Z BADAŃ NAD TRADYCJAMI MUZYCZNYMI NA ZIEMIACH

Z BADAŃ NAD TRADYCJAMI MUZYCZNYMI NA ZIEMIACH

Lud. t. 82. 1998
PIOTR DAllI,Ki
Instytut Sztuki PAN
Warszawa
Z BADAŃ NAD TRADYCJAMI
MUZYCZNYMI
NA ZIEMIACH
ZACHODNICH
I PÓŁNOCNYCH.
CYMBALIŚCI Z KRESÓW
WSCHODNICH
Tradycje muzyczne ludności przesiedlonej lub przesiedlającej
się ze wschodnich terytoriów Polski międzywojennej
na zachodnie i północne obszary Polski
po 1945 roku były dokumentowane
przez etnomuzykologów
w niewielkim
stopniu. Nieco więcej uwagi poświęcono repatriantom - Góralom Czadeckimt,
Polakom z Bośni~, a także diasporze łemkowskie{
Problematyka
osadnicza
interesowała głównie socjologów i etnografów. Literatura na ten temat narastała
od lat sześćdzicsiątych~, Józef Burszta ugruntował w Polsce pojęcie folkloryzmu5,
l
Tradycje
muzyczne
Góral i Czadeckich
byly lematem
rozprawy
doktorskiej
/\. Buczak
(1991)
przygotowanej
pod kierunkiem prot: B. Linette. /\. Buezak opublikowała
ponadto Instrumentarium
ludowe Górali C:::adeckic/z. \\: Instrumell!V mu:::yc:::ne 11' polskiej kultuce
ludowej, red. L. Bielawski.
P. Dahlig. A. Kopoczek. Warszawa-Lódź
1990 s. 45-50 oraz Folklor mu::::yc:::nyjako c::::ynnik adaptacji i integracji
IW
:::iellliach :::achodnic/z. Pr:::yklad górali
t. 8 ł. 1997. s. 115-119.
c:::adeckiclz. "Lud"
P. Dahlig. hadn.'/e
mlel'c:::ne repatriantów
polskich::: Bośni. Instrumen(v
i kapele. w: Oskar
Kolberg. Prekursor antropologii
kultllly, red. L. Bielawski. K. Dadak-Kozick,L
Instytut Sztuki PAN.
2
Warszawa 1995. s. 129-145: Tenże. Do badill1nad/im!«.jono11'aniem
leńców f'r:::vklad rel)atriall!()ll'::: /]o.vni. w: D:::ied:::iCl1roeuropejskie
mu:::yc:::nych tradycji przesieda polska kultura mu::::yc:::na11' do-
bie pr:::emian. red. A. Czekanowsk,L
Musica lagellonica.
Kraków 1995. s. 285-327. Pierwsze studium etnograliczne
o repatriantach z Bośni opublikował
K. Kwaśniewski.
Z badm1nad
kulturą ludową reemigrantów
polskich::: BO.vni... Zeszyty Etnograliczne
Muzeum Etnograficznego
we Wroclawiu" t. L 1963. s. 81-104.
] B. Tarasiewicz.
li'(/(In.'/a a ll'spólc:::esnoH: obr:::ędowo,I'ci lemko11'skiej 11' diaspor:::e. w: D:::ied:::ictwo europejskie .... op. cit .. s. 387-406.
4
Materiały
źródłO\\e
dotyczące
ehodnim pojawiły si.; w literaturze
S. Ś\\irko. Z prohlelllat:,;/.,i/olkloru
morze
l. s. 12-16. l'ie.vni. podania
Zachodnie
Rozgłośni.;
PR
L. Biclawskiego
folkloru
1\
Szczecinie.
... I.iteratura
muzycznego
z b. ziem
wschodnich
na Pomorzu
Za-
zdaje si.; po raz pierwszy w 1960 roku w .. Literaturze Ludowej":
POl1lor:::a Zachodniego ... Literatura Ludowa" 1960. nr 4-5 (Poi hajki
przetranskryhowane
l.udOlm"
wojewód:::twa
przez
s:::c:::ecillskiego. nagrane
1. Sadownika
przez
Z. Przyłuską-Jaworską
i
1960. nr 4-5. s. 36-64.
Wczesne prace o przesiedlcl\eaeh
znajdują si<; w pierwszym ..Zeszyeie Etnograficznym
Muzeum
Etnograficznego
wc Wrocławiu".
Z innych publikacji warto wymienić: A. Kwilceki. Z hadm1nad
pcemianami
spolec:::no-kulturalnYll7i
K. Żygulski.
Repatrianci
ll'si na :::iemiach :::achodnich ... Przegląd
na :::iellliach :::ac!lOdnich. Poznai\
Illigracji na :::iemiach :::achodnich.
Poznai\
1964: Tenże.
IV sprawie
1961. nr I;
Zachodni"
1962: Z. Dulczewski.
Spo/ecne
badGl1 socjologicnych
mpekty
nad /wo-
ceniem się nOHTch sjlo/ec:::no.I'ci regionalnych
na :::iemiach :::achodnich ... Przegląd Zachodni"
1966.
nr 4: S. NowakOl\ski.
:I :::agadnieli adaptacji i integracji w środowisku
wiejskim i miejskim Ziem
:lachodnich .. .Przegląd I.achodni"
1966. nr 3. s. 53-68: Tenże. Procesy adaptacji i integracji w środOll'iskll lV/ejskim
i lIliejskim
:IiellI :lachodnich.
w: !'r:::ellliany spo/ecne
na Ziemiach
Zachodnich,
134
przydatne do analizy nowych zjawisk. Wśród muzykologów
temat folkloru
w nowym otoczeniu
podjął Bogusław
Linette!>. Dzieje muzyków ludowych
na Pomorzu po II wojnie światowej badają ostatnio Bogdan Matławski i Dorota
7
Niemczyk •
Poznań 1967. s. 178-214. 7i-ac(l'cja i pr::emiana. SI lidia nad I./::i({jallli i 1l'.lpólc::esną kllllllrą llldową.
red. Z . .Iasiewicz. B. Linctte. 7.. Staszczak. Poznań 1978.
5 .I. l3urszta wymienil
cztery właściwości nowszych produkcji folklorystycznych:
I. redukcja
dawnych kompleksowych funkcji życiowych na korzyść funkcji artyslycmo-rozrywkowej:
2. przewaga przekazu pośredniego (druk. nUly. mass media) w przyswajaniu rcpel1uaru: 3. podział na scenę
i widzów; 4. aktualność kryteriów sztuki jako rezultatu autonomiczności produkcji folkloryslycznych
O, Burszta. WSlęp do pracy M. Mikuly. Slaropolski({ ywięlo ::niw. Warszawa 1970. s. 9-10).
Folkloryzm.l. l3urszta omawial w następujących pracach: () badaniach pr::ulhra::({Jl kllllllrowych wsi
na ::iemiach ::achodnich.
w: Slare i naIVe w kllllllce wsi kos::olillskiej, Poznań 1964. s. 5-15:
Kategorie spolec::no-kllllllrowe
llldno.ki ::ielll ::acllOdnich .. .Przcgląd Zachodni" 1966. nr I. s. 47-71:
Folklor, folkloryslyka,
folklory::acja.
.,T calr Ludowy"
1966. nr 1-2: Folklorismlls
in Polen .
•.Zeitschrift tur Volkskundc" 1969. nr I: Folklor c::y folklmy::m ... Tygodnik Kulturalny" 1969. nr 25:
FolklOly::m w Polsce. w: Folklor 11' ::ycill lVspólc::esnym. Poznań 1970. s. 9-26: IVspólc::esnyfolklor
widowiskowy ... Lud" t. 56. 1972, Uwagi o właściwościach
Illfkloryzmu majdujemy takżc w pracach
syntetycznych.l.
Burszly o roli idiolllu chłopskiego w kulturze narodowcj: KIIllllra llldmvo . kllllllra
narodowa,
Warszawa 1974: KIIllllra chłopska
llldmm a kllllllra narodowa. w: F/nograjia Polski.
Pr::ellliany kllll/ll)' llldDlrej. t. 2. red. M. l3iernacka M. Frankowska. W. Paproek,L Ossolineum 1981.
s. 371-415: Chłopski£' ::ród{a kldl/ll)1. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1985. s. 298317. Krąg zagadnień ..drugiego bytu folkloru" (określcnie Waltera WiOl)' z 1958 roku) omawiany
jest np. w pracy FlInkc/e spo{ec::ne elnologii. red. Z . .Iasiewicz. I'oznarl 1979.
Po raz pierwszy w Polsce określenie ..folklolyzm" zastosował Adolf Chyhii\ski omawiając
Ma::lIrki Karola Szymanowskiego.
Tcrmin ten rozumiany byl ściśle stylistyc7.llic. w ramach warsztatu
kompozytorskiego.
i lo raczcj ujemnie jako inkrustacja lub cytowanic motywów ludowych w kompozycji, A. Chybiński. Ma::urki Karola S::ymanowskiega ... Muzyka" 1925. nr J. s, 12-15: ..Nic bardziej
obcego SzymanowskklllU
nic jest jak «harmonizowanic
Illlklonl»( ... ). Szymanowski odrzucał
słusznie wszelki «lolkloryzl11». wiedząc. że czysta sztuka nic znosi lakiego kompromisu. któl)' krępuje prawa artysty a równoczcśnie zaciera charakter lud()\\ej sztuki".
6 B. Linclte. Kill/lira
mu::yc::na w nowym Yrod01l'isku. w: Slare i nowe w kllllllr::e wsi kos::alińskiej. Poznar\ 1964. s. 234-266: Tenżc. ProhlemaJykajiJlklol'll
wspiJlc::esnego no Ill' r~ec::)'1VisIO,ki
kulilIrowej Ziemi LlIbllskiej. IV: Międ::)' dawnymi a nOllymi lat\'. red . .I. KrzyżanO\\ski. Wrocław Warszawa - Kraków 1970. s. 151-202.
7 B. Matlawski.
/:'dll'ard MCijsak - animalor mU::)Jki ludom!) na Pomor::u Zachodnim .. .Twórczość Ludowa" 1995. nr 4. s. 28-31: Tcnże. lilmiej illSlrumenlll!islól!' ludowych w (j,yfinie ... T wórczość Ludowa" 1995. nr 4. s. 50-51: Tenżc. TUrJIieje inslruJ1lenlalislów
lud01~~\'ch w Gr}jinie.
