of the game and the organizations and individuals formulating them as the players.23 As concerns, in this connection, the process
of creating the Eurasian Union, it is important to note that the decisions made in
recent times (for instance, on creation of the Eurasian Economic Commission,
headed by V. Khristenko) do not automatically create an institution of the international integrational organization: what’s critical is the practical implementation
of high-level agreements via a series of actions by the creators (players) of the
Eurasian Union.
Whereas institutions model creation and development of the rules and the consequences of their application, organizations model the strategy, skills, talent and
interaction of their members in achievement of the objective within the scope of
the rules put forward by such institutions. The emergence of certain organizations
is predicated on the institutional matrix24
which is expressed, inter alia, in the developmental particularities of such integrative organizations as the EU.
Under analysis of the developmental patterns and determination of the possible paths of integrational development throughout the neo-Eurasian space, it
seems possible to combine the conceptual provisions of the policy of „European
Neighborhood” (the EU model) and those of the Asian policy of „open regionalism” (the APEC model). Studying the particularities of neo-Eurasian integration,
the authors deemed it prudent to take into account the experience of the integrational construction of the European Union and the Asia-Pacific Region as two
models of global regionalization. Whereas the EU can be viewed as the classical
form of integration (gradual expansion and development), integrational structuresin the APR space are less rigidly-institutionalized than in the EU and aspire
to develop the principle of „open regionalism”. That said, while it is certainly important to study the experience of such global models of integration, wholesale
copying of such forms is incapable of yielding positive results for neo-Eurasian
integration. In this connection, the authors of the article insist on the need for
further theoretical-methodological advancements in the study of integration
throughout the space of the Eurasian global region, taking into consideration
both the strengths and weaknesses of the classical models of integration and more
recent trends in global development (for example, transnationalization). The final
result of their synthesis of European and Asian integration experience was the
authors’ concept of the Eurasian Neighborhood as a theoretical approach to solv23
24
D. C. North, Economic performance over time, „Domestic proceedings” 2004, No. 6 (21), s. 88.
Ibidem.
267
ing the dilemma of the stagnating disintegration of the post-Soviet space.25 That
said, the Eurasian integrational space is regarded as an intrinsically-organized
MULTI-vector integration, which underscores its variability and range of possible integrational forms, where the principle of unification (as in the Westernized model of European integration) is absent but the principle of unity through
diversity (the mosaic principle) is present.
Based on the proposition of the variability and diversity of possible forms of
integration, the authors of the article opine that immediate perception of the Eurasian Union project could proceed along the following projections:
• Eurasian Union as an actor of global integrational processes (planetary
strategy);
• Eurasian Union as an actor of regional integrational processes (regional
strategy);
• Eurasian Union as an actor of the integrational policy of the states of the
neo-Eurasian space (sub-regional strategy).
The authors view the planetary strategy for the formulation of neo-Eurasian
integration policy from the standpoint of two theoretical concepts: global geopolitics and the theory of transnationalism. As a result, in the context of the first
theoretical approach, the planetary sweep of the Eurasian Union assumes its interpretation as a rejection of „unipolar globalization” and the basis for creating
the system of a multipolar world whose elements are played by global regions
destined to include the Eurasian Union. Within the scope of the theory of transnationalism, emphasis is placed on the importance of interplay between three
administrative components: state, business and society, making it possible to
move away from the territorial state-centric understanding of integration and
towards a spatial, cross-border augmentation of global integrational processes.
The regional strategy for the formulation of neo-Eurasian integration policy
is viewed by the authors as an assumption of the policy of „open regionalism”
and the format of informal co-administration with potential partners within the
scope of the Global Eurasian Region. The authors deem it necessary to develop
reciprocity with the system-forming participants of the Eurasian „middle space”.
As concerns neo-Eurasian integration at the sub-regional level, the authors of
the article lean towards the idea that the failed lessons of the „expansionist policy”
of the European Union, coupled with the political wavering of most potential participants of Eurasian integration, should convince the leadership of Russia, Belarus and Kazakhstan of the need, at this stage, for a more stable arrangement – first
and foremost, that of their „union troika”. The events of recent years, associated
with the economic difficulties faced by the European Union, have prompted the
25
See in detail: N. Vasilyeva and M. Lagutina, Global Eurasian region: experience of the theoretical conceptualization of socio-political integration, Saint-Petersburg 2012), s. 172-194.
268
former Soviet republics to take a sober second look at their political preference in
favor of the European Union. Yet, the creators of the next-generation integrative
alliance would do well to guard against undue optimism in sizing up their current position, insofar as most of the statements made by the countries’ leaders are
predicated on the fleeting demands of today’s political environment.
In conclusion, it must be stressed that the speed of recent political decisionmaking by the „neo-Eurasian troika” of Kazakhstan-Russia-Belarus with respect
to creation of the Eurasian Union has sparked renewed interest within international academic circles in prospects for a new global-regional integration project,
though the political elites of the EU, U.S. and even China, in the opinion of the
article’s authors, have thus far been unable to clearly formulate their position and
assessment regarding a new Eurasian Union. Such disregard on the part of the
world’s leading countries for the new integrative formation stems from the experience of integration throughout the post-Soviet space, which has until recently
been negative. As a result, part of the Western establishment simply refuses to
take the intentions of the „integrational troika” seriously. While Western political
circles have thus far refrained from advancing clear positions with respect to the
Eurasian Union, the academic and expert community has already commenced
energetic discussion of assessing the prospects of neo-Eurasian integration.
Natalya A. Vasilyeva – dr hab., profesor w Katedrze Polityki Światowej, Wydział
Stosunków Międzynarodowych Sankt-Petersburskiego Uniwersytetu Państwowego
Maria L. Lagutina – dr, starszy wykładowca w Katedrze Polityki Światowej, Wydział
Stosunków Międzynarodowych Sankt-Petersburskiego Uniwersytetu Państwowego
VARIA
Helena Giebień
Organizacje pozarządowe (NGOs)
w Republice Białoruś.
Zarys problematyki
Początki powstawania organizacji społecznych na Białorusi przypadają na drugą
połowę lat 80. XX w. Na fali polityki „pierestrojki” Michaiła Gorbaczowa zaczęła
budzić się świadomość narodowa i etniczna mieszkańców ZSRR, w tym także
Białorusi. Znalazło to m.in. wyraz w powoływaniu do życia narodowych organizacji, mających na celu „wskrzeszenie” języka i kultury białoruskiej. Po powstaniu
Republiki Białoruś, w 1991 r., proces ten zintensyfikował się: powstawały nowe
partie polityczne oraz organizacje społeczne (także grup mniejszości narodowych
i etnicznych), np. Białoruskie Zgromadzenie Katolickie, Stowarzyszenie Języka
Białoruskiego, Związek Polaków na Białorusi.
Po dojściu do władzy obecnego prezydenta Aleksandra Łukaszenki w 1994 r.,
sytuacja społeczno-polityczna zaczęła się zmieniać. Zamiast dalszej demokratyzacji życia prezydent kraju zaczął intensywnie budować pion władzy, w którym
odgrywał i nadal odgrywa kluczową rolę. Prezydent jest głównym decydentem
we wszystkich istotnych kwestiach w państwie. Umożliwiły mu to zmiany dokonane w Konstytucji (np. zniesienie liczby kadencji na stanowisku prezydenta,
zwiększenie jego kompetencji), co sprawiło, że rola parlamentu i rządu jest marginalna1. Pod baczną obserwacją rządu białoruskiego pozostały struktury opozycji
1
W latach 1995-96 zostały przeprowadzone referenda, podczas których m.in. dokonano istotnych zmian w Konstytucji z 1994 r. Dzięki nim urzędujący prezydent uzyskał pełnię władzy.
Zgodnie z nową ustawą zasadniczą prezydentowi została podporządkowana władza ustawodawcza, wykonawcza, sądy, prokuratura i wszystkie resorty siłowe. Zob. Рэспубліка Беларусь,
http://www.president.gov.by/by/press39759.html (14 V 2007). Ze względu na umacniający się
autorytaryzm prezydenta, coraz częstsze przypadki łamania praw i wolności obywateli, niedemokratyczny charakter wyborów parlamentarnych, odmówiono Białorusi w 1995 r. wstąpienia do Rady Europy, na warunkach pełnoprawnego członka. W 1997 r. Białoruś pozbawiono statusu specjalnego gościa w Radzie Europy. Praktycznie jedynym miejscem kontaktów
i dialogu pozostawała konsultacyjno-obserwacyjna misja OBWE (od 1998 do 2002 r.), natomiast Biuro OBWE działało na Białorusi od 2003 do 2010 r. Po wyborach prezydenckich na
Białorusi 19 XII 2010 r. Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR) oraz
272
Helena Giebień
oraz organizacji społecznych. Są one traktowane jako potencjalnie niebezpieczne
środowiska, które mogą być wykorzystane do walki z władzą.
Od 1997 r. warunki dla działalności trzeciego sektora na Białorusi są niesprzyjające2. Przyczyna tkwi w stosunku władz do idei społeczeństwa obywatelskiego. Władza chce kontrolować wszelkie przejawy życia społeczno-politycznego,
działalność partii politycznych, organizacji społecznych (charytatywnych, mniejszości narodowych i etnicznych itp.). Obecne władze akceptują i sprzyjają rozwojowi tylko tych organizacji, które same, wzorem totalitarnego modelu czasów
sowieckich, powołały do życia (np. Białoruskie Republikańskie Stowarzyszenie
Młodzieży) lub te, które spełniają ich oczekiwania. Chociaż dzisiejszego reżimu
autorytarnego na Białorusi nie można porównywać z reżimem totalitarnym okresu sowieckiego, to jednak stosunek białoruskich urzędników do organizacji społecznych bazuje na zakorzenionym w ich świadomości totalitarnym postrzeganiu
społeczeństwa. Nie ma tu miejsca dla prawdziwego społeczeństwa obywatelskiego. Znamienne jest to, że władze często nie akceptują danej organizacji nie ze
względu na rodzaj jej działalności, lecz właśnie z uwagi na brak podporządkowania się państwu3.
Zasady funkcjonowania organizacji społecznych w Republice Białoruś regulują dokumenty prawne, m.in.: Konstytucja RB (z 1994 r. z dalszymi zmianami
i uzupełnieniami); Kodeks Cywilny RB (z 7 XII 1998 r.); Ustawa RB „O organizacjach społecznych” (z 4 XI 1994 r. z dalszymi zmianami i uzupełnieniami);
Ustawa RB „O państwowym wsparciu młodzieżowych i dziecięcych społecznych
2
3
Zgromadzenie Parlamentarne OBWE uznały, że wybory nie odpowiadały standardom tej organizacji. Białoruś podjęła wtedy decyzję o nieprzedłużeniu mandatu biura OBWE w Mińsku.
Zob. Организация по безопасности и сотрудничеству в Европе, http://www.mfa.gov.by/
mulateral/organization/list/e853df6cdc5f5543.html (13 VII 2013); A. Komorowska, Białoruski trzeci sektor w więzieniu paragrafów, [w:] Raport o stanie kultury i niezależnych NGO
w Białorusi, Lublin 2011, s. 186-194.
W 1997 r. powstało największe zrzeszenie białoruskiego trzeciego sektora – Zjednoczenie
Pozarządowych Demokratycznych Organizacji Białorusi, w skład którego do roku 1999
wchodziło ok. 700 organizacji (w dniu dzisiejszym zrzesza ponad 300). Białoruskie władze od
tamtego czasu dążą do poszerzenia i umocnienia kontroli nad trzecim sektorem, utrudniając
a nawet wręcz uniemożliwiając funkcjonowanie wielu organizacjom. Zob. więcej: http://www.
belngo.info.
W roku 2005 autorka niniejszego tekstu realizowała badania we współpracy z Instytutem
Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie (pod kierunkiem profesor Iwony Kabzińskiej)
w ramach projektu badawczego na temat: „Stosunki społeczne na pograniczach kulturowych
w okresie transformacji ustrojowej. Przykład Białorusi”. Podczas badań autorka rozmawiała z działaczami trzeciego sektora, którzy niejednokrotnie wskazywali na utrudnienia w ich
pracy wynikające z działań organów administracji państwowej (nieprzychylnych, niedbałych,
bezpodstawnych), a także z obowiązujących uregulowań prawnych. Na ten temat zob. szerzej:
I. Kabzińska, Między pragnieniem ideału a rzeczywistością. Polacy na Litwie, Białorusi i Ukrainie w okresie transformacji systemowej przełomu XX i XXI stulecia, Warszawa 2009.
Organizacje pozarządowe (NGOs) w Republice Białoruś
273
organizacji w Republice Białoruś” (z 9 XI 1999 r.); Ustawa RB „O republikańskich państwowo-społecznych organizacjach” (z 19 VII 2006 r.); Ustawa RB
„O mniejszościach narodowych w Republice Białoruś” (z 11 XI 1992 r. z późniejszymi zmianami i uzupełnieniami); Zarządzenie Prezydenta RB z 26 I 1999 r.
nr 2 „O niektórych środkach skierowanych na uporządkowanie działalności partii politycznych, związków zawodowych oraz innych organizacji społecznych”;
Dekret Prezydenta RB z 6 X 2006 r. nr 605 „O niektórych kwestiach państwowej
rejestracji organizacji społecznych oraz ich związków (stowarzyszeń)”4. W art. 36
Konstytucji RB jest mowa o tym, że każdy obywatel ma prawo do wolności zrzeszania się. Z jednej strony bierze się pod uwagę prawo do stowarzyszania się na
zasadzie wspólnoty interesów, dla realizacji wytyczonych celów, z drugiej – prawo
obywatela do obrony (odzyskania) jego praw, wolności oraz uzasadnionych interesów na drodze zjednoczenia wysiłków z innymi ludźmi.
W ustawodawstwie białoruskim, w przeciwieństwie np. do ustawodawstwa polskiego, nie figuruje nazwa „organizacje pozarządowe”5. Są one definiowane jako
„zjednoczenia społeczne”/„organizacje społeczne”. Według Ustawy RB „O organizacjach społecznych” (art. 1) są to dobrowolne stowarzyszenia obywateli, którzy
zjednoczyli się na zasadzie wspólnoty interesów w celu wspólnej realizacji praw
obywatelskich, społecznych, kulturowych i innych, działające w zgodzie z obowiązującym prawem. Kodeks Cywilny RB (art. 117) definiuje organizacje społeczne
jako dobrowolne stowarzyszenia obywateli połączonych wspólnym celem realizacji własnych potrzeb duchowych i innych potrzeb niematerialnych w zgodzie
z obowiązującym prawem. Związkiem (stowarzyszeniem) organizacji społecznych
(dalej: związek) jest dobrowolne zjednoczenie organizacji społecznych, powstałe
4
5
Na Białorusi funkcjonują liczne przepisy (ustawy, dekrety i zarządzenia prezydenckie, regulacje rządowe itp.) związane z działalnością trzeciego sektora. Ponad 200 aktów prawnych
i decyzji lokalnych władz odnosi się do organizacji społecznych. Uchwalono natomiast zaledwie kilka aktów prawnych, które bezpośrednio odnoszą się do organizacji pozarządowych
i regulujących ich funkcjonowanie w Republice Białoruś. Największym źródłem regulacji,
mających zastosowanie do wszystkich osób prawnych, są kodeksy (cywilny, pracy itd.). Paradoksem jest, że liczne przepisy odnoszące się do organizacji pozarządowych, pomijają wiele
kluczowych zagadnień niezbędnych dla sprawnego funkcjonowania tych podmiotów. Zob.:
Podstawy prawne funkcjonowania partii politycznych i organizacji pozarządowych, [w:] Raport
o stanie kultury i niezależnych NGO w Białorusi, Lublin 2011, s. 163-176. Т. А. Кузьменкова,
Третий Сектор в Беларуси: проблемы становления и развития, Мозырь 2004.
Ustawa z 24 IV 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, art. 3, ust. 2.
Według ustawy organizacjami pozarządowymi są, niebędące jednostkami sektora finansów
publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, osoby prawne lub jednostki nie posiadające osobowości prawnej utworzone na
podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia, z zastrzeżeniem ust. 4.: Przepisów działu II nie stosuje się do: partii politycznych; związków zawodowych i organizacji
pracodawców; samorządów zawodowych; fundacji, których jedynym fundatorem jest Skarb
Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego (…).
274
Helena Giebień
na podstawie umowy założycielskiej pomiędzy nimi w celu koordynowania ich
działalności statutowej, reprezentowania oraz obrony wspólnych interesów, zagwarantowanych przez prawo. Organizacje społeczne oraz związki są przedsięwzięciami niekomercyjnymi. Przepisów niniejszej ustawy nie stosuje się do partii politycznych, związków zawodowych, organizacji religijnych, ich związków
(stowarzyszeń), republikańskich organizacji państwowo-społecznych, organów
społecznych samorządów terytorialnych oraz innych organizacji społecznych,
których zasady powstawania i działalności są regulowane odpowiednimi aktami
prawnymi6. Wszystkie organizacje społeczne (również partie polityczne i ruchy
społeczne) muszą być zarejestrowane w Ministerstwie Sprawiedliwości. Działalność jakichkolwiek niezarejestrowanych organizacji na terytorium kraju, w świetle prawa, jest zakazana i karana7.
Biorąc pod uwagę kontekst, w jakim działają organizacje na Wschodzie, w tym
– na Białorusi, określenie „organizacje społeczne” jest bardziej odpowiednie niż
termin „organizacje pozarządowe”. Decyduje o tym przede wszystkim charakter
organizacji, które działają w sposób niesformalizowany (np. brak stałej siedziby,
braki w dokumentacji), żywiołowy (działanie od projektu do projektu), stricte
społeczny (nieraz pomimo długiego okresu braku finansowania podejmowane
są lokalne akcje, które zapewniają ciągłość funkcjonowania). Biorąc powyższe
pod uwagę, można mówić o społeczności bardziej skupiającej się wokół pewnych
działań, niż o zorganizowanych instytucjach, wykonujących określone zadania.
Przymiotnik „pozarządowy” – w opinii Marka Młynarczyka i Pawła Prokopa –
bardziej podkreśla instytucjonalny niż społeczny charakter organizacji (łączy się
on z faktem przejmowania określonych zadań publicznych; „samowystarczalnością” w działaniu)8. Na Białorusi organizacje mają właśnie taki, bardziej społeczny
niż sformalizowany wymiar działalności. Główną przyczyną tego stanu rzeczy są
utrudnienia w dokonaniu rejestracji organizacji o charakterze NGO, wobec których państwo wysuwa szereg trudnych do spełnienia warunków.
Białoruskie organizacje społeczne (formalnie pozarządowe i niekomercyjne)
można podzielić na pięć grup9. Pierwszą reprezentują prorządowe NGOs (governmental NGOs, GoNGOs), powstałe z inicjatywy i przy wsparciu państwa. Ich
celem jest popieranie oficjalnego kierunku politycznego oraz ustanowienie pań6
7
8
9
Закон Республики Беларусь „Об общественных объединениях” 4 X 1994 r. Nr 3254-XII,
http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=v19403254&p2=%7BNRPA%7D (10 I 2013).
Zob. szerzej: Грамадзкая кампанія “Стоп 193.1!”, http://belngo.info/ngo/better (11 II 2013).
М. Млынарчык, П. Пракоп, Характарыстыка грамадзкіх арганізацый на Ўсходзе, [w:]
Даклад аб стане незалежнай культуры і НДА ў Беларусі, Lublin 2011, s. 201-202.
Za kryterium klasyfikacji NGO posłużyły podmioty, które tworzyły organizacje społeczne
(tzw. background). Zob. В. Чернов, Третий сектор в Беларуси: эволюция, современное
состояние и перспективы развития, „Wieder Europe Review” [oсень] 2007, Т. 4. № 4 (14),
http://review.w-europe.org/14/2.html (15 II 2013).
275
stwowej kontroli nad różnymi obszarami życia publicznego. GoNGOs są w pełni
kontrolowane przez państwo, natomiast w zamian otrzymują wsparcie finansowe,
uprzywilejowaną pozycję wśród innych NGOs (np. obniżone podatki). Należą do
nich m.in.: Białoruski Republikański Związek Młodzieży, republikańska państwowo-społeczna organizacja Białoruskie Społeczeństwo „Wiedza”, Związek Polaków
na Białorusi, na czele z przewodniczącym Mieczysławem Łysym, wspierany przez
władze białoruskie (otrzymuje on dofinansowanie na działalność statutową od
władz państwowych oraz znajduje się pod nieustanną kontrolą).
Do drugiej grupy (zanikającej) należy część byłych sowieckich prorządowych organizacji społecznych, które przekształciły się w autonomiczne stowarzyszenia. Cechuje je dążenie do samodzielnego organizowania i przedstawiania
własnych interesów (postGoNGOs). Do tej kategorii należały np.: Białoruska Federacja Związków Zawodowych, Białoruski Związek Młodzieży, współcześnie
natomiast do postGoNGOs można zakwalifikować Białoruskie Stowarzyszenie
Inwalidów10.
Trzecią grupę (także zanikającą) stanowią organizacje utworzone przez zagranicznych darczyńców pozarządowych, których przedstawicielstwa znajdują się
na Białorusi (DoNGOs). Głównym zadaniem tych organizacji jest wspieranie gospodarki rynkowej, budowanie społeczeństwa obywatelskiego, demokracji oraz
państwa prawa. Do tej kategorii należały takie organizacje, jak: Fundacja Sorosa,
Biuro Counterpart-Belarus, przedstawicielstwo Fundacji Euroazja, Fundacja im.
F. Eberta (w 2012 r. władze białoruskie nie przedłużyły zgody na jej działanie). Do
nielicznych nadal działających organizacji należą m.in.: przedstawicielstwo ISAR
oraz przedstawicielstwo programu TASIS.
Czwartą grupę reprezentują propartyjne NGOs, utworzone przez partie polityczne, ruchy lub ich przedstawicieli, mające m.in. na celu pozyskanie zwolenników danej partii, aktywizację życia politycznego (part NGOs). Większość białoruskich part NGOs jest zorientowana prodemokratycznie oraz proeuropejsko;
zazwyczaj nie posiadają oficjalnej rejestracji (czyli działają nielegalnie w świetle
prawa białoruskiego). W większym lub mniejszym stopniu zależą one od ich politycznych założycieli. Do wspomnianej kategorii należą m.in.: Młodzi Demokraci, Młodzież BNF, Młodzi Socjaldemokraci – Młoda Wspólnota, Młody Front,
Młoda Białoruś.
Piąta grupa to organizacje pozarządowe, które powstały z oddolnej inicjatywy
obywateli. Są to dobrowolne i samodzielnie zarządzane stowarzyszenia (grass roots
NGOs), które zajmują się m.in. kwestiami praw człowieka, wybranymi aspektami
spraw politycznych, oświatą, nauką, kulturą, ekologią, służbą zdrowia, rehabilitacją społeczną, samorządami, sportem, obroną praw mniejszości, etc. Duża część
tych organizacji nie posiada oficjalnej rejestracji w Ministerstwie Sprawiedliwości,
10
В. Чернов, Третий сектор в Беларуси…, op.cit.
276
Helena Giebień
pomimo wielokrotnych prób jej uzyskania, działa więc w ukryciu pod groźbą poniesienia kary za nielegalną działalność. Należy podkreślić, że autentyczny trzeci
sektor na Białorusi stanowią wspomniane wyżej grass roots NGOs a także part
NGOs, ze względu na spontaniczną, oddolną inicjatywę ich powołania do życia
i dążenia do zachowania niezależności od wpływów władzy.
W rozwoju i działalności organizacji społecznych (pozarządowych) na Białorusi typu grass roots oraz part NGOs, można wydzielić trzy okresy11:
1) druga połowa lat 80. XX w. do 1991 r. – powstanie „organizacji nieformalnych” jako oddolna inicjatywa obywateli, upolitycznienie tych organizacji
na tle kryzysu sowieckiego systemu korporacjonizmu;
2) lata 1991-96 – odpolitycznienie trzeciego sektora oraz „formalizacja”, stanowienie pluralistycznego modelu reprezentacji interesów;
3) od 1997 r. do dziś – dezintegracja trzeciego sektora oraz ponowne upolitycznienie, rekonstrukcja systemu korporacjonizmu grup interesów.
Pod koniec lat 70. XX w. zaczęła wzrastać wśród młodzieży białoruskiej,
szczególnie w kręgach akademickich, świadomość narodowa. Powstały pierwsze
organizacje, które swoją działalność skierowały na badania języka białoruskiego i narodowego dziedzictwa kultury. W 1980 r. powstała pierwsza organizacja
społeczna Białoruska Dramatyczna Pracownia Śpiewu – Беларуская сьпеўная
драматычная майстроўня (działała do 1984 r.). W 1984 r. powołano do życia
Towarzystwo Szkoły Białoruskiej; dążyło ono do przywrócenia białoruskiemu statusu języka państwowego. W latach 1985-86 w większości dużych miast powstały
nowe białoruskie organizacje młodzieżowe (kluby). Skoncentrowały się one na
realizacji zadań kulturalno-oświatowych oraz działalności twórczej. Do najbardziej znanych organizacji młodzieżowych należały: miński klub Tałaka, grodzieński – Pochodnia, republikańska organizacja młodych literatów Tutejszyja. Cechą
charakterystyczną ruchu młodzieżowego było akcentowanie tożsamości/identyfikacji białoruskiej, która znalazła wyraz w powszechnym używaniu języka białoruskiego w każdym przejawie życia codziennego, podczas posiedzeń, mityngów
itp. Szczególną uwagę przywiązywano do znajomości narodowej historii i kultury. W tym okresie zaktywizowała się także grupa starszego pokolenia inteligencji białoruskiej. Naukowcy i pisarze wysłali list do M. S. Gorbaczowa, w którym
naświetlili tragiczną sytuację języka białoruskiego w społeczeństwie. Treść listu
ujawniła prawdę o sytuacji języka w państwie i tym samym postawiła twórców
listu w wyraźniej opozycji do rządzących. Podjęte przez władze próby udowodnienia „centrali” (czyli władzom w Moskwie), że informacja jest nieprawdziwa
doprowadziły do otwartego konfliktu między aparatem partyjnym a narodową
inteligencją. Palące problemy ekologiczne i narodowo-kulturalne ujrzały świa11
Zgadzamy się z zaproponowanym przez W. Czernowa podziałem na okresy rozwoju i działalności trzeciego sektora na Białorusi. Zob. В. Чернов, Третий сектор в Беларуси…, op.cit.
