DOJRZAŁOŚĆ INTELEKTUALNA DZIECI
Transkrypt
DOJRZAŁOŚĆ INTELEKTUALNA DZIECI
DOJRZAŁOŚĆ INTELEKTUALNA DZIECI Dojrzałość intelektualna - to taki poziom rozwoju funkcji poznawczych, który umożliwia dziecku osiąganie dobrych wyników w nauce szkolnej. Chodzi tu o umiejętność spostrzegania i różnicowania spostrzeżeń, a także o dostatecznie wykształcony poziom wyobraźni i uwagi dowolnej, o zdolność intencjonalnego zapamiętywania i odtwarzania podawanych treści oraz zdolności myślenia przyczynowo- skutkowego i wnioskowania.” Dojrzałości intelektualna przejawia się tym, że dziecko rozumie mowę otoczenia i jest zorientowane w najbliższym środowisku, opowiada i nazywa własne przeżycia, wyciąga logiczne wnioski z przebiegu zdarzeń. Dojrzałe intelektualnie dziecko jest aktywne poznawczo oraz posiada motywacje do nauki i zdobywania informacji. Posiada już pewien zasób wiedzy o świecie, w którym żyje. Orientuje się w swoim środowisku. Posiada również pewien zasób doświadczeń, które stanowią podstawę do rozwoju pojęć i definicji. Dziecko takie lubi czytać, chętnie pisze i rysuje. Przejawia zainteresowanie zjawiskami zachodzącymi w przyrodzie, otoczeniu. Istotna jest tu również umiejętność skupienia uwagi. Dziecko potrafi skoncentrować się w pełni na wykonywanym zadaniu. Rozumie i wykonuje polecenia nauczyciela. Wypowiada się płynnie, pełnymi zdaniami. Posiada bogaty zasób słownictwa. Charakteryzuje się prawidłową artykulacją oraz swobodą wypowiedzi. Ma już znacznie rozwinięte myślenie abstrakcyjne, tworzy pojęcia i dostrzega związek między symbolami graficznymi a ich semantyką. Sprzyja to umiejętności czytania i liczenia. Dziecko potrafi również klasyfikować przedmioty i zjawiska według określonego kryterium oraz rozumie związki między wydarzeniami (np. interpretuje historyjki obrazkowe). Kolejnym ważnym czynnikiem dojrzałości intelektualnej jest koordynacja wzrokowa i słuchowa. Dziecko dojrzałe do nauki szkolnej opanowało analizę oraz syntezę, niezbędne w procesie porównywania, różnico wania i odwzorowywania zarówno bodźców słuchowych jak i wzrokowych. Dużą rolę w nabywaniu dojrzałości intelektualnej odgrywają struktura i właściwości funkcjonowania układu nerwowego, zwłaszcza wyższych funkcji korowych, będących biologiczną podstawą koordynacji ruchowej, wzrostu uwagi dowolnej i koncentracji, które umożliwiają sprostanie wymaganiom szkolnym. Dziecko osiąga zdolności związane z przyswajaniem i przetwarzaniem informacji o sobie i świecie. Uwaga umożliwia mu skupienie się na zadaniu, a także przetwarzanie wiedzy i jej zapamiętanie. Według Wygotskiego jest to główna funkcja umysłowa wieku szkolnego warunkująca proces uczenia się. Dalszemu rozwojowi podlega też pamięć (główna funkcja wieku przedszkolnego). Dzieci stosują coraz bardziej złożone strategie pamięciowe, a przy tym analizują, przekształcają i organizują zdobywane informacje. Mają też wiedzę o swojej pamięci. Dokonują się również zmiany w myśleniu dziecka, które zgodnie z teorią Piageta polegają na przejściu od stadium myślenia przedoperacyjnego do operacji konkretnych. Rozwój myślenia dziecka Myślenie to uwewnętrzniona czynność przetwarzania informacji prowadząca do uogólnionego, pośredniego poznawania rzeczywistości abstrakcyjnej. J. Kozielecki myślenie definiuje jako czynność obejmującą tak różnorodne procesy, jak planowanie, przewidywanie, projektowanie, odkrywanie, ocenianie, rozumienie czy wnioskowanie. Myślenie jest czynnością umysłową. W czynności myślenia biorą udział operacje umysłowe, które nie są bezpośrednio obserwowalne. Za ich pomocą człowiek przetwarza informacje o przedmiotach i ich klasach. Okresy rozwoju inteligencji wg J. Piageta Wiek życia Struktury poznawcze 0 - 2 Inteligencja sensoryczno – motoryczna Dominacja spostrzeżeń 2 - 6 Inteligencja przedoperacyjna Dominacja wyobrażeń 6 - 11 Operacje konkretne Dominacja wyobrażeń 11 - 15 Operacje formalne Dominacja pojęć Piaget pierwszy etap rozwoju dziecka, czyli okres inteligencji sensoryczno - motorycznej dzieli na sześć stadiów organizacji aktywności dziecka. W pięciu początkowych stadiach dziecko dochodzi do celów przez wykonywanie prób manipulacyjnych. Zgodnie z teorią Piageta czynności zinternalizowane pojawiają się w ostatnim (od 1.6 - 2.0) stadium inteligencji sensoryczno - motorycznej. Spostrzeżenia – to najwcześniejszy rozwojowo materiał myślenia. Myślenie opierające się na danych tego rodzaju nosi miano sensoryczno - motorycznego. Jest ono charakterystyczne dla dzieci do 2 roku życia. Myślenie oparte na wyobrażeniach staje się czynnością wewnętrzną, czyli zinterioryzowaną. Pierwsze przejawy interioryzacji myślenia można zaobserwować w drugim półroczu 2 r. ż. (ok. 18 mies.). Interioryzacja polega na wyprzedzeniu czynności jej myślowym przygotowaniem, czyli posługiwaniem się materiałem wyobrażeniowym. Dziecko staje się dzięki temu zdolne do naśladownictwa odroczonego – powtarzania pewnych czynności nie bezpośrednio po ich dostrzeżeniu, lecz