Edu ka cja fi zycz na
Transkrypt
Edu ka cja fi zycz na
zawód nauczyciel – refleksja Edukacja fizyczna – źródłem rozwoju moralnego Jednym z dylematów jakie od lat intrygują pedagogów jest możliwość wpływania na postawy moralne młodych ludzi, w celu ukształtowania względnie trwałej właściwej postawy. n JACEK SZALEWSKI Nauczyciele wychowania fizycznego szukają sposobów realizacji tego zadania wychowawczego w praktyce na lekcjach wychowania fizycznego. Jeśli kształtowanie postaw moralnych kojarzy się stereotypowo tylko z dwoma sposobami: braniem z kogoś przykładu i tzw. moralizowaniem (mówieniem tego co jest dobre a co złe) – to można przypuszczać, że skuteczność takich działań będzie znikoma jeśli w ogóle wystąpi, a na pewno nie trwała. Dlatego część fachowców (min. Figley, Arnold, Gibbons, Kahila i inni) uważa, że jeśli lekcje wf mają być miejscem promującym i wpływającym na rozwój moralny, to uczniowie powinni mieć szansę doświadczać jak najwięcej sytuacji, w których stałym elementem będzie dialog, współpraca oraz różnego rodzaju konflikty moralne. Interakcje Literatura specjalistyczna, poruszająca kwestie kształtowania postaw moralnych, zdecydowanie twierdząco udziela odpowiedzi na postawione wyżej pytania. Jednym z kluczowych rozwiązań, na które wskazuje są m.in. interakcje. Zapoznając się z pracami m.in. Arnolda, Figley’a i Sherifa, nabiera się przekonania, że kształtowanie postaw moralnych podczas 1 lekcji wychowania fizycznego ma sens i jest wręcz jak najbardziej wskazane. Wynika to z faktu, iż specyfika zajęć wf w szczególności sprzyja kształtowaniu takich postaw. Zajęcia sportowe same w sobie zawierają szeroką gamę sytuacji, w których uczestnicy mają do wyboru zachowania i grę zgodnie z regułami lub wbrew regułom, bycie wspierającym, chętnym do pomocy kolegą lub wręcz wrogiem. W trakcie zajęć wf istnieje również wiele sytuacji aby uczniowie mogli wziąć na siebie odpowiedzialność za własne działania i podjęte decyzje. Żeby tak się stało, niezbędne jest zapewnienie uczniom niezależności w dokonywaniu moralnych osądów i decyzji. Do rozwoju moralnego, a tym samym rozwoju umiejętności i kompetencji społecznych ucznia, znacząco może przyczynić się świadome i systematyczne stosowanie metod nauczania opartych na pracy w grupie lub w parach. Stawiając uczniom zadania, których rozwiązanie opiera się i jest możliwe tylko w oparciu o współpracę z partnerem nauczyciel w sposób zamierzony stwarza szanse uczniom na rozwój kompetencji społecznych i postaw moralnych. Przekonano się o tym przeprowa1 dzając eksperyment pedagogiczny . Przez dwanaście miesięcy nauczano uczniów klas piątych w trzech oddzielnych grupach. W pierwszej grupie nauczano w oparciu o pracę indywidualną, S. Kahila, The role of teaching metod In prosocial learning-developing helping behaviour by means of the cooperative teaching metod in physical education, Studies In Sport, Physical Education and Health, 1993, 29. nr 8 wrzesień 2010 23 zawód nauczyciel – refleksja w drugiej dwóch uczniów pracowało ze sobą razem przez cały czas trwania eksperymentu. W trzeciej grupie praca obywała się też w parach, ale dokonywano częstych zmian partnerów. Po roku czasu okazało się, że umiejętności społeczne oraz chęć wzajemnej pomocy rozwinęły się najbardziej w grupie pracującej metodą dwóch uczniów i częstych zmian partnerów. Gra Stałym elementem lekcji wf, w którym pojawiają się dylematy moralne różnej natury, a jednocześnie doskonałym momentem do rozwijania dobrych postaw