"Przegląd Zachodniopomorski"
t. 10. ł 995. zcsz, J. s, 227-237: Tcnżc. Ogólnopolskie
TlIrnieje
lnslrwnentalis/ów
LlIdowych
w Glyfinie,
Gryfil10 1998: Tenże. Drogi mll::ykal11ów ludowych na
Pomor::e Zachodnie ... Przcgląd Zachodniopomorski"
t. II. 1996. z. I. s. 175-184: Tenże. Jan
Iwas::c::ys::yn - arJysJa llldoll~V. s. 8-10. Fesliwale wspólc::eSll({j kultIII)' llldowej. s. 10-12. Refleksje
nad kullurą llldową na Pomor::1I Zachodnim.
s. 12-15. Folklor J1l1cI'C::ny na POJ1l0CII Zachodnim.
s. 19-24. w: IYspó{c::esna twórc::o.~ć llldowa na Pomor::u 'L(/chodnim. ,Ifaleria!y :: sejF naukowej
w Wolinie 16 I 'l 1996. red. 13. Matławski. Wolin 1997: Tenże. lnsll'lllllellll' ludOlI'e n(/ Pomor::1I Zachodnim. w: Problemy jolklaru
JW Pomor::1I Zachodnim,
.\!meria!y : s({sji nallkowej wKamienili
Pomorskim
12 1'11998. rcd. 13. Matlawski. Kamiel] Pomorski 1998. s. 49-56: D. Niemczyk. Miejsce
mll::yki ludowej II'e wspó/c::esnej klllluce
jpo{ec:ells/11'({ ::achodniopomorskiego.
w: W:,pó{c::esna
lwórc::oYć llldowa .... op. cil .. s. 24-31: T.:,iże. I\r£'sowiacki<' lradn:je
na POl/lor::u Zachodnim.
135
Literatura socjologiczna
na temat tzw. ziem odzyskanych
kładła nacisk
na tworzenie się nowych całości społeczno-politycznych,
na stopniowe zakorzenianie się osadników w nowych środowiskach. Muzykologia może tutaj dodać
m.in. perspektywę indywidualną - opis losów muzyków i ich adaptacji w nowym
środowisku, a także badać paralele przemian społecznych widoczne w modyfikacjach repertuarów muzycznych.
Spośród muzyków - nowych osadników wyróżniają się cymbaliści. Poświęcono im dwie prace magisterskie8 oraz trzy artykułl.
Badałem ich w latach 19821995, dokumentując
działalność
50 muzyków.
Zarejestrowałem
grę (fonoi wideofonicznie)'o.
Szlaki przesiedleń i osadnictwa
indywidualnego
muzyków
ilustruje mapa 1 (liczby w kółkach - liczba cymbalistów,
bez kółek - numer
na liście muzyków).
Dzieje grupy badanych muzyków-przesiedlel1ców
oddają nie tylko przemiany
tradycji muzycznych,
lecz także ilustrują niewielką acz konkretną ewolucję
w historii kultury w latach 1945-1989. Wyróżnić można tutaj trzy fazy: I. kontynuacja - trzy, cztery lata po II wojnie światowej, gdy muzycy i wykonywane
przez nich utwory muzyczne (główne taneczne) wpływały tonizująco i stabilizująco w nowym otoczeniu społecznym i terytorialnym; 2. izolacja - okres 19501970, gdy cymbaliści, także ze względów politycznych,
byli ograniczeni tylko
do prywatnego muzykowania,
albo zmieniali instrumenty
i repertuar; 4. rein\I'encja i pewna nowa ciąglość od 1971 roku, gdy muzycy występują na scenach
publicznych (np. Lidzbark Warmiński, Kazimierz nad Wisłą, Szczecin) oraz powstają lokalne szkólki gry na cymbałach (Gryfino, Straduny k. Ełku).
Analiza powojennych losów tej grupy muzyków pozwala także na uogólnienie
i wyróżnienie trzech odmian odrodzenia tradycji muzycznych (zjawiska typowego
w Europie w latach sześćdziesiątych
i siedemdziesiątych;
w Polsce w sensie
raczej ożywienia tradycji niż całkowitego
wznowienia):
l. odnowienie tożsa/IIo.ki, gdy muzycy pochodzący z Kresów tworzą zwartą grupę, mają swoje
własne imprezy i są wspierani przez lokalne instytucje i środki przekazu; ten
wariant odnowienia miał miejsce zwłaszcza na Warmii i MaZL1rach; 2. asymilacja, gdy muzycy - "zabugowcy" są tak rozproszeni, że muszą, by kontynuować
pr::yklwlzie wsi I?ur::rca. w: Problellly/olkloru .... op. cit.. s. 57-65.
s Ił. l.ićliJiski. (:lmhali.~ci -jako 11011')' element lI'jolklorze mu::yc::nym Warmii i Ma::ur, maszynopis pracy magiskrsk ić.i \\ WSI'. Bydgoszcz
1977: 1\. Kowalewski. (vmbały wileńskie (budowa,
strój. technika gr\'. \j~l-kon(J\l·c\·).maszynopis pracy magistt:rskies.i w WSI'. Olsztyn 1983.
P. Dahlig. nas lIackhrett illl Xordosten Polens. w: Studia instrwnentorum musicae popularis.
rćd. r. Emshćimćr i r. Stockrnann. vol. &. Stockholm
1985. s. 118-121: Tenże. (~vmbaliści w Polsce
poludniowo-zac/lOdniej. \\: Il1.l'Irlllnellly1Il1l::yc::neIV polskiej kultllr::e ludowej, red. L. Bielawski,
P. Dahlig. i\. Kopoc/.ćk. WarsZ<l\\a-l.ódi. 1990. s. 55-60. 127-130. 172-173. 177-183: Tenże, Musie
li'oditioll ill Ini/indultl IllIerpretatio/1 .-' Case SllIdy of Resellled Dulcimer Players in Poland,
\\: 1'1/(ul'Opeoll Seminar in Uhllomusicolof{Y. red. M. P. Baumann. 8erlin 1990. s. 126-142.
10 Nagrania
/. hadall znajd u.i'! si.,: w Archiwum
fonograficznym
im. Mariana Sobieskiego
IW
<)
\\ Instytucie
Sztuki PI\N \\. Wal'S/mvic.
136
tradycyjne muzykowanie, dołączać do grup muzycznych o odmiennym składzie
i pochodzeniu członków zespołu, np. muzycy z Wileilskiego dołączają do "Wołyniaków" lub "Warszawiaków"
czy osadników "z centrali" (także Opoczyllskiego, Kieleckiego);
ten wariant zaistniał na Dolnym Śląsku; 3. kierowanie
i edukacja (obecnie na Pomorzu Zachodnim i Mazurach), gdy pojedynczy, aktywni Illuzycy i nauczyciele są w stanie inspirować innych muzyków i organizować
naukę gry, np. Edward Mojsak w Gryfinie, Wincenty Kaduszkiewicz w Wołowie
k. Wrocławia, Wacław Kułakowski w Ełku.
°BERUN
Mapa l. Szlaki przesiedleli
i osadnictwa
indy\\idualncgo
muzyk{l\\
Istotne okazały się motywy literackie wznowienia gry na cymbałach oraz rola
środków masowego przekazu. Maryna Okęcka-Bromkowa
w olsztYllskiej Rozgłośni PR zainicjowała
w 1958 roku nagrania muzyków-Kresowiaków,
kontynuując objazdy i audycje w latach sześćdziesiątych.
Lokalna prasa (np. "Gazeta
Olsztyr1ska"),
publikując
apele i ankiety, dołączyła
w 1972 roku do akcji
"wyławiania" rozproszonych muzyków.
137
W połowie lat siedemdziesiątych
Barbara Krzyżaniak,
Aleksander
Pawlak
i Jarosław Lisakowski (z Instytutu Sztuki PAN w Poznaniu) w toku bada"} nad
autochtoniczną ludnością Warmii i Mazur nagrywali też muzyków pochodzących
z Wilellszczyzny.
Od 1978 roku pojawił się aspekt regionalnego
upowszechnienia
- zaczęto
urządzać "Zajazdy Cymbalistów"
lub "Koncerty Jankielów" w Lidzbarku Warmillskim. Odbywaty się one początkowo
22 lipca, od 1988 roku połączono
występy muzyczne z "Kaziukami" (4 marca).
Część cymbalistów mogła się poczuć, dzięki oprawie imprez w Lidzbarku
Wannillskim, spadkobiercami
Mickiewiczowskiego
Jankielaii. Wirtuozeria muzyczna i symbole patriotyczne oraz kult poety niewątpliwie
oddziaływały
na
I2
niektórych muzyków-przesiedleJlców .
Ilustracja związku cymbałów z muzykami
cygallskimi pojawiła się tylko w twórczości artystyczne/'.
Jak wykazuje analiza S. Zetowskiego'4,
Mickiewicz komponował
Koncert
Jankiela w oparciu o współczesne mu idee muzyki programowej. Cymbaliści
wilełlscy w latach siedemdziesiątych
XX wieku byli kreowani przez organizatorów imprez na muzyków innych od muzyków chłopskich, wiejskich, ludowych.
Kompensacyjne
akcenty patriotyczne miały w latach siedemdziesiątych
istotną
wartość dla szerokiego audytorium tych koncertów. Dzisiaj analogii można by
szukać chyba tylko wśród widowni Festiwalu Kultury Kresowej w Mrągowie
(pierwsza impreza w 1995 roku). Na forum ogólnopolskim
grupa cymbalistów
wileJlskich wystąpiła w 1980 roku na Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych
w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą'5.
W XIX wieku na Kresach grywano na cymbałach
- jako instrumencie
skromniejszym od fortepianu czy klawesynu - na dworach drobnoszlacheckich
i w miastach. W karczmach małomiasteczkowych
często grywały kapele żydowskie (klezmerzy, poświadczani
w źródłach polskich od początku XVII wieku).
Gdy muzycy żydowscy zaniechali w drugiej połowie XIX wieku gry na cym ba-
II Postać Jankida spopularyzowały
obrazy Maurycego Tn;bacza Juliusza Kossaka ilustracje
Michała E. I\ndriolk!2.o.
12 Dotyczy to co~naimniei dziesięciu spośród pięćdziesięciu znanych autorowi muzyków-przesiedlc,iców graj'leych na e~mhalach. Wśród blisko stu. nic zmieniających miejsca zamieszkania,
cymbalistów z Polski południowo-wschodniej mit Jankiela nie pojawił się, także ze względu
na utrzymujący się zespołowy charakter muzykowania na cymbałach w tej części krąju.
I; Cymbaly jako koloryt cygailski zastosował w operze Manru I. J. Paderewski (190 I).
l~ S. /.clowski. KOl/cerl .fal/kie/a IV .~IViel/e pojęi: mll::yc=nych ... Muzyka" 1931, nr 10. s. 395401. Zetowski nawiązuje Jo pamiętnika ulana Wojciecha Goczałkowskiego (Lwów 1855), w którym
autor ..opowiadając o zapak. z jakim do powstania łistopadowego spieszyli ochotnicy. napomyka
o tcm. że ochotnicy wsadzili na wóz. jadący na czele. żydów muzykantów którzy całą drogę
(Z Koilskich do WarS/ll\\Y) bili \\ cymbaly i rznęli od ucha Marsza legionów".