277
tło dzienne, nie były już tajemnicą państwową (ujawniono np. szczegóły awarii
w elektrowni atomowej w Czarnobylu). O problemach tych pisał m.in. tygodnik
„Literatura i Sztuka” („Літаратура і Мастацтва”) – pierwsze i przez długi czas
jedyne pismo wydawane w duchu przebudowy12.
Wiosną 1987 r. po raz pierwszy dały o sobie znać ruchy narodowe, powstające jako samodzielne siły społeczne, zdolne wywierać znaczący wpływ na rozwój
procesów demokratycznych w Republice. Katalizatorem zdecydowanych działań
społeczeństwa (podobnie jak w innych regionach ZSRR, np. Estonii, Armenii)
były problemy ekologiczne. Powstała wówczas groźba zatopienia terenów lęgowych Zachodniej Dźwiny w związku z budową elektrowni wodnej na Łotwie.
Młodzież białoruska i łotewska wspólnie urządzały demonstracje przeciwko
temu przedsięwzięciu. W prasie ukazywały się artykuły naświetlające problem,
naukowcy zwracali się w tej sprawie do organów partyjnych i państwowych. Tak
zmasowany protest przeciwko budowie elektrowni zaskoczył władze, które, chcąc
pokazać, iż działają w duchu przebudowy, podtrzymywały oddolną inicjatywę
społeczną. Budowa elektrowni została wstrzymana.
Aktywność grup młodzieżowych stopniowo zaczęła rosnąć w siłę i zdobywać
coraz większą popularność. W społeczeństwie białoruskim właśnie ta część samodzielnych organizacji była postrzegana jako „organizacje nieformalne”. Jesienią
1987 r. odbył się pierwszy w historii sowieckiej Białorusi nieformalny mityng-requiem „Dziady”, poświęcony pamięci ofiar zbrodni stalinowskich. W ślad za tym
wydarzeniem w oficjalnej prasie ukazał się szereg krytycznych artykułów, które ujawniły negatywny stosunek kierownictwa Republiki do ruchu społecznego.
Znamiennym było, iż organizacje „nieformalne” miały zablokowany dostęp do
massmediów, co świadczyło o fasadowości wcielanych w życie zasad pierestrojki
– demokratyzacji i pluralizmu. Uzyskanie poparcia dla młodzieżowych organizacji od przedstawicieli starszego pokolenia trochę uspokoiło sytuację i panujące
nastroje. Władze próbowały uzyskać całkowitą kontrolę nad młodzieżowymi ruchami narodowymi za pośrednictwem Komsomołu. W tym celu zorganizowano
walny zjazd młodzieżowych organizacji pod Mińskiem. Podczas zjazdu zrozumiano jednak, że podporządkowanie nieformalnych ruchów młodzieży Komsomołowi nie jest już możliwe. Po raz pierwszy zostały ogłoszone cele i zadania
ruchu. Najwięcej uwagi udzielono kwestiom zachowania i rozwoju języka białoruskiego oraz kultury narodowej, utworzenia białoruskich szkół i klas, sytuacji
ekologicznej. Sprawy polityczne pozostały na drugim planie. Rozpatrywane były
jedynie kwestie praktycznej realizacji zasad konstytucyjnych, dotyczących wolności zebrań, mityngów, pochodów, etc.
12
Zob. Л.В. Терешкович, Общественные движения в современной Белоруссии: краткий
комментарий к документам, [w:] Гражданские движения в Белоруссии. Документы
и материалы 1986-1991, Москва 1991, s. 9-35.
278
Helena Giebień
Znaczącym wydarzeniem w historii ruchu młodzieżowego był, zorganizowany w marcu 1988 r., wiec poświęcony obronie ocalałych pomników architektury
Mińska, zagrożonych zburzeniem w związku z budową metra. W państwowych
massmediach wiec został oceniony skrajnie negatywnie, nie było miejsca na
przeprowadzenie konstruktywnego dialogu. Władze państwowe postanowiły
wszelkimi dostępnymi sposobami, w warunkach trwającej pierestrojki, stłamsić
ruch społeczny. Jako wyraz walki z niepożądanym i niepokornym „elementem”
przyjęto pierwsze w ZSRR antydemokratyczne postanowienie o zasadach organizowania wieców i manifestacji. W nowych realiach prawnych, w maju 1988 r.,
odbył się pochód ekologiczny „Żywa Prypieć”, skierowany przeciw bezmyślnemu przeprowadzeniu zakrojonych na szeroką skalę prac melioracyjnych na
Polesiu. W tym samym roku istotne miejsce w działalności ruchu zajęła kwestia
ujawnienia zbrodni stalinowskich. Na fali odkrycia miejsca masowej zbrodni
z lat 30. i początku lat 40. XX w., w Kuropatach pod Mińskiem, oraz upublicznienia faktów związanych z tą zbrodnią powstał „Komitet 58”. Przyświecała
mu idea dalszego ujawnienia przestępstw okresu totalitaryzmu, uwiecznienia pamięci ofiar. W tym celu m.in. powstała wielopokoleniowa organizacja
Martyrolog Białorusi, związana z Komitetem, mająca charakter historyczno-oświatowy13.
W drugiej połowie 1988 r. nasiliły się procesy organizacyjnej konsolidacji ruchu białoruskiego. Powstała idea powołania Narodowego Frontu na Białorusi,
którą wsparli nie tylko aktywni członkowie ruchu narodowego, lecz także innych
oddolnych grup „nieformalnych”. Kierownictwo partii było poważnie zaniepokojone faktem, iż powołaniu masowych ruchów narodowych towarzyszyła zmiana
liderów partyjnych, dlatego odniosło się do powyższej idei skrajnie negatywnie.
Polaryzacja poglądów społecznych doprowadziła do otwartej konfrontacji między elitą rządzącą a ruchem narodowo-demokratycznym. Dnia 19 X 1988 r., podczas konferencji założycielskiej organizacji Martyrolog Białorusi, został utworzony komitet organizacyjny Białoruskiego Narodowego Frontu „Odrodzenie”. Front
połączył w swoich szeregach przedstawicieli inteligencji naukowej i twórczej, reprezentujących różnorodne poglądy polityczne. Organizacje narodowo-demokratyczne były krytykowane w massmediach.
Kolejny konflikt między organizacjami narodowo-demokratycznymi a kierownictwem państwa wywołał, wydany przez władze sowieckiej Białorusi, zakaz
przeprowadzenia wiecu-requiem „Dziady” w Mińsku (30 X 1988 r.). Umożliwił
on rozprawę z aktywistami ruchu narodowego. Środowiska demokratyczne wielokrotnie, bezskutecznie, zwracały się w tej sprawie do władz republikańskich
i centralnych, prosząc o oficjalną ocenę wydarzeń. Brak wyjaśnień można było
odczytać jako niemą zmowę elit rządzących przeciwko ruchom demokratycznym.
13
Ibidem.
279
Sprzyjało to także dalszej eskalacji konfrontacji między rządem białoruskim a ruchem demokratycznym.
Podejmowane przez Front próby mające na celu nawiązanie konstruktywnego
dialogu z władzami spełzły na niczym. W tak niesprzyjającej sytuacji ukształtowała się, nie mająca odpowiedników w żadnej innej republice, tradycja zjazdów
organizacji narodowych na „emigracji wewnętrznej” – w Litwie (jest ona kontynuowana współcześnie; Litwa jest nadal przychylna organizacjom i uczelniom
nieuznawanym na Białorusi ze względu na swój demokratyczny, proeuropejski
charakter). W styczniu 1989 r. w Wilnie odbył się drugi walny zjazd młodzieżowego ruchu narodowego, który uchwalił powołanie do życia Konfederacji jako
części składowej Frontu Narodowego14.
W 1989 r., w okresie wiosenno-letnim, trwało intensywne formowanie się licznych, niezależnych organizacji społecznych. Zarówno w ruchu narodowym, jak
i – ogólnie – społecznym, prym wiódł Białoruski Narodowy Front (BNF). Zjazd
założycielski tej organizacji miał miejsce 25-26 VI 1989 r. w Wilnie, przy wsparciu litewskiej organizacji „Sajudis”. Głównym celem Frontu było odrodzenie narodu białoruskiego oraz zjednoczenie procesów demokratyzacji w republice. BNF
stawiał sobie także za cel ochronę środowiska naturalnego, zachowanie zdrowia
i genetycznych zasobów ludności kraju, pomoc ofiarom dotkniętym skutkami katastrofy czarnobylskiej.
Prawie w tym samym czasie zostały powołane do życia inne organizacje społeczne, takie jak: Białoruski Związek Ekologiczny i Stowarzyszenie Języka Białoruskiego im. F. Skoryny. Były one mniej upolitycznione niż BNF, co sprzyjało napływowi szerokich rzeszy inteligencji nie popierającej politycznego radykalizmu
liderów Frontu Narodowego, dążącej do osiągnięcia swoich celów bez wchodzenia w konflikt z kierownictwem partyjnym. Organizacje te były oficjalnie zarejestrowane, miały więc możliwość legalnej działalności.
Aktywiści BNF wzięli udział w tworzeniu wielu innych „wyspecjalizowanych”
organizacji: Białoruskiego Wiedeńskiego Komitetu Praw Człowieka, Komitetu
„Dzieci Czarnobyla”, Białoruskiego Sojuszu Rolników, Sojuszu Pracy Białorusi
oraz różnych organizacji narodowo-chrześcijańskich. Najbardziej aktywnie działał Sojusz Pracy, organizacja mająca charakter niezależnego związku zawodowego, która zdobyła popularność wśród pracowników wykwalifikowanych.
Mimo na wpół legalnego charakteru działalności większości organizacji narodowo-demokratycznych, ich wpływ, pod koniec 1989 r., znacząco wzrósł. Było
to bezpośrednio związane z przeprowadzeniem szeregu akcji poświęconych skutkom katastrofy czarnobylskiej. Społeczeństwu uświadamiano, że prawdziwe rozmiary tej katastrofy są umiejętnie ukrywane, a wysiłki skierowane na likwidację
szkód są niewystarczające, czy wręcz bezużyteczne. Najbardziej znaczącą akcją
14
Ibidem, s. 17-21.
280
Helena Giebień
była, zakrojona na wielką skalę, manifestacja „Czarnobylska droga”, która odbyła
się 30 IX 1989 r. w Mińsku. Akcja ta wymusiła na ówczesnych członkach Rady
Najwyższej BSRR przyjęcie pierwszego w całym Związku Radzieckim krajowego programu dotyczącego likwidacji skutków katastrofy czarnobylskiej, łącznie
z przesiedleniem ludności ze skażonych terenów15.
Rozwój procesów odrodzenia narodowego na Białorusi sprzyjał pobudzeniu społecznej aktywności przedstawicieli innych narodów i grup etnicznych
(w 1989 r. stanowili oni 22,6% mieszkańców Republiki). W latach 1987-88 powstały pierwsze organizacje społeczne żydowskie, polskie i poleskie o profilu kulturalno-oświatowym (np. w czerwcu 1990 r. powołano do życia Związek Polaków
Białorusi). W latach 1989-91 powstały stowarzyszenia tatarskie, ukraińskie, rosyjskie, ormiańskie i azerskie (np. społeczna organizacja kulturowo-oświatowa
Ormian „Ajastan”, społeczna organizacja Tatarów – „Zikr ul-Kitab”, Ukraińców
– „Watra”).
W latach 90. XX w. powołano do życia wiele nowych organizacji politycznych
i społecznych: Białoruskie Zgromadzenie Katolickie, Partia Wolności Białorusi,
Narodowo-Demokratyczna Partia Białorusi, Białoruska Społeczno-Demokratyczna Hromada (BSDH), Chrześcijańsko-Demokratyczny Związek Białorusi
(ChDSB), Białoruski Narodowy Front, Białoruski Związek Ekologiczny, Stowarzyszenie Języka Białoruskiego. BSDH i ChDSB stworzyły organizacyjne podstawy białoruskiego ruchu narodowo-demokratycznego. Szczególnie ważną rolę
w konsolidacji sił narodowo-demokratycznych w kraju odegrał w tym okresie
BNF.
Upolitycznienie „nieformalnych” organizacji przyczyniło się do obalenia reżimu komunistycznego oraz zapoczątkowania demokratyzacji społeczeństwa.
Po upadku reżimu komunistycznego w ZSRR organizacje pozarządowe weszły
w drugi okres rozwoju. Państwa związkowe uzyskały niepodległość. W 1994 r.
na Białorusi została przyjęta ustawa „O organizacjach społecznych”, dzięki której
powstałe i powstające organizacje mogły oficjalnie zarejestrować swoją działalność; organizacje „nieformalne” uzyskały status formalnych. Sprzyjający klimat
polityczny w Republice pozytywnie wpłynął na rozwój trzeciego sektora i jego
odpolitycznienie. Według danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości,
liczba zarejestrowanych NGOs w roku 1990 wynosiła dwadzieścia cztery, natomiast pod koniec 1995 r. – prawie tysiąc16.
W tym okresie nastąpiła specjalizacja NGOs w wybranych sferach działalności (np. pomoc dzieciom dotkniętym skutkami katastrofy czarnobylskiej, pomoc
prawna w dochodzeniu swoich praw). Zdobyte przez organizacje pozarządowe
doświadczenia w danej dziedzinie pozwalały bardziej skutecznie zająć się roz15
16
Ibidem, s. 25.
В. Чернов, Третий сектор в Беларуси…, op.cit.
281
wiązywaniem problemów. Organizacje te zdobywały coraz większe zaufanie
społeczeństwa, cieszyły się i nadal cieszą się autorytetem. Należą do nich m.in.:
Fundacja Dzieciom Czarnobyla, Analityczne Centrum „Strategia”, Niezależny
Instytut Badań Społeczno-Ekonomicznych i Politycznych, Fundacja im. Lwa Sapiehy, Centrum Obrony Praw Człowieka „Wiosna”. W tym okresie powstały także
organizacje korzystające z doświadczeń zagranicznych NGOs, np.: Związek Skautów Białoruskich, Stowarzyszenie Klubów UNESCO, Zjednoczona Droga, Next
Stop – New Life, Białoruski Komitet Helsiński. Wzrosła także liczba niezależnych
organizacji młodzieżowych.
Klimat polityczny w tym okresie sprzyjał ustabilizowaniu się części białoruskich NGOs. Były one wyraźnie zorientowane na obronę swoich racji, a także
na wsparcie i obronę interesów społeczeństwa. Ustabilizowanie się organizacji
pozarządowych znalazło wyraz przede wszystkim w wytyczeniu wyraźnych i, co
istotne, długoterminowych celów, planowości w działaniu oraz odpowiedzialności za realizację wyznaczonych zadań. Istotną rolę w umocnieniu tych organizacji
odegrała finansowa i techniczna pomoc ze strony międzynarodowych donatorów. Pomocna była również przekazywana przez nich wiedza i doświadczenie.
Sprzyjające warunki społeczno-polityczne przyczyniły się do rozpoczęcia procesu
odpolitycznienia NGOs. Trzeci sektor mógł skoncentrować wysiłki na realizacji
celów i zadań statutowych, bez konieczności prowadzenia walki politycznej, jaka
miała miejsce w pierwszym okresie działalności trzeciego sektora. NGOs zajęły
się przede wszystkim działalnością ekologiczną, naukowo-badawczą, oświatową
i informacyjną, poświęcały także wiele uwagi ofiarom Czarnobyla, okazując im
wymierną pomoc i wsparcie.
W większości przypadków relacje trzeciego sektora z władzami, szczególnie
na poziomie lokalnym, zaczęły się układać pomyślnie. Dialog i zrozumienie stron
przynosiły społeczeństwu wymierne korzyści. Zamiast korporacjonizmu grup interesów zaczął wytwarzać się model pluralistyczny z elementami neokorporacjonizmu17. Pojawiła się możliwość prowadzenia zdrowej rywalizacji między grupami interesów, które potrafiły efektywnie wpływać na instytucje władzy publicznej
oraz równoważyć żądania względem siebie (np. niezależne związki zawodowe,
stowarzyszenia przedsiębiorców). Zwiększająca się liczba rywalizujących ze sobą
grup interesów miała w przyszłości doprowadzić do powstania rozbudowanego
systemu kontroli i przeciwwagi, który uratowałby społeczeństwo przed widmem
dyktatu jakiejkolwiek grupy interesów. Działalność NGOs w sprzyjających warunkach z biegiem czasu umożliwiała utrwalenie ich pozycji w życiu społecznopolitycznym kraju, sprzyjała rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego.
Trzeci etap rozwoju i działalności białoruskich NGOs rozpoczął się pod koniec
1996 r. i trwa do dziś. Wspomniane już zmiany ustrojowo-polityczne niekorzystnie
17
Ibidem.
282
Helena Giebień
wpłynęły na działalność organizacji pozarządowych. Władze postanowiły rozszerzyć strefę swoich wpływów w społeczeństwie, m.in. przez podporządkowanie
sobie trzeciego sektora, pełnej jego kontroli i narzucanie swoich racji. Niezależne
organizacje pozarządowe spotkały się z wieloma utrudnieniami, które zmusiły
je do rozpoczęcia walki o egzystencję w niesprzyjających warunkach społeczno-politycznych.
Dążenie władz do podporządkowania swoim interesom trzeciego sektora
z jednej strony, prowadzi do ograniczania możliwości publicznej działalności
niezależnych NGOs, odsunięcia na margines życia społecznego najbardziej rozwiniętych, cieszących się w społeczeństwie autorytetem, organizacji niezależnych,
w tym – organizacji społecznych mniejszości narodowych, np. Związku Polaków na Białorusi, lub ich likwidacji. Z drugiej strony, władze dążą do tworzenia
i umocnienia prorządowych NGOs, organizacji państwowo-społecznych, które
mają promować i wcielać w życie politykę państwa w określonych kręgach społecznych (np. wśród młodzieży). Ustawodawstwo Białorusi w zakresie trzeciego
sektora przede wszystkim ogranicza funkcjonowanie organizacji niezależnych,
tworzy nieprzychylne administracyjno-biurokratyczne ramy działalności. W takiej atmosferze tworzą się quasi-społeczne organizacje interesu, które w zamian
za wsparcie polityczne otrzymują dostęp do państwowych zasobów oraz monopol
na reprezentowanie interesów określonych warstw społecznych18. Do takiego typu
organizacji należy m.in. Białoruskie Republikańskie Stowarzyszenie Młodzieży,
które stanowi wygodne narzędzie do propagowania obecnej polityki, ideologii
państwowej19 wśród młodzieży. BRSM bierze udział praktycznie w każdej akcji
zorganizowanej przez władze państwowe – wybory prezydenckie (nawoływanie
do głosowania za A. Łukaszenko), referenda, wiece itp. Stowarzyszenie, działając
pod patronatem państwa, stara się podporządkować sobie inne organizacje młodzieżowe i inicjatywy w kraju20.
W Republice Białoruś możemy współcześnie obserwować kształtowanie się
systemu korporacjonizmu grup interesów o charakterze autorytarnym. Jak już zostało podkreślone, władza (pion prezydencki) dąży do tworzenia siatki GoNGOs
oraz mechanizmów korporacjonizmu państwowego, które mają wspomóc elitę
rządzącą w utrzymaniu kontroli nad społeczeństwem. W tym celu m.in. została
uchwalona Ustawa RB „O republikańskich organizacjach państwowo-społecznych” z 19 VII 2006 r., w której jest mowa o kluczowym zadaniu pseudospołecz-
18
19
20
Ibidem.
O ideologii państwowej Białorusi szczegółowo pisze Z. J. Winnicki w swojej monografii pt.
Ideologia państwowa Republiki Białoruś – teoria i praktyka projektu. Analiza politologiczna,
Wrocław 2013.
Zob. В. Г. Голованов, О. Л. Слижевский, Общественные объединения Беларуси: результаты работы и достижения, Мозырь 2010.
283
nego charakteru GoNGOs – organizacja taka powstaje w celu realizacji powierzonych jej zadań, istotnych z punktu widzenia państwa21.
Zgodnie z Ustawą RB „O organizacjach społecznych” (art. 3) na Białorusi powstają i działają następujące organizacje społeczne: 1) międzynarodowe [wymóg:
nie mniej niż 10 założycieli (członków) z Białorusi i nie mniej niż po 3 założycieli
(członków) ze strony jednego lub kilku innych państw, a także obecność na terenie tych państw struktur organizacyjnych tego zjednoczenia]; 2) krajowe [nie
mniej niż po 10 założycieli (członków) z większości województw RB oraz miasta
Mińsk]; 3) lokalne [nie mniej niż 10 założycieli (członków) z większości jednostek administracyjno-terytorialnych obszarów, na których będzie prowadzona
działalność tej organizacji społecznej]. W art. 8 Ustawy zostały wyszczególnione
społeczne organizacje młodzieżowe. Do powołania takiej organizacji potrzebne jest nie mniej niż 2/3 ogólnej liczby założycieli-członków (do 31 roku życia).
Ustawowa działalność organizacji młodzieżowych powinna być ukierunkowana
na budowę narodowej identyfikacji oraz wszechstronny rozwój młodzieży. Wspomniano w Ustawie również o organizacjach dziecięcych. Organizacje te powinny
się składać z dzieci do lat 18, których liczba nie może stanowić mniej niż 2/3
ogólnej liczby członków. Statutowa działalność organizacji powinna mieć na celu
wszechstronny rozwój dzieci oraz budowę narodowej identyfikacji. Członkami
tych organizacji mogą być osoby, które ukończyły 16 rok życia22.
Według danych Ministerstwa Sprawiedliwości RB, 1 I 2012 r. zarejestrowanych było 37 stowarzyszeń zawodowych, 22 992 organizacji związkowych i 2402
organizacji społecznych, w tym 230 międzynarodowych, 682 krajowych i 1490
lokalnych. Zarejestrowano 36 875 struktur instytucjonalnych organizacji społecznych. Ponadto, 27 związków (stowarzyszeń) organizacji społecznych, 119 fundacji (11 międzynarodowych, 5 krajowych i 103 lokalne). Dnia 1 I 2013 r. natomiast
na Białorusi zarejestrowano 37 stowarzyszeń zawodowych, 22 971 organizacji
21
22
Закон „О республиканских государственно-общественных объединениях” 19 VII
2006 г., № 150-З, http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=h10600150&p2=%7BNRPA%7D
(12 VIII 2013). Nowelizacja innych dokumentów prawnych właściwie ma na celu coraz większe ograniczenie NGO. Tak, w 2005 r. został nowelizowany Kodeks Karny RB. Dodano art.
193-1 zatytułowany „Nielegalne zakładanie organizacji społecznej, związku wyznaniowego
lub fundacji, lub udział w ich działalności”. Przewiduje on karę grzywny lub pozbawienia wolności do lat dwóch za uczestnictwo w działalności niezarejestrowanych partii politycznych,
innych organizacji społecznych, związków wyznaniowych lub fundacji (niezależnie od ich
celów i rodzaju działalności). W dniu 1 V 2011 r., organizacje praw człowieka nagłośniły,
że w latach 2006-2009 na podstawie art. 193-1 uznano za winne 18 osób. Prokuratura wydała
szereg upomnień dla członków likwidowanych i niezarejestrowanych organizacji pozarządowych, w których żądała zaprzestania nielegalnej działalności na rzecz nierejestrowanych
organizacji i groziła postępowaniem karnym na podstawie art. 193-1. Nadzieje, złudzenia,
perspektywy. Społeczeństwo białoruskie 2007, Warszawa-Mińsk 2007.
Закон Республики Беларусь „Об общественных объединениях”, op.cit.
Helena Giebień
284
związkowych, 2477 organizacji społecznych, w tym 229 międzynarodowych,
688 krajowych i 1560 lokalnych. Zarejestrowano 38 089 struktur instytucjonalnych organizacji społecznych. Oprócz tego 31 związków (stowarzyszeń) organizacji społecznych, 139 fundacji (13 międzynarodowych, 5 krajowych i 121 lokalnych). Według kierunków działalności zarejestrowano następujące organizacje
społeczne: 626 organizacji sportowych i fitness, 401 organizacji charytatywnych,
248 organizacji młodzieżowych (w tym 29 organizacji dziecięcych), 220 organizacji edukacyjnych, kulturalnych, rekreacyjnych, edukacyjnych, 112 organizacji
społecznych zajmujących się mniejszościami etnicznymi, 85 zajmujących się weteranami wojskowymi i weteranami pracy, 84 organizacji naukowo-technicznych,
68 organizacji społecznych zajmujących się ochroną środowiska oraz zabytków
historii i kultury, 49 organizacji twórców, 30 organizacji kobiecych oraz inne23.
Jak widać z poniższej tabeli, liczba nowo zarejestrowanych NGOs oraz łączna ich
liczba na Białorusi w ciągu dekady znacząco nie wzrosła. Jak już wspomniano,
powstawaniu i rozwojowi niezależnych organizacji pozarządowych nie sprzyja
klimat polityczny w kraju.