moralnych, jest gra. To podczas gry uczniowie doświadczają różnego kalibru sytuacji konfliktowych. Z punktu widzenia moralności sposób rozwiązywania tych konfliktów będzie stanowił kluczowy element pożądanego rozwoju moralnego. Istnieją dwa sposoby rozwiązywania konfliktów. Jeden z nich, najbardziej powszechny to tzw. gaszenie konfliktu arbitralną decyzją sędziego (jakże często subiektywną a czasami nawet niesprawiedliwą!). W tym przypadku konflikt nie zostaje rozwiązany i wciąż istnieje gdzieś w świadomości uczestników. Drugi sposób to rozwiązywanie konfliktu na drodze dialogu pomiędzy stronami. I taka właśnie metoda przyczynia się do trwałego usunięcia konfliktu. Istnieje jeszcze inny powód, dla którego przestrzeganie reguł gry jest tak istotne – jest ono wyrazem szacunku do gry, przeciwnika, własnego zespołu a przede wszystkim szacunku do samego siebie. Grając zgodnie z regułami nabywamy szacunek do własnej osoby, któremu towarzyszy zazwyczaj wysokie poczucie moralności. Uczestnicy gry zawsze mają 2 dwa wyjścia: mogą albo przestrzegać ustalonych reguł albo je łamać. Zarówno przestrzeganie jak i łamanie reguł są czynnościami świadomymi, dlatego usprawiedliwianie kogoś kto łamie reguły gry jest sprzeczne z zasadą fair play. Zasadą, która w założeniach miała być fundamentalną zasadą sportu. W rozważaniach nad regułami gry należy, moim zdaniem, poruszyć problem odbioru reguł i roli sędziego. Jak podaje literatura, podczas rywalizacji sportowej reguły odbierane są jako przeszkody 2 na drodze do zwycięstwa . Dlatego też na stopień i częstotliwość ich łamania będzie miał wpływ rodzaj i wielkość korzyści odnoszonych przez jednostkę czy grupę wygrywającą rywalizację. W takim ujęciu sędzia spostrzegany jest jako ten, który jest odpowiedzialny za przestrzeganie reguł (ma widzieć wszystko) i nie pozwalanie na łamanie ich. W tradycyjnym rozumieniu gry to sędzia przejmuje odpowiedzialność za przestrzeganie reguł i dlatego jest tak niewielka odpowiedzialność moralna uczniów. Uczniowie bardzo szybko uczą się i wręcz czują przyzwolenie na łamanie reguł gdy sędzia tego nie widzi. Przy takim podejściu niemożliwa wydawałaby się gra w piłkę na podwórku bez obecności sędziego. A jednak, pomimo jego braku, gry odbywają się i co najważniejsze przebiegają sprawnie. Dlaczego? Bo opierają się na wzajemnym szacunku, bo konflikty rozwiązywane są za pomocą dialogu, bo reguły i zasady gry ustalane są przez samych zainteresowanych i to oni biorą na siebie odpowiedzialność za ich przestrzeganie. I dlatego uważam, że szkolne wychowanie fizyczne spełniłoby ogromnie pozytywną rolę gdyby dostarczało uczniom tego typu doświadczeń na wspomnianych zasadach i oczywiście pod opieką nauczyciela. R. Telama, J. Heikkala, L. Laakso, Game reasoning and strategic thinking, In sport: Attitudes among Young people toward rulet, w: pod red. G. Doll-Tepper, W. D. Brett-Schneider, Physical education and sport – changes and challenges, Aachen 1996. 24 Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne na nowych regułach (umiejętność rozsądnego planowania). l Pozwolenie na dyskusje, negocjację i modelowanie wymyślanych i istniejących już reguł. Najłatwiej skorzystać z istniejących i sprawdzonych już rozwiązań. Jednym z nich jest gra zwana „Ultimate Frisbee”. Gra, w którą nawet na poziomie międzynarodowym gra się bez sędziego. Sprawy sporne w tej grze rozwiązuje się przez dialog, a gdy okazuje się to niemożliwe, wznawia się grę od powtórzenia ostatniego zagrania. Inną grą, już