I < W 1980 roku występowało w KazimierzlI sześcioro cymbalistów (w tym jedna cymbalistka).
Na przodzie \\szystkich instrumentów (wśród nich cztery jeszcze przedwojenne) wypisano wówczas
bialą farhą ..ziemia Olszty,bka".
138
łach na korzyść instrumentów
smyczkowych,
chordofony uderzane (cymbały)
przyjęły się także wśród ludności chłopskiej. To dw~iakie, dworkowe i wieśniacze zaplecze społeczne pozostawi/o ślady w stylu gry dzisiejszych cymbalistów. Praktyka chłopska to muzykowanie
zespołowe (kapelowe), przewaga gry
prawą ręką (lewa często powtarza dźwięki), witalizm. Interesującc jest zjawisko
jakby ,.dwuskładnikowości"
kapeli na przedwojennej
WilcI1szczyźnie:
część
zespołu, cymbaly i skrzypce grały przez jakiś czas na wesclu u Młodej, druga
część kapeli. harmonia i bęben - u Młodego. Praktyka micjsko-szlachecka
gl)' na
cymbałach
pozostawi/a
ślady w postaci gry oburęcznej
(tzn. z większą
samodzielnością
lewej ręki), nieco ozdobniejszej,
cichszej i o wyrazistym stylu
indywidualnym.
Większość cymbalistów przesiedliła się ze środowisk wiejskich do miejskich.
Fakt ten oraz rozproszenie muzyków wpłynął na przejścic od dawncgo muzykowania w kapeli do gry indywidualnej
i festiwalowej.
Różnorodność etnicznych
źródeł repeltuaru wzbogacała życie "zbieraniny" ludzi oraz urozmaicała lokalny.
po latach pięćdziesiątych
i sześćdziesiątych
dość zhomogenizowany
krajobraz
kulturalny. był on modelowany od lat siedemdziesiątych
przez lokalne ośrodki
kultury. Cymbaliści byli osobowościami
nie przystaj'lcymi
do stereotypowego
obrazu folkloru jako ekspozycji działalności zespołów pieśni i tallca. Indywidualizmowi, rozmaitości
charakterów
i temperamcntu
cymbalistów
odpowiadają
także niepowtarzalność
konstrukcji instrumentu (w szczegółach) oraz różnorodność stroju (rzadko muzyk może zagrać na instrumencie innego muzyka). Ten
mimowolny "antykolektywizm"
był - obok dominacji n;kodzieła - pochodną
rozpadu wiejskich zespolów tradycyjnych.
Podobny proces można było zaobserwować w łatach 70. i 80. na Bia/orust'.
Tam już od lat trzydziestych
zastępowano
instrumcnty wykonane ręcznie, o niepowtarzalnym
stroju, instrumentami fabrycznymi
o strojach znormalizowanych.
zestawionych
w rodziny
(kalka czy antyteza zachodnioeuropejskich
orkiestr smyczkowych - skrzypiec.
altówek,
wiolonczel,
kontrabasów).
Nieobecni
\V
pallstwowych
zespołach
folklorystycznych
tradycyjni cymbaliści białoruscy pozostali jedynymi depozytariuszami tradycyjnej praktyki muzycznej (co łączy ich z cymbalistami-przesiedleI1cami w Polsce). Ogólną, ponadnarodową
tendencją pozost,~je dążenie do chromatyzacji
stroju celem umożliwienia
g'y różnorodnego
repertuaru o wielu
tonacjach.
Repertuar muzyczny (726 utworów) nagrany przez cymbalistów na Ziemiach
Zachodnich i Północnych ilustruje popularną kulture,: muzyczną okresu międzywojennego, która miała - w sensie funkcjonalnym
- profil ponad- czy między-
1(, Na Białorusi cymbaly jako instrumcnt tradycyjny. Icspolo\\~
ollla\\ iany j.:st wraz Ilranskrypcjami llluzyClnymi przCl I. Na/in~. Be/arltską/a
nartJdna/a
ills/rltllll'll/ah/(//a
1/11I::l'ka. Minsk 1989.
a zwlasi'.cl.a prz<:/. A. Skorahagalc/ank~. Be/arltski
mlel'CII.I' .Iidk/o/',
/lIs/mllll'lI!a/llaja
I/"{/(Ó'c.lja.
Minsk 1990.
139
etniczny. Utwory białoruskie, rosyjskie, polskie, żydowskie, ukraióskie, litewskie
(część z nich została skomponowana
w XIX wieku dla orkiestr salonowych)
uzyskiwały charakter "kosmopolityczny",
gdyż kapele grywały we wsiach o różnym składzie narodowościowym.
Tylko ok. 10% utworów pochodzi z okresu powojennego,
co wynikać może
z retrospektywnego
charakteru większości przeglądów folklorystycznych
lat 70.
oraz z n icobecllości cymbałów w bieżącej praktyce muzycznej po 1950 roku
(sporadycznie
cymbaly dołączano do orkiestr weselnych w latach 60. i 70.,
bardzi~j jednak ze względu na osobę znanego cymbalisty).
W l. tabeli pierwsza liczba dotyczy muzyków, którzy wykonywali wskazany
rodzaj utworu, druga liczby wykonaó w nagraniach dokumentacyjnych,
trzecia procentu całego repel1llanl wszystkich cymbalistów.
Wśród nagranych składów instrumentalnych
wystąpiły: skrzypce+cymbały
(48 utworów), skrzypce+cymbały+bęben
(17), cymbały+harmonia+bęben
(17),
skrzypcc+cymbaly+harmonia
(14), skrzypce+cymbały+harmonia+klarnet+kontrabas (10), trojc cymbałów (6).
Aby umożliwić wykonawstwo nowszego reper1uaru w liczniejszych kapelach,
cymbaliści powiększali liczbę pasm strun w swoim instrumencie (np. od 13 pasm
do 26, w każdym paśmie od 3 do 6 strun), u~atwiając grę w różnych tonacjach
(chromatyzacja stroju). Jest to proces stopniowy i ciągły od początku XX wieku,
pełnej chromatyzacji Uak np. w fortepianie) na ogół nie osiągano.
Cymbały pochodzenia
wildlskiego
są instrumentem
często realizującym
w
kapeli stronę melodyczną, cymbały tarnopolskie (i rzeszowskie) - harmoniczną i
rytmiczną.
Studium tradycji muzyczncj znajdującej się w stanie rozproszenia
i zaniku
uświadamia, jak cennym darcm dla etnomuzykologa
jest spotkanie z muzykiem
żyjącym. Nawet gdy brakuje historycznej i społecznej ciągłości, obecność takiego
unikatowego reprczentanta umożliwia zarówno rekonstrukcję przeszłości (zachowanej w indywidualn~j pamięci), jak i dostarcza punktów wyjściowych dla badaó
współczesnych przeobrażeó.
W latach 90. można zaobserwować rozwój muzykowania na cymbałach wśród
młodzieży. Na X Turnicju Inslrumentalistów
Ludowych w Gryfinie (1998)17
występy seniorów były mniej liczne niż dziecięco-młodzieżowe.
Dwaj muzycy są
szczególnie zaangażowani w uczenie gry na tym instrumencie - Edward Mojsak
\v Gryfinie, założyciel
klasy gry na cymbałach
w Ognisku
Muzycznym
w Gryfinie (ostatnio tcż Elżbieta Kokot w szkole podstawowej
w Gryfinie,
uczennica E. Mojsaka) oraz Wacław Kułakowski w Stradunach k. Ełku. Ten
drugi cymbalista wspierany jest przez Miros~awa Nalaskowskiego
z Wojewódzkiego Domu Kultury w Suwałkach.
W działalności
tych dwóch muzyków
17
/11<1011'1'
Ohok OrraCll\\ania jllhilcllSl.O\\<:go B. Mall<l\\skicgo. \\ydano z tej oka:zji Spiewnik.
iflOI'll/arne :iellli Il'i/niskiej i 1700rogrÓd:kiej. zchr. i orr. E. Mojsak. Szczecin 1998.
Pidni
140
Tahela I. Repeliuar muzyczny cymbalistów
Polka
Walc
Marsz
Pieśni popularne pochodzenia polskicgo
Krakowiak
Oberek
I>awonieha
Picśni liryCl.ne pochodzenia białoruskiego
Tango
Fokstrot
Pieśni \\'esclnc
Kadryl
KOlak
Karoboczka
Pieśni popularne mi(,xizynarodo\\e
Pieśni doroczne (żniwne. kol<;dy. \\iosennc)
Mazur-polka
Aleksander
Suktinis
Padvspanc
Kujawiak
Nareczenka
Melodie taneczne lat 1960.
Miesiąc
Kołomyjka
Pieśni pochodzenia Iite\\ skićgo. II t;£'.ierskicgo. niemicckie~o
Miłaszka
Polona
LJtllory klasyczne (Becthoven. Moniuszko)
Wlasne kompozycje c\l11balisty
Szyber
Szlofllks
.Iableczko
Karkle
Kochancczka
Sztajer
Aniela
Ciapkany
Cioban
Grożonv
Cyganka
II arkan
Kosa
Svrba
(19X2-1995)
36
36
:\3
2X
20
II)
146
119
59
X2
21
22
IX
17
15
15
12
38
24
22
P
II
II
lO
lO
8
7
6
6
6
5
4
4
3
3
2
2
2
2
2
LI
lO
24
15
7
I
I')
()
6
5
4
.:I
4
,
.l
3
3
2
2
:2
:2
ł
ł
2
2
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
1
20.1
16A
X.I
11.3
2.9
3.0
2.6
5.2
3.3
3.0
4A
1.5
I.X
L4
3.3
2.0
1.0
O.S
O.X
0.7
0.6
0.6
0.6
OA
OA
OA
<U
0 ..\
<U
0.3
<U
OJ
0.1
0.1
0.1
OJ
0.1
0.1
0.1
0.1
0.1
0.1
0.1
0.1
141
Fol. I. Kapela / Mos!ó"
Fol. 2. Kapcia z Sulilll k. Giżycka
odzwierciedlają siC;dwa style gry. Koncepcja E.
nutowej szkoły gry (podobnie jak na Węgrzech,
wnia grę zespołową na cymbałach, podział ról
melodii itp.) oraz ułatwia szybkie powiększanie
W. Kułakowskiego
Ilawiązuje bczpośrednio
do
odbywa się ze słuchu, uczniowie bezpośrednio
z położeniem strull, wykorzystuje
się wyłącznie
taneczne, a muzykowanie zespołowe przewiduje
nego składu kapeli (cymbały, harmonia, skrzypce,
Mojsaka zakłada naukę według
Białorusi i Ukrainie), co uspra(akompaniament,
prowadzenie
repertuaru.