dopiero po pewnym czasie. W następstwie tego pojawiają się początki zabaw tematycznych, w których dziecko odtwarza ciągi czynności zaobserwowanych najpierw u osób dorosłych. Innym ważnym przejawem interioryzacji jest zdolność przewidywania wyników własnych czynności, a więc elementarnego planowania działań. W stadium przedoperacyjnym rozwija się przede wszystkim myślenie konkretno wyobrażeniowe. „Konkretność myślenia na tym poziomie polega na tym, że czynności umysłowe dokonuje się za pośrednictwem obrazków, stanowiących wyobrażeniową reprezentację czynności zewnętrznych”. Wielu psychologów zwraca uwagę na związek myślenia z działaniem. Odnosi to się także do późniejszych okresów rozwojowych, a zwłaszcza do wieku przedszkolnego. Myślenie konkretno - wyobrażeniowe jest typową formą dla dzieci w wieku przedszkolnym. Wyobrażenia – myślenie opierające się na wyobrażeniach nosi miano wyobrażeniowego lub obrazowego. Wyobrażenie jest odzwierciedleniem obiektu, który aktualnie nie znajduje się w polu spostrzeżeniowym. Wyobrażenia mogą mieć charakter odtwórczy (wierny obraz dawniej spostrzeganego przedmiotu) i charakter twórczy (nowy obraz). Okres operacji konkretnych przypada na 6 - 11 r. życia dzieci. Powyżej 6 roku życia czynności umysłowe dziecka organizują się w określone struktury logiczne. Dziecko dostrzega, że spostrzegany przez nie układ elementów sytuacji jest wynikiem zachodzących zmian i czynności. Pozwala to dziecku na przewidywanie bardziej trafnych skutków własnych czynności i dalszych zmian sytuacji. Dziecko w tym wieku potrafi także składać, odwracać i łączyć te same elementy w obrębie jakiejś całości konkretnie danej, ujmować ten sam materiał z różnych punktów widzenia. Dziecko pojmuje, że spostrzegany układ elementów jakiejś sytuacji jest rezultatem zmian i przekształceń. W obrębie konkretnej całości dziecko potrafi te elementy składać, odwracać i łączyć, ujmować z różnych punktów widzenia. Dziecko rozumie, że część jest mniejsza od całości. Okres operacji formalnych oderwanych od działania na konkretnych przedmiotach lub ich wyobrażeniach. Porównując myślenie dzieci 6-7 letnich, a dzieci wkraczających w wiek 11-12 lat dostrzegamy duże różnice. Dziecko na początku nauki w szkole cechuje nadal myślenie konkretno – wyobrażeniowe tzn. że łatwiej przeprowadza operacje (czynności) umysłowe w oparciu o konkretny materiał. Z czasem dziecko zaczyna rozumieć mowę oderwaną od spostrzeganego, konkretnego przedmiotu, wówczas mamy do czynienia z myśleniem słowno – logicznym. Logiczne myślenie posługujące się operacjami formalnymi jest, jak sądzi Piaget, najwyższą formą regulacji stosunków między organizmem a środowiskiem. Młodzież staje się zdolna do zestawiania sądów, wyprowadzania wniosków z ich kombinacji. Myślenie logiczne staje się abstrakcyjne i ma charakter hipotetyczno – dedukcyjny tzn. zanim uczeń przystąpi do jakiegoś badania, stawia hipotezy (uwzględniając prawa i zasady). Stara się wydedukować konsekwencje w przypadku przyjęcia określonej hipotezy. Myślenie w tym okresie jest myśleniem obiektywnym tzn. wyzwolonym od praktycznego działania. W okresie tym rozwija się myślenie pojęciowe. Rozumienie czasu historycznego, przestrzeni geograficznej. Reasumując możemy wyróżnić w ontogenezie trzy rodzaje myślenia, które są zarazem jego szczeblami rozwojowymi: myślenie sensoryczno – motoryczne (zmysłowo – ruchowe) myślenie konkretno – wyobrażeniowe myślenie słowno – logiczne (pojęciowe) Człowiek nie tylko odbiera docierające do niego informacje różnego rodzaju, lecz przez operowanie nimi może również wytwarzać nowe dla niego dane lub wiadomości. Koncentrując się na myśleniu nie można pominąć roli, jaką odgrywają w nim świadome operacje myślowe, dzięki którym właśnie operujemy oraz dochodzimy do pośredniego i uogólnionego poznania świata. Do podstawowych operacji myślowych A. Jurkowski wymienia takie operacje jak: ANALIZA – polega na oddzieleniu złożonej całości i wyodrębnieniu jej elementów, cech. Przedmiotem analizy może być spostrzegana zmysłowo rzeczywistość zewnętrzna a także pojęcia oderwane SYNTEZA – jest odwrotnością analizy. Polega na myślowym łączeniu określonych elementów w jedną całość. ABSTRAHOWANIE – oznacza myślowe operowanie wybranymi cechami przedmiotu i zjawisk, z pominięciem pozostałych. UOGÓLNIENIE – to operacja wyodrębniona w przedmiotach cech wspólnych i łączenie ich. Jest ona podstawą wytwarzania pojęć, ustalanie praw naukowych. PORÓWNYWANIE – polega na zestawieniu rzeczy lub ich elementów, a to prowadzi do wykrywania podobieństw i różnic. Jak wspierać rozwój myślenia u dziecka? Proponować dziecku gry planszowe, Nie wyręczać dziecka, aby samo znalazło rozwiązanie problemu, Proponować gry/ zabawy, polegające na tworzeniu klas (dzielenie zbioru obrazków na grupy; zwierzęta, rośliny itp.), Bawić się z dzieckiem w porównywanie obiektów pod względem wielkości, liczebności itp. Zaburzenia myślenia Zaburzenia myślenia dzielimy