bardziej znaną, równie skuteczną i zalecaną w rozwijaniu postaw moralnych jest korfball. przez 1min? Kto wykona te trzy ćwiczenia w ciągu 10 s? Tak stawiane zadania sprawią, że uczniowie przystąpią do nich z większą motywacją widząc szanse odniesienia przez siebie sukcesu. Zadania tego typu spowodują, że nie tylko jedna, najlepsza, osoba odniesie sukces, lecz każdy kto się stara ma taką szansę. Przy umiejętnie stawianych przez nauczyciela zadaniach ruchowych istnieje prawdopodobieństwo, że wszyscy uczestnicy mogą odnieść sukces a świadomość takiej szansy wyzwoli w nich wiarę i chęci do podjęcia kolejnej próby, kolejnego wyzwania. Konkluzją wyników badań Sherifa przeprowadzonych wśród dwunastolatków a dotyczących współpracy i rywalizacji jest stwierdzenie, iż to zadaniem nauczycieli jest zapewnienie równowagi pomiędzy ilością sytuacji w których występuje rywalizacja a tymi, które 4 zmuszają do interaktywnej współpracy . Napięcia sytuacyjne Informacja zwrotna Kolejnym czynnikiem stanowiącym wartość z punktu widzenia edukacji moralnej, a występującym często podczas gry, są tzw. napięcia sytuacyjne zawierające w sobie komponent poznawczy i behawioralny. Sytuacje te stanowią doskonałą okazję do rozwoju samokontroli i akceptowanej ekspresji złości czy też agresji. Zdaniem Sherifa i Arnolda – rywalizacja stanowi pe3 wien problem na drodze rozwoju moralnego . Spoglą- Jak podaje literatura, ważną role w kreowaniu rozwoju moralnego odgrywają zachowania werbalne nauczyciela i informacja zwrotna przez niego przekazywana (werbalna i niewerbalna). Informacja zwrotna, czyli konkretna wiedza o wyniku pracy jednostki bądź grupy, powstała na podstawie działania i służąca do modyfikacji kolejnych działań, uważana jest przez wielu fachowców za podstawowy element naprowa- wola przestrzegania tego, co się samemu stworzyło). l Umożliwienie tworzenia nowych gier opartych Kształtowanie postaw moralnych podczas lekcji wychowania fizycznego ma sens i jest wręcz jak najbardziej wskazane! dając na nią przez pryzmat edukacji moralnej można zauważyć, że rywalizacja jest w jakimś stopniu sprzeczna z koncepcją społecznej współpracy. Przystępując bowiem do rywalizacji – czy to indywidualnej czy też grupowej – uczestnicy automatycznie niejako dostają pozwolenie na egoistyczne postępowanie. Tam gdzie jest tylko jeden zwycięzca zawsze podejmowane są wszelkie starania aby wygrać. Gdy liczy się tylko wygrana nie ma miejsca na zachowania pro-społeczne takie jak empatia, altruizm. Podczas rywalizacji takie zachowania są wręcz niewskazane. Dlatego w praktyce (niestety nadal często stosowanej na lekcjach wf) zamiast mówić: Kto najszybciej? Kto najdalej? Kto najdłużej? Możemy stawiać zadania typu: Ilu osobom uda się przebiec ten dystans w czasie 30 s? Komu uda się wykonać to ćwiczenie 3 4 5 dzający ludzi w stronę zachowań i działań najbardziej 5 odpowiednich w danej chwili . Konstruktywna informacja zwrotna przekazywana w pozytywny sposób pozwala wzmacniać oczekiwane działania i zachowania jednostki oraz zachować pozytywny stosunek odbiorcy do siebie i swojej pracy. Przykład: „Cieszę się Marku, że stale podejmujesz próbę poprawienia współpracy z grupą. Nie rezygnuj, pomimo, że nie udało ci się ostatnio i ktoś miał pretensje do Ciebie. Jeśli następnym razem spróbujesz wysłuchać do końca czyjeś opinii bez przerywania mu, wasza współpraca na pewno będzie lepsza”. Zgodnie z teorią konstruktywistów nie wolno nauczać postaw używając stwierdzeń „To jest złe!”, bardziej wskazane