Z kolei metoda
wzorów ludowych, tzn. nauka
kojarzą wysokości dźwięków
tradycyjne mclodie ludowe jedynie odtworzenie tradycyjbębenek) lub jego mniejszych
142
wariantów. Metodyka Kulakowskiego
przynosi szybsze etekty, uczniowie grają
samodzielniej, przekonująco. Natomiast niekorzystne jest poprzestawanie na dość
ograniczonym
repertuarze. Ciągłość tradycji gry na cymbałach będzie zależała
zapewne od tego, czy uda się połączyć mocne strony obu metod.
Nową tendencją
imprez z muzyką cymbałową jest łączcnie tradycyjnego
muzykowania na scenie z występami zespołów (tzw. falkowych), inspirujących
się wątkami ludowymi; jest to inicjatywa dyrekcji DOlllu Kultury w Gryfinie
(Ewa De La Ton·e). Ponadto muzykowanie na cymbałach ugruntowuje się jako
regionalna swoistość dzięki dorocznym koncertom na Zamku Książąt Pomorskich
w Szczecinie oraz sukcesom na Ogólnopolskim
Fcstiwalu Kapel i Śpiewaków
Ludowych
w Kazimierzu
nad Wisłą. Do tych ostatnich
przyczyniają
się
muzykolodzy
i regionaliści,
współpracownicy
środków masowego
przekazu
(obok Bogdana Matławskiego,
Dorota Niemczyk, absolwentka poznmlskiej muzykologii). Swoistość ta jest tym bardziej dostrzegana na tle dobrze rozwijającego
się w Szczecillskiem festiwalu współczesnej kultury ludow~i w Kamieniu Pomorskim i Wolinie (1996-1998, jednym z promotorów festiwalu jest Jan Iwaszczyszyn, wszechstronnie
utalentowany artysta, rodem, oczywiście, Kresowiak).
Liczba czynnych muzyków starszej generacji zmniejszyła się w ciągu ostatnich lat od kilkudziesięciu do kilkunastu. Dlatego utrwalono informacje z wywiadów na temat działalności muzycznej przed i po przesiedleniu w syntetycznym
zestawieniu. Lista poniższa zawiera następującc dane: (I) imię i nazwisko cymbalisty, rok i miejsce urodzenia: wieś, województwo, w nawiasie powiat, aktualne
miejsce zamieszkania,
zawód; (2) nauczyciele danego cymbalisty; (3) praktyka
muzyczna do 1939 roku; (4) praktyka muzyczna po 1945 roku; (5) zespoły,
kapele, w których muzyk grał; (6) liczba cymbałów wykonanych przez muzyka;
(7) uczniowie i następcy.
Zastosowano następujące skróty: wesele - ws; zabawy taneczne - ze lokalny lok; cymbały - cm; harmonia - hm; akordeon - ak; bęben - bn; tamburyn - tm;
skrzypce - sk; festiwale, przeglądy - fp; wykonane - wyk; praktyka prywatna
(granie dla siebie) - pp.
1. (I) Atroszko,
Ignacy,
1910 Karczew,
wilel1skie (Braslaw);
1945-87:
Gozdowice, woj. szczecirlskie, od 1988: Gorzów Wielkopolski; rolnik. (2) Starszy
brat, sąsiad, ojciec chrzestny.
(3) Od 1924: pp, zt tylko w pobliskich
gospodarstwach.
(4) pp do 1986; 1987: występy w lokalnych szkołach. 1988-92:
Turniej Instrumentalistów
w Gryfinie. (5) 1924-1939: cm+2 sk+bn; po 1945:
solo. (6) Pierwsze cm wyk. w 1948, nadal używane. (7) Brak.
2. (I) Atroszko,
Władysław
(brat Ignacego),
1907 Karczew,
wilellskie
(Brasław); od 1945 Gozdowice, woj. szczecii1skie; rolnik. (2) Starszy brat. (3) Od
1922: zt, grał także na bn; (4) pp. (5) 1924-1939: cm+2 sk+bn; po 1945: solo. (6)
Jedne cm wyk. dla brata Ignacego w 1924 roku (7) Brak.
143
3. (1) Bartkiewicz, Aleksander, 1915 Żyliwiszki k. Wilna; od 1945 Gizy, woj.
suwalskie (Ełk), rolnik. (2) Kolega, starszy brat, cztery miesiące uczenia. (3) Od
1933: 5 ws, ok. 60 zt, kolędowanie, akompaniowanie
łałymkom; grał także na sk.
(4) 1957-69: pp. 1970-79: lokalne dożynki,od
1980: lok. fp. (5) 1933-39:
cl11+sk+hm lub cm+hl11+tm; po 1945: solo. (6) Pierwsze cm wyk. w 1933, trzy
dalsze wyk. i sprzedane w latach 30.; dwoje dalszych wyk. w 1957 i 1978. (7)
Trzech synów.
4. (I) Bukiej, Antoni, 1918 Dziemiany, wilellskie (Brasław); od 1945 Rymall,
koszalii1skie; rolnik, pracownik poczty, stolarz. (2) Starszy brat, sześć miesięcy
uczenia.
(3) Od
1934: ws, zt, spotkania
towarzyskie,
kolędowanie,
akompaniowanie
lalymkom; grywa także na mandolinie i bałałajce. (4) 1945-50:
grywał tylko na mandolinie,
1970-1987: cm, pp, 1988-95: lok. dożynki, fp,
Turniej w Gryfinie. (5) 1934-39: cm+hm+kl+bn,
od 1970: solo. (6) Ok. 20 cm
wyk. razem / braćmi w lalach JO.; po 1945 pierwsze cm wyk. w 1970. (7) Wnuk.
5. (1) Buraczewski, Wincenty, 1915 Kolupino, wilei1skie (Wilejka); od 1946
Samolubie, olsztYllskie (Lidzbark Warmillski); rolnik. (2) Sąsiad-wytwórca
cm.
(3) Od 1932: ws i zt. (4) 1945-50: zt, ws, 1973-75: lok. fp, nagrania dla radia w
Olsztynie; nie gra od 1977 (nic słyszący). (5) 1932-39: cm+hm+sk+bn,
1945-50:
cm+hm, 1973-76: solo. (6) Gra na cm wyk. w 1935 roku, sam nie wyk. cm. (7)
Brak.
6. (I) Butkicwicz, Bolcsław, 1908 Borowo k. Wilna;
1946-60: Pasłęk,
\voj.olsztyi1skie, od 1960: Iłowa Żagai1ska, woj. zielonogórskie;
rolnik, strażnik
fabl)!czny. (2) Sprzedavvca cm, następnie jeden rok samouctwa. (3) Od 1923: ws,
zt. (4) 1946-60: zt, po 1961: pp. (5) 1923-39: cm+fl+tm lub cm+hm, 1946-60:
cl11+hm+bn, po 1960: solo. (6) Pierwsze em wyk. w 1946 roku, drugie - 1969. (7)
Sąsiad.
7. (I) Cal'kowski, Jbzef, 1916 Dundery, wilellskie (Brasław); od 1958: Sępopal,
\voj. olsztYllskie (zmarl w 1987 roku); stolarz. (2) Brat; potem samouctwo. (3) Od
1932: ws, /1.; grywał także na hm. (4) 1945-57: grał tylko na hm; 1958-71: pp;
1972-87: lok. fp, Dni Seniora, choinka dla dzieci. (5) 1932-39: cm+sk+kl+tr+hm;
1958-71: solo; 1972-87: cm+hm lub cm+pianino. (6) Troje cm wyk. w latach
1930., cztcry dalsze w latach 1958-84. (7) Wnuk.
8. (I) Ciukszo, Antoni, 1914 Janowa, wilcl1skie (Święciany); od 1945: Korsze,
\"oj. olsztYl1skie; rolnik, kolejarz (zmarł w 1992). (2) Bracia. (3) Od 1928: ws, zt;
1937: Zjazd Młodzieży Wiejskiej w Warszawie; grał także na hm. (4) 1945-48:
WS, zt; od 19n: lok. rp, nagrania dla radia: 1980: Festiwal w Kazimierzu,
19881991: Turniej w Grytinie. (5) 1928-39: cm+2 sk+hm+tm;
1937: cm+2 sk+2
mandoliny+Ve:
1978-89: em+sk: 1980: 5 cm. (6) Cztery cm wyk. z bratem
Stanisławem w latach 1930. (7) Syn.
9. (I) Ciukszo, Stanislaw, 1912 Janowa, wilellskie (Święciany);
od 1957:
Szczytno, woj. olsztYllskie, rolnik, handlowiec. (2) Starszy brat, potem samo-
144
uctwo. (3) Od 1926: ws, zt, wołoczebne - łałymki; gra też na skrzypcach i wiolonczeli. (4) 1945-57: pp; 1960-70: lok. spotkania spółdzielców
handlowych; od
1971: lok. fp, 1980: Festiwal w Kazimierzu. (5) 1926-39: cm+ 2 sk+hm+tm;
1960-70: cm+sk+cytra; od 1978: cm+sk. (6) cztery cm wyk. w latach 1930., pięć
dalszych po 1957; eksperymenty
z tłumikami w cm, wyk. także sk i łotewską
cytrę. (7) Od 1980 ok. 15 uczniów w lok. szkole.
10. (1) Dowgiallo, Bronislaw, 1910 Łoźniki Dolne k. Wilna; od 1946: Górowo
Iławeckie, woj. olsztYllskie; rolnik, drogowiec, handlowiec. (2) Starszy brat. (3)
Od 1924: ws, zt, wołoczebne
- łałymki; 1936, 1937 występy w rezydencji
prezydenta w Spale; koncerty dla wojska. (4) 1946-49: ws, zt; 1950-58: pp; 1958:
pierwsze nagrania dla radia w Olsztynie; od 1971: lok. fp, 1980: Festiwal w
Kazimierzu,
1988-89: Turniej w Gryfinie. (5) 1924-39: cm+hm+kl+tr+bn
lub
cm+sk+tm;
1946-49: cm+hm+kl, od 1950: solo. (6) Dwoje cm wyk. w latach
1930.,jedne w 1946. (7) Od 1970 ok. 15 uczniów w lok. szkole.
11. (I) Girwidz, Jan, 1912 Tunnunt, wiler'1skie (Bras/aw); od 1946: Węgorzewo,
woj. suwalskie; rolnik. (2) Samouctwo. (3) Od 1929: ws. (4) 1945-47: ws, od
1948: pp. (5) 1929-39: cm+hm+sk+bn,
1945-47: cm+hm. (6) Troje cm wyk.
w latach 1930., dwoje - po 1945 (1946, 1978). (7) Wnuczka.
12. (I) Holak, Edward, 1910 Błyszki, wiler'1skie (Głębokie); od 1958: Rybical
woj. suwalskie (Ryn); rolnik (zmarł w 1984). (2) Samouctwo. (3) Od 1925: ws,
zt, chodzenie z łałymkami. (4) 1958-72: pp, od /973: lok fp, nagrania dla radia;
od 1976: akompaniowanie
lok. zespołowi śpiewaczemu.