na zaburzenia toku myślenia i zaburzenia treści myślenia. W przypadku dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych zauważyć można przede wszystkim następujące zaburzenia toku myślenia: Zaburzenia TOKU myślenia: Spowolnienie – procesy myślowe przebiegają wolniej niż przeciętnie, obserwacja pośrednia na podstawie symptomów zewnętrznych: -wolne mówienie -długie zastanawianie -myślenie przychodzi z trudem -reguły mówią cicho i wolno Przyspieszenie („gonitwa myśli”) – jedna myśl goni drugą, duża produkcja słów, pomysłów, pojawiających się pod wpływem bodźca, przeskakiwanie z jednego tematu na drugi, niczym nieuzasadnione dygresje, mówienie szybko Rozwlekłość – trochę przypomina zwolnione tempo, wiąże się z pojawianiem się w procesie myślenia różnych wątków, błahych, niepotrzebnych, brak oddzielenia rzeczy ważnych, od rzeczy pobocznych, gubienie celu po drodze Splątanie – inkoherencja, „sałatka słowna” kompletna dezorganizacja wypowiedzi, tylko fragmenty zdań lub równoważniki, nie powiązane ze sobą, każda wypowiedź niezależna od drugiej. Perseweracje – uporczywe powtarzanie tego samego, często w myślach, czasem obserwowalne na poziomie mowy Zaburzenia TREŚCI myślenia: Urojenia (iluzje, złudzenia) – jest zewnętrzny powód, coś z zewnątrz jest zniekształcone; na podstawie obiektywnie istniejącego bodźca różne irracjonalne myśli, wbrew racjonalnym o ich błędności, zniekształcenie rzeczywistości, nad interpretowanie, błędne wnioski Wielkościowe – przesadne, nierealistyczne przekonanie o swoich wartościach, często ogłaszają siebie prorokami, wieszczami, przewidują przyszłość Prześladowcze – związane z przekonaniem, że jest się śledzony szpiegowanym, podglądanym, aby zrobić coś przeciwko nam, ludzie tworzący spiskowe teorie, czują się osaczeni, zagrożeni, nie przemawiają żadne argumenty Ksobne – urojenia odniesienia, inni jeśli rozmawiają, to rozmawiają o mnie jeżeli patrzą w moim kierunku, to patrzą na mnie, poczucie wielkiego zagrożenia, przyczyna zachowań, które są odpowiedzią na te złudne wyobrażenia Halucynacje (omamy) – brak zewnętrznego bodźca, a osoba chora widzi, słyszy, czuje wrażenia, które nie mają żadnych podstaw, żeby wystąpiły zaburzenia głębsze niż urojenia Słuchowe – słyszą dźwięki, głosy, rozmowy o treści najczęściej przykrej do słyszącego sposób krytyczny, szyderczy, ironiczny często głosy niosą treści niebezpieczne – nakazy, zakazy czasem głosy przekazują nadzwyczajne tajemnice, sekrety, których nie można przekazać, lub przeciwnie Wzrokowe – dosyć charakterystyczne dla zaburzeń spowodowanych zatruciem (intoksykacyjnych) często mają charakter nieprzyjemny, przerażający, zagrażający, sprośny, bluźnierczy Węchowe – najczęściej zapachy nieprzyjemne Smakowe – często w parze z zapachowymi, rzadkie Dotykowe – też charakterystyczne dla intoksykacji (w schizofrenii czasem doznania o charakterze seks.) najczęściej doznania niechciane Kinestetyczne (fantomowe) – czucie ruchu u zdrowych ludzi po amputacjach Rozwój uwagi u dziecka Stefan Szuman po dokonaniu licznych analiz różnych ujęć uwagi stwierdził iż „uwaga jest takim stanem i poziomem aktywności nerwowej w korze mózgowej, który przygotowuje, a następnie podtrzymuje sprawną prace organizmu w zakresie jego poznawczej orientacji i celowej działalności w świecie otaczającym”. Wiek niemowlęcy Zarówno u zwierząt jak i u noworodka człowieka funkcje analogiczne do uwagi pełnią odruchy bezwarunkowe (wrodzone), a wśród nich tzw. odruch orientacyjny. Odruch ten przejawia się na bodźce silne, nowe, nagłe i polega na przewidywaniu innych czynności, np. jedzenia i skierowaniu oraz ustawieniu receptorów (wzroku, słuchu, i in.) w taki sposób, aby najlepiej spostrzegać ten wyróżniony bodziec. Niemowlę od urodzenia zachowuje się w nowych sytuacjach aktywnie, skupia uwagę na te spośród nowych bodźców i zdarzeń, które mają dla niego wartość sygnalizacyjną, pomija zaś inne, nieznaczące. Działalność badawcza dziecka w pierwszych miesiącach jego życia sprowadza się do niespecyficznego manipulowania przedmiotami, natomiast od drugiego półrocza zaczyna nabierać cech manipulacji specyficznej czyli uwzględniającej właściwości i funkcje przedmiotu. W rozwoju ontogenetycznym u dziecka wcześnie, bo w 2-3 miesiącu życia, pojawia się charakterystyczna reakcja ożywienia na widok osoby dorosłej, czyli dorosły staje się obiektem szczególnej uwagi dziecka. Wraz z rozwojem dziecka ludzie dorośli w coraz większym stopniu sterują jego czynnościami. Dziecko stopniowo m. in przez naśladownictwo – kieruję uwagę na wszystko, co jest obiektem uwagi człowieka dorosłego. Wiek poniemowlęcy Uwaga małego dziecka jest uwagą mimowolną, mało podzielną; ma bardzo ograniczony zakres, słabą koncentracje i przerzutność. Małe dziecko interesuje się różnorodnymi przedmiotami i zjawiskami, nie potrafi jednak świadomie odwrócić uwagi od jednych zjawisk, aby zaobserwować inne. Uwaga jego samorzutnie przechodzi z jednego przedmiotu na inny, łatwo ulega rozproszeniu. Dziecko w wieku niemowlęcym podobnie jak w wieku poniemowlęcym, nie jest też zdolne wyodrębnić w sposób świadomy tego, co istotne w obserwowanym przedmiocie, a spostrzeganie jego i obserwacja zależą od konkretnych zadań, które dziecko rozwiązuje w życiu codziennym oraz w zabawie. Już w drugim roku życia w związku z wzrastającą umiejętnością przemieszczania się w przestrzeni poszerza się krąg przedmiotów i zdarzeń na których dziecko skupia uwagę. Rozwija się też trwałość uwagi. Dziecko potrafi coraz dłużej zajmować się daną czynnością oraz skierowuje aktywnie swą uwagę na dane zjawisko np. obrazki w książce. Mimo, że w ciągu dwóch pierwszych okresów rozwojowych, niemowlęcego i poniemowlęcego, dokonują się istotne zmiany w funkcjonowaniu uwagi, to jednak w dalszym ciągu jest to bardzo niedoskonały regulator zachowania się. Najważniejsze cechy uwagi dziecka tych dwóch okresów rozwojowych są następujące: jest ona krótkotrwała, podlega stałym wahaniom, w związku z tym dziecko stale zmienia obiekt własnej zabawy; dziecko w tym wieku nie potrafi sterować własną uwagą; nie jest ono podmiotem, ale raczej przedmiotem sterowania; w tym wieku zakres uwagi ogranicza się w zasadzie do jednego bodźca czy jednej czynności. Wiek przedszkolny W wieku 3 do 7 lat zachodzą istotne zmiany w rozwoju uwagi. Dzieci w trzecim roku życia mogą utrzymywać uwagę podczas zabawy przez ok. 20 – 35 minut, natomiast podczas bardziej monotonnego zajęcia ok. 17,5 minuty. Uwaga dzieci w wieku przedszkolnym nie jest ani zbyt trwała ani też przerzutna i podzielna. Dziecko zmienia często przedmioty zainteresowania, odrywa się od jednej czynności lub zabawy, aby przejść do następnej. Jego uwaga jest przede wszystkim mimowolna, czyli skoncentrowa na na bodźcach silnych i atrakcyjnych, nie jest ona podtrzymywana wysiłkiem woli. Wraz z wiekiem czas trwania rozmaitych czynności wykonywanych przez dzieci wydłuża się, co świadczy o tym, że coraz dłużej skupiają one swoją uwagę na tym, czym zajmują się i co robią. W tym okresie kształtują się też zaczątki uwa gi dowolnej. Dzieci z najstarszej grupy w przedszkolu potrafią słuchać opowiadania spokojnie uczestniczyć w przedstawieniu. Zdolność skupiania uwagi badano wielokrotnie. Maria Żebrowska w książce psychologia rozwojowa i wychowawcza przytacza wyniki badań T. W. Pietruchowej, która obserwowała zachowanie dzieci w przedszkolu podczas wykonywania mało atrakcyjnych czynności segregacji skrawków kolorowego papieru do koszyczków. Rozwój uwagi u dzieci w wieku przedszkolnym. Wiek dzieci Średni czas trwania czynności (w min.) Średni czas odrywania uwagi od czynności (w min.) 2,6 – 3,6 17,5 7,8 3,6 – 4,6 37,4 7,5 4,6 – 5,6 51,4 6,4 5,6 – 6,6 62,8 1,6 Młodszy wiek szkolny W młodszym wieku szkolnym rozwijają się wszystkie rodzaje i cechy uwagi. Rozwój ten jednak nie jest równomierny. Uwaga dzieci rozwija się i kształtuje pod wpływem nauki szkolnej, stając się coraz bardziej zdolną do koncentracji, trwałości i przerzutności. Zwiększa się też jej pojemność. Dla dzieci w młodszym wieku szkolnym charakterystyczna jest uwaga skierowana na przedmioty i zjawiska zewnętrznego otoczenia. W końcu tego okresu rozwijać się też zaczyna uwaga w stosunku do własnych czynności psychicznych. Istnieje szereg pedagogicznych sposobów aktywizowania i rozwiania uwagi dzieci. Do najważniejszych należą: uświadomienie dziecku znaczenia jego pracy; rozbudzanie zainteresowania i aktywnego stosunku do pracy; osiąga się to np. przez zmienianie i należyty dobór metod nauczania, ładną mowę, odpowiednią gestykulacje. Monotonia przebiegu lekcji sprzyja odwracaniu uwagi lub całkowitemu jej zanikowi. Słabe i jednostronne bodźce czynią dzieci apatycznymi i ospałymi. Uwaga uczniów aktywizuje się wtedy, gdy uwzględnia się i wykorzystuje w procesie nauczania ich zainteresowania i wiąże nowy materiał z dawnymi ich wiadomościami, nawykami i doświadczeniami. Dzieci materiał nauczania przyswajają sobie wtedy, gdy ma on elementy nowości, pobudzające ich zainteresowania i gdy jednocześnie całość materiału nie jest całkiem obca. Różne metody aktywizowania i utrzymywania trwalej uwagi dzieci sprzyjają rozwojowi uwagi dowolnej i zwiększają jej pojemność. Pojemność uwagi rozwija się wówczas, gdy: podany materiał jest zrozumiały, ma wyraźną formę i dobrze jest zgrupowany, gdy warunki obserwacji są sprzyjające, tzn. gdy obserwacja oparta jest na konkretnym pokazie a przedmioty są dobrze oświetlone i znajdują się w niewielkiej odległości od dziecka. Zaburzenia w rozwoju uwagi Przejawem nieprawidłowości rozwoju poznawczego są często spotykane w okresie przedszkolnym zakłócenia uwagi. Towarzyszą one na ogół zespołowi tzw. nadpobudliwości psychoruchowej. W zaburzeniu tym obok nadpobudliwości w sferze poznawczej dominuje nadmierna ruchliwość oraz wzmożona emocjonalność. U podłoża procesów nadpobudliwości leży zaburzanie równowagi procesów nerwowych w postaci przewagi procesów