61
85
100
94
Łączna liczba
zarejestrowanych
NGO (wg daty)
2248
2214
2259
2247
2255
2221
–
2225
1 I 2010
1 I 2013
155
1 I 2012
94
1 I 2011
Liczba nowo
zarejestrowanych
organizacji
społecznych
(w ciągu roku)
1 I 2009
1 I 2008
1 III 2007
1 I 2006
1 X 2005
1 I 2004
30 X 2003
Tabela 1. Liczba zarejestrowanych organizacji społecznych na Białorusi
w latach 2003-2013
94
134
111
–
2225
2325
2402
2477
Źródło: Opracowano na podstawie danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości RB oraz
opracowania Centrum Prawnej Transformacji: Анализ общественных объединений фондов зарегистрированных в Республике Беларусь в 2012 году, http://lawtrend.org (2 IV 2013).
23
Е. О. Кириченко, Функции управления по вопросам некоммерческих организаций, http://
minjust.by/ru/site_menu/about/struktura/obschestv/ (3 VI 2013). Por. Анализ общественных объединений фондов зарегистрированных в Республике Беларусь в 2012 году, http://
lawtrend.org (2 IV 2013).
285
Sytuacja NGOs wyraźnie pogorszyła się po wyborach prezydenckich 19 XII
2010 r. Represje dotknęły nie tylko działaczy społeczno-politycznych, lecz także wiele organizacji pozarządowych. Niektóre NGOs, w wyniku wielokrotnych
przeszukiwań oraz konfiskaty sprzętu, zostały praktycznie całkowicie pozbawione bazy technicznej dla dalszej działalności, a niektóre z nich przestały istnieć
pod zarzutem działalności wywrotowej.
Ministerstwo Sprawiedliwości nie publikuje danych statystycznych dotyczących organizacji pozarządowych, którym odmówiono rejestracji. Według
Ministra Sprawiedliwości RB Olega Sliżewskiego w 2012 r. odmowną decyzję
otrzymało 19 organizacji społecznych, przy czym nie ujawniono kierunków ich
działalności24. Centrum Transformacji Prawnej, analizując stan zarejestrowanych
organizacji społecznych oraz fundacji na Białorusi w 2012 r., podkreśla, że podjęcie decyzji o rejestracji organizacji społecznej jest bezpośrednio uzależnione od
składu założycieli oraz wytyczonych celów. Na przykład, w 2012 r. po raz trzeci
odmówiono rejestracji Społecznemu Zjednoczeniu Krajowy Związek Litwinów.
Za każdym razem w decyzji odmownej podawano inne argumenty. Niewielka
liczba odmów rejestracji pozwala wysnuć wniosek o zmniejszeniu się liczby założycieli składających dokumenty w celu rejestracji organizacji społecznych, których działalność ma na celu demokratyczne zmiany w państwie25.
24
25
Белта, В 2012 году Минюст отказал в регистрации 19 общественным объединениям
и двум партиям, spring96.org/ru/news/61164 (10 V 2013).
Анализ общественных объединений фондов…, op.cit. W 2012 r. najbardziej aktywnie rejestrowano organizacje społeczne o profilu sportowym (56 organizacji). Pozostałe zarejestrowane NGOs według rodzaju działalności wyglądają następująco: charytatywne, wsparcie wartości
rodzinnych – 13; zawodowe, zawodowo-amatorskie – 11; ochrony zwierząt – 3; historyczne
– 3; mniejszości narodowych (rodaków Rosjan) – 3; kynologiczne, miłośników psów – 3; pomoc niepełnosprawnym, niepełnosprawnych – 2; ekologiczne, zrównoważonego rozwoju – 2;
ochrony praw konsumentów – 2; auto-, motokluby – 2; zdrowego trybu życia, pomocy narkomanom, alkoholikom – 2; twórczości dziecięcej – 1; współpracy biznesowej – 1; wsparcie
procesów kształcenia uczniów – 1; wojskowo-chrześcijańskie – 1; inne – 3. 48 organizacji było
zarejestrowanych przez Główny Miejski Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Mińskiego Komitetu
Wykonawczego (KW); 17 – przez Główny Wojewódzki Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Brzeskiego KW; 10 – przez Główny Wojewódzki Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Grodzieńskiego KW; 8 – przez Główny Wojewódzki Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Homelskiego KW;
7 – przez Główny Wojewódzki Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Witebskiego KW; 4 – przez
Główny Wojewódzki Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Mińskiego KW; 4 – przez Główny
Wojewódzki Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Mohylewskiego KW. 11 NGOs zarejestrowano
w Ministerstwie Sprawiedliwości, z których 9 posiada status krajowej społecznej organizacji
(obejmuje zakresem działalności całą Białoruś), 2 międzynarodowy (działa na terenie RB oraz
innych krajów, w których istnieją struktury organizacyjne organizacji). W 2012 r. zarejestrowano także 20 fundacji, w tym: 11 charytatywnych i humanistycznych, 4 – ekologiczne, 2 – historyczne, 1 – rozwoju regionalnego, 1 – rozwoju kultury i oświaty, 1 – pokera sportowego. Zob.
Экспертное сообщество Беларуси „Наше мнение”, Неправительственные организации
в изгнании: белорусский феномен, http://nmnby.eu/news/analitics/4196.html (3 III 2013).
286
Helena Giebień
Według oceny niezależnych organizacji pozarządowych na Białorusi, prawna
sytuacja NGOs w kolejnych latach nie uległa poprawie26. Od 2010 r. z inicjatywy
administracji Prezydenta trwają prace nad nowym projektem ustawy o organizacjach non-profit. Jej przyjęcie wpłynie na działalność wszystkich organizacji
społecznych, instytucji, partii politycznych, związków zawodowych, związków
wyznaniowych i innych organizacji niekomercyjnych. Projekt nie został dotychczas przekazany parlamentowi. „Wstępny projekt przygotowany przez ministerstwo we współpracy z Instytutem Działań Legislacyjnych został zwrócony autorom do poprawy po tym, jak spotkał się z negatywnymi opiniami wielu
wpływowych organizacji pozarządowych, jak również innych ministerstw”27.
Treść Ustawy wskazuje na możliwość „wyzwolenia” inicjatywy społecznej w ramach ustalonych ograniczeń. „Biorąc pod uwagę, że projekt ten nie przewiduje
zniesienia istniejących przepisów w zakresie organizacji społecznych, partii politycznych i związków zawodowych, jego potencjalnie korzystny wpływ będzie
ograniczony”28.
Można zaobserwować kolejne zmiany w ustawodawstwie białoruskim dotyczące funkcjonowania NGOs. Dnia 30 V 2013 r. Izba Przedstawicieli w pierwszym czytaniu przyjęła projekt Ustawy „O wprowadzeniu zmian i uzupełnień
w niektórych ustawach RB dotyczących kwestii działalności partii politycznych
oraz innych organizacji społecznych”, na wniosek Rady Ministrów Republiki
Białoruś. Projekt, w opinii władz, przewiduje kilka pozytywnych uregulowań
w porównaniu z istniejącym ustawodawstwem Białorusi o organizacjach społecznych. Nie ma on jednak na celu zagwarantowania wolności stowarzyszeniom
działającym w kraju, wprowadzenia przepisów sprzyjających rozwojowi organizacji społecznych, uproszczenia trybu ich powoływania, rejestracji i działalności
(np. zniesienia zakazu działalności organizacji niezarejestrowanych, pozwolenia
na rejestrację w przypadku, gdy adresem siedziby organizacji jest adres prywatny
mieszkania któregoś z jej założycieli)29.
Środowiska demokratyczne na Białorusi zarzucają władzom, że prace nad
powyższym projektem Ustawy, jak i nad innymi projektami ustaw, nie były prowadzone publicznie. Projekt ustawy nie był konsultowany z zainteresowanymi
organizacjami, nie został też przez dłuższy czas opublikowany na rządowej stro26
27
28
29
Fundacja Rozwoju Technologii Prawnych, Centrum Prawnej Transformacji; Zjednoczenie
Pozarządowych Demokratycznych Organizacji Białorusi; Centrum Ochrony Praw Człowieka
„Wiosna” oraz inne.
Podstawy prawne…, op.cit., s. 173.
Ibidem, s. 174.
Zob. szerzej: Информация по проекту Закона Республики Беларусь „О внесении дополнений и изменений в некоторые законы Республики Беларусь по вопросам деятельности политических партий и других общественных объединений”, http://house.gov.by/
index.php/,7536,36214,,,,,,0.html (26 VIII 2013).
287
nie internetowej. Władze stawiają organizacje pozarządowe przed faktem dokonanym. Zamiast konstruktywnego dialogu i wypracowania wspólnej strategii
rozwoju trzeciego sektora, wolą narzucać własną koncepcję działalności NGOs
w ściśle określonych ramach prawnych.
Podsumowując powyższe rozważania na temat funkcjonowania organizacji
pozarządowych na Białorusi (trzeciego sektora), nie sposób nie zgodzić się z opinią organizacji prodemokratycznych, według których białoruskie NGOs mają
ograniczone możliwości rozwoju i pracy na rzecz całego społeczeństwa. Główne
przeszkody tkwią w ustawodawstwie RB w tym zakresie: uciążliwa procedura rejestracji, zakaz wykorzystania prywatnego mieszkania jako siedziby organizacji,
brak ulg na wynajmowane pomieszczeń przez organizacje, skomplikowany system uzyskania pozwolenia na otrzymywanie darowizn od innych organizacji lub
osób prywatnych oraz innych form pomocy. Zmiany na lepsze w funkcjonowaniu
trzeciego sektora w obecnej sytuacji mogą nastąpić pod warunkiem nawiązania
dialogu i współpracy w tym zakresie organizacji pozarządowych z władzami na
szczeblu krajowym (NGOs są gotowe do współpracy z pionem władzy i czekają
na reakcję zwrotną z ich strony).
Summary
Helena Giebień
Non-Governmental Organizations (NGOs) in the Republic of Belarus.
An outline
The article discuses the issue of the creation, developement and prespectives of
the non-governmental organizations in the Republic of Belarus. The most conductive preiod for the functioning of NGOs were the years 1991-1996. It was then,
when the third sector was depoliticized, „formalized“ and specialized. The political climate of that time fostered the stability of at least part of Belarusian NGOs.
They were oriented to defend their causes as well as to support and defend the
interests of the society. Since 1997 the changes of the political system negatively
influence the activities of the non-governmental organizations. The authorities
decided to expand their sphere of influence, i.a. by subordinating the third sector,
controling it fully and imposing their reasons. Independent non-governmental
organizations meet many difficulties, which forces them to start fighting for their
existence in the unfavorable socio-political conditions.
288
Helena Giebień
Helena Giebień – dr nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, adiunkt
w Zakładzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego, kierownik Podyplomowych Studiów Wschodnich
Развіццё ўзаемаадносін
Беларусь – Еўрапейскі Саюз
у пачатку ХХІ ст.
Гістарыяграфія праблемы
Сярод беларускіх даследчыкаў міжнародных адносін праблематыка
ўзаемадачыненняў паміж Рэспублікай Беларусь (РБ) і Еўрапейскім Саюзам
(ЕС) з’яўляецца адной з прыярытэтных, якой прысвечаны десяткі навуковых артыкулаў і некалькі кніжных публікацый. У ліку найбольш змястоўных
на наш погляд прац хацелась бы назваць даследаванні В. Карбалевіча,
А. Русаковіча, У. Улаховіча, А. Ціхамірава, В. Шадурскага1. У апошнія гады
выйшла пару кніг, у тым ліку калектыўная манаграфія беларускіх вучоных
аб праблемах і перспектывах супрацоўніцтва паміж Беларусю і ЕС, дзе
аўтары разам з даследаваннем спрабуюць даць асцярожныя рэкамендацыі
1
V. Karbalewič, Stosunki pomiędzy Białorusią a Unią Europejską: nowe tendencje, [w:] Białoruś
– w stronę zjednoczonej Europy, M. Maszkiewicz (red.), Wrocław 2009; А. В. Русакович,
Белорусско-германские отношения в конце 2010-2011 гг.: основные аспекты, [w:] Беларусь в современном мире = Беларусь у сучасным свеце. Матэрыялы Х Міжнароднай
навуковай канферэнцыі, прысвечанай 90-годдзю заснавання Беларускага дзяржаўнага
ўніверсітэта. Мінск, 28 кастрычніка 2011 г., В. Г. Шадурский и др. (ред.), Минск
2011, s. 41-43; А. В. Тихомиров, Республика Беларусь – Евросоюз: от сотрудничества
к охлаждению отношений (1992–1997 гг.), [w:] Европейский Союз: История, политика,
экономика, право, Минск 1998, s. 56-62; idem, Отношения Республики Беларусь с Европейским Союзом: состояния и перспективы развития, http://www.cis-center.ru/index.
php?option=com_content&view=article&id=817:2011-03-28-19-12-46&catid=54:29-31-2011-&Itemid=100070 (7 III 2012); В. Улахович, Отношения между Республикой Беларусь
и Европейским Союзом: состояние и перспективы развития, „Экономический вестник”
2001, Вып. 1, № 2, s. 336-347; idem, Формирование основ внешней политики Республики Беларусь (1991-2005 гг.), Минск 2009; В. Шадурский, Отношения Республики Беларусь и Европейского Союза: внутренний и внешний контекст, „Белорусский журнал
международного права и международных отношений” 2003, № 1, http://www.evolutio.
info/index.php?option=com_content&task=view&id=611&Itemid=54 (29 V 2011); idem,
Беларусь в „Восточном партнерстве”: поиск баланса интересов, „Восточная Европа.
Перспективы” 2011, № 1, s. 39-49.
290
і прапановы па нармалізацыі і развіцці беларуска-еўрапейскіх адносін2.
Указанай тэматыкай, у тым ліку на старонках польскага навуковага друку,
займаецца і аўтар дадзенага артыкула3.
Як слушна заўважае польскі даследчык Я. Мірановіч, у Беларусі вельмі
інтэнсіўна разгортваюцца навуковыя даследаванні знешняй палітыкі дзяржавы, аднак назапашаны вялікі запас ведаў рэдка знаходзіць увасабленне
ў публікацыях, „дзе аўтары вельмі асцярожна фармулююць уласныя думкі
і разважанні. Абавязковы ў Беларусі ўзор палітычнай карэктнасці аказвае моцны ўплыў на канчатковую форму прац паліталагічнага характару”4.
Гэта слушная заўвага несумненна абгрунтаваная. Яна паказвае акрэсленыя межы, за якія цяжка выйсці беларускім даследчыкам, якія працуюць
у дзяржаўных установах, у аналізе знешнепалітычнай дзейнасці сучаснай
беларускай дзяржавы.
Такіх цяжкасцей не ведаюць ці ўжо прайшлі замежныя калегі. Па шэрагу прычын іх прыцягвае знешняя палітыка постсавецкай Беларусі.
Толькі ў Польшчы па гэтай тэме з 2003 г. выйшла пяць кніжак аўтарства
К. Маляка, Я. Мірановіча, Р. Чахора, А. Эберхарда і калектыву Люблінскага
ўніверсітэта5. Адпаведныя раздзелы гэтых прац прысвечаны беларускаеўрапейскім адносінам6. Сярод англамоўнай літаратуры да гэтай тэматыкі
найбліжэй стаяць калектыўныя інтэрнацыянальныя працы, выдадзеныя
ў Гарвардзе і Лондане7.
Мэтай артыкула з’яўляецца разгляд адносін паміж Беларусю і ЕС у палітычнай і эканамічнай галінах у пачатку ХХІ ст. Больш дакладны перыяд даследавання ахоплівае час ад пачатку новай пакрокавай стратэгіі ЕС адносна
2
3
4
5
6
7
Республика Беларусь – Европейский союз: проблемы и перспективы сотрудничества,
Минск 2013.
Гл. У. Е. Снапкоўскі, Адносіны Рэспублікі Беларусь з Еўрапейскім саюзам: ад ізаляцыі
да нармалізацыі, „Труды факультета международных отношений. Научный сборник”
2010, Выпуск I, s. 38-43; idem, Асноўныя этапы развіцця адносін Рэспублікі Беларусь
з Еўрапейскім саюзам, [w:] Республика Беларусь – Европейский союз…; idem, Białoruś
– Unia Europejska: trudne drogi rozwoju stosunków, „Politeja. Pismo Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2012, nr 4/1 (22/1): „Studia Białoruskie”, s. 23-52.
E. Mironowicz, Polityka zagraniczna Białorusi 1990-2010, Białystok 2011, s. 11.
Białoruś w stosunkach międzynarodowych, W. Topolski (red), Lublin 2009; R. Czachor, Polityka zagraniczna Republiki Białoruś w latach 1991-2011. Studium politologiczne, Polkowice
2011; A. Eberhardt, Gra pozorów: Stosunki rosyjsko-białoruskie 1991-2008, Warszawa 2008;
K. Malak, Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Białorusi, Warszawa 2003; E. Mironowicz,
op.cit.
Гл. напр.: A. Dumała, Stosunki Unii Europejskiej z Białorusią, [w:] Białoruś w stosunkach…,
s. 275-302.
Independent Belarus. Domestic Determinations, Regional Dynamics, and Implications for the
West, Cambridge 2002; The EU and Belarus. Between Moscow and Brussels, London 2002.
Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст.
291
Беларусі (рубеж 2001-2002 гг.) да канца 2012 г., калі беларуска-еўрапейскія
адносіны заставаліся ў замарожаным выглядзе, адчуваючы на сябе неперэадоленыя наступствы рэзкага пагаршэння, што наступіла пасля падвядзення вынікаў прэзідэнцкай кампаніі ў Мінску 19-20 снежня 2010 г.
Кароткі агляд адносін паміж РБ і ЕС у 1990-я гады
У пачатку прадставім. Дыпламатычныя адносіны паміж Беларуссю
і Еўрапейскімі супольнасцямі былі ўсталяваны ў жніўні 1992 г. Пагадненне аб партнёрстве і супрацоўніцтве (ППС) паміж Рэспублікай Беларусь
і Еўрапейскімі супольнасцямі было падпісана 6 сакавіка 1995 г. у час візіта
Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкі ў Брусель і ратыфікавана
Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь 12 красавіка 1995 г.8. На працягу 1995-1996 гг. ППС было ратыфікавана парламентамі 9-ці дзяржаў ЕС:
Аўстрыі, Вялікабрытаніі, Даніі, Грэцыі, Германіі, Ірландыі, Іспаніі, Італіі
і Швецыі. Бундестаг ФРГ, ратыфікаваўшы ППС, не зрабіў адпаведную
натыфікацыю9. МЗС Беларусі неаднаразова выказваў пажаданне аднаўлення
працэса ратыфікацыі Пагаднення, аднак да гэтага не быў гатовы ЕС10.
26 сакавіка 1996 г. падчас візіта прэм’ер-міністра Рэспублікай Беларусь
М. Чыгіра ў Брусель было падпісана Часовае пагадненне аб гандлі і пытаннях, што маюць дачынення да гандлю (ЧПГ) паміж Рэспублікай Беларусь
і ЕС. Гэта пагадненне ўводзіла ў дзеянне гандлёва-эканамічную частку
ППС і павінна было дзейнічаць да ўступлення ў сілу ППС. Беларусь выканала ўсе неабходныя ўнутрыдзяржаўныя працэдуры для яго ўступлення
ў сілу. Аднак у адпаведнасці з заключэннем Савета ЕС ад 15 верасня 1997 г.
(гл. ніжэй) дзеянне Часовага пагаднення таксама было прыпынена. Нягледзячы на гэта ЕС прадставіў Беларусі рэжымнай больша гаспрыяння (РНС)
у гандлі. Акрамя таго, ЕС у аднабаковым парадку прымяняў да Беларусі
з 1 студзеня 1993 г. да чэрвеня 2007 г. Агульную сістэму прэферэнцый
(АСП) ці мытных ільготаў у гандлі, у адпаведнасці з якім беларускія тавары імпартаваліся ў ЕС бяспошліннаці па зніжаных адноснаставак РНС
8
9
10
Гл. Соглашение о партнерстве и сотрудничестве между Европейскими Сообществами и их Государствами-Членами и Республикой Беларусь (Подписано 6 марта 1995 г.),
„Ведамасці Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь” 1996, № 1-2, s. 75-144.
http://www.mfa.gov.by/mulateral/-organizations/list (7 III 2011). У верасні 1997 г.
у адпаведнасці з заключэннем Савета ЕС яго ратыфікацыя дзяржавамі-членамі ЕС
была прыпынена і яно не ўступіла ў сілу. ППС уступіць у сілу пасля яго ратыфікацыі
парламентамі ўсіх краін-членаў ЕС і Еўрапейскім Парламентам.
В. Улахович, Формирование…, s. 193-195; В. Шадурский, Реализация принципа многовекторности в белорусской внешней политике, „Труды факультета международных отношений. Научный сборник” 2010, Выпуск I, s. 50.
292
мытныхтарыфах. Абмежаванні захоўваліся толькі ў адносінах да беларускага тэкстылю і калійных угнаенняў. Сістэма АСП ужывалася ЕС да 176 найбяднейшых краін і тэрыторый свету. ЕС таксама падтрымліваў імкненне
Беларусі да ўступлення ў Сусветную гандлёвую арганізацыю, якое яна
абвясціла ў 1993 г.11.
Еўрапейскі Саюз увайшоў у склад ключавых знешнегандлёвых партнёраў Беларусі, заняўшы другую пазіцыю пасля Расіі. У 1995 г. тавараабарот паміж Беларуссю і ЕС дасягнуў 1,5 млрд. дол. ЗША. Еўрапейскі банк
рэканструкцыі і развіцця выдзеліў для Беларусі 30 млн дол. ЗША ў якасці
дапамогі для развіцця банкаўскага сектара і малога і сярэдняга бізнесу12.
Паспяхова развіваліся сувязі ў сферах адукацыі, навукі і культуры. Дзяржавы ЕС уваходзілі ў склад лідэраў па аказанні Беларусі дапамогі ў справе
ліквідацыі наступстваў чарнобыльскай катастрофы.
Пасля канстытуцыйнага рэферэндума 24 лістапада 1996 г. адбылося пагаршэнне адносін паміж Беларуссю і ЕС. Еўрапарламент прыпыніў
працэс ратыфікацыі СПС і ўвядзення ў дзеянне Часовага пагаднення аб
гандлі, а потым прыняў рэзалюцыю з асуджэннем канстытуцыйных змен
у Беларусі. Дзяржавы-члены ЕС і яго органы адмовіліся прызнаць яго вынікі
і легітымнасць Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, спаслаўшыся на
тое, што ён не быў сфарміраваны на выбарнай аснове. 13 студзеня 1997 г.
Парламенцкая асамблея Савета Еўропы прыпыніла статус „спецыяльна запрошанага” для Беларусі. 15 верасня 1997 г. Савет ЕС прыняў заключэнне
аб адносінах Еўрапейскага Саюза з Беларуссю з 7 пунктаў, якое ўводзіла
абмежаванні ў адносінах з беларускімі ўладамі, у тым ліку на кантакты на
міністэрскім узроўні. Савет ЕС адзначыў, што адносіны паміж ЕС і Рэспу блікай Беларусь змогуць развівацца далей толькі ў тым выпадку, калі
беларускія ўлады вернуцца на шлях павагі правоў і асноўных свабод грамадзян, выканання канстытуцыйных прынцыпаў, якія ствараюць асновы дэмакратычнай прававой дзяржавы13. Гэта заключэнне застаецца па
сутнасці важнейшым рашэннем ЕС адносна Беларусі, якое стварыла новыя
палітычныя і прававыя рамкі для ўзаемаадносін паміж гэтай супольнасцю
і нашай краінай.
19 верасня 1997 г. МЗС Беларусі выступіла з заявай, у якой рашэнне Савета ЕС расцэньвалася як „прамое даўленне на развіццё ўнутрыпалітычных
працэсаў у суверэннай дзяржаве”. Канстатавалася, што Беларусь адвяргае
„мову ўльтыматумаў і дыктату”, аднак гатова да дыялогу з ЕС на прынцыпе
11
12
13
A. Dumała, op.cit., s. 290-291.
R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Warszawa 2007,
s. 171.
Выводы Совета по общим делам от 15 сентября по отношениям Европейского Союза
с Беларусью, „Белорусская газета”, 22 IX 1997, s. 5.
293
„захавання раўнапраўя бакоў і павагі рэальнасцей”14. Як адзначае Я. Мірановіч, такая форма рэакцыі ўлад Беларусі на рашэнні ўнійных інстытуцый
стала нормай у двухбаковых адносінах. У Мінску ўсялякую крытыку
ўнутранай палітыкі з боку ЕС тарактавалі як умяшанне ў справы суверэннай дзяржавы15.
Новае абвастрэнне адносін адбылося ў чэрвені 1998 г. у сувязі з канфліктам вакол дыпламатычнага комплекса „Дразды”, што размяшчаўся
каля рэзідэнцыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь.Беларускія ўлады запатрабавалі ад паслоў 22 дзяржаў пакінуць памяшканні рэзідэнцый у „Драздах”, спаслаўшыся на неабходнасць рамонту камунікацый. Паслы дзяржаў
– членаў ЕС адмовіліся выканаць гэта патрабаванне і пакінулі Мінск, у той
час як беларускія паслы ў адпаведных краінах былі вымушаны вярнуцца
ў Беларусь. У адказ у ліпені 1998 г. ЕС упершыню абмежаваў права ўезду
беларускіх службовых асобаў на тэрыторыю дзяржаў-членаў. Польскі
даследчык К.Малак наступным чынам ацаніў дзеянні ўлад ЕС:
Брусель тады рашыўся на вельмі рашучы крок, які рэдка сустракаўся ў гісторыі сусветнай дыпламатыі. У адказ на цяжкую абразу сваіх паслоў, якую
дапусціў беларускі прэзідэнт, гэтыя краіны салідарна прынялі рашэнне аб
забароне ўезду на тэрыторыю дзяржаў ЕС для самаго Лукашэнкі і 130 найвызшых прадстаўнікоў яго адміністрацыі16.
У снежні 1998 г. дыпламатычны інцыдэнт быў урэгуляваны на кампраміснай аснове. У лютым 1999 г. Еўрасаюз адмяніў абмежаванні на ўезд
у шэнгенскую прастору афіцыйных асобаў з Беларусі. Парламенцкія выбары 2000 і прэзідэнцкія выбары 2001 гг. адбыліся па ранейшым сцэнарыі і не
прывялі да змен у палітыцы беларускіх улад, на што спадзяваліся дзяржавы
ЕС.
Пакрокавая стратэгія ЕС у 2002-2008 гг.
У пачатку 2002 г. ЕС зрабіў спробы паступовай нармалізацыі адносін у адпаведнасці з новым падыходам, які атрымаў назву „пакрокавай стратэгіі”
(„step-by-stepapproach”). ЕС заявіў аб прынцыповай гатоўнасці да дыялогу з прадстаўнікамі беларускіх улад на падставе крокаў насустрач, якія
14
15
16
Заява МЗС Рэспублікі Беларусь аб заключэнні Савета Еўрапейскага Саюза аб узаемаадносінах Еўрапейскага Саюза з Беларуссю, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік
дакументаў і матэрыялаў (1996-2000 гг.), Минск 2008, s. 140.
E. Mironowicz, op.cit., s. 111.
K. Malak, op.cit., s. 75.
294
прадугледжвалі б дэмакратызацыю выбарчага працэса ў краіне, пашырэнне паўнамоцтваў парламента, паляпшэнне сітуацыі ў галіне сродкаў масавай інфармацыі, выкананне асноўных правоў і свабод чалавека, спыненне
пераследванняў апазіцыі. Размовы, якія праводзіліся праз кіраўніка місіі
ЕС у Мінску, не прынеслі аднак канкрэтных вынікаў і былі спынены. Адной
з галоўных прычын гэтага была спрэчка вакол мандата КНГ АБСЕ у Мінску.
Беларускія ўлады вырашылі ў верасні 2002 г. не працягваць акрэдытацыі
для замежнага персанала Групы, што дэ факта рабіла немагчымай працяг
яе дзейнасці17. У якасці рэакцыі на спыненне дзейнасці КНГ у Мінску 14
з 15 краін ЕС 19 лістапада 2002 г. прынялі рашэнне ўвесці забарону на ўезд
на іх тэрыторыю прэзідэнта А.Лукашэнкі і сямі іншых высокапастаўленых
службовых асоб Беларусі. Раней такое ж рашэнне прыняў урад Чэхіі, які
адмовіўся выдаць візы афіцыйнай дэлегацыі Рэспублікі Беларусь для ўдзелу
ў саміце Савета еўраатлантычнага партнёрства ў Празе 21–22 лістапада
2002 г. Беларускі бок адрэагаваў на гэта заявай МЗС і каментарыям прэссакратара МЗС18. Візавая забарона 14 краін ЕС для прэзідэнта А. Лукашэнкі
і 7 іншых высокапастаўленых службовых асоб Беларусі была знята
ў сакавіку 2003 г. пасля адкрыцця новага Офіса АБСЕ ў Мінску і станоўчай
ацэнкі кіраўніка Офіса19.
Рэспубліка Беларусь пазітыўна ацаніла такі новы элемент агульнай знешняй палітыкі ЕС як Еўрапейская палітыка суседства (EПС)20. Еўрапейская
камісія ў стратэгічным дакуменце ЕПС ад 12 мая 2004 г. накіравала канкрэтныя прапановы для Беларусі, падкрэсліўшы пры гэтым, што ў сувязі
з палітычнай сітуацыяй яна не можа карыстаца ўсімі дабротамі ЕПС. Савет
ЕСу сваім рашэнні ад 23 лістапада 2004 г. агучыў заклапочанасць з прычыны таго, што парламенцкія выбары ў кастрычніку 2004 г. і рэферэндум
не праводзіліся адкрытым і сумленным спосабам21. Гэтым рашэннем Са17
18
19
20
21
Каментарый прэс-сакратара МЗС Рэспублікі Беларусь П. Латушкі адносна развіцця
супрацоўніцтва Беларусі з АБСЕ 11 верасня 2002 г., „Веснік Міністэрства замежных
спраў [РБ]” 2002, №4, s. 43.
Заява Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Беларусь аб нядопуску беларускай
дэлегацыі ў Чэхію на пасяджэнне Саміта Савета еўраатлантычнага партнёрства
16 лістапада 2002 г., „Веснік Міністэрства замежных спраў [РБ]” 2002, №4, s. 33-34;
Каментарый прэс-сакратара МЗС Рэспублікі Беларусь П. Латушкі адносна разгляду
Саветам ЕС пытання аб Беларусі 20 лістапада 2002 г., „Веснік Міністэрства замежных
спраў [РБ]” 2002, №4, s. 45.
Гл. Паведамленне МЗС Рэспублікі Беларусь аб візіце дэлегацыі Рабочай групы па Беларусі
Парламенцкай Асамблеі АБСЕ 8 лютaгa 2003 г., „Веснік Міністэрства замежных спраў
[РБ]” 2003, №1, s. 125.
В. Улахович, Формирование…, s. 193.
Еўрапейскі Саюз. Храналогія двухбаковых адносін, http://eeas.europa.eu/delegations/
belarus/eu_belarus/chronology/index_be.htm (21 II 2012); A. Dumała, op.cit., s. 277-278.
295
вет ЕС паклаў пачатак двухкаляёвай палітыцы адносна Беларусі – цвёрдай
і пасіўнай адносна режыму і мяккай і актыўнай адносна грамадства22.
Пасля прэзідэнцкіх выбараў у Беларусі, што адбыліся ў сакавіку
2006 г., і ў развіццё гэтай палітыкі 21 лістапада 2006 г. Еўрапейская
Камісія прыняла неафіцыйны дакумент (non-paper) пад назвай „Што
Еўрапейскі Саюз можа даць Беларусі”, у якім прапанавала Беларусі стаць
паўнапраўным удзельнікам ЕПД і, такім чынам, паўнапраўным партнёрам
ЕС, што дазволіць яму дапамагчы палепшыць якасць жыцця беларусаў. ЕС
прапанаваў у прыватнасці шэраг паляпшэнняў (12 пунктаў), якімі б непасрэдна скарыстаўся беларускі народ: спрошчанае наведванне беларускімі
грамадзянамі краін-сябраў ЕС; пашыранае трансгранічнае супрацоўніцтва,
падтрымка беларускай эканомікі, дапамога ў развіцці малога і сярэдняга
прадпрымальніцтва, мадэрнізацыя транспартнай і энергетычнай сістэмы,
падтрымка ўразлівых груп насельніцтва; паляпшэнне дзяржаўнага і мясцовага кіравання, сістэмы аховы здароўя і адукацыі, падтрымка ў барацьбе з наступствамі Чарнобыльскай катастрофы. Узамен ЕС жадаў, каб беларускія ўлады зрабілі істотныя крокі насустрач дэмакратызацыі і заявіў аб
гатоўнасці аднавіць свае адносіны з Рэспублікай Беларусь і яе народам, як
толькі беларускі ўрад прадэманструе павагу да дэмакратычных каштоўнасцяў і асноўных правоў народа Беларусі23.
І хаця афіцыйны Мінск не даў пазітыўнага адказу на гэты дакумент, аднак наступныя падзеі засведчылі, што беларускія ўлады пачалі тэарэтычнае пераасэнсаванне і практычную падрыхтоўку да таго, каб прыняць шматабяцальныя прапановы ЕС і пачаць перагаворны працэс з Бруселем без
папярэдніх умоў. Прэзідэнт Беларусі А. Лукашэнка неаднаразова выражаў
гатоўнасць да нармалізацыі адносін з ЕС на раўнапраўных асновах. У штогадовым пасланні Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь беларускаму народу
і Нацыянальнаму сходу 24 красавіка 2007 г. была выказана зацікаўленасць
Беларусі ў нармальных узаемавыгадных адносінах з Еўрасаюзам і ЗША, для
паўнацэннага дыялогу з якімі, як сказаў дакладчык, склаліся ўсе перадумовы. Была падкрэслена гатоўнасць афіцыйнага Мінска абмяркоўваць любыя
тэмы і вострыя дыскусійсныя пытанні. Аднак для гэтага неабходны двухбаковы настрой на канструктыўны дыялог і жаданне знаходзіць узаемапрымальныя рашэнні. Адначасова А. Лукашэнка адзначыў непрымальнасць для
Беларусі якіх-небудзь інспектараў, кантралёраў ці настаўнікаў24.
22
23
24
A. Dumała, op.cit., s. 278.
Што Еўрапейскі Саюз можа даць Беларусі, http://www.delblr.ec.europa.eu/page3247.html
(7 III 2009).
Ежегодное паслание Президента Республики Беларусь белорусскому народу и Национальному собранию 24 красавіка 2007 г., http://www.president.gov.by/press49984.html#doc
(7 III 2009).
296
У 2008-2010 гг. у адносінах Беларусі з ЕС
адбылося пацяпленне
У Мінску адкрылася Прадстаўніцтва Камісіі Еўрапейскіх супольнасцяў.
Для паляпшэння адносін у 2008 г. узнікла некалькіх перадумоў. Па-першае,
гэта цяжкасці ў развіцці адносін паміж Мінскам і Масквой, якую беларускі
прэзідэнт абвінавачваў у „вялікадзяржаўнасці” і эканамічным прагматызме. У геапалітычнай гульне з Расіяй ён вырашыў выкарыстаць еўрапейскую
карту. Па-другое, гэта расійска-грузінскі канфлікт, у ходзе якога Беларусь
не заняла адназначна прарасійскай пазіцыі, нават спачатку гаварыла пра
свой нейтралітэт, а потым адмовілася прызнаць незалежнасць Паўднёвай
Асеціі і Абхазіі. Можна меркаваць, што гэты крок быў належным чынам
ацэнены ЕС. Па-трэцяе, станоўчы водгук ў еўрапейскіх сталіцах выклікала
вызваленне беларускімі ўладамі палітычных зняволеных (у першую чаргу экс-кандыдата на прэзідэнцкіх выбарах 2006 г. А. Казуліна). Савет ЕС
у дэкларацыі старшынства ад 27 жніўня 2008 г. заявіў, што ў Беларусі ўжо
няма палітычных зняволеных. Адначасова гэта ўзбудзіла ў ЕС надзеі на
пачатак дэмакратызацыі і дыялогу на тэму партнёрства і ўдзелу ў ЕПС.
У кастрычніку 2008 г. Савет міністраў замежных спраў ЕС прыпыніў дзеянне
візавых абмежаванняў у дачыненні да беларускіх службовых асобаў на адзін
год25, а ў лістападзе 2009 г. працягнуў адпаведнае рашэнне яшчэ на год26.
Дынамічна і адначасова даволі супярэчліва развіваліся адносіны паміж
Беларуссю і ЕС ў 2009 і на працягу амаль усяго 2010 г. 18-19 лютага 2009 г.
Мінск наведаў Генеральны сакратар па знешняй палітыцы і бяспецы
ЕС Хаўер Салана. Гэты быў першы візіт у Беларусь высокапастаўленага
прадстаўніка ЕС пасля лістападаўскага рэферэндума 1996 г. Ён меў сустрэчы
з прэзідэнтам А. Лукашэнкам, міністрам замежных спраў С. Мартынавым,
прадстаўнікамі апазіцыі. Свой візіт ён назваў пачаткам „больш глыбокіх
і цесных адносін паміж ЕС і Беларуссю”, якая з’яўляецца важнай краінай для
Еўрасаюза. Пасля сустрэчы з А. Лукашэнкам Х. Салана заявіў журналістам:
„Я не прыехаў сюды з нейкімі ўмовамі. Еўрасаюз умее выбудоўваць стасункі
з іншымі краінамі без ўмоваў. Наша сустрэча была вельмі канструктыўнай
і добразычлівай”27. А. Лукашэнка выклаў пазіцыю беларускага боку: у дыя25
26
27
А. А. Скрипко, Актуальные вопросы развития отношений Республики Беларусь с Европейским Союзом, в том числе в рамках „Восточного партнерства”: проблемы и перспективы,
[w:] Беларусь в современном мире: Материалы VІІI Междунар. науч. конф., посвящ. 88-летию образования Белорус. гос. ун-та, Минск, 30 окт. 2009 г., В. Г. Шадурский и др. (ред.),
Минск 2009, s. 14; External relations Council meeting, Luxembourg, 13 October 2008, http://www.
consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/gena/103371.pdf (5 VI 2011).
Еўрапейскі Саюз. Храналогія…, A. Dumała, op.cit., s. 282.
Цыт. па: М. Бугай, З. Панкавец, Працэс пайшоў, „Наша Ніва”, 25 II 2009, s. 3.
297
логу паміж афіцыйным Мінскам і ЕС трэба выключыць пасрэднікаў як унутры краіны, так і замежжам. Ёе таксама адзначыў непажаданасць гандлю
паміж Мінскам і Бруселем па эканамічных і палітычных пытаннях28.
7 мая ў Празе адбыўся ўстаноўчы саміт па праграме ЕС „Усходняе партнёрства”, у якім прынялі ўдзел 27 дзяржаў-членаў ЕС і 6 постсавецкіх
дзяржаў (Арменія, Азербайджан, Беларусь, Грузія, Малдова і Україна)29.
У склад беларускай дэлегацыі ўваходзілі першы намеснік прэм’ер-міністра
У. Сямашка і міністр замежных спраў С. Мартынаў. Беларуская дэлагацыя
прадставіла афіцыйную пазіцыю Беларусі па развіцці ўзаемадзяення з ЕС
у рамках Усходняга партнёрства. Яна заключалася ў тым, каб гэтая праграма будавалася на прынцыпах роўнапраўя, уліку інтарэсаў і спецыфікі кожнай дзяржавы-ўдзельніцы. Усходняе партнёртства не павінна ператварацца
ў інструмент барацьбы за сферы ўплыву, а служыць інтарэсам усіж дзяржаў
рэгіёна і выключаць паяўленне новых ліній падзелу ў Еўропе. На саміце
беларускі бок прадставіў прыярытэтныя інвестыцыйныя праекты ў галіне
транзітнай інфраструктуры, энергазабеспячэння, мытнага і пагранічнага
кантролю з ЕС для рэадізацыі ў рамках Усходняга партнёрства30.
22 чэрвеня Мінск наведала камісар ЕС па знешніх сувязях Беніта Ферэра-Вальднер. „Калі беларусы выберуць Еўропу, іх будуць чакаць з абдымкамі” – заявіла яна. А. Лукашэнка прызнаўся, што Беларусь не можа без
супрацоўніцтва з Еўропай „далей развіваць эканоміку”31. Ён выказаў сваё
бачанне таго, чаго чакае ад ЕС:
Чего мы хотим от Европы? Чтобы европейцы понимали, что Беларусь – не
только географический центр этого континента, здесь живут очень порядочные, честные, трудолюбивые люди, здесь существует независимое суверенное государство, и посягать на это, как бы кому – то не хотелось, мы
позволить не можем32.
Еўракамісар абмянялася з С. Мартынавым тэкстамі мемарандума аб узаемаразуменні ў галіне энергетыкі і прывезла ў Мінск 10 млн еўра на прадуктовыя праграмы33.
28
29
30
31
32
33
Беларуси и Европейскому союзу в развитии диалога следует исключить посредников,
http://www.president.gov.by/press60415.html#doc (7 III 2009).
Об участии белорусской делегации в учредительном саммите инициативы „Восточное партнерство” ЕС, http://www.mfa.gov.by/print/ru/press/news/e8fe903c66186625.html/
(7 III 2009).
Ibidem.
Цыт. па: С. Печанко, А. Класкоўскі, Шлюб па разліку, „Наша Ніва”, 24 VI 2009, s. 1.
Беларусь искренне желает построить с Европейским союзом хорошие отношения
(22 VI 2009), http://www.president.gov.by/press72707.html (7 III 2012).
С. Печанко, А. Класкоўскі, op.cit.
298
У 2009 г. прэзідэнт А. Лукашэнка наведаў з афіцыйнымі візітамі Ватыкан,
Італію і Літву, дзе быў прыняты на вышэйшым узроўні. Гэта быў дыпламатычны прарыў пасля 13-гадовай ізаляцыі34. 30 лістапада афіцыйны візііт
у Мінск зрабіў прэм’ер-міністр Італіі С. Берлусконі, першы кіраўнік урада заходняй дзяржавы пасля лістапада 1996 г.35. Некалькі разоў на працягу
года беларускі міністр замежных спраў сустракаўся ў Бруселі з кіруючай
тройкай ЕС. Больш шырокім патокам пацяклі у Беларусь крэдыты з Захаду:
ад МВФ, Сусветнага банку; пачаліся перагаворы аб выдзяленні крэдытаў
з боку ЕС і Еўрапейскага банку рэканструкцыі і развіцця.
17 лістапада 2009 г. Савет ЕС прыняў Рашэнне па Беларусі, якім падцвярджаўгатоўнасць ЕС пашырыць адносіны з ёю ў залежнасці ад далейшых змен на шляху да дэмакратыі, павагі да праў чалавека і вяршэнства закона. З улікам прагрэсу ў гэтых сферах было заяўлена аб гатоўнасці зрабіць
крокі на шляху павышэння дагаворных адносін з Беларуссю36.
Новае абвастрэнне сітуацыі вакол Саюза палякаў на Беларусі ў пачатку
2010 г. азначала азначала канец мядовага месяца ў адносінах паміж Беларуссю і ЕС. Разлік ЕС падштурхнуць беларускія ўлады да дэмакратызацыі
з дапамогай дыялогу не спраўдзіўся (яны не пайшлі на рыначныя рэформы,
прыпынілі перагаворы аб уступленні ў Сусветную гандлёвую арганізацыю,
уступіўшы ў мытны саюз з Расіяй і Казахстанам). Беларускія ўлады таксама
расчараваліся ў супрацоўніцтве з ЕС, не атрымаўшы чакаемых фінансавых
выгад ад удзелу ва Усходнім партнёрстве, патоку еўрапейскіх інвестыйцый.
Дыялог з ЕС не спрацаваў і як сродак уціску на Расію, якую Мінск хацеў запалохаць сваім збліжэнннем з Еўропай37.
Аднак ЕС спадзяваўся на правядзенне прэзідэнцкіх выбараў у снежні
2010 г. у лепшай атмасферы ў параўнанні з папярэднімі, что ў прынцыпе
і было зроблена беларускімі ўладамі. Сігнал ЕС быў ясна паказаны ў час
візіту 2 лістапада ў Мінск міністраў замежных спраў Германіі і Польшчы
Г. Вестэрвеле і Р. Сікорскага і іх сустрэчы з А. Лукашэнкам. Г. Вестэрвеле
адзначыў, што візіт двух міністраў замежных спраў сведчыць аб жаданні
Еўрапейскага саюза разглядаць Беларусь не толькі як суседа, але і добрага партнёра і выказаў зацікаўленасць і гатоўнасць развіваць эканамічнае
супрацоўніцтва з Беларуссю38.
34
35
36
37
38
У. Е. Снапкоўскі, Адносіны…, s. 38-42.
Беларусь рассматривает Италию как значимого политического и экономического партнера в Европе, http://www.president.gov.by/press80300.html#doc (7 III 2009).
Еўрапейскі Саюз. Храналогія…
В. Карбалевич, Конец медового месяца, „Свободные новости плюс”, 24 II-3 III 2010, s. 2.
2 ноября [2010 г.] Александр Лукашенко встретился с министрами иностранных дел
Германии и Польши, http://www.president.gov.by/press95372.html#doc (21 V 2011).
299
У дакладзе на Чацвёртым Усебеларускім з’ездзе 6 снежня 2010 г. А. Лукашэнка вылучыў тэзіс, які неаднаразова агучваўся ім у апошнія гады і які, на
думку экспертаў, азначаў імкненне да фактычнай роўнаўдаленасці Беларусі
ад Усхода і Захада39. Паводле слоў прэзідэнта,
найбольш аптымальнай для Беларусі з’яўляецца стратэгія „роўнай набліжанасці” да Усхода і Захада. Іменна яна дае шанец максімальна эфектыўна
выкарыстоўваць выгаднае геаграфічнае становішча, транзітны і прамысловы патэнцыял нашай краіны40.
Але пасля адкату ў адносінах з ЕС тэзіс аб роўнаўдаленасці Беларусі ад
Усхода і Захада ці „беларускіх арэляў” быў зняты.
Адкат пасля снежаньскіх 2010 г. падзей у Мінску
Працэс нармалізацыі беларуска-еўрапейскіх адносін аказаўся аднак перарваны ў выніку падзей, што адбыліся ў Мінску 19-20 снежня 2010 г. ЕС не
прызнаў як свабодныя, справядлівыя і празрыстыя прэзідэнцкія выбары
ў Беларусі, асудзіў рэпрэсіі ўлад адносна прадстаўнікоў апазіцыі і грамадзянскай супольнасці і заклікаў неадкладна вызваліць удзельнікаў масавых
акцый пратэсту супраць абвяшчаных Цэнтральнай выбарчай камісіяй
вынікаў прэзідэнцкіх выбараў, паводле якіх бясспрэчную перамогу на іх
атрымаў дзеючы прэзідэнт А. Лукашэнка.
На прэс-канферэнцыі для прадстаўнікоў айчынных і замежных СМІ
20 снежня А. Лукашэнка заявіў, што „мадэль развіцця Беларусі будзе ўдасканальвацца без карэнных ломак”. Ён выказаў пэўны аптымізм адносна
перспектыў развіцця супрацоўніцтва з ЕС, адзначыўшы, што папярэдняе заключэнне місіі АБСЕ па назіранні за выбарамі дазволіць Беларусі развіваць
гэтыя адносіны41. Аднак пасля апублікавання заключэння місіі АБСЕ, якое
не прызнавала выбары як справядлівыя і дэмакратычныя, беларускія ўлады
заявілі 31 снежня 2010 г. аб непрадленні мандата офіса АБСЕ ў Мінску42.
39
40
41
42
Гл. У. Е. Снапкоўскі, Аб новых момантах знешняй палітыкі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкі, [w:] Беларусь в современном мире: Материалы VІІI…, s. 54-56.
Наш исторический выбор – независимая, сильная и процветающая Беларусь: доклад
Президента Республики Беларусь Александра Лукашенко на четвертом Всебелорусском
народном собрании, „Советская Белоруссия”, 7 XII 2010, s. 1-9.
20 декабря [2010 г.] Александр Лукашенко провел пресс-конференцию для представителей отечественных и зарубежных СМИ, http://www.president.gov.by/press104953.
html#doc (21 V 2011).
http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Aktuelle_Artikel/Belarus/
110103-BMzuBelarus.html (21 V 2011).
300
Прадстаўнік беларускага МЗС адзначыў, што гэта „свядомае рашэнне, якое
абумоўлена адсутнасцю аб’ектыўных прычын для захавання місіі АБСЕ
ў Беларусі”43.
20 снежня ў сумеснай заяве міністры замежных спраў Германіі і Польшчы Г. Вестэрвеле і Р. Сікорскі ацанілі прэзідэнцкія выбары ў Беларусі
як не адпавядаючыя дэмакратычным стандартам і асудзілі праследванні
апазіцыі44. Вярхоўны прадстаўнік ЕС па знешняй палітыцы К. Эштан
і дзяржаўны сакратар ЗША Х. Клінтан у сумеснай заяве заклікалі беларускія
ўлады вызваліць усіх затрыманых, у тым ліку кандыдатаў у прэзідэнты,
і заявілі аб магчымасці перагляду адносін з Беларуссю45. Міністры замежных спраў чатырох дзяржаў ЕС – Германіі, Швецыі, Чэхіі і Польшчы – сумесна апублікавалі 23 снежня 2010 г. у газеце „International Herald Tribun”
артыкул, у якім ставілася пад сумненне перамога А. Лукашэнкі на выбарах,
як і ідэя працягу з ім якіх-небудзь спраў46.
12 студзеня 2011 г. канцлер ФРГ А. Меркель на сустрэчы з прэм’ерміністрам Італіі С. Берлусконі выказалася за аднаўленне Еўрапейскім саюзам санкцый супраць беларускага кіраўніцтва. Пры гэтым еўрапейскія
палітыкі і эксперты досыць рэалістычна падыходзілі да праблемы ўвядзення
санкцый, у прыватнасці, была адзначана неэфектыўнасць санкцый ЕС
у дачыненні да Беларусі ў папярэднія гады, выказваліся думкі, што жорсткая рэакцыя заходніх краін справакуе рэзкі дрэйф Беларусі ў бок Расіі47.
20 студзеня і 31 студзеня 2011 г. адпаведна Еўрапейскі парламент і Савет ЕС прынялі рэзалюцыю48 і заключэнне, дзе асуджаліся мерапрыемствы
беларускіх улад у дзень правядзення выбараў і пасля іх, патрабавалася
вызваліць арыштаваных і спыніць праследване апазіцыі. Змяшчаўся заклік
да ўлад адмяніць рашэнне аб закрыцці офіса АБСЕ ў Мінску. Заключэнне
43
44
45
46
47
48
Комментарий начальника Управления информации — пресс-секретаря МИД Беларуси
Андрея Савиных в связи с решением белорусской стороны о непродлении мандата офиса ОБСЕ в Минске, http://www.mfa.gov.by/press/news_mfa/e0d1ef96f90c4a4f.html (21 V
2011).
Westerwelle und Sikorski: Wahlen in Belarus einherber Rückschlag, http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Infoservice/Presse/Meldungen/2010/101220-BM_Sikorski_Belarus.html?nn=558820 (21 V 2011).