(5) 1925-39: cm+hm+
+sk+tr+bn (ws) lub cm+sk (zt). (6) Pierwsze cm wyk. w 1934 roku, cztery
w latach 1970. (7) Brak.
13. (I) Holubowski, Jan, 1916 Piełokallcy k. Wilna; od 1945: Braniewo, woj.
elbląskie; krawiec (zm. w 1995 roku) (2) Ojciec i bracia. (3) Od 1928: ws, zt,
dożynki, chrzciny. (4) ł945-70: pp, od 1971: występy solowe na fp, w szkołach,
sanatoriach,
nagrania dla radia. (5) 1928-39: cm+sk+kl+hm
pedałowa. (6)
Pierwsze cm wyk. w 1931, siedem cm wyk. dla muzyków i muzeów w I. 1970
i 1980. Udział w konkursie na budowę instrumentów ludowych organizowanym
przez Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu (1989). (7)
Wnuk i dalszych pięciu uczniów.
14. (I) Iwanowski, Józef, 1912 WorOllce, wileńskie (Postawy); od 1945: Sulimy,
woj. suwalskie (Giżycko); rolnik. (2) Sprzedawca cm, potem samouctwo. (3) Od
1929: ws, zt, muzyczne
objazdy zarobkowe.
(4) 1946-49: ws, 1975-79:
akompaniowanie
lok. zespołowi śpiewaczemu,
od 1982: lok. fp., spotkania,
zjazdy towarzyskie, 1988-93 turniej w Gryfinie.
(5) 1929-32: cm+sk (wędrowny duet), 1933-39: cm+sk+hm (ws), cm+gitara+2
bałałajki+mandolina+hm
(zabawy szkolne); 1946-49 i od 1975: cm+sk+hm. (6)
Pierwsze cm wyk. w 1947. (7) Wnuczka.
145
] 5. ( 1) Jakubowski, Władysław, 1933 NowosiólkL tarnopolskie (Podhajce); od
1945 Żelechowo. woj. szczecillskie (Gryfino); rolnik. robotnik (zmarł w 1995
roku) (2) Ojcicc, wuj. dwa m icsiące uczenia w 1946 roku (3) -. (4) 1946-50: ws,
zl: od 1975: lok. zcspól ludowy. (5) 1946-50: cm+kl+bn lub cm+sk+bn; 1975-80:
3 cm+sk+kl+bn. (6) Pierwsze cm od wuja. drugie od ~ica. trzecie zrobione
samodzielnic w 1990. (7) Brak.
]6. (l) Jurasik, Bolesław, 1914 Banitów. Rumunia, Bukowina; od 1945
Brzeźnica. woj. zielonogórskic; rolnik. (2) Starszy brat, ojciec, jeden rok uczenia;
gra także na sk i konlrabasic. (3) Od 1936: zt. ws. spotkania towarzyskie. (4)
1946,1947: ws: od 1969: zcspół regionalny.
(5) 1936-39: cm+sk (Zl),
cm+sk+kl+tr+bn
(ws);
1946,4 7: cm+sk+kl+tr+Cb+bn;
od
1969:cm+2
sk+kl+ak+Cb. (6) Picrwsze cm od brata wyk. w 1925; dwoje cm wyk. w 1968,
1973. (7) Syn. córka. sąsiad.
]7. (I) Kaduszkicwicz, Wincenty, 1905 Czernialy. wilellskie (Postawy); od
1945: Stary Wok)w. wnj. wrocławskie; rolnik. dróżnik (zmarł w 1976). (2)
Samouk. gral taki:c na sk. flccic. (3) Od 1924: ws, zt, święta pallstwowe. (4)
1945-48: Zł. ws: od 1957: pp i uczenie gry na instrumentach, głównie na cm.,
wyst<;py w szkołach i Ink. domach kultury. (5) 1924-39. 1945-48: cm+sk+kl+tm.
(6) Ok. 25 cm wyk. dla uC/.I1iów w latach 1960. i 1970. (7) Ok. 35 uczniów
(dzicwczęta i ch lopcy).
]8. (J) Kisal'cwski, .Jan, 1904 Świr. wileilskic (Świ<;ciany); od 1930: Augustów,
woj. suwalskie: rolnik. (2) Picrwszc lekcje gry od wuja, potem samouctwo. (3)
Od 1920: ws. zl. (-t) 1945-60: ws. pp. 1988.89: lok. fp. (5) 1920-39: cm+sk+tm;
1945-60: cm+sk+hlll+bn: solo. (6) Ok. ł O cm wyk. dla muzeów w latach 1970.
(7) JedcnuC/cll.
] 9. (I) Kondl·at, Stanisław, 1936 Przewoźniki k. Wilna: od 1945 Słupy,
k. Olsztyna: malarz poknjnwy. (2) Dziadek. (3). (4) pp, zt, 1980: Festiwal w Kazimierzu. (5) 1945-50: cm+hlll: 1960-79: pp. solo: 1980: 5 cm. (6) Cm od dziadka
wyk. w 1934. nadalui:y\\anc. (7) Brak.
20. (I) Kowalski, Eugcniusz, 1929 LaJlcew-Lug. nowogródzkie (Baranowicze);
od 1945: Jamicnko. woj. pilskic: rolnik. robotnik. malarz. (2) Wuj, ojciec,
dziadek: gra takżc na ak,)rckonic. (3) Od 1938: zt. imieniny. (4) 1945-47: ws;
1956-57: akompaniamcnt dla lok. amatorskiego zespołu teatralnego; 1958-87: gra
tylko nu akordconic: 1988-92: ponownie na cm. lok. fp. Turnicj w Gryfinie, lok.
dożynki w M icroslawcu (1992). przcdzielanie występów zespołów jako solistacymbalisla. Wystt;p solo\\)' w czasie VIII European Scminar in Ethnomusicology
\\ Tuc/nic. pa/.d/.1988. (5) 1938.39: cm+sk+tm:
1945-47: cm+sk+hm+bn;
1956.57: cm+gitara+mandolina+banjo+akordeon;
od 1988: solo. (6) Pierwsze cm
od dziadka wyk. \V 1926. nadalużywanc. (7) Wnuczka.
2 J. (I) Krupski, .J{)zcf 1917 Wilno: od J 946: Kętrzyn, w~j. olsztYllskie; krawiec
(zmarł \'v 1992). (2) Wuj.jcdcn rok uczenia. (3) Od 1929: zt, ok. 50 ws, imicniny.
146
(4) 1945-82 pp, od 1983 lok fp, 1988-91 turnieje w Gryfinie, I nagroda w 1988
i 1989.
(5)
1929-39:
cm+gitara+banjo+tm
(w
Wilnie),
cm+sk+kl+hm
pedalowa+tm
(na wsi). (6) Pierwsze cm wyk. przez siebie w 1982. (7) Wnuk
(Andrzej Zajko, ur. 1979 w Giżycku i tam zamieszkały, zwycięzca turniejów
instrumental istów w kategori i młodzieżowej).
22. (I) Kołakowski, Wacław, 1923 Czernice, wileńskie; od 1945: Straduny, woj.
suwalskie (Ełk); rolnik. (2) Ojciec chrzestny, sąsiad. (3) Od 1936: zt, ws. (4)
1945-47: ws, zt, chrzciny, 1948-86: pp; 1987 imprezy lok. Dni Seniora, dożynki.
fp, akompaniament
dla lok. zespołu śpiewaczego.
1988-95 turnieje w Gryfinie,
nagrody na Festiwalu w Kazimierzu. Obok A. Suchorolskiego
i B. Usinowicza
najbardziej aktywny cymbalista do dziś (1997). (5) 1936-39: cm+hm (zt), cm+sk
(ws u Młodej), hm+bn (ws u Młodego); 1945-47: cm+ak, 1948-86: cm solo, od
1987: cm+mandolina+tm.
(6) Pierwsze cm wyk. przez siebie w 1945, drugie 1987. (7) Szkółka cymbalistów, kilkanaścioro uczniów, nauka gry ze słuchu. Stała
opieka WDK w Suwałkach (Miroslaw Nalaskowski).
23. (I) Kuncewicz, Konstanty 1903 Łoźniki, wileóskie; od 1946: Soldany, woj.
wileńskie (Giżycko); rolnik (zmarł w 1982). (2) Starszy brat. (3) Od 1912: zt, ws,
chrzciny, chodzenie z łałymkami i inne zwyczaje. (4) 1945-49: zt, ws; od 1960
zarobkowa gra solowa w parkach, nad jeziorami, na statkach wycieczkowych:
1978-81
Zajazdy
cymbalistów
w Lidzbarku
Wannióskilll.
(5) 1912-39:
cm+hm+sk+bn
(kapela rodzinna). (6) Jedyne cymbały wyk. w 1920. używał do
śmierci, obecnie u D. Sobolewskiego. (7) Brak.
24. (I) Lobacz, Władysław 1907 Dolhinów (Wilejka): od 1947 Mirsk woj.
jeleniogórskie;
rolnik, szewc. cieśla. magazynier. (2) Ojciec, wuj; gra także na sk.
(3) Od 1914: przygrywanie zabawom dzieci, od 1917: ws, dożynki. (4) 1947-67:
ws, od 1987 akompaniament
dla zespołu lokalnego. (5) 1920-39: cm+sk+kl+
+hm+tm;
1945-47: cm+sk+hm+bn;
1948-67: cm+ak; 1987: clll+sk+kl+ak+bn
(zespół dla inscenizacji wesela). (6) Gra tylko na jednych cm wyk. przez ojca
w 1914. (7) Syn.
25. (1) Makasewicz, Edward 1918 Rudomino k. Wilna; od 1946 Bartoszyce.
woj. olsztyóskie; rolnik, stolarz. (2) Ojciec, trzy miesiące nauki: gra także na
akordeonie. (3) Od 1932: ws. zt, imieniny, chrzciny. (4) 1945-70: ws, zl; od 1971:
fp. (5) 1932-39: cm+sk+hm+bn
(kapela rodzinna),
1945-70: cm+ak+perkusja
(ws), od 1971: cm solo lub cm+hm. (6) Pierwsze cymbały wyk. przez ojca
w 1932; dziewięć cm wyk. w latach 1964-82. (7) Wnuk, dwóch synów.
26. (I) Makowski, Bołesław 1914 Grygajci, woj. wileóskie; od 1946 Michałówka, woj. olsztyńskie; krawiec. (2) Sąsiad, samouctwo. (3) Od 1931: ws, zt, dożynki, zarobkowe muzykowanie wędrowne. (4) 1945,46: ws. (5) 1931-39: cm+sk+
+hm+kl+tm (ws), cm+hm albo cm+sk (zt), 1945-46: cm+sk+ak, 1947-75 pp. (6)
Cm, na których grał zakupił w 1931 i 1940. (7) Brak.
147
27. (I) Michnicwicz,
Stanisław
1904 Zamchowo, wileóskie (Dzisna); od 1945:
Mieszkowice, woj. szczecillskie; rolnik, krawiec. (2) Starszy brat, trzy miesiące
nauki. (3) Od 1914: przygrywanie
do tailca dzieciom,
1920-39: ws, zt,
kolędowanie, chodzenie z lałymkami. (4) 1945: ws; 1988-95: turnieje w Gryfinie.
(5) 1920-39: cm+sk+tr+tm(bn)+Cb
(ws), cm+sk (zt); 1945: cm+sk+hm+tm.
(6)
Pierwsze cm wyk. w 19 I4, drugie - 1928, trzecie - 1930 używane do 1995 roku
(7) Dwie wnuczki.
28. (I) Misun, Władysław
1920 Wardomicze Nowe, wileóskie (Wilejka); od
1946: Gubin, woj. zielonogórskie;
rolnik, krawiec (zmarł w ł 989). (2) Wuj; grał
także na akordeonie. (3) Od 1931: zt. (4) 1945-56: zt, ws. 1988,89 - turnieje
w Glyfinie. (5) 1931-39, 1945-56: cm+sk+akordeon+perkusja
(ws), cm+akordeon
(zt); od 1957: ak+dwa saksofony+perkusja.
(6) Pierwsze cm od wuja, drugie wyk.
z niemieckim stolarzem w 1946, używane do 1989. (7) Dwóch synów.
29. (I) Mojsak, Edward
1925 W inkowce, woj. nowogródzkie (Lida); od 1948:
Gryfino, woj. szczecióskie;
nauczyciel muzyki. (2) Ojciec; gra także na sk,
akordeonie, fOłtepianie. (3) 1936-39: zt, ws, chrzciny. (4) Od 1957: zespoły
regionalne. Zbieracz melodii ludowych,
publikuje zapisy m.in. z Wełtynia,
Chojnej, 8artkowa.
(5) 1936-39: cm+sk+bn;
szkolna orkiestra:
mandoliny+
+gitary+cm;
1975-80:
troje
cm+sk+kl+bn
(reprezentacyjna
kapela
woj.
szczecillskiego). (6) Cztery cm wyk. w latach 1970. Kilkanaście cm wyk. w latach
1980. i 1990. (7) Autor S::koly Kły na Lymbalach, (Szczecin
1991), ok. 30
uczniów w lok. szkołach, organizator klasy gry na cymbałach w Gryfinie.
30. (I) Ozdoba, Szczepan
1912 Lukawica, woj. kieleckie, od 1921: Czerniaty,
woj. wilellskie (Postawy); od 1945: Kętrzyn, woj. olsztyóskie; rolnik, stolarz,
bednarz, felczer, lutnik. (2) Ojciec; gra także na sk. (3) Od 1930: ws, zt. (4) 194577: pp, od 1978: fp - Lidzbark Warmióski. (5) 1930-39: dwoje cm+sk+bn (kapela
rodzinna). (6) Pierwsze cm od ojca, dwoje cm wyk. w latach 1930., 12 cm, 10 sk
wyk. w I. 1960. i 1970. (7) Wnuk.
31. (1) Pacuk, Jan 1921 Holownicze, woj. nowogródzkie;
od 1945: Zdziechowice, woj. tarnobrzeskie; kierowca, palacz. (2) Sąsiad, potem samouctwo. (3) Od
1935: ws, zt. (4) 1945-48: ws, zt; od 1973: pp.; 1979, 1983, 1989-92: fp,
Kazimierz nad Wisłą, Gryfino, Janów Lub. (5) 1935-39: cm+sk+hm+bn;
197989: cm solo lub dwoje cm. (6) Dwoje cm wyk. w latach 1930., czworo - po 1973.
(7) Dwóch kuzynów.
32. (I) Paszkiewicz,
Antoni 1916 Rukojnie k. Wilna; od 1958: Legnica; cukiernik, strażak. (2) Sąsiad, potem samouctwo. Grał także na akordeonie i trąbce. (3)
Od 1932: ws, zł. imieniny, chrzciny, procesje, pochody. (4) 1945-57: zt, ws (na
Litwie); 1958-84: pp. (5) 1932-39: cm+sk+hm+tm;
1945-57: cm+ak; 1958-84: cm
solo. (6) Tylko jedne cm zakupione w 1926 roku i używane do 1984 roku,
ofiarowane do Muzeum w Jaworze k. Legnicy. (7) Brak.
148
33. (I) Pawluszkiewicz,
Antoni 1909 Oszmiana. woj. wilcllskie: od 1946
Lidzbark Warmillski, woj. olsztYllskic; stolarz. (2) Samouk. (3) Od 1924: ws. z1.
grał także na sk. (4) 1945-70: pp. od 1971: fp. nagrania dla rozgłośni radiowej
w Olsztynie. (5) 1924-39: cm+sk+hm+kl+tm
(v\is). cm+sk (z1). 1945-70: solo lub
2 cm. (6) Ok. 15 cm wyk. w latach 1946-1983. (7) Od 1975 ok. 20 uczniów w lok.
szkołach.
34. (I) Przychodny, Jan 1922 Wolica, woj. tarnopolskic (Podhajce); od 1945
Oborniki Śląskie. woj. wroclawskie;
rolnik. kierowca. (2) Starszy brat; później
samouctwo. (3) Od 1934: ws, zl; grał także na klarnecie w orkiestrzc dętej. (4)
ł 945-79: pp lub klarnet; do 1990 saksofon w różnych zespolach; od 1980: rp
(cm), np. Kolorowe Wsie, Dni Turystyki. 7. bratem Stcl~lIlem towarzyszenie
cm+sk zespołowi śpiewaczemu z Obornik ŚI. (5) 1934-39 i po 1980: cm+sk+bn
lub (od 1983): cm wymiennie z kl+2 sk+ak+Cb: sk Icm (fp): 1992 (turniej \\
Gryfinie): solo. Do 1990 roku grywał na ws w skladzic saks. tenor, saks. alt .. ak.
perkusja. lr. (6) Tylkojedne cm. na których gra od 1934. (7) Brak.
35. (l) Przychodny,
Stefan (brat Jana) 1919 Wolica. \\-oj. tarnopolskie
(Podhajce);
od 1945 Bagno (Oborniki Śląskie), woj. wrocławskie:
rolnik. (2)
Samouk. Gra także na sk. (3) Od 1934: z1. ws. (.f) 194:'.46: \vs. /1: od 1980: fp.
pp. (5) 1934-39 i po 1980: cm+2 sk+bn lub cm+ak+tr+bn.
(6) Tylko jedne cm
wyk. według wzoru z 1934. (7) Wnuk.
36. (I) Rodziewicz, Karol 1927 Wilejka. woj. wiblskie:
od 1945 Chclm:
robotnik. (2) Samouk. (3) pp. (4) 1946-65: z1. ws: od 1987: rp. (5) 1946-65:
cm+ak+saksofon+tr+pcrkusja:
od 1987: solo. (6) Troje cm \\yk. 1946. 1950.
1987. (7) Dwóch synów.
37. (I) Sielicki, Franciszek 1924 Mikulino. woj. \\ikllski~' (Wikjka); od 1945
Walów, woj. wrocławskie; robotnik. stolarz. portier. (2) Dziadek. starszy brat. (3)
pp; grał także na gitarze; od 1938: zt. (4) IlJ45-47 z1. \\s; od 1978: fp, Dni
Seniora, 1988: turniej w Gryf~nie. (5) 1938.39: CIll I ski kl+ak: 1945-47: crn+sk+
+tr+ak+tlll; od 1978: cm+sk+ak+bn.
(6) Cm \ld \\. illccntego Kaduszkiewicza.
wyk. w 1972. nadalu7ywane.
(7) Syn.
38. (I) Sipowicz, Justyn 1913 Miary. \-\oj. \\ ilcllskic: od 1947 Mieszkowice.
woj. szczeciilskie; rolnik. krawiec. (2) Sąsiad. (3) 1928-39: z1. ws. imicniny. (4)
1945-87: tylko ak, 1988-95 turnieje w Gryt~nie. (5) 1928-39: cm+sk+hm+kl+tr+
+bn (ws), clll+sk lub clll+hlll (zt). (6) Troje Clll wyk. w 1928, 1988. 1989. (7).
Brak.
39. (l) Siwicki, Antoni 1928 Lyntupy, woj. wilellskie (Świ<;ciany); od 1946
Kętrzyn woj. olsZlyilskie: szewc (zlllarł w 1988). (2) Starszy brat; graf także na sk
(z nut). (3) pp. (4) 1945-47: zt, 1948-70: pp. od 1971: także lok. fp. (5) 1945-47:
cl11+(2)sk+tm, 1971-1988: cm+ (2)sk. (6) Troje CIll wyk. z bratcm Józefem
w 1978-82. (7) Siostrzen iec.
149
40. (I) Siwicki, .Jbzef (brat Antoniego),
1916 Lyntupy,
woj. wileńskie
(Święciany): od 1946 K<;trzyn woj. olsztYl1skie: nauczyciel. (2) Samouk, gra także
na sk (z nut). (3) Od 1928: Zl. kilka ws. (4) 1945-47: zt, 1948-70: pp, od 1971:
także f11.(5) 1928-39: c1l1+2 sk+Cb: 1945-47: cl11+2 sk+tm, 1971-1988:cm+(2)sk.
(6) Troje cm \\yk. 1978-82, wyk. także kilkoro sk. (7) Siostrzeniec.
41. (I) Sobolewski, Dominik 1924 Góry. wilCl'lskic: od 1948 Pozezdrze, woj.
suwalskie, od 1961 Giżycko. woj. suwalskie; rolnik. robotnik. (2) Ojciec; potem
K. KuncewicL. (3) Od 1934: pp. (4) 1945-48: zt. od 1978: fp - Węgorzewo,
Kazimierz. Grylino: od 1983 solowa gra zarobkowa nad jeziorami, na statkach.
(5) 1934-39 i 1945-47: cm+sk; od 1978:soI0. (6) Nie wyk. cm samodzielnie,
d\\(1je cm zakupi,mych od 1\. Rartkicwicza i K. Kuncewicza. (7) 8rak.