pobudzenia nad procesami hamowania w korze mózgowej. Z punktu widzenia pracy układu nerwowego najkorzystniejsza jest taka równowaga między procesem pobudzenia i hamowania, w wyniku której zdolność do pracy komórek nerwowych zrównoważona jest zdolnością hamowania. Zakłócenie tej równowagi idące w kierunku przewagi pobudzania nad hamowaniem daje objawy nadpobudliwości psychoruchowej, którymi są: wzmożona ruchliwość; osłabienie zdolności do koncentracji; nadmierne w stosunku do bodźców reakcje emocjonalne. Niekorzystne warunki środowiskowo-wychowawcze nasilają objawy tej nieprawidłowości. Właściwe oddziaływania wychowawcze są czynnikiem terapeutycznym, które mogą doprowadzić do zrównoważenia procesów nerwowych. Zakłócenia uwagi, o ile nie są przez otoczenie korygowane, mogą prowadzić do ogólnego obniżenia poziomu sprawności intelektualnych dziecka. Dążąc do skorygowania tych nieprawidłowości należy organizować dziecku zajęcia i zabawy ćwiczące koncentracje uwagi. Szczególnie korzystne dla tego celu jest: konstruowanie z klocków; układanie obrazków z pociętych części; rysowanie, malowanie, lepienie; tworzenie przedmiotów z różnych materiałów; gry dydaktyczne wymagające skupienia uwagi. U uczniów z zaburzoną uwagą występuje ryzyko dysleksji rozwojowej. Podczas czytania nieprawidłowo rozpoznają litery, mylą początkowe z końcowymi, nie przykładają uwagi do kolejności liter w wyrazie lub omijają grupy wyrazów. Mylą się przy krótkich słowach, mają trudności z sylabizowaniem. Sprawia im kłopot sama czynność pisania: zwykle trzymają ołówek bez użycia kciuka. Nie potrafią zachować kontroli nad czynnością pisania, więc pismo wychodzi im nienaturalne, drżące, nierówne. Wyrażają się skrótowo, gdyż mają problemy z formułowaniem myśli. Zaburzenia pamięci krótkotrwałej powodują problemy w nauczaniu matematyki, m.in. w zapamiętaniu tabliczki mnożenia, w dodawaniu, odejmowaniu czy dzieleniu. Nie potrafią myśleć abstrakcyjnie. Rozwój pamięci u dziecka PAMIĘĆto właściwość psychiczna, umożliwiająca kształtowanie się i funkcjonowanie doświadcz enia człowieka. Dzięki tej właściwości nabywamy różnorodne informacje, przyswajamy wiedze o świecie, oraz umiejętności i sprawności. Pamięć minionych wydarzeń i przeżyć zapewnia człowiekowi poczucie ciągłości własnego rozwoju i biegu życia, mimo, że w środowisku zachodzą nieustanne zmiany i wciąż nowe sytuacje. Pamięć jest to właściwość zachowawcza polegająca na - gromadzeniu doświadczenia - przechowywaniu doświadczenia - wykorzystywaniu go w różnych sytuacjach. Podłożem fizjologicznym pamięci jest tworzenie się śladów pobudzeń w ośrodkach kory mózgowej, albo tworzenie się połączeń między środkami. Fazy procesów pamięciowych: W procesie pamięci wyróżnia się 3 fazy kolejno po sobie występujące: Zapamiętywanie- może trwać bardzo krótko i ograniczać się do jednorazowego spostrzeżenia jakiegoś bodźca, pozostawiającego ślad pamięciowy w komórkach nerwowych albo też stanowi złożoną czynność człowieka np. przy nabywaniu sprawności posługiwania się jakimś narzędziem lub tez przy opanowywaniu materiału szkolnego przez ucznia. W zależności od tego czy proces zapamiętywania jest samorzutny czy też świadomy i zamierzony można wyróżnić zapamiętywanie: Mimowolne- jednostka w trakcie swojej działalności nie stawia sobie celu, jakim jest zapamiętywanie bodźców lub sytuacji, z którymi się styka, zapamiętuje je samorzutnie np. pamiętamy treść filmu. Mimowolne zapamiętywanie mimo swego spontanicznego charakteru, jest jednak w pewne mierze wybiórcze, gdyż nie wszystko co dochodzi do świadomości człowieka, zapamiętuje on równie trwale i głęboko, niektórych zjawisk i zdarzeń wcale nie pamięta. Dzieje się tak ponieważ jednostka zapamiętuje rzeczy dla niej ważne lub te które ją zaciekawią. Dowolne- jest procesem świadomym i zamierzonym, skierowanym na to, aby utrwalić w pamięci dane zjawisko, sposób zachowania się czy materiał. Przechowywanie- jest procesem polegającym na gromadzeniu informacji w wyniku zmian powstałych w komórkach nerwowych w czasie zapamiętywania. Podłożem fizjologicznym tej zdolności jest niewyjaśniona w pełni możliwość konsolidacji, czyli utrwalania śladów pamięciowych przez dłuższy czas. Przechowywanie jest procesem czynnym, a treści przechowywane w pamięci podlegają różnorodnym zmianą, jedne są przechowywane trwale inne są zaraz zapominane. Faza przechowywanie jest utajoną fazą pamięci. Wnioskujemy o niej na podstawie tego jaki zakres doświadczeń potrafimy zaktualizować. Przypominanie- polega na aktualizowaniu nabytego doświadczenia w rozmaitej formie. To, co człowiek potrafi odtworzyć po pewnym czasie z zasobów swej pamięci, jest zarazem miernikiem tego, co zapamiętał i przechowywał w swojej świadomości. Dzięki tym zmianom rozpoznajemy przedmioty znane i reprodukujemy je. Przypominanie może występować w różnych formach: Rozpoznania- odróżnienie tego co spostrzegaliśmy dawniej od tego co spostrzegamy aktualnie. Rozpoznanie ma miejsce