Joint statement by U.S. Secretary of State Hillary Clinton and European Union HR Catherine
Ashton on the post-presidential elections’ situation in Belarus, http://eeas.europa.eu/delegations/belarus/press_corner/all_news/news/2010/2010_21_23_2_en.htm (21 V 2011).
Lukashenko the Loser – gemeinsamer Beitragder Außenminister Bildt, Schwarzenberg, Sikorski
und Westerwelle, http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Infoservice/Presse/Inter views/2010/
101223-Lukaschenko.html?nn=558820 (21 V 2011).
А. В. Русакович, op.cit., s. 41.
Резолюция Европейского Парламента по ситуации в Беларуси от 20 января 2011 года,
http://www.eeas.europa.eu/delegations/belarus/press_corner/all_news/news/2011/2011-0121_be.htm (15 V 2011).
301
аднаўляла рэжым санкцый супраць шэрагу афіцыйных асобаў Беларусі, забараняючы ўезд у шангенскую прастору для 158 асобаў49. МЗС Рэспублікі
Беларусь адрэагавала на рашэнне Савета ЕС спецыяльнай заявай, у якой адзначалася бесперспектыўнасць даўлення на Беларусь і адначасова пацвярджалася яе зацікаўленасць ва „ўмацаванні партнёрскіх адносін з Еўрапейскім
саюзам”50.
Пасля вынясення першых судовых прыгавораў па справах аб „масавых
беспарадках” у Мінску Савет міністраў замежных спраў ЕС 23 сакавіка
пашырыў спіс беларускіх чыноўнікаў, якім быў забаронены ўезд на тэрыторыю краін ЕС і актывы якіх на яго тэрыторыі павінны быць замарожаны,
уключыўшы ў яго дадаткова яшчэ 12 асобаў і 29 прадпрыемстваў51. Па стану
на 1 ліпеня 2012 г. у спіс уваходзіла 243 асобы і 32 кампанііі52.
У штогадовым пасланні беларускаму народу і парламенту, з якім выступіў А. Лукашэнка ў красавіку 2011 г., гаварылася, што ў адносінах Беларусі
з ЕС наступіў тайм-аўт, які аднак доўга працягвацца не можа. Па яго словах,
у гэтым „зацікаўлены ты яеўрапейцы, які яцесназвязаныя з нашай краінай”.
Ён прапанаваў еўрапейскім палітыкам сустрэцца ў любым месцы, кабабмеркаваць усе пытанні, якія турбуюць абодва бакі53.
Пасля снежаньскіх падзей 2010 г. Беларусь аптымістычна ацэньвала
перспектывы свайго ўдзелу ва „Ўсходнім партнёрстве”54. Аднак пасля заснавання Еўранесту танальнасць выказванняў беларускіх афіцыйных
асобаў змянілася. 5 мая 2011 г. Прэзідыум Савета Рэспублікі і Савет Палаты
прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь прынялі сумесную заяву, дзе гаварылася, што беларускі парламент лічыць парламенцкую
структуру „Ўсходняга партнёрства” „інструментам палітычнага ціску” і „не
лічыць сябе абавязаным улічваць ці прымаць да ўвагі яе пазіцыю”55.
49
50
51
52
53
54
55
Council conclusions on Belarus. Foreign Affairs Council meeting, Brussels, 31 January 2011,
http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/EN/foraff/119038.pdf
(22 V 2011).
Заявление Министерства иностранных дел Республики Беларусь в связи с принятием
Советом ЕС заключений по Беларуси, http://www.mfa.gov.by/press/statements/e2ccd3edf69b0958.html (22 V 2011).
Ibidem.
Е. Кононович, Плоды управляемой демократии, „Союзное вече. Газета Парламентского
собрания Союза Беларуси и России”, 12-18 VII 2012, s. 5.
А. Г. Лукашенко, Послание белорусскому народу и Национальному собранию, http://www.
president.gov.by/press116504.html#doc (22 V 2011).
http://www.mfa.gov.by/print/mulateral/organization/list/bel/af95209b73d93ed5.html (7 I
2012).
Заявление Президиума Совета Республики и Совета Палаты представителей Национального собрания Республики Беларусь в связи с подписанием 3 мая 2011 года учредительных документов Парламентской ассамблеи Евронест, http://www.sovrep.gov.by/
index.php/.1.6627…0.0.0.html (23 I 2012).
302
Вельмі выразна супярэчнасці Беларусі з ЕС праявіліся пры правядзенні
саміту „Ўсходняга партнёрства” у Варшаве 29-30 верасня 2011 г. Напярэдадні
сустрэчы яе арганізатары катэгарычна адмовіліся накіраваць афіцыйнае
запрашэнне прэзідэнту Беларусі А. Лукашэнку, задавальняючыся прысутнасцю на саміце міністра замежных спраў. Аднак Прэзідэнт Рэспублікі
Беларусь не санкцыяніраваў удзел у мерапрыемстве кіраўніка беларускага
знешнепалітычнага ведамства і даручыў выступаць там ад імя Беларусі паслу Беларусі ў Польшчы В. Гайсёнку56. Кіраўніцтва беларускай дэлегацыяй
у рангу пасла было расцэнена арганізатарам міжнароднага форуму як парушэнне дыпламатычнага этыкету. Вынікам разыходжанняў стала адмова
беларускага боку ад удзелу ў саміце. У заяве беларускага МЗС гаварылася,
што сваімі дзеяннямі арганізатары саміта наносяць шкоду дзеяздольнасці
гэтай рэгіянальнай ініцыятывы, а рэшэнні саміта, закрануючыя інтарэсы
Беларусі і прынятыя без яе згоды, з’яўляюцца нелігітымнымі57.
Саміт Усходняга партнёрства прыняў Дэкларацыю па Беларусі, у якой
пацверджаны ўмовы для вяртання да дыялогу з Мінскам, перш за ўсё вызваленне і рэабілітацыя палітычных зняволеных. Выніковая сумесная
Дэкларацыя, аднак, абышлася без крытыкі беларускіх улад, супраць чаго
выступілі іншыя пяць партнёрскіх краін – Украіна, Малдова, Арменія,
Азербайджан і Грузія58.
У другой палове 2011 г. у сувязі са старшынствам Польшчы ў ЕС Варшава рабіла шмат намаганняў, каб беларускае пытанне было ў цэнтры ўвагі
ЕС, а таксама старалася падтрымліваць актыўны дыялог з грамадзянскай
супольнасцю Беларусі. На гэтым шляху, па прызнанні польскіх афіцыйных
асоб, не ўдалося дабіцца пазітыўных зрухаў з-за жорсткай пазіцыі беларускіх
улад. Таксама і афіцыйны Мінск негатыўна ацаніў паўгадавы перыяд польскага старшынства, як і ў цэлым развіццё адносін паміж Беларуссю і ЕС.
Беларуска-еўрапейскія адносіны яшчэ больш накаліліся ў першыя месяцы 2012 г. ЕС перайшоў 27 лютага Рубікон, уключыўшы ў спіс невыязных
прадстаўнікоў беларускага бізнесу (12 чалавек і 29 кампаній). На наступны
дзень беларускія ўлады рэкамендавалі главе Прадстаўніцтва ЕС у Беларусі
М. Морэ і паслу Польшчы ў Беларусі Л. Шарэпку “выехаць у свае сталіцы
для кансультацый, каб давесці свайму кіраўніцтву цвёрдую пазіцыю беларускага боку аб непрымальнасці даўлення і санкцый”. Адпаведна ў Мінск
для кансультацый былі адкліканы пастаянны прадстаўнік Беларусі пры
56
57
58
Об участии официальной белорусской делегации в саммите „Восточного партнерства”, http://www.mfa.gov.by/press/news_mfa/f2bfc4db9dd44ace.html (28 XII 2011).
Заявление Министерства иностранных дел Республики Беларусь 30 cентября 2011 г.,
http://www.mfa.gov.by/press/news_mfa/b9843f846435be1c.html (28 XII 2011).
Л. Клысіньскі, Мінск байкатуе Саміт Усходняга партнёрства, http://eurobelarus.
ehclients.com/content/view/23444/53/ (27 XI 2011).
303
ЕС А. Еўдачэнка і пасол Беларусі ў Польшчы В. Гайсёнак. Еўрасаюз назваў
дзеянні беларускага боку „варожым актам” і ў адказ адклікаў ўсіх паслоў
краін-членаў ЕС для кансультацый, якія пакінулі Мінск у ноч на 1 сакавіка59.
Становішча нармалізавалася ў красавіку, калі паслы ЕС вярнуліся ў Мінск.
29 сакавіка 2012 г. Еўрапейскі парламент прыняў чарговую рэзалюцыю
па Беларусі, якая асуджала пагаршэнне сітуацыі ў краіне ў галіне правоў
чалавека і фундаментальных свабод, адсутнасць глыбокіх дэмакратычных
і эканамічных рэформ, рэпрэсіі адносна „апанентаў рэжыму ў Мінску”.
Еўрапарламент вітаў рашэнне Савета міністраў ад 23 сакавіка аб пашырэнні
абмежавальных мер адносна 12 асобаў і 29 прадпрыемстваў і заклікаў
гэты орган ЕС надалей увязваць сітуацыю з правамі чалавека з выкарыстаннем абмежавальных мер, у тым ліку кропкавых эканамічных санкцый. Еўрадэпутаты адзначылі, што сумеснае рашэнне краін ЕС адклікаць
сваіх паслоў з Беларусі прадэманстрыравала правал спробаў беларускіх
улад падзяліць Еўрасаюз у сувязі з яго рашэннем аб санкцыях. Рэзалюцыя
выказвалася за тое, каб ЕС „рашуча падтрымліваў цеснае ўзаемадзеянне”
з прадстаўнікамі грамадзянскага грамадства і дэмакратычнай апазіцыяй
у Беларусі, а таксама „дэмакратычныя намаганні беларускага народа”60.
У выступленні з пасланнем да беларускага народа і Нацыянальнага
сходу 8 мая 2012 г. прэзідэнт А. Лукашэнка пацвердзіў, што ЕС з’яўляецца
адным з важнейшых вектараў для Беларусі: і эканамічна, і палітычна.
Звяртаючыся да снежаньскіх падзей 2010 г., ён сказаў, што пасля выбараў
Беларусь разлічвала ісці ранейшым шляхам – наладзіць дыялог з Еўропай
і ЗША, развіваць грамадскую супольнасць, унутрыпалітычны дыялог, удасканальваць палітычную сістэму. „Але Захад і наша пятая калона вырашылі
інакш. Яны не проста адмовіліся ад дыялога, але пачалі атаку на нашу
краіну праз націск і санкцыі”. Адзначыўшы, што гэта шлях у тупік, дакладчык канстатаваў: „З-за дзіўнай еўрапейскай палітыкі страчана шмат
часу, але наша пазіцыя застаецца ранейшай – мы гатовы да дыялогу”61.
Менавіта такім шляхам трэба пераадольваць рознагалоссі, а не санкцыямі
і забаронамі. А. Лукашэнка назваў санкцыйную палітыку памылковай, таму
што яна дарэмная і безвыніковая.
Закрануўшы пытанне, з кім Беларусь (Усходам ці Захадам) ці тэму так
званых „беларускіх арэляў”, дакладчык назваў такія падыходы застарэлым
59
60
61
Страны ЕС отзывают своих послов из Беларуси, http://news.tut.by/politics/276600.html
(16 IV 2012); ЕС обнародовал черный список из 12 человек и 29 компаний, http://news.tut.
by/politics/280743.html (29 III 2012).
Опубликован полный текст резолюции Европарламента по Беларуси [30 III 2012],
http://news.tut.by/politics/281744.html (4 IV 2012).
Беларусі шлях: патрыятызм, інтэлект, прагрэс. Прэзідэнт выступіў з Пасланнем да
беларускага народа і Нацыянальнага сходу, „Звязда”, 10 V 2012, s. 2.
304
прыкладам прымітыўнага мыслення. Няма ніякіх арэляў – ёсць аб’ектыўныя
інтарэсы краіны. Вялікія саюзы, на мяжы якіх знаходзіцца Беларусь (маюцца на ўвазе Еўрапейскі Саюз і Еўразійскі Саюз, які фарміруецца), на яго
думку, не павінны быць варожымі адзін аднаму, не дзяліць кантынент,
а аб’ядноўваць яго. „Зыходзячы з гэтага, Беларусь вылучае ідэю інтэграцыі
інтэграцый. Яе мэта – стварэнне агульнай эканамічнай прасторы ад Лісабона да Уладзівастока”62 – заявіў А. Лукашэнка.
23 сакавіка 2012 г. Савет ЕС ухваліў праграму „Еўрапейскі дыялог аб
мадэрнізацыі Беларусі”, якая прадугледжвае шматбаковы абмен поглядамі
і ідэямі паміж ЕС і прадстаўнікамі беларускай грамадзянскай супольнасці
і палітычнай апазіцыі аб неабходных рэформах у Беларусі і развіцці яе
адносін з ЕС. Дыялог сканцэнтраваны на чатырох ключавых сферах адносін:
палітычная рэформа; рэформа судовай сістэмы і чалавечыя кантакты;
пытанні эканамічнай і галіновай палітыкі; гандаль і рыначныя рэформы.
Афіцыйны Мінск адмовіўся ад удзелу ў праграме. Пасол у Бельгіі, пастаянны
прадстаўнік Рэспублікі Беларусь пры ЕС А. Еўдачэнка заявіў журналістам
9 ліпеня 2012 г., што Беларусь будзе працаваць у рамках тых сумесных праграм з ЕС, якія распрацоўваюцца і ўзгадняюцца з беларускім бокам63.
15 кастрычніка 2012 г. Савет міністраў замежных спраў ЕС прыняў рашэнне працягнуць дзеянне санкцый адносна беларускіх улад да 31 кастрычніка
2013 г. Працяг санкцый абумоўлены тым, што не ўсе палітычныя вязні былі
вызвалены і ніхто з іх не быў рэабілітаваны, а таксама ў сувязі з адсутнасцю
паляпшэння спраў у галіне правоў чалавека64. Прэс-сакратар МЗС Беларусі
А.Савіных адзначыў, што рашэнне ЕС замаражвае адносіны паімж Беларуссю і ЕС на ўзроўні, які аб’ектыўна не можа задавальняць ніводзін з бакоў.
Ён заклікаў ЕС адмовіцца ад санкцыйнага мыслення і зрабіць намаганні
для аднаўлення атмасферы ўзаемнага даверу65.
Уступленне Беларусі ў Мытны саюз і ўтварэнне Адзінай эканамічнай
прасторы разам з Расіяй і Казахстанам здымала пытанне аб падпісанні ёю
пагадненняў аб утварэнні Зоны паглыбленага свабоднага гандлю з ЕС. Разам з тым Беларусь у якасці члена Мытнага саюза Беларусі, Расіі і Казахстана выступае за пачатак збліжэння Мытнага саюза і Еўрасаюза на базе
62
63
64
65
Ibidem.
Делегация Европарламента по связям с Беларусью подведет итоги „диалога о модернизации”, http://naviny.by/rubrics/eu/2013/03/20/ic_news_627_413098 (20 VIII 2013).
МИД: Решения Совета ЕС замораживают отношения Минска с Брюсселем, http://udf.
by/news/politic/68003-mid-resheniya-soveta-es-zamorazhivayut-otnosheniya-minska-s
(26 VII 2013).
Комментарий начальника управления информации, пресс-секретаря МИД Беларуси
Андрея Савиных в связи с решением Совета ЕС по Беларуси от 15 октября 2012 г.,
http://www.mfa.gov.by/print/press/news_mfa/ecd07443f68d4150.html (26 VII 2013).
305
адзінай інтэграцыйнай платформы паступальнай узаемнай гарманізацыі
нарматыўнай сферы і лібералізацыі гандлю паміж двума інтэграцыйнымі
аб’яднаннямі. У якасці кроку ў напрамку фарміравання такой платформы
Беларусь, Расія і Казахстан у лістападзе 2010 г. прынялі ўдзел у афіцыйных
перагаворах аб стварэнні зоны вольнага гандлю з краінамі-членамі Еў рапейскай асацыяцыі вольнага гандлю (Ісландыяй, Ліхтэнштэйнам, Нарвегіяй
і Швейцарыяй), цесна інтэграванымі з Еўрасаюзам у рамках Еўрапейскай
эканамічнай прасторы66.
Гандлёва-эканамічныя сувязі
Важнейшай сферай адносін Беларусі з краінамі ЕС з’яўляецца гандлёваэканамічнае супрацоўніцтва. ЕС – другі пасля Расійскай Федэрацыі важнейшы гандлёвы партнёр Беларусі. Гандлёва-эканамічнае супрацоўніцтва
з ЕС характарызуецца высокай дынамікай і на працягу апошніх 15 гадоў
выйшла на якасна новы для Беларусі ўзровень. У сярэдзіне 1990-х гадоў
доля краін ЕС у агульным тавараабароце Беларусі складала каля 8-10 %,
у 2000 г. – больш 13 %, у 2012 г. – 29,5 % (у 2009 г – амаль 32 %67). У 1995-2010 гг. гандлёвы абарот Беларусі з краінамі ЕС павялічыўся ў 10 разоў,
а беларускі экспарт у ЕС – больш чым у 20 разоў. У 2007-2011 гг. краіны ЕС
устойліва займалі першае месца па аб’емах беларускага экспарта, істотна
апярэджваючы па даным показчыку Расію, што займала другое месца68.
Гандаль з краінамі ЕС характарызаваўся, пачынаючы з 2003 г., істотным
станоўчым сальда для Беларусі, якое дасягнуля ў 2012 г. больш 8 млрд дол.
ЗША. Агульны аб’ём тавараабарота паміж Беларуссю і 27 краінамі – членамі
ЕС склаў у 2012 г. 27,1 млрд дол. ЗША, у тым ліку беларускіэкспарт 17,6,
а імпарт – 9,5 млрд дол. ЗША69.
Эксперты, адзначаючы рэкордны аб’ём экспарта, які дасягнула Беларусь
у 2011 г., падкрэсліваюць, што ён быў шмат у чым забяспечаны за кошт паставак беларускай прадукцыі ў краіны ЕС, перш за ўсё нафтапрадуктаў
і нават нафты. Прычыны роста беларускага экспарта заключаліся ў тым,
што Беларусь амаль на 40 % павялічыла імпарт нафты з Расіі дзякуючы ўрэгуляванні з ёю нафтавай спрэчкі, што дазволіла нарасціць экспарт нафта66
67
68
69
2012).
http://www.mfa.gov.by/print/bilateral/europe/bel/ (26 II 2012); Итоги внешней торговли
Республики Беларусьза январь-декабрь 2012 г., http://www.gtk.gov.by/ru/stats/itogi_vnesh_
torgovli2012/yanv_dek2012 (26 VII 2013).
http://www.mfa.gov.by/mulateral/-organizations/list (7 III 2011).
Итоги внешней…
306
прадуктаў у ЕС. Так, фізічны аб’ём экспарта нафтапрадуктаў у Нідэрланды
павялічыўся з 5 млн т у 2010 г. да 7,2 млн т у 2011 г., у Латвію – з 853 тыс. т
да 1,9 млн т, у Италію – з 182 тыс. да 653,6 тыс. т. Павелічэнню экспартнай
выручкі садзейнічаў і рост сярэдняйцаны на нафтапрадукты на знешніх
рынках у 2011 г. на 35%. Пералічаныя фактары дазволілі Беларусі істотна
павялічыць аб’ём экспарта ў краіны ЕС і забяспечыць прырост пазітыўнагаксальда ў гандлі з Захадам70.
У той жа час гандлёвыя патокі ЕС з Беларуссю нязначныя (0,1% аб’ёму
гандлю ЕС)71. Польскі даследчык А. Думала адзначае, што ўзаемныя гандлёвыя адносіны цяжка лічыць значнымі і развітымі. Ён гаворыць пра
маргінальны ўдзел Беларусі ў агульным імпарце (0,31 %) і экспарце (0,39 %)
ЕС (па дадзеных на 2007 г.). Беларусь займала тады 45 месца (47 па імпарту
і 40 па экспарту) сярод важнейшых гандлёвых партнёраў ЕС, у той час, як
ЕС з’яўляецца, як ужо адзначалася, другім пасля Расіі гандлёвым партнёрам
Беларусі (другое месца па імпарту і першае па экспарту)72. Абагульняючы
гандлёвыя адносіны паміж Беларуссю і ЕС, польскі аўтар канстатуе, што
„значэнне і прывабнасць Беларусі як гандлёвага партнёра ЕС з’яўляюцца
пагэтаму вельмі малымі”73.
Да ліку еўрапейскіх краін, з якімі Беларусь мае найбольш развітыя
гандлёва-эканамічныя сувязі, адносяцца Германія, Польшча, Нидэрланды,
Латвія, Італія, Літва, Бельгія, Францыя, Вялікабрытанія, Чэхія, Швецыя,
Венгрыя. У 2011 г. вядучыя пазіцыі сярод краін-імпарцёраў беларускай
прадукцыі займалі Нідэрланды – 15,3 % ад усяго аб’ёма беларускага экспарта (другое месца пасля Расіі, на якую прыходзілася 34 % усяго аб’ёма
экспарта), Латвія – 7,8 %, Германія – 4,5 %, Польшча – 2,8 %, Літва – 2,1 %
усяго аб’ёма экспарта. Галоўнымі пастаўшчыкамі прадукцыі ў Беларусь сярод краін ЕС у 2011 г. былі: Германія – 5,6 % ад усяго аб’ёма імпарта (другое
месца пасля Расіі, на якую прыходзілася 54,5 % усяго аб’ёма імпарта), Польшча – 2,8 %, Італія – 2,1 %, Францыя – 0,9 % усяго аб’ёма імпарта74. У 2012 г.
2-е месца ў агульным тавараабароце краіны займалі Нідэрланды – 8,8 %, 4-е
Германія – 4,9 %, 5-е – Латвія – 3,7 %, 7-е Польшча – 2,6 %75.
70
71
72
73
74
75
Д. Заяц, Экспортное чудо Беларуси: как страна покорила Евросоюз, http://news.tut.by/
economics/275896.html?utm_source=news-left-block&utm_medium=popular-news&utm_
campaign=popular-news (26 II 2012).
ЕС і Беларусь: Гандлёвыя адносіны ЕС-Беларусь, http://www.delblr.ec.europa.eu/page1184.
html (7 III 2009).
A. Dumała, op.cit., s. 292.
Ibidem, s. 293.
Внешняя торговля Беларуси в 2011 году, http://belstat.gov.by/homep/ru/indicators/ftrade1.
php (26 II 2012).
Итоги внешней…
307
Паміж Беларуссю і еўрапейскімі краінамі дзейнічаюць 11 міжурадавых
камісій па гандлёва-эканамічным супрацоўніцтве. У 2010 г. з краін ЕС у Беларусь паступіла 2,14 млрд. долараў інвестыцый (24 % ў агульным аб’ёме
інвестыцый), у тым ліку 343 млн. долараў прамых інвестыцый76. Асноўнымі
краінамі-інвестарамі ў беларускую эканоміку з’яўляюцца Швейцарыя,
Аўстрыя, Вялікабрытанія, Кіпр, Нідэрланды, Германія77.
Беларусь экспартуе у ЕС больш за 700 відаў таварных пазіцый, сярод якіх
дамініруюць нафтапрадукты, сырая нафта, звадкаваны газ, паўфабрыкаты
з углеродзістай сталі, каліўныя ўгнаенні, лесаматэрыялы, трактары, трубы
і профіль, медыцынскія прыборы, аўтамабільныя шыны. Нафта, нафтапрадукты і газ складалі ў 2007 г. больш 56 % экспарту. З краін ЕС увозіцца
больш за тысячу відаў тавараў, з якіх пераважаюць легкавыя аўтамабілі
і іншыя транспартныя сродкі, вытворчае абсталяванне, сельскагаспадарчая
тэхніка і трактары, запчасткі для аўтамабіляў і трактароў, лекарственныя
сродкі78. Доля машын і транспартнага абсталявання складала ў 2007 г. 43 %
беларускага імпарту з ЕС.
ЕС з’яўляецца буйнейшым донарам тэхнічнай дапамогі Рэспубліцы Беларусь, якая аказвалася раней праз Праграму Тэхнічнага садзейнічання
краінам СНД (ТАСІС). За гады дзейнасці ТАСІС у Беларусі (1991-2006 гг.)
рэалізавана больш 420 праектаў на суму больш 210 млн еўра, ці больш 40 %
ад усёй замежнай тэхнічнай дамапогі, якую атрымала Беларусь з 1991 г.79.
Разам з тым трэба адзначыць, што Беларусь да цяперашняга моманту атрымала значна менш фінансавай дапамогі, чым яе суседзі80.
Як адзначалася, 21 чэрвеня 2007 г. ЕС увёў прынятае Саветам ЕС 20
снежня 2006 г. рашэнне аб часовым прыпыненні адносна Беларусі дзеяння АСП ЕС. Гэты крок быў зроблены ў сувязі з парушэннем беларускімі
ўладамі правоў незалежных прафсаюзаў і невыкананнем імі рэкамендацый
Міжнароднай арганізацыі працы. Прэс-служба МЗС Рэспублікі Беларусь
прыняла заяву на гэты конт, у якой расцаніла гэты “недальнабачны крок” як
накіраваны супраць інтарэсаў шэраговых членаў беларускіх прафсаюзаў на
прадпрыемствах, што вырабляюць экспартуемую ў ЕС прадуцыю. У заяве
76
77
78
79
80
http://www.mfa.gov.by/print/bilateral/europe/bel/ (26 II 2012).
ЕС і Беларусь…
Ibidem.