42. (\) Suchorolski, Antoni \92 J Skorodyilcc. woj. tarnopolskie (Czortków), od
1947 Warszawa: I"Olnik. cmerytowany oficer łączności Ił Armii WP. (2) Starszy
brat. (3) 1933-1939: ok. 100 ws. zt: gral także na ak, sk. i trąbce w orkiestrze
dętej. (4) Od 1986: pp i występy solowe w kościołach. szkołach. na podstawie
umowy z. Warszawskim TO\.varz.ystwem Muzycznym gral wok. 200 przedszkolach: od 1989 fp - Gryfino, Kazimierz, W~gorzewo. (5) 1933-39: cm+sk+tr+
+kl+Cb (kapela rodzinna): od 1986: solo. (6) Pierwsze cm wyk. w 1986; w latach
1990. wyk. troje (starszy brat wyk. osiem cm). Udział w konkursie na budowę
instrumcntów ludowych organizowanym
przez Muzeum Ludowych Instrumentów
luzycznych w Szydlowcu (1995). (7) Bczpośrednio nikt konsultowała się z nim
cymbalistka
Marta Stanislawska.
absolwentka
Akademii Muzycznej
w Warsza\\le.
·0. (I) Suz)'lIowicz, Waclaw 1916 Korzyść, wilel1skie; od 1945: WeltY11, woj.
szczecillskie: stularl (.,'marl w 1992 roku). (2) Wuj; jeden rok liczenia. (3) 19301939: ok. 90 \\s. I.t. (4) 1945-50: zt. dożynki. choinka dla dzieci, ok. 15 ws; 195174: pp. gral takie na pianinie: od 1975 lok. zespól IlIdowy, turnieje w Gryfinie.
(5) 1930-39: cmłak (/t): clll+ak+sk+tm (ws); 1945-50: cm+ak+sk+bn;
1975-80:
3 cm+sk+kl+bn: od 1981: solo. (6) Troje cm wyk. w 1930, 1952. 1960; wyk. też
bn. (7) Dwóch uczniów w sąsiedztwie.
44. (I) Szarecki, Piotr 1914 Sawiczóny, pow. Wilno: od 1958 Opole: stolarz,
kolejarz. (2) Dziadek. ojciec. (3) Od 1928 ws. zt: akompaniament
do łalymek,
pochody 3-Maj()\\c; wystetPY w rozgłośni wileł1skiej 1935-36: grał także na sk,
ak. gitarze. tm. (4) Od 1973 w zespole regionalnym
przy klubie wojskowym,
Iiunc koncerty. fp. Gryfino. (5) 1928-1939: cm+sk+ak+kl+kontrabas+tm:
od
1973: cm+sk+ak+tm. (6) Gra na cm z XIX wieku. (7) Brak.
45. (I) Szpakowski, Franciszek 1908 Nowa Wilejka. wile11skie; od 1945
Kętrzyn. olsztYllskie: geodeta. stolarz. (2) Wuj, nauczyciel muzyki, samouk. (3)
Od 1922: ws. zt. gral takLe na tr w orkiestrzc wqjskowej. (4) 1945-1950: ws, zt,
od 1951 pp. (5) 1922-1939 cm+ak+sk (+kl+tr+tl1l);
1945-50: cm+ak+sk. (6)
Pierwsze cm wyk. w 1922. drugie - 1981. (7) Brak.
150
46. (1) Tyczko,
Marian
1924 Bielowo, wileI1skie (Braslaw);
od 1945
Mieszkowice, szczeciI1skie; rolnik, kierowca, mechanik. (2) Ojciec, starszy brat,
wytwórca cm. (3) 1937-39: ws, zt; gra także na ak, sk, mandolinie. (4) 1945-87
tylko ak. od 1988 fp, Gryfino. (5) 1937-39: cm+sk+ak+kl+perkusja.
(6) Troje cm
wyk. wg wzoru E. Mojskada w 1988, 1989. (7) Dwóch wnuków.
47. (I) Usinowicz, Bronisław 1914 Kudejsze, nowogródzkic (Lida); od 1945
Zgorzelec, jeleniogórskie;
rolnik, urzędnik. (2) Lok. muzyk ludowy. (3) Od 1928
zt, pp, gra także na sk, ak. (4) 1946-50 tylko ak., od 1963 pp, od 1972 koncerty na
cm w radio, TV, sanatoriach,
fp, od 1990 grywa w Szwajcarii. (5) 1928-39:
cm+sk+flet+bn;
1946-50: sk+ak.+pianino+perkusja;
od 1972 cm solo. (6) Dwoje
cm wyk. w 1963 i 1964, w tym jedne a 52 pasmach. (7) Ok. l O uczniów.
48. (l) Zając, Józef 1924 Kaczanówka,
tarnopolskie
(Skałat);
od 1957
Giebułtówek,
jeleniogórskie;
rolnik, robotnik. (2) Samouk. (3) 1938-39: zt,
chrzciny. (4) 1945-57 tylko ak.; od 1958 pp; gra także na sk i gitarze. (5) 1938-39:
cm+sk, od 1958 cm solo. (6) Cm wyk. 1957, wyk. też bn. (7) Brak.
49. (I) Zienkiewicz, Kazimierz 1929 Rudobieść, wileI1skie (Święciany); od
1945: Lidzbark Wann., kierowca. (2) Starszy brat. (3) 1936-1939: zt dla dzieci.
(4) 1945-70: pp, od 1971: fp, zt i imieninowe. (5) 1936-39: cm+sk; od 1971: cm
solo lub cm+sk+ak+kl+bn.
(6) Troje cm wyk. 1976-1982. (7) Wnuczka.
50. (I) Zioła Stanisław 1929 Balaharówka, tarnopolskie (Tłomacz); od 1945
Góralice, szczecillskie; rolnik. (2) Ojciec. (3) 1938-39: zt, tłoka przy kukurydzy
(cm+bn); (4) 1945-75: ws, zt; od 1994 - cm solo fp., Gryfino, w 1997 i 1998
w Kazimieru n. Wisłą (nagrodzony); grywa także na sk i ak. (5) 1938-39: cm+kl+
2 sk+bn; cm+bn; 1945-75: sax, tr, ki. banjola, ak - orkiestra rodzinna, bracia
i ojciec. (6) Cm kupione przez dziadka, używane do dziś (ok. stuletnie). (7)
Kilkoro uczniów.
Podejmując
temat kontynuowania
tradycji muzycznych
przcz Kresowców
warto zwroCIC uwagę na kwestie, jakie stały się przedmiotem zorganizowanej
w Pradze przez łnstytut Etnografii i Folklorystyki
Czeskicj Akademii Nauk
w 1995 roku konferencji "Nacjonalizm
i regionalizm w muzyce ludowej i w badaniach nad muzyką ludową". Dyskutowano na niej m.in. a działalności kulturalnej, zwłaszcza muzycznej, Niemców sudeckich oraz Niemców z południowych Moraw i o jej wpływie na utrzymywanie
tradycji wyniesionych ze stron
rodzinnych, na spoistość grupy oraz jej aktywność.
Jak wynika z referatu kompozytora i organizatora ruchu chóralnego Widmara
Hadera, wygłoszonego
na wspomnianej konferencjiiX, problematyka socjo-etno-
Materiały znajdują się w druku. wcześniej Widmar I (ader opublikował //1111 S/lde/endell/schen
lind Tradi/ionsvers/iindnis
heli/e. w: I. SlIde/endell/sch
/schechisches
'\/lIsi!wylllpO.l'illlll
1991, 3() IX - 3 X 1991. Ak/llelle lexikw.raphische
!-j·agen. lJeric!J1. Reg.ensburg. 1991, s. 33-42.
Ponadto Ute Reichert-Flogel. Siidllliihrische Sing- lind SI)ie/sc!lIIr. -lO .J1l/we, Verlag. des Sudmahri18
MIlsikIeben
151
psychologiczna
dotycząca
upraWlal1la tradycji muzycznych
przez Niemców
sudeckich i innych przesiedlel1ców
z b. Czechosłowacji,
jest podejmowana
dopiero w latach 1990. W dyskusj i m. in. podniesiono, że dopiero po 40 latach
dostrzeżono w Niemczech na forum publicznym swoistość kulturową Niemców
sudeckich, fakt wniesienia przez nich własnych tradycji kulturalnych.
Główną
przeszkodą w asymilacji przesiedleóców ("wypędzonych")
w Niemczech Zachodnich były różnice językowe
(dialektalne),
zwłaszcza w Badenii-Wirtenbergii.
Tam też najwcześniej
powstały stowarzyszenia
podkreślające
przesiedleńczą
tożsamość. Pragnienie ciągłości i potrzeba zachowania zbiorowej pamięci muzycznej sprawily, je jU? w obozach uchodźców w 1945 roku organizowano chóry.
Miejsce "wypędzonych"
w spoteczeństwie
niemieckim wynikało z podwójnej
motywacji: z jednej strony chcieli oni być normalnymi obywatelami w poszczególnych landach, z drugiej zaś zdecydowani
byli podkreślać swoją odrębność
grupową. Pełna asymilacja
była akceptowana
tylko na płaszczyźnie
ekonomicznej, zaś w dziedzinie kulturalnej, duchowej deklarowano wolę zachowania
odrębności.
Stowarzyszenia
śpiewacze (liczące nawet do 150 osób), grupy teatralne,
chóry, orkiestry dęte, mają charakter bądź ponadregionalny
(jako ogólnie przesiedlel1cze), bądź związane z określonym ziomkostwem (Egerland, Iglauer Insel,
Siidmiihrisch, Bbhmerwald, Schlesisch, Stiddeutsch, Norddeutsch). Mogą być one
zarówno centralizowane
i wspierane administracyjnie
(zespoły muzyczne w ramach Deutsche .fugend des Ostens, dziś przemianowanej
na, nota bene, Deutsche
Jugend il1 Europa), bądź funkcjonować lokalnie i samodzielnie, jak np. Eger-
kinder Duddsackmusik.
Chociaż centrum ożywianej tradycji stanowi pieśl1 ludowa, das Volkslied,
to jednak poszczególne związki regionalne miewają specyficzny profil, np. muzyka instrumentalna
w Egerland, taniec towarzyski i historyczny w południowomorawskich stowarzyszcniach,
chóralny - w północnomorawskich
i śląskich, np.
Iglouer Singkreis.
W ogólnym obrazie wszechstronność
kultywowanej
tradycji (muzyka tradycyjna-ludowa,
popularna, taniec historyczny, twórczość kompozytorów
XVIIIXX wieku urodzonych lub działających
na dawnych terytoriach zasiedlonych
przez Niemców) przyczynia się do tego, że przeważają obecnie zespoły młodzieżowe, złożone z potomków przesiedleóców.
Fakt ten upodabnia funkcjonowanie
tradycji Niemców bardziej do aktywności kulturalnej wśród mniejszości narodo\vych w Europie Środkowej i Wschodniej niż do związków i stowarzyszeń przesiedlellczych w Polsce, o przewadze starszej generacji, skupionych zwłaszcza
na historii i pamięci.
W odróżnieniu od polskiej, zdziesiątkowanej
tzw. "repatriacji"
z Kresów
Wschodnich, pozbawionej najczęściej przedwojennej
struktury społecznej, "wyschcn Lal1lbchalisratcs. (jcislingcn/Stcigc
1992.