wtedy, gdy w odtwarzaniu zapamiętanych treści biorą udział spostrzeżenia. Przypomnienie- proces ten polega na mniej lub bardziej samorzutnym odtwarzaniu podniet, które działały na człowieka w przeszłości lecz aktualnie on ich nie odbiera. Zapominanie- utrata zdolności do przypominania sobie, rozpoznawania lub reprodukowania tego, co poprzednio zostało zapamiętane. Przyczyną zapominania może być tłumienie, czyli wypieranie ze świadomości jednostek nieprzyjemnych dla człowieka przeżyć czy też doznań wywołujących poczucie zagrożenia albo hamowanie minionego doświadczenia przez nowe pobudzenia. Zapominanie nie ogranicza się więc do wygasania śladów pamięciowych, lecz jest procesem czynnym. Zapominanie można podzielić na: · Całkowite- ubytki pamięci dotyczą całości · Częściowe- ubytki części, fragmentów zapamiętanego materiału · Przejściowe- przypomnienie sobie po jakimś czasie określonych treści · Trwałe- całkowite zapomnienie przyswojonych treści Najważniejsze cechy pamięci: Trwałość pamięci- to zdolność do długotrwałego przechowywania doświadczenia. Występują duże różnice indywidualne w zakresie tej cechy pomiędzy ludźmi. Czasem trwałość pamięci ma charakter wybiórczy, to znaczy w jednej dziedzinie, np. w tej, którą człowiek specjalnie się interesuje, jego pamięć jest trwała, natomiast o innych rzeczach zapomina. Lub niektórzy szybko zapominają to, czego się nauczyli – mówi się o nich, że mają „krótką pamięć” a niektórzy przechowują długo w pamięci wyuczony materiał. Szybkość zapamiętywaniaułatwia zapamiętywanie, przechowywania i przypominanie przyswojonych treści. Niektóre osoby zapamiętują przyswojony materiał w krótkim czasie, inni potrzebują na to znacznie dłuższego czasu. Na ogół cecha ta może przejawiać się wybiórczo względem niektórych treści materiału, np. na ogół ten, kto szybko zapamiętuje, przechowuje długo w pamięci to, czego się dowiedział i nauczył. Bywa jednak i przeciwnie. Niektórzy szybko się uczą, ale i też szybko zapominają wiadomości. Gotowość pamięci- polega na zdolności do szybkiego odtworzenia doświadczenia. Umiejętność przypominania sobie „na zawołanie” potrzebnych faktów, jest cechą analogiczną do giętkości i plastyczności myślenia i często łączy się z tą właściwością umysłu np. uczeń przygotował się sumiennie do lekcji, lecz zapytany nie umie odpowiedzieć zaktywizować tego, co przyswoił. Cecha ta ma szczególnie duże znaczenie w procesie uczenia się. Wierność pamięci- dokładne odtwarzanie zapamiętanych treści. Cecha ta wpływa na różnorodny stopień dokładności odtwarzanych treści, decyduje o ilości popełnionych zniekształceń (błędów). Ma duże znaczenie przy uczeniu się jak i podczas stosowania zdobytej wiedzy w praktyce. Zakres pamięci- dotyczy ilości zapamiętanego materiału. Jedne osoby mogą zapamiętać dużą ilość materiału, inne małą, chociaż uczą się obszernego materiału, nigdy nie zapamiętują dobrze wszystkiego. RODZAJE PAMIĘCI: Rodzaje pamięci można wyodrębnić na różnych zasadach: -rodzaj bodźca, -rodzaj przedmiotu przechowywanych informacji, -udział rozumienia w zapamiętywaniu, -udział woli w czynnościach, -czas reprodukowanych treści, -rodzaj przypomnień. Główny podział pamięci to: Pamięć gatunkowa- jest podłożem wrodzonych zachowań instynktownych ludzi i zwierząt. Czynności przekazywane są za pomocą kodu dziedzicznego. Cechuje je stereotypowość, mają one podobny przebieg i odtwarzają się regularnie w kolejnych pokoleniach danego gatunku. Pamięć osobnicza- dotyczy indywidualnych doświadczeń jednostek. Odgrywa decydującą rolę w nabywaniu doświadczenia przez człowieka. Gdy mówi się o pamięci ludzkiej, ma się głównie na myśli pamięć osobniczą i tej pamięci dotyczą pozostałe klasyfikacje jej rodzajów. Wyodrębniając kolejne typy pamięci ludzkiej za kryterium podziału przyjmuje się rodzaj bodźców, które najłatwiej utrwalają się i najlepiej funkcjonują w doświadczeniu. Do typów pamięci osobniczej należy: -Pamięć obrazowa- przejawia się w zapamiętywaniu i odtwarzaniu bodźców oddziaływujących na analizatory. Dotyczy obrazów innych modalności: dotykowych, smakowych i węchowych, doznań ruchowych. Wielu ludzi należy do mieszanego typu: pamięci wzrokowo – słuchowej. Do głównych rodzajów pamięci obrazowej zalicza się pamięć wzrokową (przyswajanie materiału przedstawionego wizualnie, naukę ułatwiają środki poglądowe np. film, ilustracje) i pamięć słuchową (opanowanie wiadomości przekazanych w formie wykładu, pogadanki- osoby wyróżniające się to pamięcią wolą uczyć się głośno) -Pamięć słowno – logiczna - polega na zdolności do zapamiętywania i odtwarzania myśli wypowiedzianych w słowach, do ujmowania związków i stosunków logicznych wyrażanych w mowie ustnej jak i pisanej, jak i również w języku nauk ścisłych, posługujących się odrębnymi symbolami (np. chemicznymi) -Pamięć ruchowa- odgrywa dużą rolę w działalności człowieka, która opiera się na rozmaitych nawykach i sprawnościach motorycznych. Jej podstawą jest sprawne działanie analizatorów