В. Ф. Белицкий, С. Д. Березовский, Е. В. Одинец, А. А. Шмелев, Участие Беларуси в инстументах внешней помощи Европейского Союза, [w:] Беларусь в современном мире =
Беларусь у сучасным свеце…, s. 127-128; Доноры международной технической помощи
Республике Беларусь. Справочник, В. Ф. Белицкий (cост.), Минск 2009, s. 58.
Ініцыятывы Еўрапейскай камісіі ў галіне дапамогі Беларусі, http://www.delblr.ec.europa.
eu/page1184.html (7 III 2009).
308
гэта рашэнне разглядалася як часовае, аднак яно не адменена па сённяшні
дзень81.
У студзені 2010 г. адбыўся рабочы візіт у Беларусь дэлегацыі Еўрапейскай
камісіі, у рамках якога прайшлі перагаворы па пытаннях гандлёва-эканамічнага супрацоўніцтва паміж Беларуссю і ЕС. Беларускі бок звярнуў увагу
на неабходнасць аднаўлення з ЕС рэжыму найбольшага спрыяння ў гандлі
з Беларуссю, фарміравання заканадаўчых і інстытуцыянальных асноў умацавання эканамічных адносін паміж ЕС і Беларуссю. Было адзначана, што
ў выніку выключэння Рэспублікі Беларусь з АСП ЕС беларускія экспарцёры нясуць дадатковыя эканамічныя страты (каля 300 млн. дол. штогод).
У гэтай сувязі беларускі бок заклікаў Еўрапейскую камісію зняць дзеючыя дыскрымінацыйныя абмежаванні ў двухбаковым гандлі, уключаючы
аўтаномнае кваціраванне экспарта ў ЕС асобных катэгорый беларускіх тэкстыльных вырабаў і адзення82.
ЕС аказавае тэхнічную дапамогу Беларусі ў наступых галінах: ахова навукольнага асяроддзя, абсталяванне памежнай інфраструктуры, сацыяльная абарона, ядзерная бяспека, барацьба з нелегальнай міграцыяй і контрбандай, адукацыя, мясцовае кіраванне. Наша краіна таксама ўдзельнічае
ў рэалізацыі трох праграм добрасуседства ЕС: „Польшча – Україна – Беларусь”, „Латвія – Літва – Беларусь”, „Рэгіён Балтыйскага мора”. На рэалізацыю
гэтых праграм Еўрапейскі саюз выдзеліў для Беларусі і іншых краін, што
бяруць у іх удзел (Расія і Україна) па лініі ТАСІС каля 19 млн еўра. З 1 студзеня 2007 г. замест Праграмы ТАСІС Еўрапейскі Саюз увёў у дзеянне новы
Еўрапейскі інструмент добрасуседства і партнёрства (ЕІДП), у рамках якога Беларусь будзе супрацоўнічаць з памежнымі дзяржавамі-членамі ЕС
па фармату новых праграм трансгранічнага супрацоўніцтва83. У рамках
ЕІПД на 2007-2011 гг. для Беларусізарэзірвавана каля 43 млн еўра. Яшчэ
64 млн еўраплануеццавыдзеліць у 2012-2013 гг. Па стане на пачатак 2012 г.
у стадыірэалізацыі ў Беларусізнаходзяцца 17 праектаў ЕС на агульную суму
10,5 млн еўра. Беларусь удзельнічае ў 15 праграмах ЕІДП на нацыянальным,
рэгіянальным і трансмежнымузроўнях. Паводле звестак беларускага МЗС,
дадзеная дапамога з’яўляецца бязвыплатнай і накіравана на фінансаванне
супрацоўніцтва паміж Беларуссю і ЕС па ўзаемавыгодных напрамках. За
кошт адзначаных сродкаў ажыццяўляецца ўладкаванне дзяржаўнай мяжы
81
82
83
Заява Прэс-службы МЗС Рэспублікі Беларусь у сувязі з набыцём моцы Рашэння Савета
ЕС аб часовым прыпыненні ў адносінах да Беларусі дзеяння Абагуленай сістэмы гандлёвых прэферэнцый (АСП) ЕС ад 21 чэрвеня 2007 г., „Веснік Міністэрства замежных спраў
[РБ]” 2007, №2, s. 20-21.
Об итогах визита в Республику Беларусь делегации Еврокомиссии во главе с П. Балашем, http://www.mfa.gov.by/print/ru/press/news/c5e716c7de1ebe87.html/ (7 III 2010).
http://www.delblr.ec.europa.eu/page1190.html (7 III 2009).
309
Беларусі з краінамі ЕС, мадэрнізацыя нацыянальнай памежнай і мытнай інфраструктуры, абмен перадавым вопытам і рэалізацыя пілотных
праектаў у энергетычнай, транспартнай, аграхарчовай, прыродаахоўнай,
адукацыйнай, культурнай і іншых прыярытэтных сферах84.
Падсумаванне
20-гадовая гісторыя адносін паміж Беларуссю і Еўрапейскім Саюзам падзяляецца на два перыяда, мяжой паміж якім выступае лістапад 1996 г. На
працягу першага перыяду беларуска-еўрапейскія адносіны развіваліся з нарастаючым дынамізмам і былі ўвенчаны падпісаннем Пагаднення аб партнёрстве і супрацоўніцтве, якое аднак не ўступіла ў сілу па сённяшні дзень.
Другі перыяд пачаўся пасля лістападаўскага рэферэндума 1996 г., вынікі
якога не былі прызнаны ЕС і яго дзяржавамі-членамі. Пасля рэферэндума ў беларуска-еўрапейскіх адносінах наступіў адкат, назіралася чаргаванне этапаў пацяплення і ахалоджвання. Агульны стан гэтых адносін можна
было называць ненармальным, параўноўваючы яго з дасягненнямі першай
паловы 90-х гадоў і ўзроўнем адносін ЕС з іншымі еўрапейскімі краінамі-нечленамі ЕС.
Пасля падзей, што адбыліся ў Беларусі 19-20 снежня 2010 г. адносіны
Беларусі з ЕС, як і ўвогуле з дзяржавамі Захаду, аказаліся адкінутымі да
ўзроўню, які аказаўсяы ніжэйшым за той, з якога пачынаўся адлік падзей
пасля лістападаўскага рэферэндума 1996 г. Для таго, каб бакам зноў вярнуцца да больш-менш прымальнага ўзроўню адносін, спатрэбіцца нямала часу
і цярпення. Ім прыйдзецца зноў прайсці неабходную фазу нармалізацыі
і аднаўлення даверу, падобную той, што была ў 2008-2010 гг.
Гісторыя адносін ЕС з Беларуссю паказавае, што ні стратэгія дыялогу
з афіцыйным Мінскам, ні яго дыпламатычная ізаляцыя не прынеслі чакаемых Супольнасцю вынікаў у выглядзе рэальнай дэмакратызацыі беларускага грамадскага жыцця. Дыялог праводзіўся на падставе прынцыпа выканання пэўных умоў, аднак на практыцы значна большыя выгады
з гэтага атрымаў А. Лукашэнка, які абмежаваўся дробнымі і сімвалічнымі
саступкамі ў галіне дэмакратызацыі.
У бліжэйшай і сярэднетэрміновай перспектыве ЕС наўрадці будзе ў стане сфармуляваць для Беларусі прапанову, якая б адцягнула яе ад Расіі.
Апошняя значна больш важная для ЕС, паколькі мае статус стратэгічнага
партнёра. Яна дала і працягвае даваць краіне непараўнальна больш, чым
84
2012).
310
ЕС. Беларусь можа быць толькі мастом у адносінах паміж Расіяй і ЕС і карыстацца дабротамі ЕПС.
Зыходзячы са стратэгічнай мэты забеспячэння добрасуседства на сваіх
знешніх межах, ЕС будзе працягваць палітыку ўцягвання Беларусі ў праграму Усходняе партнёрства і канкрэтныя рэгіянальныя праекты. Пры гэтым
ЕС, як можна заўважыць, будзе мацней увязваць свае эканамічныя праграмы і дапамогу Беларусі з яе прагрэсам у палітычнай сферы. Палітычныя
патрабаванні, перш за ўсё дэмакратызацыю, Брусель цвёрда намераны супрацьставіць “прагматызму” беларускай знешняй палітыцы, накіраванаму
выключна на рэалізацыю “другога кошыка” (фінансава-эканамічнага), які
для Мінска з’яўляецца прыярытэтам нумар адзін у адносінах з Захадам.
Пасля снежаньскіх падзей 2010 г. ЕС у сваёй палітыцы да Беларусі рабіла
большы акцэнт на стварэнне і ўмацаванне градзянскайсупольнсці, імкнучыся шырэй паспаўсюджваць дэмакратычныя каштоўнасці сярод беларускага грамадства. Адным з найбольш эфектыўных сродкаў для гэтага было
б спрашчэнне візавага рэжыму паміж ЕС і Беларуссю, падтрымка незалежных
СМІ, інтэнсіфікацыя абменаў моладзю і іншымі катэгорыямі насельніцтва.
Адносна беларускіх улад ЕС галоўнай умовай аднаўленнння дыялогу лічыць
іх схіленне да вызвалення і рэабілітацыі ўсіх палітзняволеных і людзей, што
трапілі пад судовыя працэсы па справе 19 снежня 2010 г. Доўгатэрміновай
мэтай ЕС застаецца дэмакратызацыя Беларусі, якая патрабуе як значнага
пашырэння дапамогі градзянскайсупольнасці, так і паслядоўнага прымянення палітыкі вылучэння ўмоў афіцыйнаму Мінску.
Summary
Vladimir E. Snapkovsky
The development of mutual relations between
Belarus and the European Union at the beginning of XXI century
The article analyses the economic and political relationship between the Republic
of Belarus and the European Union in the beginning of the XXI century. The author examines the events from the beginning of the new EU „step by step” policy
towards Belarus (at the turn of 2001-2002) to the end of the year 2012 when the
relationship between Belarus and EU were in a frozen state. The official position
of Minsk is being viewed as well as the official position of Brussels during the
„step by step” strategy of EU (2002-2008), thaw (2008-2010) and during the period of the mutual pullback in relations which occurred after the 2010 December
events in the capital of Belarus. The development of trade and economic relations
311
between Belarus and EU is also shown. In the end of the article conclusions are
made and the possible relationships development options, made by the European
Union, are outlined.
Vladimir E. Snapkovsky – dr hab. nauk historycznych, profesor na Wydziale Stosunków Międzynarodowych Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego
w Mińsku
Ihor Rafalskyj
Integracja europejska i samostanowienie narodowe
w powojennej Europie.
Ukraiński punkt widzenia
Procesy integracyjne w Europie bez wątpienia stanowią precedens w historii politycznej samookreślenia narodowego. Nowoczesna Unia Europejska jest wielopłaszczyznową strukturą, która z jednej strony posiada ponadnarodowe organy,
z drugiej – pozostawia państwo narodowe jako główny element procesu integracji. Tak złożona struktura wewnętrzna generuje wiele dyskusji o tym, czym
w rzeczywistości jest UE i jaka jest w niej rola państwa narodowego. Zrozumienie
natury i logiki historycznego rozwoju integracji europejskiej jest ważne ze względu na wpływ, jaki ma ona na współczesne procesy samookreślenia narodowego.
Polityka UE wobec innych krajów w dużej mierze określa ich narodowe priorytety i zachowania. W szczególności dotyczy to Ukrainy. Integracja europejska
jest wyraźnie obecna w zachodniej myśli politycznej, jednak większość badaczy
koncentruje się na procesach ponadnarodowych. Sprawia to, że związek między
samostanowieniem narodowym i europejską integracją pozostaje niezbadany.
Wśród zachodnich uczonych, którzy zwrócili uwagę na to zagadnienie, należy
wyróżnić: J. Beckera1, M. Dedmana2, D. Gowlanda3, Ch. Prestona4, R. Smitha5,
A. Tathama6, K. Shore’a.7 Znaczący wkład w badania samookreślenia narodowego
1
2
3
4
5
6
7
J. Becker, F. Knipping, Power in Europe? Great Britain, France, Germany and Italy in a postwar
world 1945-1950, Berlin 1986, s. 585.
M. Dedman, The origins and development of European Union 1945-95: a history of Europan
integration, London 1996, s. 145.
D. A. Gowland, A. Turner, Britain and European integration, 1945-1998: a documentary history, London 2006, s. 259.
C. Preston, Enlargement and integration in European Union, London & New York 2008,
s. 261.
R. Smith, Culture, Identity and European Integration, [w:] Culture and European Union Law,
R. Smith (ed.), Oxford 2004, s. 414.
A. Tatham, The enlargement of European Union, Alphen aan den Rijn 2009, s. 558.
C. Shore, Building Europe: the cultural politics of European integration, London & New York
2009, s. 258.
314
Ihor Rafalskyj
w kontekście rozszerzenia UE wnieśli ukraińscy naukowcy – V. Kopìjka i T. Šinkarenko.8
Integracja jest nierozerwalnie związana z tożsamością narodową. Jednak związek ten jest odmienny w różnych formacjach integracyjnych. W kontekście UE
możemy wyróżnić dwa poziomy samostanowienia narodów: pierwszy – decyzja
w sprawie członkostwa w Unii, a drugi – decyzja w sprawie pogłębienia integracji
lub przyjmowania nowych członków ze stanowiska obecnego członka. Badanie
samostanowienia narodów na tych dwóch płaszczyznach nie jest możliwe bez
zrozumienia fenomenu integracji europejskiej, który wymaga bardziej szczegółowego wyjaśnienia ze względu na jego pochodzenie, funkcjonowanie i rozwój.
Pojawienie się integracji europejskiej było wynikiem złożonej sytuacji gospodarczej i politycznej w Europie po II wojnie światowej. Gospodarka większości
krajów była w katastrofalnym stanie. Według naukowców, powojenny poziom
PKB we Francji pozostawał na równi z rokiem 1891, w Niemczech – 1908, we
Włoszech – 1909, w Austrii – 1886 itp. Znaczne szkody zostały wyrządzone
infrastrukturze krajów, we Włoszech zniszczonych było 50% kolei, we Francji
prawie całkowicie zostały zniszczone porty, w Holandii zrujnowana była większość mostów i kanałów.9 Według różnych szacunków Europa straciła od 15 do
25 mln ludzi, którzy zaginęli bądź umarli. Sytuacja ekonomiczna zaostrzyła się
przez wzrost inflacji, masowe bezrobocie, napływ uchodźców i zadłużenie wobec
Stanów Zjednoczonych. Równie trudna była sytuacja w sferze politycznej. Kryzys
polityczny, któremu towarzyszyły częste zmiany rządu, był widoczny we Francji
i Włoszech. Niemcy były podzielone i w rzeczywistości pozbawione suwerenności. Wielka Brytania i Francja miały do czynienia z walką narodowowyzwoleńczą
w koloniach. Jednak najważniejsze zmiany polityczne przyniosło tworzenie nowego systemu stosunków międzynarodowych między dwoma biegunami: USA
i ZSRR. Okupacja sowiecka większej części krajów Europy Środkowej i Wschodniej wiązała się z wprowadzeniem rządów komunistycznych. Rok po zakończeniu
wojny Winston Churchill wygłosił słynne przemówienie, w którym nawoływał do
przeciwstawiania się Związkowi Radzieckiemu i oświadczył, że „żelazna kurtyna
zapadła nad Kontynentem”.10
Nowy porządek międzynarodowy i sytuacja polityczno-gospodarcza postawiły kraje europejskie przed potrzebą nowego narodowego samookreślenia. Większość głównych krajów próbowała wprowadzić nowy model polityczny i odbudować gospodarkę. Na przykład we Francji powstała IV Republika, która w 1958 r.
przekształciła się w V, a Włochy stały się republiką. Proces samostanowienia
8
9
10
В. В. Копійка, Т. І. Шинкаренко, Європейський Союз: історія та засади функціонування,
Київ 2009, s. 751.
В. В. Копійка, Розширення Європейського Союзу: теорія і практика інтеграційного
процесу, Київ 2008, s. 70.
Address given by Winston Churchill (Fulton, 5 III 1946), http://www.ena.lu/ (5 X 2013).
Integracja europejska i samostanowienie narodowe w powojennej Europie
315
narodowego w powojennej Europie zmierzył się z wieloma problemami, których
rozwiązanie przyczyniło się do europejskiej integracji. Po pierwsze, wojna była
szokiem dla społeczeństwa i gospodarki, ze skutkami którego samodzielnie nie
mógł sobie poradzić żaden kraj. Po drugie, tworzenie systemu dwubiegunowego zmuszało kraje samowystarczalne do jednoznacznego wyboru sojusznika. Po
trzecie, istotne zmiany spowodowane przez wojnę i zagrożenie komunizmem
postawiły kraje przed koniecznością wytyczenia nowych interesów narodowych.
Rozwiązanie tych problemów wymagało nowej ideologii i modelu politycznego,
który został zaproponowany przez dyskurs idei zjednoczonej Europy. Analiza powstawania i rozprzestrzeniania się tego dyskursu jest szczególnie interesująca, ponieważ jest podstawą idei integracji, a tym samym wpływa na samostanowienie
narodów.
Według brytyjskiego naukowca Dedmana idea integracji europejskiej na poziomie politycznym zaproponowana została w manifeście ruchu paneuropejskiego w 1923 r. przez Richarda Coudenhove-Kalergiego.11 W 1926 r. zostało założone Stowarzyszenie Współpracy Europejskiej – z biurami w Paryżu, Londynie
i Berlinie. W okresie międzywojennym idea integracji europejskiej wspierana
była przez wpływowych polityków, takich jak Winston Churchill i francuski minister spraw zagranicznych Aristide Briand, który zaproponował powstanie europejskiego stowarzyszenia państw o charakterze federacyjnym w ramach Ligi
Narodów. Winston Churchill z kolei wielokrotnie podkreślał w swoich artykułach potrzebę zjednoczenia Francji i Niemiec przy wsparciu Wielkiej Brytanii.12
Jednak w związku z przejęciem władzy przez nacjonalistów w większości krajów
Europy, idea integracji europejskiej nie została znacząco rozpowszechniona.
Wśród uczestników ruchu oporu podczas II wojny światowej było wielu
zwolenników ponadnarodowego związku. Na przykład przywódcy francuskiego
ruchu oporu – Phillip Winn i Claude Burda w swoich publikacjach podkreślali
różnicę między nazistami a niemieckim społeczeństwem. Po zakończeniu wojny
byli oni zwolennikami utworzenia Federacji Europejskiej i zapewnienia równych
praw Niemcom oraz innymi narodom. We Włoszech Altiero Spinelli – więzień
na wyspie Ventotene, utworzył Europejski Ruch Federalistyczny i bronił idei federalnego systemu Europy. Jego zdaniem, był to jedyny sposób aby powstrzymać
ciągłe wojny na Kontynencie. Zasadniczą różnicą w dyskursie ruchów konspiracyjnych było to, że nie walczyły one o nowe Święte Przymierze, a o ponadnarodową strukturę, ze wszystkimi atrybutami nowego państwa: rząd, wojsko, sąd itp.13
Już w czasie wojny, wśród ruchów opozycyjnych były podejmowane pierwsze
próby wypracowania modelu i idei integracji europejskiej. W tym kontekście
11
12
13
M. Dedman, op.cit., s. 14.
Ibidem.
W. Lipgens, W. Loth, Documents on the history of European integration, Berlin 1988, s. 53-55.
316
Ihor Rafalskyj
ciekawa jest deklaracja międzynarodowej konferencji ruchów oporu, która odbyła się w Genewie w 1944 r. W deklaracji poruszono kwestię stworzenia wspólnego rynku i odbudowy Europy jako przeciwwagi wobec USA i ZSRR. Jednak,
jak zauważył Lipgens, idea integracji europejskiej rozwijana przez ruch oporu nie
była popularna wśród mas. Większość partyzantów walczyła przede wszystkim
o wyzwolenie własnego państwa.14
Turbulencje i niepewność w stosunkach międzynarodowych pierwszych powojennych lat nie sprzyjały rozpowszechnieniu idei europejskich. Większość
nowych rządów starała się wdrożyć ideę narodowego samostanowienia w klasycznym rozumieniu przywracania utraconej państwowości i rozbudowy państwa-narodu. Ponadto, procesy zjednoczenia mogły zaostrzyć i tak już skomplikowane relacje z ZSRR. Zwolennicy idei wykorzystali ten okres do konsolidacji
wysiłków i w 1946 r. została utworzona Europejska Unia Federalistów pod przewodnictwem H. Brugmansa i H. Frenaya. Sojusz ten jednoczył zwolenników zdecentralizowanego federalizmu. Jednocześnie została stworzona Europejska Unia
Parlamentarna, która popierała utworzenie unii federalnej z ponadnarodową
strukturą i jedną walutą. W wyniku długich dyskusji między związkami został
utworzony Międzynarodowy Komitet na rzecz koordynacji ruchów związanych
z Unią Europejską, który miał za zadanie uzyskanie poparcia rządów i społeczeństw na rzecz idei europejskich.15
Za kulminacyjne wydarzenie ideowej bitwy o zjednoczenie Europy można
uznać Kongres Europejskich Ruchów w Hadze pod przewodnictwem W. Churchilla. Poziom reprezentacji na Kongresie świadczył o tym, że elity polityczne
krajów europejskich wspierają ideę integracji. Na spotkaniu wystąpiło 800 delegatów, w tym 200 posłów, 60 ministrów i 12 ówczesnych szefów rządów, znani pisarze i działacze kultury. Wzięli w nim udział udział znani politycy, którzy w przyszłości mieli bezpośredni wpływ na procesy integracji: K. Adenauer, A. Spinelli,
F. Mitterrand, H. Macmillan i inni.
Praktyczna wartość tego spotkania była taka, że zwolennicy różnych modeli
i koncepcji stowarzyszeniowych mogli opracować wspólne stanowisko w sprawie
integracji europejskiej. Efektem Kongresu był Apel do Europejczyków, który określił podstawowe wartości przyszłej unii, unii opartej na zasadzie różnorodności,
szacunku dla ludzkiej godności i wolności. Kongres wyraził obietnicę utworzenia
unii swobodnego przepływu ludzi, idei i towarów, przyjęcia Karty Praw Człowieka
i ustanowienia Trybunału.16 Zalecił również stworzenie struktury w celu koordynacji wysiłków wszystkich zwolenników idei zjednoczonej Europy. W październiku 1948 r. został utworzony Ruch Europejski, który przyczynił się do powstania
14
15
16
Ibidem, s. 60.
В. В. Копійка, Т. І. Шинкаренко, op.cit., s. 79.
Political Resolution (The Hague Congress, 7-10 V 1948), http://www.ena.lu/ (5 X 2013).
317
Rady Europy. Kongres miał wpływ na konsolidację zwolenników idei zjednoczenia i konkretnych zobowiązań w tym kierunku oraz stał się bodźcem do podjęcia
konkretnych kroków na poziomie społeczeństw europejskich. Na przykład, ustanowiono Europejskie Centrum Kultury w Lozannie oraz Kolegium Europejskie
w Brugii, które obecnie szkoli większość europejskich urzędników.17
Po Kongresie haskim rozwój idei politycznej i gospodarczej integracji Europy
nabrał rozpędu. Politycy z różnych krajów przystąpili do wcielania w życie modeli organizacji Unii. W listopadzie i grudniu 1948 r. w Paryżu działał Stały Komitet ds. badania problemów z utworzeniem federacji europejskiej, który obejmował przedstawicieli państw-członków Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE).
W ramach tej komisji zwolennicy integracji zderzyli się z interesami narodowymi, które utrudniały utworzenie Unii. Federaliści nalegali na utworzenie organów ponadnarodowych, które w przyszłości miały otrzymać ponadnarodową
władzę. W tym samym czasie brytyjscy przedstawiciele jasno postawili warunek
niepodzielności suwerenności narodowej i nalegali na funkcje doradcze przyszłej unii.
W rezultacie członkowie komisji osiągnęli kompromis proponując utworzenie Komitetu Ministrów w charakterze organu międzyrządowego i Zgromadzenia
Parlamentarnego – organu doradczego, reprezentującego parlamenty krajowe. Na
takiej strukturze została oparta Rada Europy 5 V 1949 r., do której przystąpiło
10 krajów. Kompromis w sprawie uprawnień znacznie ograniczył możliwości nowego tworu i pomimo wszystkich federalistycznych idei Stanów Zjednoczonych
Europy, RE pozostała wyłącznie przy statusie organizacji międzynarodowej. Jednak nadal była ona centrum powstawania dyskursu i symboli integracji europejskiej. Największym osiągnięciem RE było przyjęcie Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka, która w rzeczywistości dała zalążek przyszłego europejskiego prawa.
Symbole RE, flaga i hymn, w 1985 r. zostały oficjalnie uznane za symbole współczesnej UE, a dzień jej utworzenia 5 V był oficjalnie obchodzony jako Dzień Europy w latach 1964-85.
Przygotowana przez nas analiza powojennego dyskursu dotyczącego idei zjednoczenia Europy może pokazać szereg cech fenomenu integracji europejskiej. Po
pierwsze, rozpoczynając od przywódców ruchu oporu i Kongresu haskiego, można zaobserwować, że ten dyskurs ma charakter elitarny i jest rozpowszechniony
w większym stopniu wśród elit politycznych krajów europejskich niż wśród obywateli. To doprowadziło do luki w możliwościach politycznych działań i w zobowiązaniach polityki wewnętrznej zwolenników integracji. Po drugie, projekt
zjednoczenia europejskiego od razu uwzględniał unię polityczną i gospodarczą,
pomimo przeszkód i problemów związanych z integracją krajów. Zjednoczenie
częściej było postrzegane jako natychmiastowe działanie, a nie jako stopniowe
17
В. В. Копійка, op.cit., s. 80.
318
Ihor Rafalskyj
przejście. Po trzecie, europejscy federaliści zwracali większą uwagę na model instytucjonalny rozwoju Unii, a znacznie mniej uwagi poświęcali krokom mającym
na celu utworzenie politycznego narodu. Po czwarte, idea zjednoczenia nie brała
pod uwagę trendu samostanowienia krajów europejskich, który został oparty na
przywróceniu suwerenności i integralności terytorialnej. Między innymi te cechy
idei zjednoczenia zdeterminowały niepowodzenie w dążeniach integracyjnych
lat powojennych. Integracja europejska przegrała w perspektywie krótkoterminowej, ale nie jeśli chodzi o dłuższą perspektywę. Wszystkie kolejne etapy integracji europejskiej wcieliły w życie większość koncepcji ruchu federalistycznego
lat 1945-48.
Wśród przyczyn niepowodzenia w dziele szybkiego utworzenia UE najważniejsza była rozbieżność między dwiema logikami samostanowienia narodów,
które były wdrażane przez państwa. W pierwszym przypadku państwa starały
się zwiększyć swoje bezpieczeństwo, przywrócić suwerenność, zwiększyć swoje
wpływy itp. Do tych krajów należą Wielka Brytania i Francja. Inni próbowali
przywrócić swoją suwerenność poprzez integrację europejską, zjednoczenie gospodarki, tworzenie organów ponadnarodowych itp. Ponadto istotny wpływ na
samookreślenie narodów miały interesy narodowe Stanów Zjednoczonych, których celem było przeciwdziałanie wpływom ZSRR w Europie.
Interesy narodowe są pryzmatem, przez który kraje postrzegały proces integracji i podejmowały decyzje o własnym zachowaniu. W związku z powyższym,
wymagają one bardziej szczegółowej analizy w celu zrozumienia, dlaczego nie
doszło do szybkiego zjednoczenia i dlaczego integracja przesuwała się w innym
kierunku niż było to zaplanowane. Głównymi krajami, których narodowe samostanowienie determinowało los integracji europejskiej, były Wielka Brytania,
Francja, Włochy i Niemcy. Ponieważ dwa ostatnie kraje to państwa, które przegrały wojnę – ich samookreślenie zależało w większym stopniu od sojuszników.
W ogóle samookreślenie narodowe krajów Europy Zachodniej w okresie powojennym jest w dużej mierze uzależnione od sytuacji wewnętrznej.
W porównaniu z innymi krajami europejskimi, Wielka Brytania doświadczyła
najmniejszych strat w czasie II wojny światowej, dlatego potrzeba nowego samookreślenia w tym kraju była bardziej podyktowana zmianami globalnymi systemu
wielobiegunowego na dwubiegunowy. Po zakończeniu wojny brytyjscy politycy
rozważali strategię przekształcenia kraju w trzecią siłę w stosunkach międzynarodowych, która zapewniłaby równowagę i stabilność w Europie. Jednak wojna
spowodowała poważne szkody w brytyjskiej gospodarce, która stała się zależna
od USA – dług zagraniczny wynosił 5 mld USD.18 W. Churchill określił Wielką
Brytanię jako „największego na świecie dłużnika”, a minister spraw zagranicznych
E. Bevin powiedział, że uczestnictwo jego kraju w uniach, które potrzebowałyby
18
D. A. Gowland, A. Turner, op.cit., s. 4.
319
brytyjskiej pomocy, „mogą doprowadzić do bankructwa państwa”.19 W rzeczywistości w latach 1945-47 Wielka Brytania nie zajmowała jednoznacznego stanowiska co do swojej roli w powojennej Europie.
W kontekście polityki zagranicznej, brytyjscy politycy sytuowali się między
dwiema opcjami: szukanie możliwości stania się trzecią siłą samodzielnie albo
w sojuszu z krajami Europy. Wśród elity politycznej przeważała myśl wspierania
projektów integracyjnych w Europie. W. Churchill i E. Bevin poparli ideę stworzenia RE i Unii Zachodniej, ale tylko pod warunkiem zachowania narodowej suwerenności. Ostatecznie stanowisko Wielkiej Brytanii uniemożliwiło utworzenie
organów ponadnarodowych w RE. Z tej pozycji można prześledzić logikę brytyjskiego samostanowienia narodowego, które zapewniało zachowanie własnej tożsamości i wpływy w polityce międzynarodowej. Ogólnie rzecz biorąc, polityka
zagraniczna Wielkiej Brytanii realizowana była w trzech kierunkach określonych
przez Churchilla: stosunki z USA ze względu na wspólną historię i zależność
finansową, Brytyjska Wspólnota Narodów, w której Brytyjczycy odegrali centralną rolę polityczną i gospodarczą, i Europa jako tradycyjny sąsiad i partner
atlantycki.20
W kontekście integracji europejskiej oznaczało to, że Wielka Brytania popiera
politykę tworzenia organizacji międzynarodowych, ale nie ponadnarodowych.
Wszelkie ponadnarodowe zobowiązania ograniczały tradycyjne brytyjskie stosunki z innymi krajami. Tak więc jedno z najbardziej wpływowych państw europejskich nie popierało idei europejskich federalistów.
Sytuacja samostanowienia narodowego we Francji była trudniejsza niż
w Wielkiej Brytanii. Alianci nie uważali Francji za pełnoprawnego uczestnika koalicji antyniemieckiej. Wymownym dowodem na to była nieobecność Charlesa de
Gaulle’a na konferencji w Jałcie. Międzynarodowa ranga Francji została przywrócona dzięki USA i Wielkiej Brytanii, które wyznaczyły jej z własnych stref, strefę
okupacyjną w Niemczech. Poczucie niższości i strach przed odbudową Niemiec
w dużej mierze przyczyniły się do określenia koncepcji samostanowienia narodowego przez Francuzów. Głównym zadaniem, jakie postawili przed sobą politycy
francuscy było przywrócenie dawnej świetności i wpływów na równi z innymi
światowymi mocarstwami. Program francuskiego samookreślenia odwoływał
się do poczucia narodowej dumy: „Francja została zniszczona przez wojnę, ale
my udowodnimy całemu światu, że pozostajemy globalną siłą, nasza słabość jest
tymczasowa, nasz status jako siły globalnej nie powinien być kwestionowany”.21
Ten dyskurs także pogłębiał fobie możliwego odrodzenia Niemiec i określał
francuską politykę w tej sprawie. Francja zajęła twarde stanowisko w sprawie
19
20
21
J. Becker, F. Knipping, op.cit., s. 18.
J. Becker, F. Knipping, op.cit., s. 49.
320
Ihor Rafalskyj
potrzeby podziału niemieckich terenów przemysłowych. Na skutek francuskich
nacisków w niemieckim Zagłębiu Ruhry został wprowadzony międzynarodowy
zarząd, a w górniczym regionie Saary została ogłoszona autonomia i integracja
gospodarcza z Francją. Problem Saary do 1956 r. był najbardziej drażliwą kwestią
w stosunkach między dwoma krajami.22 Jednocześnie nacjonalistyczny program
przywrócenia Francji dawnej świetności zakładał dwie drogi: w jednym przypadku był to wzrost siły i wpływów Francji na skutek odbudowy kraju i podziału
Niemiec, w drugim – wywalczenie głównej pozycji Francji w potencjalnej unii
w Europie. Wewnątrzpolityczne kryzysy stopniowo doprowadzały do władzy
zwolenników różnych opcji, co utrudniało politykę zagraniczną kraju.
Analiza interesów narodowych Francji i Wielkiej Brytanii wyjaśnia, dlaczego
zjednoczenie Europy nie mogło nastąpić szybko. W związku z powyższym, integracja miała miejsce w takim zakresie i w takich obszarach, w których istniała
zbieżność interesów narodowych. Przede wszystkim był to obszar rozwoju gospodarczego i bezpieczeństwa. Równolegle z próbami stworzenia unii politycznej
poprzez ustanowienie Rady Europy, państwa europejskie brały udział w procesie
uzyskiwania pomocy gospodarczej w ramach Planu Marshalla. W latach 1948-52
USA udostępniły europejskim krajom 13 mld USD, z czego 85% w formie pomocy i 15% w postaci długoterminowych kredytów.23 Większość tej kwoty wykorzystały przodujące państwa Europy Zachodniej. Plan Marshalla miał odegrać szczególną rolę w formowaniu integracji europejskiej, ostatecznie został on wdrożony
i dlatego wymaga bardziej szczegółowej analizy.
Polityczne argumenty przemawiające za udzieleniem pomocy państwom
europejskim sprowadzały się do konieczności – pomagając można było zapobiec rozprzestrzenianiu się komunizmu i uzyskać silną przeciwwagę dla ZSRR
w Europie. Jednak były też inne, ukryte przyczyny ogromnej pomocy. M. Hogan
uważa, że Plan Marshalla miał na celu przeniesienie do Europy amerykańskiego
modelu federalizmu:
Twórcy planu Marshalla starali się zastąpić stary system państw europejskich taką
strukturą, która by ułatwiła realizację interesów narodowych USA na Kontynencie. Planowali tego dokonać poprzez zastosowanie zasad federalizmu amerykańskiego, który ułatwiłby powstanie zintegrowanej gospodarki europejskiej podobnej do USA.24
Zaproponowany model miał raz na zawsze skończyć z ryzykiem niemieckiego
nacjonalizmu, miał przywrócić równowagę w Europie i stworzyć realną przeciw22
23
24
Ж.-Б. Дюрозель, Історія дипломатії від 1919 року до наших днів, Київ 1999, s. 528.
M. J. Hogan, The Marshall Plan: America, Britain and the reconstruction of Western Europe,
1947-1952, Cambridge 1987, s. 27.
321
wagę wobec ZSRR. USA także postawiły przed sobą strategiczne cele ekonomiczne. Prezydent Truman wierzył, że dynamiczny wzrost amerykańskiej gospodarki
nie jest możliwy bez międzynarodowej ekspansji.25 Dlatego też w ramach pomocy
planowano pogłębienie liberalizacji handlu amerykańskimi produktami.
Realizacji planu Marshalla towarzyszyło utworzenie Europejskiej Organizacji
Współpracy Gospodarczej (OEEC), która w 1948 r. objęła 16 krajów. Organizacja
gwarantowała dystrybucję pomocy krajom i koordynację polityki gospodarczej.
W celu realizacji polityki liberalizacji gospodarczej w Organizacji powstała Europejska Unia Płatnicza. W ramach OEEC działała Europejska Wspólnota Energii
Atomowej i Europejska Wspólnota Gospodarcza. Plan Marshalla doprowadził do
sektorowej integracji gospodarczej w Europie, co było bardziej zgodne z interesami narodowymi. Tymczasem pomoc Ameryki wzmocniła jej rolę w polityce
europejskiej, a jej zmniejszenie było możliwe dzięki poszczególnym procesom
integracyjnym.26
Innym przykładem integracji sektorowej było powstanie Unii Zachodniej
i NATO. Samostanowienie narodowe krajów europejskich w okresie powojennym było oparte na priorytecie maksymalizacji własnego bezpieczeństwa. Dlatego współpraca wojskowa wobec zagrożenia komunistycznego i niebezpieczeństwa niemieckiego odrodzenia leżała w interesie większości krajów. Pogarszająca
się sytuacja w związku z blokadą Berlina, próby ustanowienia komunistycznych
rządów w Grecji i na Bałkanach przyspieszyły współpracę wojskową pomiędzy
krajami europejskimi. Pierwsza umowa o pomocy wojskowej została podpisana pomiędzy Francją i Wielką Brytanią w Dunkierce w 1947 r., zgodnie z nią
kraje zobowiązały się zapewnić sobie wzajemnie wszelką pomoc w przypadku
nowej agresji niemieckiej. Jednak wzrost innych zagrożeń wymagał nowych
sojuszy. Tak więc w 1948 r. Francja, Wielka Brytania i kraje Beneluksu podpisały na 50 lat porozumienie o współpracy gospodarczej, społecznej i kulturalnej oraz wzajemnej obronie. Art. 4 umowy przewidywał wzajemną pomoc
wojskową w przypadku ataku na jedno z państw.27 Zobowiązanie to oznaczało
powstanie Unii Zachodniej. Pomysły Wspólnoty w dziedzinie wzajemnej obrony
były wspierane przez Stany Zjednoczone, z których inicjatywy w 1949 r. zostało
utworzone NATO.
Plan Marshalla i Unia Zachodnia stanowią przykład odmiennych procesów
integracyjnych od tych, które były realizowane w ramach RE. Główna różnica polegała na tym, że w pierwszym przypadku integracja nastąpiła w wyniku zbieżności interesów narodowych, a w drugim – miała wytyczać nowe interesy narodowe.
25
26
27
Г. Кисинджер, Дипломатия, Москва 1997, s. 382.
The Marshall Plan and the establishment of the OEEC, http://www.ena.lu/ (5 X 2013).
Treaty of Economic, Social and Cultural Collaboration and Collective Self-Defence (Brussels,
17 III 1948), http://www.ena.lu/ (5 X 2013).
322
Ihor Rafalskyj
Skuteczność sektorowego podejścia była znacznie wyższa niż próby unii ponadnarodowej i dlatego stanowiło ono podstawę dalszej integracji europejskiej.
Większość integracyjnych procesów końca lat 40. XX w. dokonywała się bez
włączania w nie Niemiec, które z powodu okupacji pozbawione były możliwości
samostanowienia. Problem przywrócenia niemieckiej suwerenności komplikował procesy zjednoczenia z kilku powodów. Po pierwsze, wśród aliantów istniały duże rozbieżności co do wizji przyszłego państwa niemieckiego. Po drugie,
Francja i kraje Beneluksu obawiały się odrodzenia Niemiec i ewentualnej nowej
agresji. Po trzecie, początek „zimnej wojny” uniemożliwiał całkowite przywrócenie niemieckiej suwerenności, gdyż Niemcy zostały podzielone między aliantów
i ZSRR. Wszelkie europejskie wspólnoty bez największego państwa i gospodarki
Europy Zachodniej nie mogły odnieść sukcesu.
Odbudowa państwa niemieckiego rozpoczęła się po ostatecznym uświadomieniu sobie przez aliantów, że współpraca w tym zakresie z ZSRR jest niemożliwa.
Po kilku spotkaniach sojusznicy opracowali wspólną wizję modelu politycznego
Niemiec, a w 1949 r. przyjęto bońską konstytucję i odbyły się wybory. Zwycięstwo
w wyborach należało do chadeków na czele z K. Adenauerem. Specyfiką niemieckiego samostanowienia narodowego był nadzór aliantów i ich zasady, a zatem nie
działało ono w interesie niemieckiego społeczeństwa. W związku z tym utworzenie Republiki Federalnej Niemiec trudno nazwać aktem samostanowienia narodowego, a bardziej przywróceniem międzynarodowej podmiotowości Niemców.
Prawdziwe samookreślenie narodowe przewidywało poszukiwanie sposobów
przywrócenia integralności terytorialnej Niemiec i odzyskanie zaufania. W tym
kontekście idea integracji europejskiej stała się dla Niemców instrumentem samookreślenia narodowego.
W 1950 r. W. Churchill zaproponował Niemcom wstąpienie do RE. „Pojawienie się wśród nas delegacji niemieckiej – powiedział – będzie wielkim i niezapomnianym zwycięstwem naszej sesji” i od razu otrzymał zgodę K. Adenauera. Potrzeba rozwiązania problemów w stosunkach Niemiec i Francji zintensyfikowała
procesy integracyjne. Federaliści europejscy uznali skuteczność integracji sektorowej i 9 V 1950 r. R. Schuman pod wpływem J. Monneta wygłosił przemówienie,
w którym zadeklarował odejście od prób zjednoczenia ponadnarodowego i przejście do integracji sektorowej poprzez stworzenie francusko-niemieckiej wspólnoty węgla i stali: „Europa nie powstanie od razu ani też przez pojedyncze plany.
To będą konkretne realizacje, które stworzą rzeczywistą solidarność”.28 Idea integracji przemysłu węgla i stali była wspierana przez USA, Niemcy, Włochy i kraje Beneluksu. Plan Schumana był w istocie planem politycznym, choć dotyczył
wyłącznie kwestii gospodarczych. „Zgadzam się całkowicie z tym, że propozycja
R. Schumana była przede wszystkim propozycją polityczną, a nie ekonomiczną.
28
The Schuman Declaration (Paris, 9 V 1950), http://www.ena.lu/ (5 X 2013).
323
Jego plan miał dać początek strukturze federalnej Europy” – wyraził swoją ocenę
K. Adenauer.29 18 IV 1951 r. ustanowiono Europejską Wspólnotę Węgla i Stali,
która dała prawdziwy początek integracji europejskiej.
Nowa organizacja miała szereg fundamentalnych różnic w porównaniu ze
swoimi nieefektywnymi poprzednikami. Powstała u zbiegu interesów narodowych wszystkich jej członków, a zatem mogła skutecznie realizować swoje funkcje. Szczególna była struktura organizacji. Europejscy federaliści, do których należał R. Schuman i J. Monnet ustanowili podstawowy organ ponadnarodowego
zarządzania EWWiS – Wysoką Władzę. Składała się z 9 członków, z których 8
było wybieranych przez poszczególne państwa, a jeden powołany przez wybranych członków. Innymi ważnymi instytucjami były: Rada Ministrów – koordynacja działań rządów krajowych; Zgromadzenie – podporządkowane parlamentom
krajowym i kontroli działań Wysokiej Władzy; Trybunał Sprawiedliwości – złożony z sześciu sędziów mianowanych przez państwa członkowskie, rozwiązywał
sporne kwestie; Komitet Doradczy – organ reprezentujący interesy pracowników,
przemysłowców, handlowców i innych.30 Ta struktura odzwierciedlała projekt europejskiego zjednoczenia w początkowej fazie, zarazem stała się fundamentem
utworzonej w przyszłości Unii Europejskiej. Ważnym elementem sukcesu EWWiS
była prawdziwa niezależność Wysokiej Władzy od krajów członkowskich, która
zabezpieczała się naborem pracowników w drodze konkursów.31
Bezpośredni efekt EWWiS był bardzo szybki i wpłynął na zmianę interesów
narodowych państw członkowskich. Dzięki ponadnarodowemu zarządzaniu wydobyciem węgla i stali Francja zagwarantowała sobie bezpieczeństwo ekonomiczne i stopniowo odchodziła od idei podziału Niemiec. Z kolei Niemcy otrzymały
możliwość zintegrowania rozdzielonych części Zagłębia Ruhry i Saary. Liberalizacja handlu sprzyjała jego wzrostowi w granicach Wspólnoty o 130% w ciągu
pierwszych 5 lat.32 Zainspirowani tym sukcesem europejscy federaliści forsowali
sektorową integrację w transporcie oraz sektorach rolnych i w opiece zdrowotnej. Jednak tu zbieżność interesów narodowych była znacznie niższa, a rządy nie
chciały wspierać nowych stowarzyszeń.
Jednak teza R. Schumana o roli solidarności narodów w osiąganiu wspólnych
sukcesów była uzasadniona. W 1955 r. J. Monnet, szef Wysokiej Władzy EWWiS,
zaproponował nowy projekt pogłębienia sektorowej integracji gospodarczej z perspektywą utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy. Po długich negocjacjach
kraje zobowiązały się do stworzenia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Euratomu. Stosowne umowy zostały podpisane w Rzymie w 1957 r. i przypieczętowały
29
30
31
32
C. Shore, op.cit., s. 16.
Treaty establishing the European Coal and Steel Community, http://eur-lex.europa.eu/en/treaties/index.htm (5 X 2013).
C. Shore, op.cit., s. 258.
В. В. Копійка, Т. І. Шинкаренко, op.cit., s. 90.
324
Ihor Rafalskyj
niezmienność kursu integracji europejskiej. Celem nowych wspólnot było stopniowe przejście do wspólnego rynku i przemysłu atomowego. Struktura instytucjonalna różniła się od struktury EWWiS tym, że kluczową rolę odgrywała Rada
Ministrów, a nie Komisja (odpowiednik Wysokiej Władzy). Podpisanie Traktatu
Rzymskiego ostatecznie stanowiło realizację zadań gospodarczych integracji europejskiej. Federaliści europejscy uznali skuteczność integracji sektorowej i skoncentrowali się na unii gospodarczej jako na obietnicy „powstania wspólnoty”.
Analiza procesów integracji europejskiej i powojennego samostanowienia narodowego doprowadza do następujących wniosków na temat natury ponadnarodowej wspólnoty w Europie. Po pierwsze, do integracji europejskiej doszło
w wyniku swoiście pojmowanej rzez Francję i Wielką Brytanię koncepcji samostanowienia narodowego, a także w wyniku nowej rzeczywistości geopolitycznej.
Integracja zapewniała równowagę między interesami narodowymi krajów i uwarunkowaniami polityki zagranicznej. Po drugie, samostanowienie krajów Europy
Zachodniej było oparte na nacjonalistycznej ideologii przywrócenia tym narodom władzy i wpływów, a nie na idei przynależności do cywilizacji europejskiej
i wspólnej europejskiej tożsamości. W związku z powyższym, ponadnarodowy
projekt europejski nie mógł być zrealizowany w warunkach braku „narodu europejskiego”. Wynikiem tego była integracja sektorowa. Po trzecie, integracja w niektórych obszarach, mimo iż była oparta na interesach narodowych, prowadziła
do konkretnych politycznych celów – tworzenia zjednoczonej Europy.
Summary
Ihor Rafalskyj
European integration and national self-determination in post-war Europe.
Ukrainian point of view
European integration is widely studied in Western political thought, however,
most researchers focus on supranational processes. While the relationship between European integration and national self-determination remains not enough.
In this study, the author tries to examine European integration processes in the
post-war period in the context of national self-determination of leading European countries.
Ihor Rafalskyj – dr historii, pracownik naukowy Instytutu Studiów Politycznych
i Etnicznych im. I. F. Kurasa Narodowej Akademii Nauk Ukrainy
DOKUMENTY ŹRÓDŁOWE
WRAZ Z OMÓWIENIEM
Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR
z miejscową władzą sowiecką.
Przypadek wsi Dorguń
w gminie Sopoćkinie w rejonie grodzieńskim
na tle ówczesnych stosunków władzy sowieckiej
wobec Polaków na Białorusi
Wprowadzenie
List Tadeusza Gawina1 do Zdzisława J. Winnickiego:
Drogi Profesorze! Latem 1990 r. jeszcze byłem szefem łączności Grodzieńskiego Oddziału Pogranicznego. Odwiedził mnie w moim miejscu urzędowania szef Wydziału
Politycznego naszego Oddziału i poprosił mnie uprzejmie bym wyraził zgodę wejścia
w skład delegacji, która miała wyjechać któregoś tam dnia do Sopoćkinia na spotkanie z ludnością miejscową by nie burzyli czy też nie żądali zniesienia zasieków z drutu
kolczastego na granicy [z Polską – ZJW]. Mój gość motywował to tym, że na wielu
odcinkach granicy ZSRR na południu Związku Sowieckiego dochodzi ostatnio do
takich działań bezprawnych. Jest, jak powiedział, decyzja Moskwy by taką pracę prewencyjną przeprowadzić. Pomyślałem wtedy: chyba powariowali, wcale nie orientują
się w sytuacji na granicy. Przecież nikt z Polaków tam mieszkających nigdy czegoś takiego nie wypowiadał. W końcu grupa ta zrezygnowała z mojej pomocy i wyjechała
sama by taką rozmowę z ludźmi tam przeprowadzić. Minęło ponad 20 lat kiedy do
rąk trafił mnie dokument który masz [tj. zamieszczony poniżej materiał]. Wtedy dopiero zrozumiałem skąd te obawy. Szef Wydziału Politycznego dobrze o tym wiedział,
natomiast mnie podczas naszej rozmowy nic na ten tema nie powiedział. To tyle.
Z poważaniem.
Tadeusz Gawin
Łosośna, wrzesień 2013 r.
1
Ppłk inż. rez. dr Tadeusz Gawin – związany z ruchem „Za Wolność” Aleksandra Milinkiewicza, badacz relacji polsko-sowieckich w BSRR oraz dziejów politycznych polskiej mniejszości
narodowej w BSRR i RB. Autor wielu monografii, studiów i artykułów na powyższe tematy.
328
O co chodziło: otóż dziesięć lat po zakończeniu wojny, mieszkańcy Dorgunia mający dosyć sowieckich „porządków” samorzutnie poczęli rozbierać zasieki
graniczne oddzielające rejon sopoćkiński od Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
W sytuacji postępującego rozpadu ZSRR sowieckie władze w Grodnie, dobrze jak
widać pamiętające epizod z 1953 r., obawiały się, że „Dorguńcy” ponownie rozwalą zasieki. Wpłynąć miał na nich dobrze im znany lider „Polskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego im. Adama Mickiewicza” (później ZPB) ppłk Wojsk
Pogranicza Obwodu Grodzieńskiego Tadeusz Gawin.
Miejscowość Dorguń jest wsią w sielsowiecie (gminie) Sopoćkinie w rejonie
(powiecie) grodzieńskim położoną w tzw. „Trójkącie Spoćkińskim2” to jest obszarze, którego szczyt „trójkąta” stanowią północno-zachodnie przedmieścia Grodna (wieś obecnie Łosośna praktycznie włączona do miasta) zaś „boki” – granica
z Polską na zachodzie, Litwą na północy i biegiem rzeki Niemen na wschodzie.
Teren stanowi część przedwojennego (II wojna światowa) powiatu augustowskiego, w czasach Imperium Rosyjskiego należącego do obszaru Królestwa Polskiego,
podczas gdy pobliskie Grodno znajdowało się już w obrębie rosyjskich guberni
Cesarstwa. Teren „Trójkąta Sopoćkińskiego” zamieszkały jest w ponad 90% przez
etnicznych Polaków, stanowił fenomen w całym dawnym Związku Sowieckim
gdyż ludność tutejsza mówiła w pierwszych latach po wojnie wyłącznie po polsku. Tutaj także w krótkim okresie lat 1944/45-49 istniało najwięcej polskojęzycznych szkół podstawowych w BSRR – aż 22 na wszystkich 38 w BSSR. Notabene
nie uruchomiono tam w omawianym okresie ani jednej szkoły białoruskiej (było
natomiast aż 17 rosyjskich)3.
W 1991 r. spotkałem tam we wsi Nowiki gospodarza Polaka, który pokazywał
mi zegar ścienny wskazujący „polski czas”: „nie przestawiłem od 1939 r.” – podkreślał z dumą. Inni spotykani wówczas tamtejsi mieszkańcy opowiadali o „legendzie” jaką przedstawiali im urzędnicy sowieccy o tym, że Sopoćkinie i okolica
są włączone do ZSRR czasowo, a po dziesięciu latach, gdy ustaną potrzeby „strategiczne”, obszar (i ludność – sic!) zostaną przekazane Polsce (ludowej). Miało to
uzasadnienie w umowach granicznych tzw. PKWN i TRJN z ZSRR gdzie jednoznacznie określano, iż nowa Polska otrzyma granicę na Linii Curzona z poprawką
na rzecz Polski „od 3 do 5 kilometrów”. Granica z ZSRR/BSSR na tym odcinku,
2
3
Po raz pierwszy użyłem tej nazwy w roku 2000 w rozdziale zatytułowanym „Też w Polsce,
tylko… z drugiej strony” [w:] Z. J. Winnicki, Szkice i obrazki zaniemeńskie, Wrocław 2000,
s. 187-198. Nazwa weszła już „do obiegu” na co wskazuje prof. Dariusz Bugajski w pierwszym
zdaniu noty dla Wikipedii Suwalszczyzna Sopoćkińska, http://pl.wikipedia.org/wiki/Suwalszczyzna_Sopoćkińska (12 IX 2013). Teren i jego mieszkańców znam z autopsji z racji wielokrotnych wizyt badawczych.
Por. na ten temat: Z. J. Winnicki, Szkoły polskie na Białorusi w latach 1944-1946. Sytuacja na
tle ogólnej sieci szkolnictwa – porównania współczesne, [w:] Studia politologiczne, A. W. Jabłoński, K. A. Paszkiewicz, M. S. Wolański (red.), Wrocław 1995, s. 267-275.
Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką
329
która miała biec wzdłuż Niemna jest „cofnięta” w stosunku do tych ustaleń o kilkanaście kilometrów na rzecz ZSRR/BSSR (obecnie Republiki Białoruś)4. Na
tym terenie znajduje się de facto i de iure odcięty 24-kilometrowy szlak Kanału
Augustowskiego.
Mapa 1. Trójkąt Sopoćkiński – współcześnie. Dorguń jest położony w linii prostej na
zachód od Teolina tuż przy linii granicznej z Polską, na południowym skraju
sięgającej tutaj Puszczy Augustowskiej.
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Sopoćkińskie_1.png (12 IX 2013).
4
Idem, Jeszcze jedna mapa – przyczynek o ukształtowaniu się granicy polsko-radzieckiej w latach
1944-1945 (skorygowana Linia Curzona), [w:] Z. J. Winnicki, Szkice kresowe, Wrocław 1995,
s. 70-80.
330
Mapa 2. Trójkąt Sopoćkiński (wschodnia część powiatu augustowskiego) za czasów
Królestwa Polskiego. Na tej mapie Dorguń został oznaczony.
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Suwalszczyzna_Sopćkińska.jpg (12 IX 2013).
W tutejszej wsi Sonicze5 nad Kanałem Augustowskim, staraniem kierownika
szkoły (wówczas rosyjskiej) Józefa Łucznika, uruchomiono w roku 1991 pierwszą
polskojęzyczną szkołę podstawową, a w miasteczku Sopoćkinie miejscowa rada
5
O tej kwestii tak pisał w liście do mnie Tadeusz Gawin: Witaj Profesorze, dzisiaj byłem w NARB
[Narodowe Archiwum Republiki Białoruś] i wpadł mi w rękę taki o to dokument. To jest list minister oświaty BSRR Suchnat do KC KPB z dnia (sic!) 24.12.1987 r.: „Учитывая национальный состав населения гродненской и брестской областей и руководствуясь Основами
законодательства Союза ССР и законом белорусской ССР о народном образовании,
331
deputatów (sielsowiet – gmina), złożona w większości z miejscowych Polaków,
wprowadziła dwujęzyczne (białoruskie i polskie) nazwy kilku ulic, m.in. Jana
Pawła II i gen. Józefa Olszyny-Wilczyńskiego6. Jako jeden z pierwszych na Grodzieńszczyźnie powstał w Sopoćkiniach lokalny oddział Związku Polaków na
Białorusi. Obecnie w większości szkół okolicy istnieją klasy polskie. W szkole sopoćkińskiej działa drużyna Związku Harcerstwa Polskiego.
6
в местах компактного проживания поляков в принципе можно организовать изучение
польского языка в ряде учреждений просвещения на основе добровольного и непрерывного обучения, начиная со старшей группы детского сада и по выпускной класс средней школы включительно. (…) В русских школах предоставить поляком право выбора
изучения белорусского или польского языка. В белорусской школе обязательно изучение
трёх языков”. (NARB, f. 42, op. 7, d. 2630, k. 252-253). Możliwe, że to była reakcja na listy do
Moskwy i Mińska Polaków [aktyw PSKO im. Adama Mickiewicza], w tym i Karpiuka [wybitny
pisarz białoruski zamieszkały wówczas w Grodnie wspierający ówczesne polskie odrodzenie
narodowe na Grodzieńszczyźnie – ZJW], a najprawdopodobniej to skutek polityki KC PZPR
o której piszę w IV Rozdziale [nowa ksiązka T. Gawina o relacjach władz z Polakami w BSSR
przed rozpadem ZSRR (w druku) – ZJW]: 1986 wizyta Jaruzelskiego do Moskwy i Wilna, gdzie
spotkał się z Polakami w „Czerwonym sztandarze” [obecnie dziennik polski na Litwie – „Kurier Wileński”] i Instytucie Pedagogicznym [kształcił nauczycieli dla szkół polskich w Litewskiej SRR]. Deklaracja o współpracy w dziedzinie ideologii, kultury i nauki z kwietnia 1987 r.,
podpisana podczas wizyty Jaruzelskiego w Moskwie w związku z planowaną wizytą Gorbaczowa w Warszawie w lipcu 1988 r. Jaruzelski w 1986, 1987, 1988 cały czas stawiał przed Gorbaczowem sprawy polskiej grupy etnicznej w ZSRR, a w listopadzie 1987 r. Wydział Zagraniczny
KC PZPR przekazał notatkę do KC KPZR, w której napisał czego oczekuje w sprawach polskich
w ZSRR od KC KPZR. W tym między innymi wykładania języka polskiego w szkołach, otwarcie
szkół polskich, możliwość utworzenia Polskich organizacji społecznych i.t.d. (To jest w Aneksie
do mojej książki Związek Polaków na Białorusi. Historia działalności, Białystok 2007). Tym
niemniej (sic!) Gdy w maju 1988 r próbowaliśmy wprowadzić język polski do szkół w Łosośnie,
Sopoćkiniach i Soniczach władze stawiały wściekły opór („Ojcowizna” – [tytuł pierwszej książki
T. Gawina o początkach polskiego odrodzenia narodowego w BSRR]). Podwójne standardy!
Nigdy w kwestii języka polskiego władze nie były chętne do realizacji przyjętych przez siebie
uchwał. Tak jak pisałem. Wiązały to omal że z powrotem Polski na te tereny. Nawet Kościół katolicki nie był tak dla nich straszny, któremu chętniej szły na ustępstwa niż wprowadzenie języka
polskiego do szkół nie mówiąc juz o otwarciu polskich szkół. Pozdrawiam. T.G.”
Za czasów prezesury Tadeusza Gawina w ZPB udało się uruchomić dwie pełnozakresowe
polskojęzyczne szkoły średnie: w Grodnie i w Wołkowysku. Szkoły istnieją nadal. Na temat
szkolnictwa polskojęzycznego w BSRR – RB w ogóle por.: T. Gawin, Związek Polaków na
Białorusi…
Generał brygady, legionista, dowódca Obszaru Warownego Grodno, zamordowany 22 IX
1939 r. wraz z adiutantem kpt. Strzemeskim strzałem w tył głowy na łące pod wsią Nowiki
przez komandira sowieckiego oddziału czołgów, ścigających odchodzące na Litwę jednostki
polskie biorące m.in. udział w obronie Grodna (jedyne miasto II RP walczące z nacierającymi sowietami). W miejscu mordu Straż Mogił Polskich z Wrocławia ustawiła Krzyż SMP.
Gen. Olszyna-Wilczyński spoczywa wraz z swymi żołnierzami na cmentarzu Teolin pod Sopoćkiniami. Grobami opiekują się miejscowi Polacy.
332
Dokument
Notatka Służbowa
Do sekretarza Grodzieńskiego obwodowego (wojewódzkiego) Komitetu KPB
Towarzysza Maczulina T.T.
We wsi Dorguń, Nowikowskiej Rady Gminnej, rejonu Sopoćkińskiego pod Odezwą Ogólnoświatowej Rady Pokoju z 446 dorosłych stałych mieszkańców podpisało się jedynie 26 osób, tzn. 5,8% – są to nauczyciele, kołchoźnicy oraz 2 gospodarzy
indywidualnych. Wszyscy pozostali, w tym także kołchoźnicy, a nawet deputowany do Rady Wiejskiej nie zgodzili się podpisać pod odezwą. Zbieranie podpisów
poprzedzone było pracą mającą na celu wyjaśnienie istoty sprawy. Dla ludności
przeprowadzono 5 prelekcji (referatów): o sytuacji międzynarodowej, o postępowych działaniach społeczeństwa sowieckiego, o życiu i rewolucyjnej działalności
Włodzimierza Iljicza Lenina. Nauczyciele, a także przedstawiciele komitetu rejonowego w moim towarzystwie oraz inne grupy (agitatorów) odwiedziliśmy każdą
rodzinę, przy czym w niektórych rodzinach byliśmy po 2-3 razy, jednakże wszędzie słyszeliśmy zdecydowaną odmowę podpisania odezwy.
Odmowie w większości przypadków towarzyszyły wypowiedzi, czasami w ostrej
i krzykliwej formie, mówiące o krzywdach i niesprawiedliwości, jakiej doświadczyli odmawiający podpisu ze strony urzędników aparatu rejonowego.
Cytuję niektóre wypowiedzi:
Kuranowna Czesława, córka Iwana: „9 października 1953 roku Pińczuk zabrał mi
świnię i nie dał kwitu. To znaczy, że sam ją zeżarł.”
Broński Czesław: „Parę dni temu zabrano nam furmankę i pług. Ojciec prosił inspektora podatkowego, żeby poczekał chociaż miesiąc, przecież teraz jest pora siewów, ale go nie posłuchali. Zabraliby nawet konia, ale uciekłem na nim do lasu”.
Zaniewski (biedak): „Mam syna urodzonego w 1935 r., który jest chory na gruźlicę. Chciałem trochę podkarmić syna, ale za 60 kg mięsa zabrali mi świnię”.
Reszko, kobieta: „Na mojego brata spadło 6 bomb atomowych – sześciu agentów
przyjechało i zabrało bratu wszystko: ziarno, konia, furmankę”.
Orłowska – starsza, chuda kobieta, matka 2 dziewczynek bliźniaczek, uczących się
w 7 klasie, bardzo cicho mówi ze łzami w oczach: „Starszy inspektor podatkowy
Michno Andrej Iwanowicz był u nas i powiedział, że nasz koń jest młody i że nie
trzeba za niego płacić podatków, a 4 kwietnia bez okazania się zawiadomieniem
o płaceniu odebrano mi konia; dom otoczono ze wszystkich stron, jakby chcieli
złapać bandytów. Mój syn z uporem pytał Machnio o numer zawiadomienia o zapłacie za konia, ale ten niczego nie potrafił odpowiedzieć”.
Kołchoźnik Andruszkiewicz Czesław – deputowany do Rady wiejskiej: „W 1949 r.
razem ze swoim ojcem spotkałem na drodze inspektora podatkowego Michno.
Inspektor był bardzo pijany. Kiedy Michno zaczął mi odbierać konia sprzeciwiłem
się. Wtedy on mocno mnie uderzył. Moje skargi do organizacji rejonowych nic
333
nie dały, sprawę zatuszowano. Niedawno milicjant rejonowy (dzielnicowy) pobił
Alojzego Aleszczyka, który ma nawet jeszcze ślady pobicia, ale nawet nigdzie się
nie skarży. Ludzi oburza takie zachowanie urzędników. Odmawiam podpisania
Odezwy”.
Slimko Marianna (dwaj jej synowie odsiadują wyrok 25 lat za bandytyzm, trzeci
jest w wojsku, czwarty mieszka w Mińsku a 2 dorosłe córki razem z nią): „Za
niezapłacenie raty podatku zabrano mi krowę. Teraz znów chcą dostaw i żebym
zapłaciła zaległy podatek. Nie mam za co żyć. Nie chcę wojny, tylko wszystkim
przynosi nieszczęście, ale pod odezwą się nie podpiszę”.
Kowrach Aleksander: „Za nic się nie podpiszemy”.
Zajkowska: „My jak widzimy teraz, że ktoś do nas idzie, to za nic możemy naubliżać nawet bardzo dobremu człowiekowi”.
Zmitrowicz Ignacy: „Mam trzy hektary ziemi ale takich podatków nie jestem
w stanie płacić. Jeśli podatki będą tak bardzo ponad moje siły, to niech to szlag
trafi. Niech tę odezwę podpisują ci wszyscy, którzy boją się bomby atomowej. Ja
się już nie boję niczego. Jesteśmy pod takim ostrzałem urzędu podatkowego, że już
się nawet wojny nie boimy. W 1955 r. nie dostałem należnej mi rekompensaty za
konia. A konia już 24 kwietnia zabrali”.
Rolnik indywidualny Borodiuk: „Alezijowi Aleszczykowi organy podatkowe zabrały na drodze konia z furmanką i ziarnem. Zrzucili przy tym gospodarza z żoną
i dzieckiem na drogę. Czy to jest w porządku? Żeby chociaż przyszli do niego do
domu a nie tak na drodze jak zbóje… Ludzie złoszczą się właśnie na takie akcje
i tylko dlatego mówią że niechby i bomba atomowa upadła na ziemię, ale wierzą
jednocześnie, że naród rosyjski do tego nie dopuści. Jak i wszyscy odmawiam podpisania odezwy”.
Rolnik indywidualny Drozdowski Franciszek: „Zeszłym razem tylko krzyżyk postawiłem i zdarli ze mnie sześćset rubli”.
Rolnik indywidualny w chałupie Drozdowskiego – nie przedstawił się: „Uczyli nas,
uczyli i w końcu żeśmy się nauczyli. Nikt nie jest taki głupi, żeby to podpisywać”.
Zarzecki Władysław, syn Pawła (inwalida, bez stóp, wielodzietny biedak, dzieci
do szkoły przestaje posyłać po 4 klasie): „Czy to Rejonowy wydział finansowy czy
przedstawiciel rady wiejskiej – gdzie lepiej wypiją tam łagodniej zedrą z człowieka,
a gdzie nie wypiją tego zrujnują”.
Faktem jest, że urzędnicy podatkowi oraz przewodniczący rady wiejskiej Charytonow piją na koszt mieszkańców, że nie prowadzą żadnej działalności mającej na celu
wyjaśnienie niejasności pojawiających się w sprawach o podatki, nie uważają za konieczne wręczanie na czas dokumentów finansowych – to wszystko prawda. Nawet
dobrowolne opłaty wymyślili ściągać z ludzi jako obowiązkowe, co jest już przecież
przestępstwem. Krótko mówiąc mają w nosie władzę sowiecką i jej prawo.
To, co mówią nauczycielki:
„Agent podatkowy Kalinin pochodzi z Województwa Iwanowskiego (Iwanowskaja
obłast’) a jego żona jest Litwinką. Do jakich to bliskich przyjeżdżał ze swoją żoną
334
do wsi Dorguń na polskie Boże Narodzenie? Przyjeżdżał pić na koszt chłopów
indywidualnych”.
Nauczycielka Rodaszkiewicz Halina, córka Jefima opowiedziała, że w jej obecności Agent podatkowy Kalinin oraz agent ubezpieczeniowy Siwucha wymusili
DOBROWOLNĄ składkę ubezpieczeniową od Czesławy Kuranowej, czym doprowadzili ją do płaczu. W domu Marii Krawczuk, u której wynajmuje mieszkanie,
Rodaszkiewicz była świadkiem następującej sytuacji: „Kalinin razem z Siwuchą
weszli do domu i ostrym głosem zażądali: dawaj 15 rubli, po czym już spokojniej
powtórzył dawaj 15. Na pytanie gospodyni: na co to? – znów powtórzył: dajesz
15 rubli czy nie? Nie dasz to popamiętasz sobie. Co z tego, że wszystkie podatki
zapłaciliście? Jeszcze nowe naliczę. A jak nie zapłacisz, to konia zabiorę. Następnie Kalinin poszedł do stajni i oświadczył, że zabierze konia. Ale jak zobaczył, że
koń jest stary i na nic się nie przyda, a nie ma nic innego do zabrania – wrócił do
chałupy i oświadczył: nie myślcie sobie, wasz koń nic nie jest wart. Siądziemy na
niego z Siwuchą i jakoś tam do Sopoćkino dojedziemy, a tam załadujemy go na
ciężarówkę i zawieziemy do Grodna, do menażerii, mamy zamówienie na padlinę.
Jednocześnie, dodaje nauczycielka, nie pada ani jedno słowo że to DOBROWOLNA składka”.
Wielu mówi, dają przykłady na to, że urzędnicy podatkowi ciągle piją na rachunek
mieszkańców: pije przewodniczący Rady wiejskiej Charitonow, też na koszt mieszkańców, za przymykanie oka na pewne sprawy. To wszystko usłyszeliśmy, gdy odwiedzaliśmy domy mieszkańców. Mówiono nam to ze złością, goryczą i gniewem.
We wsi Dorguń akurat mieszkają tylko Polacy, katolicy, małowykształceni albo
całkiem niewykształceni, religijni. Nie ma ani jednego człowieka, który zdobyłby
wyższe wykształcenie, albo uczył się w technikum. Jest tylko jedna dziewczyna,
która skończyła 10 letnią szkołę. Nie powołano aktywu sowieckiego. We wsi nie
było i nie ma ani jednego komsomolca czy pioniera. Jednego, jaki wstąpił do
komsomołu, rodzice wygnali z domu.
We wsi mieszka sporo osób represjonowanych, odbywających karę lub takich,
którzy wrócili z więzienia. Nieczęsto zdarza się, żeby osobnik w wieku poborowym dobrowolnie zgłosił się na służbę do wojska. Za każdym razem, należy go
schwytać jako dezertera, porządnie nastraszyć albo oddać pod sąd, przy czym
mieszkańcy, nawet rodzice, pomagają w uniknięciu służby wojskowej i mówią
o tym głośno, bez jakiegokolwiek wstydu.
Na zebraniu rodzicielskim w szkole – 17 kwietnia 1955 r., po prelekcji na temat
sytuacji międzynarodowej, Czesława Zaniewska oświadczyła: „wychowałam syna
jak dąbek, do wojska go nie oddam”.
W chałupach rzadko można spotkać dowód na to, że żyje im się zamożnie czy dostatnio, większość żyje biednie. Można przypuszczać, że w niektórych domach coś
tam schowano przed wzrokiem obcych, ale w wielu po prostu nie ma co chować.
Bieda rzuca się w oczy od pierwszego wejrzenia: na podłodze klepisko, brak mebli, oprócz stołu i kilku ław. Słoma i stare ubrania służą za łóżka. Wielu żyje w tak
335
wielkiej nędzy, że rolnik indywidualny, Skudrowicz, który wrócił z Reedukacyjnego Obozu pracy – oświadczył: „Daj mi Boże dalej tak żyć jak żyłem w obozie”.
Oprócz tej biedy w oczy rzuca się wielkie przygnębienie ludzi, brak perspektyw,
wielu nie wie co dalej: z ziemią w dalszym ciągu nie zostało nic wyjaśnione, wielu
nie ma jej czym obrabiać, podatki i kontrybucje dla wielu indywidualnych są ponad ich siły, a w tutejszym kołchozie też jest nie lepiej…
Kołchoz imienia XX Zjazdu KPB liczy 16 członków z czego 4 osoby pracują
tylko od czasu do czasu i z czego za cały 1954 r. przepracowali od 29 do 45
dniówek. W tym kołchozie i przewodniczący i aparat pracują jak zwykli robotnicy, ponieważ nie ma kto pracować na roli.
Przewodniczący kołchozu Władysław Zajkowski jest analfabetą, lubi wypić, ale
póki co z obowiązków wywiązuje się dobrze, choć od 2 lat nie otrzymuje należnej mu, niewielkiej zresztą, wypłaty. Księgowego nie ma, w związku z czym
brakuje najważniejszego, ewidencjonowania działalności i kontrolowania wszystkiego.
Kołchoz w roku ubiegłym wydał po półtora kilograma zboża na dniówkę dla
każdego oraz pewną ilość paszy i ziemniaków. Można było przeznaczyć dla ludzi
więcej, ale ta garstka, póki co mało zżytych ze sobą ludzi, nie była w stanie upilnować znacznej części zbiorów przed kradnącymi snopy chłopami indywidualnymi.
Jako magazynier w kołchozie pracuje stary człowiek, w przeszłości bogaty chłop
Andruszkiewicz Piotr, syn Iwana. On także odmówił podpisania odezwy stwierdzając: „Nie zostało wydrukowane przy mnie”. Na zebranie kołchozu nie przyszedł.
Nasza indywidualna rozmowa z nim trwała długo, ale w bardzo złych warunkach,
mianowicie na dworze. Padał wtedy deszcz, Andruszkiewicz rąbał drewno, a jego
pies wściekle ujadał na łańcuchu. Naszą dwukrotną prośbę, by nas zaprosił do
domu pozostawił bez odpowiedzi.
Jeden z najbiedniejszych Zaniewski mówi o sobie i o nim: „Popełniłem błąd, że nie
wstąpiłem do kołchozu. Andruszkiewicz Piotr Iwanowicz był w kołchozie, podatki
płacił jak kołchoźnik, chociaż siał zboże jak indywidualny (niezrzeszony). Ale gdy
Marcinkiewicz roznosił kwity o podatkach, Andruszkiewicz mówił: „Nie zapisujcie się do kołchozu bo zginiemy przez tych najbiedniejszych (biedniaków)”.
Jeden taki człowiek na etacie stróża majątku kołchozowego, przy jednoczesnym
braku nadzoru świadczy, że w kołchozie źle się dzieje.
Kołchoz ten wymaga szczególnej uwagi. Natychmiast potrzebny jest rachmistrz.
Potrzebny jest także politycznie wykształcony przewodniczący – prawdziwy entuzjasta i dobry organizator, który wzbudziłby wśród ludności zaufanie do siebie i do
instytucji kołchozu, potrafiłby dotrzeć z pozytywnymi perspektywami do umysłów tej całej ciemnej masy, uprzedzonej i nieufnej do instytucji kołchozu, który
potrafiłby pociągnąć za sobą ogromną, póki co, niewykorzystaną, roboczą siłę.
Rolnik niezrzeszony Baranowska mówi: „Tu w Dorguniu potrzebujemy prawdziwego dobrego RUSKIEGO człowieka bo ruscy to ludzie szlachetni, dbają o innych
336
bardziej niż o siebie samego, a nasi miejscowi potrafią ciągnąć tylko w swoją stronę, bez różnicy od kogo, brat czy swat. W naszym kołchozie porządku nie ma i nie
będzie, dopóki miejscowi w nim rządzą”.
Tak więc kołchoz ten, który wymaga szczególnej uwagi, póki co nie czuje żadnego
zainteresowania choćby ze strony Motorowo-Traktorowej Stacji (MTS), o czym
świadczy następujący fakt. W kołchozie już ponad rok nie było agronoma. Nawet
na chwilę obecną, gdy nastała pora wiosennych zasiewów, ci pozostawieni sobie
samym ludzie z analfabetą przewodniczącym, próbują zgadnąć, jakie nawozy są
niezbędne, gdzie ma być pole z 10 hektarami kukurydzy, a cóż to są za nawozy
w butelkach?
Czyżby nikt do tej pory nie zrozumiał, że klęski albo sukcesy tego kołchozu mają
wpływ i w dalszym ciągu będą mieć na całą masę niezrzeszonych chłopów, los tej
zapadłej i zacofanej do granic możliwości wsi?
Na kołchoz i jej członków nie zwraca żadnej uwagi nie tylko nikt z rady wiejskiej,
ale i z MTS oraz nikt z rejonu.
Kołchoźnica Lewanowska Leokadia oświadczyła: „Ja dostałam działkę na ogród,
gdzie jest tylko piach, a mój starszy syn Stanisław, który jest już samodzielny, ma
swoje gospodarstwo i niedawno wrócił z więzienia, gdzie siedział za dezercję, dał
Charitonowowi łapówkę i dostał nasz stary dobry ogród. Chodziłam do was Charitonow w tej sprawie 5 razy i nic pan z tym nie zrobił”.
Charitonow coś odburknął, dosłownie warknął – zobaczymy o co chodzi z tym
waszym ogrodem, widać było, że Lewanowska mówi prawdę.
Byle jaki kołchoźnik zostaje sam ze swoimi problemami, gospodarze indywidualni
górą.
Słowo kołchoźnik, sow