152
pędzeni" zachowali jednak jednolitość,
identyczność
grupową,
pozwalającą
mówić raczej o przeszczepie
niż o rozproszeniu.
Muzyczne Stowarzyszenia
Niemców sudeckich rozpoczę~y dzia~alność już w 1952 roku. a \\! 1965 roku
sformułowano
tezę, iż utrzymanie
kulturalnego
dziedzictwa
niemieckiego
ma przygotować przyszłą wymianę kulturową między Wschodem a Zachodem.
Muzyczny charakter stowarzyszeó i związków (Die .)'udele/ldeulsc!len Sing- //lui
Spielscharen) umożliwił pierwsze powojenne odwiedziny
kraju rodzinnego
z koncertami - Czech i Moraw w 1978 roku. Systematyczna współpraca niemiecko-czeska, owocująca publikacjami z wspólnych imprez naukowo-kulturalnych,
datuje się od 1991 roku.
Zapoznanie się z wydawnictwami
Sudeckiego Instytutu Muzycznego w Regensburgu prowadzi do wniosku, że nurt ludowo-popularny
stanowi tylko jeden
z aspektów całości upowszechnianej
kultury przesiedlcl]czej. Świadome uprawianie tradycji muzycznych umożliwiają zbiory pieśni drukowanych od II połowy
XVIII wieku, powielane dziś w zeszytach lub ulotkach dla celów imprez przesiedleIlczych. Duża część muzyki instrumentalno-taneClncj
datuje się z czasów
monarchii austro-węgierskiej
(m. in. lendlery, polki. polka-mazurka.
muzyka
salonowa, operetkowa), co rzutuje na ponadnarodowy
profil tradycji muzycznych
Niemców Sudeckich. Obok ram instytucjonalnych,
konieczni okazują się przewodnicy, którzy obok własnej aktywności muzyczno-kompozytorskiej
zajmują
się organizacją
i promocją zespołów muzycznych.
Przesiedlellczo-niemieckich
zespołów muzycznych jest w Europie co najmniej dwicście. Nicktóre mają
własne wydawnictwa fonograficzne, ich dystryhucja ma jednak charakter głównie
lokalny.
Caly ruch kulturalno-muzyczny
opiera się na dolml\\ olności. nic ma honorariów za występy czy organizację. W dziedzinie wykonawstwa
pieśni ludowych
istnieje szerokie spektrum od prostych dwugłosów do opraCOWał] konccl1owych.
Występy odbywają się w strojach szytych samodzielnie wedlug starych wzorów.
Mają też miejsce wspólne koncerty czeskie i niemieckie, choć kulturę Niemców
Sudeckich traktuje się także samodzielnie, bez styku z czeską.
Rzeczywistość kulturowa zespo~ów jest ,.bogata i otwarta" (W. Hader). Dotyczy to także zagadnienia tzw. "autentyzmu".
zwłaszcza w zakresie muzyki dętej.
Jak jednak pokazują doświadczenia
z kontaktów z publicznością, znacznie większą popularnością cieszą się, jak dotąd, nowsze aranżacjc niż wykonania zgodne
z wzorami minionymi. Wersje historyczne adresowane S<lhardziej do znawcó\\
niż do miłośników. Elementami tradycyjnymi bywaj'l więc raczcj uhiory muzyków niż produkcje muzyczne, dopasowane
do gustów szcrokiej puhliczności.
Strategia komercjalizacji
zdaje się działać tu bardzicj bezvvZględnie aniżeli
w Polsce.
Gdybyśmy porównali funkcjonowanie
tradycji llIuzycznych Nicmców Sudeckich lub poludniowomorawskich
z grupami post-przesiedlcóczymi
w Polsce.
to wydaje się, że jedynie Górale Czadeccy wykazuj'l pewnc cechy wspólne.
153
Znaczna jest u Górali reprezentacja młodzieży, znaczny współczynnik międzynarodowy (rumUllsko-ukraińsko-słowacko-polski),
dość wczesne uformowanie
się
zespołów (lata 1960.), wreszcie defensywno-autopromocyjny
model funkcjonowania w otaczającym, nie zawsze sprzyjającym środowisku społecznym. Nie ma
jednak w ruchu Górali Czadeckich nurtu profesjonalnej kultury muzycznej.
Tym, co łączy zarówno polskie jak i niemieckie tradycje przesiedleńcze to pielęgnowanie lirycznego wizerunku małej ojczyzny. Heimatpjlege
jest w Niemczech zawsze pozytywnie oceniane w odróżnieniu od naznaczonych pejoratywnie
pojęć zakoJlczonych na -iSlIIlIS (np. Nationalisl11us). Trzeba jednak dodać, że popularne tradycje muzyczne Niemców sudeckich, morawskich, czeskich i śląskich
zostały w znacznym stopniu wypełnione XIX-wieczną muzyką autorską, salonową, wodewilową, co ułatwiło zaistnienie tej przesiedlellczej
kultury muzycznej
wobiegu
kultury masowej, z natury traktującej
aspekty narodowe bądź jako
dekorację, bądź jako kwestię w ramach tolerowanego
limitu. Odrębność Górali
Czadeckich wobec kultury masowej jest znacznie większa, tzn. tradycja tych
Górali funkcjonuje wśród nich samych obok uczestnictwa w kulturze masowej jest to przykład zjawiska compartmentalization,
,,(prze )działowości"
- podczas
gdy muzyka Niemców sudeckich, mieszcząc się w zasadniczym
nurcie kultury
masowej, przydaje jedynie specyficzne barwy dla IJeilllatpjlef,;c.
Młodzież z zespołów
muzycznych w Niemczech zajmuje się
ponadto tym, czym w Polsce towarzystwa miłośników ziemi, np.
zabytkami,
porządkowaniem
cmentarzy
na ziemiach
rodzinnych. Muzykowanie
w niemieckich organizacjach
przesiedlel1czyeh prowadzi więe do aktywności wybitnie społecznych.
Wschodnio-kresowe
polskie
tradycje muzyczne, przypominane na Ziemiach Zachodnich i Północnych, ograniczają się w zasadzie do bloku pieśni historycznych, balladowych, wojskowych,
patriotycznych oraz do ponadnarodowego (w ramach Cesarstwa
Rosyjskiego
i Monarchii HabsXIV OGÓI-NOPOI.SKI FESTIWAL
KAPEL I ŚPIEWAKOW LUDOWVOH
burgów II połowy XIX wieku)
KAZIMIERZ 2" - 29 VI '''.0 R.
repertuaru
cymbalistów
wilellskich i wschodniogalicyjskich,
154
aczkolwiek
część tych tradycji
narosła
lokalnie wokół miast i dworów.
Wodróżnieniu
od Niemców
sudeckich
prawie całość
tradycji
kresowych,
podtrzymywanych
przez ruch kulturalny i amatorski, opiera się na przekazie
ustnym. Trzeba też podkreślić niesynchroniczność
powrotu (reinwencji) tradycji
- w Niemczech od początku lat 50., w Polsce od 1980 roku.
Należy tu wreszcie
dodać, że ożywienie
czesko-niemieckich
kontaktów
kulturalno-muzyczno-retrospektywnych
jest prostym usuwaniem skutków wojny
i likwidacją - po zmianach polityczno-społecznych
- nienormalnych,
zwłaszcza
w warunkach rewolucji komunikacyjnej,
blokad i barier. Wymianie kulturalnej
czesko-niemieckiej
sprzyja ciągłość granicznego status quo z okresu międzywojennego (aczkolwiek decyzje o wysiedleniach
Niemców podjęły władze czechosłowackie). Tego ułatwienia nie ma w przypadku relacji polsko-niemieckich,
w których pomimo polityczno-prawnych
rozstrzygnięć
i potwicrdzeó oraz międzynarodowo
usankcjonowanych
wysiedleJl niemieckich,
istnieje pewna infrastruktura obaw. Za pomyślną raczej oznakę dzisiejszych czasów możnaby uznać,
że nie terytorium, ziemia, Lebensrawl7, jest w polityce aksjomatem, lecz raczej
wzrost ekonomiczny i system bankowy.
Piotr Dahlig
FROM TilE RESEARCH ON MUSIC TRADITIONS IN 1'111:WEST
AND NORTH OF POLAND. THE DULCIMER PLA YERS
(Summary)
Musical traditions of the transplanted populntion from the eastern territories of interwar Poland
have been poorly documented.
\n 1982-1995. I carried out Ikld-investigations
of hammered
dulcimer players in this displaced population. I recorded liliy musicians. horn between 1903 and
1936. Fourty-sevcn of them were already playing dulcimer in the 1920s and )930s. The history
of dulcimer players can be divided illlo Iwo periods: interwar and post-war. The latter has three
pha~es: 1945-1949 (continuation).
1950-1970 (isolation).
1971- (revival). The union of the
instrument making and playing remained (and still remains) a distim:tive kature of the dulcimer
players' group. In 1945-1947 the musicians had a stabilizing rok in thc new social environment. the
more so as modern bands were usually lacking. Slight political changes in the I970s. administrati\e
reforms in ) 975 and new culture centn:s have wntributed to revival of local traditions for public
performances. The revival was connected with a modilieation of the Illusic practice. The traditional
peasant performance practice ofthe dulcimer within a band I~l(lcd into the background and was partly
replaced by individual solo perliJrmanee inspired also by the romantic poem /'an Tadell.\"= by Adam
Mickiewicz.
A regionalization of performance practice has emerged in three variants of the revival process:
I. Identity renewed. The largest group of dulcimer players is still in the northeast. This group has
retained the scparate feature of rescttlers from the Vilnius region (Wi/nil/kil. They were ..discovered"
by the broadcasting worker (Maryna Okęcka-Bromkowa)
in the end of the 1950s. by an inąui!)
published in the local press in Olsztyn and started their public concerts in 1971. Sinee 1978 they
meet at a special yearly 1Cstival in Lidzbark Warmiński. All except one play solo and regularly
construct dulcimers. 2. Assimilation. The small group in Silesia 1~t1lsunder a general catego!)
155
ofn:settlcrs li'om the cast (/ah/lgo\l'(\'). With their dulcimers. they ollen join popular bands or vocal
ensemblcs. the members ofwhich descend fi'om ditlerent regions. The dispersal ofmusicians resulted
in e"perimenls in the dulcimer's construction and tuning system. 3. Leadership and education. Since
1975. the group in Western Pomcrania has emergcd thanks to thc initiative of a local teacher
(Ed\\ard Mojsak) \\ho slaJ1ed a elass in dulcimer playing at the local school (Grytino 1983) and
organized mectings of the dulcimer players sinee 1988. The meetings in Gryfino reveal two styles of
playing .- the more traditional melodic perCormanee with the prevalence of the right hand and the
hannonic one \\hcre both hands arc se\lslanding. This dualism is connected with mcthods of
learning-teaching either by car (the melodic style) or by note (the hannonic style).
Tram·fated by P. Dah/ig