ruchowych i kinestetycznych. -Pamięć uczuciowa- dotyczy przeżyć emocjonalnych. Pamięć dotyczy zarówno przedmiotu spostrzeżenia jak i stosunku do niego. Pamiętamy radość, smutek, lęk jaki przeżyliśmy. Dzięki temu, że pamiętamy uczucia, jakie w nas budziły rozmaite przedmioty i zjawiska, potrafimy we właściwy sposób oceniać, czyli wartościować nowe bodźce, dążyć do tego, co zaspokaja nasze potrzeby, unika zaś, tego, co jest szkodliwe dla nas samych i dla innych ludzi. W zależności od udziału rozumienia w zapamiętywaniu danego materiału wyróżnia się pamięć: Mechaniczną- dotyczy informacji, których zapamiętanie przebiega bez zrozumienia, jedynie ze względy na fizyczne cechy informacji; informacje są zapamiętywane dokładnie ale mogą szybko zostać zapomniane; dotyczy zazwyczaj materiału bezsensownego Logiczną- rodzaj pamięci wyodrębniany ze względu na sposób, w jaki traktowany jest materiał dany do zapamiętania. Dużą rolę odgrywa tutaj rozumienie zapamiętywanego materiału, czyli wykrywanie związków pomiędzy jego elementami i umieszczanie ich w szerszym kontekście, a także nadawanie sensu zbiorowi elementów luźno ze sobą powiązanych. Ze względu na udział woli w czynnościach wyodrębnia się: Pamięć dowolną- charakteryzuje się nastawieniem, zamiarem zapamiętania lub odtwarzania treści. Pamięć ta występuje wtedy gdy człowiek zamierza zapamiętać dane informacje i jest on na to nastawiony. Pamięć mimowolną- występuje wtedy gdy zapamiętuje się coś bez świadomego nastawienia i bez celowego działania w tym kierunku. Materiał zapamiętany mimo woli jest przechowywany trwale, a zapamiętane treści nie ulegają zapomnieniu. Podział pamięci ze względu na to czy zapamiętane treści reprodukowane są zaraz po wyuczeniu, czy też po pewnym czasie: Pamięć bezpośrednia- przejawem jej jest zdolność utrzymywania w świadomości pewnej liczby bodźców działających aktualnie (tu i teraz), oraz zdolność ich natychmiastowego odtwarzania, – czyli zdolność reprodukcji (dzięki tej pamięci możemy rozmawiać). Pojemność pamięci bezpośredniej jest ograniczona i wynosi 7 +- 2 elementy. Ma charakter chwilowy Pamięć odroczona- umożliwia reprodukowanie zapamiętanego materiału po przerwie od momentu wyuczenia się. Materiał zapamiętany może być odtwarzany nawet przez całe życie, ale proces zapamiętywania angażuje głębokie struktury pamięci i wymaga znacznego wysiłku. Ze względu na kryterium trwałości pamięci można wyróżnić pamięć: Ultrakrótkotrwałą- to pamięć ikoniczna, zwana tez efektem Sperlinga. Pamięć ta jest bezpośrednim rezultatem zadziałania bodźca na receptor. Stanowi system przechowywania informacji sensorycznej np. po odebraniu sygnału wzrokowego jego obraz utrzymuje się przez kilka dziesiątych sekundy, czyli dłużej niż czas trwania samego sygnału. Zapewnia to ciągłość spostrzegania obrazów filmowych i pozwala na ich przetworzenie i interpretacje. Krótkotrwałą- pamięć ta jest pierwszym etapem przetwarzania informacji. Charakteryzuje się ograniczoną pojemnością i jest przemijająca, czyli czas jej trwania jest także ograniczony. Pamięć krótkotrwała wykorzystywana jest do czasowego zapamiętywania danych zmysłowych lub informacji pobranej z pamięci długotrwałej, czy rezultatów procesów przetwarzania danych w mózgu. Współcześnie rozumiana jest jako efekt utworzenia lub wzbudzenia w pamięci trwałej reprezentacji bodźca (np. litera, obraz, słowo itp.). Długotrwałą- stanowi trwały magazyn zakodowanych śladów pamięciowych o nieograniczonej pojemności i czasie przechowywania. Kodowanie informacji polega na włączeniu ich do kategorii czy systemy kategorii istniejących już w umyśle podmiotu lub na tworzeniu nowych kategorii. Ostatni podział wiąże się przypominaniem, dlatego też wyróżnia się: Pamięć rozpoznawczą– uznanie spostrzeganego przedmiotu za tożsamy z tym jaki widziało się wcześniej i wskazanie jej wśród innych. Występuje w sytuacjach, w których zapamiętany przedmiot spostrzegamy ponownie w czasie przypominania. Pamięć odtwórczą- narysowanie figury dawno oglądanej. Występuje, gdy przedmiot był spostrzegany tylko dawniej, a w czasie przypominania jest nieobecny. Specjalną odmianą pamięci odtwórczej jest rekonstrukcja- polega na odtworzeniu czegoś zapamiętanego z elementów gotowych(ułożenie uprzednio widzianej konstrukcji z klocków). Pamięć autobiograficzną– pamięć autobiograficzna jest specyficznym magazynem, w którym przechowywane są informacje dotyczące indywidualnej historii życia danej jednostki. Pamięć autobiograficzna, podobnie jak epizodyczna, dotyczy informacji o wydarzeniach. Odróżniającą te dwa magazyny pamięci cechą jest fakt, że informacje o wydarzeniach przechowywane w pamięci autobiograficznej pozostająw bezpośrednim odniesieniu do jednostki. Oznacza to, że do pamięci autobiograficznej trafiają jedynie te wydarzenia, w których jednostka osobiście brała udział. Dla większej precyzji można powiedzieć, że to właśnie doświadczenie jednostki udziału w jakimś zdarzeniu zostaje zapisane w pamięci autobiograficznej. Porządek informacji przechowywanych w pamięci autobiograficznej może odnosić się zarówno do chronologii wydarzeń jak i do ich tematyki. ROZWÓJ PAMIĘCI Pamięć jako właściwość psychiczna człowieka, umożliwiająca mu nabywanie doświadczenia, jego przechowywanie i wykorzystywanie w różnych sytuacjach, nie jest zdolnością ukształtowaną od urodzenia, zmienia się z wiekiem jakościowo, a niektóre jej przejawy wykazują wzrost ilościowy. Rozwój i kształtowanie się pamięci krótkotrwałej Rozwój tej pamięci bada się eksperymentalnie. Dzieci powtarzają szeregi jednocyfrowych liczb lub też zdania złożone z określonej liczby sylab. W wieku: - 3 lat-dziecko powtarza dwie liczby - 5 lat- dziecko powtarza trzy do czterech liczb - 6-8 lat- dziecko powtarza pięć liczb - 9-12 lat- dziecko powtarza 6 liczb Maksymalna pojemność pamięci krótkotrwałej wynosi u dzieci i osób dorosłych 7+-2 jednostek (elementy tworzące jedną całość, np. liczby lub słowa) Przypuszcza się, że dla pamięci krótkotrwałej charakterystyczne jest rejestrowanie informacji bodźcowych w formie obrazów zmysłowych, natomiast w pamięci długotrwałej informacje zostają przeniesione w postaci semantycznej, więc przy ich zapamiętywaniu i przechowywaniu odgrywa rolę znaczenie elementów oraz ich sens. Rozwój pamięci bezpośredniej i odroczonej Wskaźnikiem pamięci bezpośredniej jest natychmiastowe odtworzenie wyuczonych informacji, natomiast w pamięci odroczonej sprawdza się ile materiału rozpoznaje się bądź reprodukuje po pewnym czasie od wyuczenia, a także ile materiału uległo zapomnieniu. Zakres pamięci bezpośredniej bada się używając dziesięciu konkretnych przedmiotów, które pokazuje się dzieciom w określonym porządku. Zadaniem dzieci było wymienienie nazw tych przedmiotów. Następnie przedmioty zostały ułożone inaczej, a dzieci miały podać ich nazwy z pierwszego położenia. Przeciętny wskaźnik poprawnych odpowiedzi wzrastał od 5,1 u dzieci 5-letnich do 7,7 u dzieci 13-letnich. Rozwój i kształtowanie się pamięci mimowolnej i dowolnej u dzieci. Doświadczenia dzieci kształtują się przede wszystkim na podłożu pamięci długotrwałej. Pamięć ta w pierwszych latach życia ma charakter mimowolny, dlatego też dzieci nie stawiają sobie specjalnego zadania zapamiętania danych informacji, po to żeby je potem odtworzyć. Pamięć dowolna zaczyna pojawiać się u dzieci w wieku 5-6 lat i wiąże się z sytuacjami, w których dziecko musi zapamiętać jakieś polecenia lub przypomnieć sobie obowiązujące normy i reguły. Ćwiczenie pamięci dowolnej odbywa się poprzez zabawy i gry dydaktyczne, naukę wierszyków i piosenek. W okresie późnego dzieciństwa dziecko styka się z coraz nowymi sytuacjami, których spełnienie ułatwia mu wykształcona pamięć dowolna. Zamierzone zapamiętanie materiału lekcji szkolnej i odtworzenie go na polecenie nauczyciela sprawia dzieciom w tym wieku wiele trudności, ponieważ dzieci nie potrafią jeszcze w dostatecznym stopniu sprawdzić i ocenić tego, czego się wyuczyły. Dopiero stopniowo dziecko stawia przed sobą cel zapamiętania materiału i odtworzenia go. Rozwój i kształtowanie się pamięci logicznej Pamięć logiczna kształtuje się stopniowo u dzieci w okresie dzieciństwa i polega na wzrastającej z wiekiem przewadze określonego sposobu odtwarzania materiału, w który włączone są coraz bardziej procesy myślenia. Jest to odtworzenie sensowne, koncentrujące się na idei, myśli przewodniej, istotnych cechach materiału reprodukowanego. Pamięć logiczna wymaga umiejętności rozłożenia tekstu na części, wyszczególnienie ważnych informacji oraz wtórnej syntezy tych informacji w spójną całość. Dziecko dopiero w wieku 9-12 lat opracowuje sobie odpowiednie strategie zapamiętywania i odtwarzania materiału, dlatego też we wcześniejszym okresie dzieciństwa ujmuje pewne fragmenty materiału dosłownie i nie potrafi odtworzyć informacji własnymi słowami. Zjawisko reminiscencji Zjawisko to jest charakterystyczne dla dzieci w młodszym wieku. Polega ono na tym, że zapamiętane informacje zostają dokładnej odtworzone po pewnym czasie niż przy pierwszej reprodukcji. Zjawisko to występuje u 85,7% dzieci w wieku przedszkolnym, 60% dzieci w klasach I-IV i w 50% u dzieci starszych. Młodsze dzieci spostrzegają materiał w sposób bezpośredni i bardziej emocjonalnie niż starsze dzieci, młodzież czy też dorośli. Dlatego też, pewniejsza jest u nich reprodukcja odroczona, a pierwsze odtworzenie bywa fragmentaryczne i subiektywne i jest ono pozbawione ciągłości logicznej. Amnezja dziecięca- jest to zjawisko polegające na zaniku wspomnień odnoszących się do pierwszych lat życia. Człowiek z okresu dzieciństwa pamięta tylko luźne, oderwane sceny lub obrazy, a często nie jest pewien czy faktycznie zapamiętał je, czy zna je z opowieści innych osób. Zdolność odtwarzania zdarzeń z własnego życia w sposób ciągły (pamięć autobiograficzna) pojawia się dość późno, a tego rodzaju wspomnienia wiążą się najczęściej z okresem pobytu w szkole.