byłoby: „Jakbyś się czuł gdyby…”; „Pomyślałeś o konsekwencjach…”. M. Sherif, The social contex of competition, w: pod red. R. Martens, Joy and sadness in children’s sport, Human Kinetics, 1978, s. 81–97; P. Arnold, Sport and moral edukaction, Journal of Moral Education, 1994, 23, s. 75–89. M. Sherif, The social Centex…, dz. cyt., s. 81–97. D. Siedentop, Developing teaching skills In physical education, Palo Alto 1983. nr 8 wrzesień 2010 25 zawód nauczyciel – refleksja Wskazane działania: l Pozwolenie na ustalanie własnych reguł (większa zawód nauczyciel – refleksja nych? Czym jest dla mnie moralność i jak ją rozumiem? Jak ważne są dla mnie reguły gry z punktu widzenia moralności? Czy jestem gotowy przenieść ciężar odpowiedzialności na samych uczniów? Jakie jest moje werbalne zachowanie wobec uczniów? Działania, które warto podjąć: l Przenieś ciężar odpowiedzialności na uczniów, za- równo indywidualnej, jak i grupowej. l Pozwól uczniom grać bez sędziego (nawet bez te- go wybieranego spośród uczniów). l Zachęcaj uczniów do organizowania przez nich sal l l l Pomimo wiedzy, że celowa informacja zwrotna nauczyciela naucza i decyduje o tym czego nauczyciel chce nauczyć oraz czego uczniowie się uczą – najczęściej przekazywaną informacją zwrotna na lekcjach wf jest przekaz dotyczący umiejętności i sprawności. Bardzo rzadko dotyczy on społecznego i moralnego zachowania. Jeśli tak się zdarza, to jest to wynikiem przypadku a nie zaplanowanego, celowego działania. Sugestie dla nauczycieli wf Zanim nauczyciel wf podejmie działania w kierunku kształcenia postaw moralnych swoich uczniów powinien w pierwszej kolejności odpowiedzieć sobie na następujące pytania: Czy jestem gotowy promować rozwój moralny wśród swoich podopiecznych? Czy moralność jest dla mnie ważna? Czy rozwijanie postawy moralnej jest częścią moich zadań czy jest nim tylko rozwój umiejętności i sprawności fizycz- l mych zabaw, gier i innych aktywności ruchowych. Postaraj się stworzyć motywacyjny klimat lekcji, który w głównej mierze zależy od Twojego werbalnego zachowania. Stwarzaj więcej sytuacji atmosfery pracy, skoncentrvowanej na rozwiązywaniu zadań. Kiedy tylko to możliwe udzielaj pozytywnej informacji zwrotnej odnośnie zachowań moralnych np: „Marek świetnie, że pomogłeś Darkowi!”; „Robert dziękuję, że przerwałeś grę jak tylko zauważyłeś, że coś się stało Bartkowi” itp. Dyskutuj z uczniami o znaczeniu reguł w grze; podkreślaj jak ich przestrzeganie wpływa pozytywnie na uczestników gry; pozwól uczniom tworzyć własne reguły. Jeśli nie wierzysz, że warto lub wątpisz, że odniesiesz sukces – nie rób nic! Podsumowanie l Edukacja moralna w ramach edukacji fizycznej jest możliwa, a lekcja wychowania fizycznego stwarza doskonałe warunki do tego. l Istnieje dużo możliwości zarówno dla niezależnego rozwoju moralnego jednostki, jak i współpracy interaktywnej – opartej na konstruktywnym dialogu, l Konflikty, napięcia i dylematy mogą być skutecznie rozwiązywane przez dyskusje. l Edukacja fizyczna sama w sobie nie gwarantuje rozwoju moralnego! dr Jacek Szalewski Zakład Metodyki Wychowania Fizycznego i Praktyk AWF w Krakowie Zdjęcia Fotolia WYTNIJ I ZACHOWAJ, ZAPISZ W KOMÓRCE! Numer alarmowy z telefonu komórkowego (wszystkie służby) – 112 z policja – 997; z pogotowie ratunkowe – 999; z straż pożarna – 998; z straż miejska – 986; z pogotowie rzeczne – 984 (lub 601100100); z ratownictwo morskie i górskie – 985 (lub 601100300). 26 Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne