Kryzys połowy życia u kobiet

Alina Kałużna-Wielobób
Katedra Psychologii, Zakład Badań Podstawowych w Psychologii
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie
[email protected]
Kryzys połowy życia u kobiet – specyfika,
problematyka i formy pomocy
Streszczenie
Kryzys połowy życia to kryzys rozwojowy mogący pojawić się w wieku 35–50
lat. W tym okresie wielu ludzi konfrontuje się z faktem, że prawdopodobnie
połowę życia mają już za sobą i że czas jaki mają na realizację tego, co chcą
jeszcze osiągnąć jest ograniczony. Wiek średni to w wielu przypadkach okres
zmian sytuacji życiowej: dorastania, a następnie odchodzenia dzieci z domu,
nierzadko chorób i śmierci rodziców oraz zmiany pozycji zawodowej. Kryzys
środka życia wiąże się z poczuciem niespełnienia, związanym z brakiem realizacji pewnych aspektów siebie. Często jest to okres dokonywania bilansu dotychczasowych osiągnięć i konfrontacji ich z wcześniejszymi planami. Wiąże się również z koniecznością postawienia celów na „drugą połowę życia”.
Kryzys połowy życia to proces intensywnych i subiektywnie trudnych przemian osobowości, które dotyczą koncepcji siebie, świata wartości oraz zadań
życiowych (Oleś, 2000). W artykule skupiono się na specyfice kryzysu połowy życia u kobiet, związanej się z czynnikami biologicznymi (menopauza)
50
Alina Kałużna-Wielobób
oraz społecznymi (pełnione role). Przedstawiono również propozycję kierunków pracy dla psychologów-praktyków, wspierających kobiety w przechodzeniu tego kryzysu rozwojowego.
Słowa kluczowe: kryzys połowy życia, kobiety, wiek średni.
Wprowadzenie
Celem artykułu jest przedstawienie zjawisk związanych z kryzysem połowy
życia, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki tego kryzysu u kobiet. Można się zastanawiać, dlaczego wyodrębniamy kryzys połowy życia charakterystyczny dla kobiet, skoro istota tego kryzysu, związana z uświadomieniem
sobie osiągnięcia „połowy życia”, poczuciem braku realizacji pełni siebie oraz
poszukiwaniem tego, co ma sens w obliczu przemijania – charakterystyczna
jest dla człowieka w wieku około 40 lat, niezależnie od płci. Jednak różnice
płciowe o charakterze biologicznym (menopauza) oraz społecznym (np. potencjalne rozdarcie między samorealizacją na polu rodzinnym i zawodowym)
sprawiają, że można mówić o specyfice kryzysu środka życia charakterystycznym dla kobiet. Praktycznym celem tego opracowania jest przedstawienie
propozycji kierunków pracy dla psychologa-praktyka, wspierającego kobiety w przechodzeniu tego kryzysu rozwojowego. Te wskazówki będą wynikały zarówno z rozumienia (zaprezentowanych wcześniej) obszarów problemowych, jakich dotyczy ten kryzys rozwojowy, jak i oparte będą na własnych
doświadczeniach w pracy klinicznej autorki.
Wyróżniamy dwa rodzaje kryzysów: sytuacyjne (wywołane przez czynnik zewnętrzny – wydarzenie krytyczne) oraz rozwojowe (por. Kubacka-Jasiecka, 2003). Kryzys połowy życia to kryzys rozwojowy mogący pojawić się
w wieku 35–50 lat1. Okres około 40 roku życia to dla większości ludzi okres
Otwartym pozostaje pytanie, czy w przypadku niektórych współczesnych kobiet kryzys połowy życia (lub jego wybrane aspekty, takie jak np. „syndrom pustego gniazda”) nie dotyka
ich w późniejszym wieku, niż w przypadku kobiet z wcześniejszych pokoleń? Mogłoby to być
związane z faktem wydłużania się ludzkiego życia a także występowaniem tzw. okresu „bezdecyzyjności” u współczesnych młodych, co powoduje, że część kobiet podejmuje role rodzicielskie i zawodowe w późniejszym wieku niż kobiety z pokoleń wcześniejszych. Rozstrzygnięcie
tego wymagałoby dalszych badań.
1
Kryzys połowy życia u kobiet – specyfika, problematyka i formy pomocy
51
przełomowy. W tym okresie wielu ludzi konfrontuje się z faktem, że prawdopodobnie połowę życia mają już za sobą, że czas jaki mają na realizację
tego, co chcą jeszcze osiągnąć jest ograniczony. Wiek średni to w wielu przypadkach okres zmian sytuacji życiowej: dorastania, a następnie odchodzenia
dzieci z domu, nierzadko chorób i śmierci rodziców oraz zmiany pozycji zawodowej. Często jest to również okres dokonywania bilansu dotychczasowych osiągnięć i konfrontacji ich z wcześniejszymi planami. Wiele osób doświadcza w tym czasie kryzysu. Dane empiryczne dotyczące tego, jak duży
procent osób w wieku średnim doświadcza tego przełomu w formie kryzysu są zróżnicowane, wyniki te zależeć mogą od tego, na jaki aspekt kryzysu połowy życia badacze kładą największy nacisk (Oleś, 2000). Przykładowo
w badaniach kobiet, które ukończyły 50 rok życia – 36% relacjonowało, że
(w przeszłości) doświadczyło kryzysu wieku średniego (Wethington, 2000;
Shellenbarger, 2005, Wright, 2005).
Większość autorów (Jung, 1933; Gould, 1972; Levinson i in., 1978, 1996;
Sęk, 1990) pisząc o kryzysie połowy życia, akcentuje przełom (pojawiający się
około 40 roku życia), związany z rozczarowaniem dotychczasowym kierunkiem życia, uświadomieniem sobie przemijania i wewnętrzną koniecznością
dokonania wyborów na „drugą połowę życia” (a więc aspekty dotyczące zarówno kobiet, jak i mężczyzn). Oleś (2000) ujmuje kryzys połowy życia jako
proces intensywnych i subiektywnie trudnych przemian osobowości, które
dotyczą koncepcji siebie, świata wartości oraz zadań życiowych (Oleś, 2000).
Niektóre osoby przechodzą przemiany połowy życia w postaci kryzysu, inne
– w formie stopniowych zmian (Oleś i Baranowska 2003). Wielu autorów
podkreśla możliwości wzrostu i rozwoju, związane z przechodzeniem tego
kryzysu (Jacques, 1965; Levinson, Darrow, Klein, Levinson i McKee, 1978;
Erikson, 1997; O’Connor i Wolfe, 1991). Ale w badaniach opinii osób w wieku średnim na temat kryzysu połowy życia (z czego 26% kobiet uważa, że
przeszło przez kryzys), jedynie 2% kobiet przedstawiło pozytywny obraz tego
kryzysu, jako zorientowanego na wzrost, podczas gdy większość przekonań
na temat kryzysu było negatywnych (Wethington, 2000). Niektórzy autorzy
(np. Lippert, 1997) akcentują inne czynniki, łącząc kryzys połowy życia u kobiet z przechodzeniem menopauzy (co następuje częściej około 50 roku życia).
Helena Sęk (1990) zwraca uwagę na to, że kryzys wieku średniego charakteryzuje się narastającymi sprzecznościami między zmianami biologicznymi (zużywanie się organizmu, zjawiska przekwitania), wymaganiami
52
Alina Kałużna-Wielobób
otoczenia (np. dorastanie i odchodzenie dzieci, zmiany zawodowe) i przemianami intrapsychicznymi. W kryzysie środka życia można, zdaniem Sęk
(1990), wyróżnić zjawiska ogólne, niespecyficzne oraz specyficzne dla kryzysu wieku średniego. Przez czynniki niespecyficzne autorka rozumie, zjawiska
związane zakłóceniem stabilizacji funkcji społecznych, psychicznych i fizjologicznych i zjawiska naruszenia równowagi. Wśród objawów niespecyficznych autorka wymienia dyskomfort psychiczny, cechujący się poczuciem napięcia i zmiany, wątpliwościami, poczuciem zagubienia oraz poczucie presji
i konieczności dokonania zmian, podjęcia nowych problemów i zadań, jak też
stan wzmożonej pobudliwości i ogólnej wrażliwości (Sęk, 1990) – a więc objawy typowe dla przeżywania kryzysu w ogóle (niekoniecznie związanego
z problematyką połowy życia). Specyfika kryzysu połowy życia według Sęk
(1990) dotyczy aspektu treściowego procesu restrukturyzacji doświadczenia
i obejmuje takie zagadnienia jak: stawianie problemów natury egzystencjalnej, procesy bilansowania życia oraz planowanie jego modyfikacji w przyszłości i podejmowanie nowych zadań.
Bilans życiowy oraz poczucie braku spełnienia
Jedną z pierwszych koncepcji rozwoju człowieka, zwracających uwagę na kryzys połowy życia, była koncepcja C. G. Junga. Ujmuje ona rozwój człowieka jako proces indywiduacji, który dokonuje się w dwóch fazach. W pierwszej
fazie jednostka przystosowuje się do życia w społeczeństwie. Po osiągnięciu
względnej stabilizacji społecznej, zazwyczaj w okolicach statystycznej połowy życia (35–45 lat), wiele osób przeżywa kryzys związany ze zwątpieniem
w wartość dotychczasowych celów życiowych oraz z konfrontacją z nieuchronną koniecznością własnej śmierci. Często nawet pomimo zrealizowania celów wyznaczonych w okresie dorastania i wczesnej dorosłości, pojawia
się uczucie braku spełnienia i rozczarowanie. Uczucie niespełnienia, pomimo
zrealizowania celów związanych z przystosowaniem do samodzielnego życia
w społeczeństwie, spowodowane jest tym, że nastawiając się na zdobywanie
pozycji społecznej, jednostka nie rozwijała innych swoich możliwości, nie realizowała pewnych aspektów siebie (Jung, 1933). Zakwestionowanie wartości
tego, co się osiągnęło lub do osiągnięcia czego dotychczas się zmierzało, skłania do konfrontacji z własnym wnętrzem oraz rozważań egzystencjalnych nad
Kryzys połowy życia u kobiet – specyfika, problematyka i formy pomocy
53
sensem życia, tym, co naprawdę ważne i jak wykorzystać czas, czym są życie i śmierć. Pojawia się potrzeba odniesienia swojego życia do transcendentnej rzeczywistości. Jung stwierdza, że wśród jego pacjentów, którzy weszli
w drugą połowę życia nie było ani jednego, którego problem w ostatecznym
rozrachunku nie polegał na znalezieniu religijnego poglądu na życie (Jung,
1933). Efektem przejścia kryzysu w przypadku części osób jest podjęcie dalszego rozwoju w drugiej fazie indywiduacji. Jej celem jest uzyskanie równowagi wewnętrznej oraz harmonii ze światem (Gałdowa, 1995).
Również McAdams (1985) uważa, że szczególna podatność na kryzys
w wieku 35–50 lat może wynikać z rozczarowania dotychczasowym kierunkiem życia. Kryzys ten może się rozgrywać na płaszczyźnie rodzinnej, zawodowej, stosunków przyjacielskich oraz zainteresowań. Na aspekt rozczarowania dotychczasowym kierunkiem życia w wieku 40–45 lat zwraca uwagę
również Levinson (Levinson i in., 1978, 1996). Pojawiają się natarczywe wątpliwości dotyczące kierunku życia, celów i planów oraz dotychczasowego
systemu wartości. Doświadczający kryzysu nie czerpie już satysfakcji z dotychczasowego sposobu życia – z małżeństwa, pracy, zajęć, wokół których
koncentrowały się dotąd jego zainteresowania. W pracy terapeutycznej spotykam się z tym, że ludzie (obu płci) nawet odnoszący sukcesy życiowe, mówią,
np.: że mają rodzinę, która jest dla nich ważna, udane życie zawodowe, niezłą
sytuację materialną, a pomimo tego, nie czują się spełnieni.
Poczucie niespełnienia może dotyczyć również nie zrealizowania młodzieńczych marzeń. Kobiety w wieku średnim, które mają poczucie, że nie
zrealizowały swoich młodzieńczych marzeń, mają większą skłonność do dokonywania negatywnego bilansu życia. Negatywny bilans życiowy oraz żal
związany z utratą młodości najsilniej występuje wśród tych, które żałują nie
zrealizowanych marzeń oraz tych, które mają poczucie, że nie zrekompensowały sobie ich niezrealizowania (Kałużna-Wielobób, 2010).
Wiele kobiet skoncentrowanych wcześniej na celach rodzinnych, w wieku średnim staje wobec faktu niezrealizowania tej części marzeń, które wiązały się z karierą zawodową i samorealizacją oraz wobec poczucia, że już najwyższy czas, być może ostatnia szansa, aby te zadania podjąć. Kobiety, które
inwestowały w karierę zawodową kosztem życia osobistego, mogą się w tym
okresie życia zwrócić się bardziej ku tej sferze. Następuje zaangażowanie
w realizację tych marzeń, które wcześniej pozostawały niespełnione (Puchalska-Wasyl, 1999).
54
Alina Kałużna-Wielobób
Kryzys połowy życia, często wiąże się z dokonywaniem bilansu dokonań
oraz jakości życia w okresie wczesnej dorosłości. Podejmowana bywa refleksja nad sensem dotychczasowych celów i osiągnięć, czasem prowadząc do zakwestionowania ich wartości (Jung, 1933; Gould, 1972). Ludzie (dotyczy to
obu płci) dokonują konfrontacji realnych osiągnięć z wcześniejszymi planami,
porównywania sukcesów i porażek, marzeń i realności człowiek rozlicza siebie z tego, co dotychczas zrobił, kim się stał, a kim chciał zostać (Levinson,
i in., 1978: Sęk, 1990).
Doświadczenie przemijania
W okolicach czterdziestego roku życia ludzie konfrontują się z pierwszymi
objawami starzenia się. Może to wywoływać poczucie straty lub lęk przed
utratą fizycznej atrakcyjności. W badaniach Lang (2001) 1/3 badanych, którzy przyznali, że cierpieli z powodu kryzysu wieku średniego, powiedzieli, że
było to wynikiem świadomości procesu starzenia się i przemijania czasu. Na
kobiety większy wpływ niż na mężczyzn ma konfrontacja z objawami starzenia się i związana z tym świadomość utraty atrakcyjności fizycznej (Fodor
i Franks, 1990; Sęk, 1990; Banister, 1999).
W naszej kulturze jest to szczególnie trudne dla kobiet, gdyż to właśnie w przypadku „płci pięknej”, atrakcyjność dla innych (a pośrednio również przypisywana im wartość jako kobiet oraz jako ludzi), określana bywa
w dużym stopniu na podstawie urody i figury. Wiele badań potwierdziło znaczenie fizycznej atrakcyjności kobiet dla zainteresowania nimi jako potencjalnymi partnerkami w związkach romantycznych (Buss, 1989; Wojciszke, Baryła, Downar, 2002) oraz dla sukcesów zawodowych (Frieze, Olson i Russel,
1991). W przekazach reklamowych, których oddziaływaniu ludzie poddawani są z dużym natężeniem i częstotliwością, promowana jest ideologia urody
jako recepty na sukces i szczęście, a uroda pokazywana jest nie tylko jako środek, ale często również warunek „lepszego życia” (Kaur, Arumugam i Yunus,
2013). W badaniach opinii osób w wieku średnim na temat specyfiki kryzysu połowy życia – 20% badanych kobiet stwierdziło, że przyczyną kryzysu była świadomość starzenia się i upływającego czasu (Wethington, 2000).
Nawet kobiety usatysfakcjonowane innymi zmianami uzyskanymi w wieku
średnim (np. wzrostem niezależności, wolności, pewności siebie i decyzyjno-
Kryzys połowy życia u kobiet – specyfika, problematyka i formy pomocy
55
ści) żałowały zmian cielesnych, które nastąpiły w wieku średnim (Degges-White, 2001).
Kultura masowa traktuje kobiety w średnim wieku, jak gdyby były niegodne uwagi – są przez to podwójnie dyskryminowane: ze względu na wiek
i płeć (Wright, 2005). J. Wright (2005) opisuje przypadek kobiety (49 lat),
która zwróciła się do niej po pomoc psychologiczną, gdyż czuła się wyczerpana i przytłoczona, która stwierdziła, że „ciało ją zdradziło poprzez starzenie się”. Według badań Halmi (2005), tego rodzaju czynniki stresogenne są
główną przyczyną wzrostu liczby zaburzeń odżywiania wśród kobiet w wieku średnim. Obserwacja objawów procesu starzenia się może również wywoływać lęk przed starością, chorobami, utratą sił i utratą osiągniętej pozycji społecznej.
Z drugiej strony Levinson (Levinson i in., 1978) zwraca uwagę, że ludzie, doświadczając zmian w organizmie i mając świadomość wieku chronologicznego (symboliczna 40-ka), jednocześnie często czują się jeszcze pełni
sił i energii. Wymaga to określenia na nowo własnego stosunku do kategorii
młodość-starość.
Doświadczenie przemijania może wiązać się również z uświadomieniem
sobie konieczności śmierci. Aspekt ten podkreślany był przez Jaquesa (1965),
jednak badania empiryczne nie potwierdziły powszechności znaczenia świadomie przeżywanej perspektywy śmierci jako czynnika istotnego dla kryzysu połowy życia. W badaniach Lang (2001) niewielu łączyło kryzys ze zbliżającą się śmiercią. Podobne okazały się wyniki badań Wethington (2000),
w których osoby w wieku średnim, definiując kryzys wieku średniego, bardzo
rzadko wymieniały świadomość zbliżającej się śmierci, choć wielu podkreślało świadomość starzenia się, spadku zdrowia i wytrzymałości oraz zbyt małej ilości czasu, aby osiągnąć cele. Osoby w wieku około 40 lat nierzadko są
świadkami umierania i śmierci swoich rodziców.
Menopauza
Z aspektów biologicznych, mogących się składać na przyczyny i objawy kryzysu specyficzne dla kobiet, należałoby wymienić: zmiany fizjologiczne związane z klimakterium, poprzedzające menopauzę (przekwitanie) (Olejnik, 2002).
Przeprowadzono wiele badań mających na celu wykazanie związków między
56
Alina Kałużna-Wielobób
depresją kobiet w wieku średnim a klimakterium i menopauzą. Wyniki badań
wskazują na to, że przyczyn nie można upatrywać w samym klimakterium
(Matthew i in., 1990; Lippert,1997; Degges-White, 2001). Bardziej prawdopodobne przyczyny leżą w czynnikach środowiskowo-społecznych, które
sprawiają, że kobieta postrzega ten okres jako koniec młodości, którą współczesny świat gloryfikuje szczególnie w odniesieniu do kobiet (Nicole-Smith,
1996; Lippert,1997). Istotne znaczenie mają również stresy w życiu rodzinnymi i zawodowym (Adams, Cartwright, Ostrově, Stewart i Wink, 1998; Robinson-Kurpius, Nicpon, i Maresh, 2001).
Krieger (1995) zauważa, że wyniki badań sugerują, iż sposób, w jaki kobiety doświadczają menopauzy jest związany z czynnikami kulturowymi. Na
przykład japońskie kobiety zgłaszają mniej objawów fizjologicznych (takich
jak uderzenia gorąca i nocne poty), niż Amerykanki, a wiejskie kobiety Majów z nadzieją oczekują menopauzy, ponieważ przynosi ona ulgę, natomiast
Szwedki po okresie menopauzy uzyskują raczej wyższe poczucie własnej wartości (Krieger, 1995). W społeczeństwach, w których wartość kobiet wzrasta
wraz z ustaniem miesiączki, kobiety oczekują tego etapu życia z pozytywnym
nastawieniem (Lippert,1997). Mansfield i Voda (1993) stwierdzili, że białe,
wykształcone kobiety z klasy średniej nie posiadają wystarczających informacji na temat menopauzy i nie widzą sensu osiągnięcia statusu z nią związanego (Lippert,1997). Amerykanie utrzymują negatywny stereotyp dotyczący
kobiet w okresie menopauzy i zgodnie z oczekiwaniem negatywnych doświadczeń i napiętnowaniem społecznym, Amerykanki mogą częściej ulegać
wszechobecnej perspektywie nieprzyjemnych zmian (Degges-White, 2001).
Menopauza występuje zwykle u kobiet między 40 a 55 rokiem życia;
w społecznościach zachodnich średnio w 51 roku życia (Steiner, Yonkers,
1999). Do opisywanych w literaturze objawów menopauzy należy depresja
(zaburzenia nastroju), jednak wyniki badań wskazują na to, że rozpoczęcie
fazy menopauzalnej nie jest samo w sobie powodem występowania depresji (Nicole-Smith, 1996). Są badania pokazujące związki między złym nastrojem u kobiet w okresie menopauzy a zmianami hormonalnymi (Rubinow,
Schmidt i Roca, 1998; Robinson-Kurpius, Nicpon i Maresh, 2001). Niektórzy wyjaśniają, że depresja wieku średniego jest wynikiem objawów naczynioruchowych, takich jak nocne poty i uderzenia gorąca (Hunter, 1992). Jednak
znaczenie czynników biologicznych, szczególnie zaburzeń neuroendokrynnych, w powstawaniu zaburzeń psychicznych związanych z menopauzą jest
Kryzys połowy życia u kobiet – specyfika, problematyka i formy pomocy
57
wciąż sprawą kontrowersyjną (Nicole-Smith, 1996; Dennerstein, Lehert, Dudley i Guthrie, 2001).
Kobiety, które mają wsparcie rodziny i przyjaciół, z którymi mogą porozmawiać o menopauzie, są bardziej pozytywnie nastawione do tego przejścia, niż kobiety bez takiej sieci wsparcia (Robinson-Kurpius, Nicpon, i Maresh, 2001).
Wybory dotyczące kierunku życia, celów i wartości
w „drugiej połowie życia”
Kryzys środka życia może skłaniać do stawiania pytań natury egzystencjalnej:
„Kim jestem, dokąd zmierzam?”, „Co naprawdę jest w życiu ważne?”; pytań
o sens życia, cele, wartości i jakość relacji z otaczającym światem (Jung, 1933;
Gould, 1972; Sęk, 1990).
Jest to również okres dokonywania wyborów, które staną się podstawą nowej struktury życiowej (Levinson i in., 1978, 1996) oraz poszukiwania nowych
celów i wartości, uwzględniających perspektywę śmierci. Nierzadko wartości, które dotychczas stanowiły o kierunku życia zostają zakwestionowane.
Podobnie jak w okresie adolescencji człowiek musiał po raz pierwszy dokonać wyboru swojej życiowej drogi, teraz dokonuje go ponownie. Osoba
w wieku 40 lat ma zazwyczaj większą zdolność do odróżniania swoich autentycznych pragnień, przekonań, wartości od opinii przejętych od innych, niż
miała 20 lat wcześniej. Dysponuje większą świadomością tego, czego rzeczywiście pragnie, co naprawdę warto w życiu robić, realizacji jakich wartości się
poświęcić. Zazwyczaj zdaje sobie również sprawę (w większym stopniu niż
osoba dorastająca) z realnych możliwości oraz z tego, jaką strategię postępowania należy obrać, aby osiągnąć zamierzone rezultaty. Wybory życiowe dokonywane są w kontekście świadomości, że zostało już niewiele czasu na podjęcie działania i zrealizowanie marzeń i celów, że zrealizuje się je teraz „teraz
albo nigdy”, że można nie zdążyć zrealizować wszystkich zamierzeń i należy
zrezygnować z niektórych swoich dążeń (Lifton, 1979).
Badania (O’Connor i Wolfe, 1991) potwierdziły, że w wieku średnim
wiele osób dokonuje zmiany paradygmatu, odnoszącej się do zasadniczych
przekonań, wartości, uczuć i wiedzy. Przykładowo kobiety, które poświęciły
wczesną dorosłość na wychowywanie dzieci, obecnie angażują się w karierę
58
Alina Kałużna-Wielobób
zawodową, co jest impulsem do zmiany paradygmatu – mniej koncentrują się
na rodzinie, a bardziej na organizacji życia. U części osób zmiana przebiega
w przeciwnym kierunku, mniej koncentrują się na realizacji działań, a bardziej na znaczących relacjach. Obie grupy zmierzają do realizacji tego, co dotyczy ich samych i do większej równowagi. Ci, z badanych którzy przeszli
największą zmianę paradygmatu, przejawiali najbardziej pozytywne ekspresje uczuciowe (O’Connor i Wolfe, 1991).
Zmiany w zakresie cech osobowości, samowiedzy oraz
zainteresowań
Według Junga (1933) u części ludzi w okolicach 40 roku życia, pojawiają się
zainteresowania o charakterze kulturowym, społecznym, religijnym lub filozoficznym. Jacques (1965) przeprowadzał badania dotyczące twórczości artystów w okresie statystycznej połowy życia. U wielu artystów po przejściu
kryzysu wieku średniego następowała zmiana jakości i tematyki dzieł oraz
emanującego z nich sposobu patrzenia na życie. Młodzieńczy idealizm ustępował miejsca nastrojowi pesymistyczno-kontemplacyjnemu, dzieła nabierały charakteru filozoficzno-refleksyjnego.
Kryzys połowy życia może wiązać się również z uwalnianiem się od wewnętrznych konfliktów i zewnętrznych oczekiwań (Levinson i in., 1978).
W okresie przełomu połowy życia rośnie potrzeba autonomii, „mówienia swoim własnym głosem”, życia na swój indywidualny sposób i swobodnego głoszenia własnych, autentycznych poglądów. Według badań McQuaide (1998)
– najbardziej cenionymi zmianami wieku średniego u kobiet jest zwiększenie niezależności i wolności (rozumianej jako: nieprzejmowanie się opinią innych, mniejsza troska o dzieci, koniec cyklu miesiączkowego oraz wolność do
rozwijania własnej tożsamości). Dla osób, które były bardziej usatysfakcjonowane z życia – wolność w wieku średnim była rozumiana pozytywnie (wolność do czynienia czegoś), a dla osób, które były mniej usatysfakcjonowane – była to wolność negatywna (wolność od przymusu do czynienia czegoś)
(Degges-White, 2001).
Charakterystyczne dla przemian środka życia jest również rozwijanie
cech osobowości związanych kulturowo z płcią przeciwną. Wyniki badań
wskazują na to, że kobiety w wieku średnim rozwijają w sobie elementy
Kryzys połowy życia u kobiet – specyfika, problematyka i formy pomocy
59
uważane kulturowo za „męskie” takie, jak: asertywność, siła, autonomia, wolność, zaufanie do siebie, przedsiębiorczość, niezależność. Można interpretować to zjawisko w kategoriach zadań wynikających z pełnienia ról rodzicielskich, które narzucają rozwijanie pewnych cech u poszczególnych płci. Po
uzyskania niezależności przez dzieci, podział ten przestaje spełniać swą funkcję (Cooper i Gutmann, 1987). Innym sposobem wyjaśniania tego zjawiska
jest rozumienie go jako wyniku zmian hormonalnych zachodzących w tym
okresie życia (Julian i McKenry, 1989).
Helson i Wink (1992) prowadzili badania dotyczące zmian osobowości
kobiet w wieku średnim. Zauważono, że kobiety pomiędzy 40 a 50 rokiem
życia stają się bardziej niezależne, pewne siebie, decyzyjne i mniej samokrytyczne. Nabywały też umiejętności radzenia sobie ze stresem oraz zwiększały swój komfort i stabilność, jak również poczucie wolności i elastyczność
umysłową. Pozytywne zmiany pojawiały się po okresie „zawirowań” około
40 roku życia (Helson i Wink, 1992; Degges-White, 2001).
Kryzys połowy życia może się również wiązać ze zmianą obrazu siebie,
wynikającą między innymi z konfrontacji z treściami psychicznymi wcześniej nieświadomymi (Jung, 1933). Wiąże się to z koniecznością akceptacji
istnienia niszczących sił w człowieku i wzrostem tolerancji dla siebie i innych
(Jung, 1933; Jaques, 1965; Gould, 1972; Kernberg, 1980; Becker, 2006).
Zadania związane z pełnionymi rolami
W wielu przypadkach tematyka kryzysu połowy życia u kobiet dotyczy konfliktu między zaangażowaniem w pracę zawodową i życie rodzinne (Oleś,
Baranowska, 2003). Z badań kobiet z pokolenia wyżu demograficznego (ur.
1943–60), wynika, że kobiety te często próbują godzić wiele ról: są u szczytu kariery, radzą sobie ze starzejącymi się rodzicami, którzy są chronicznie
chorzy oraz z dziećmi, które nadal z nimi mieszkają. Wcześnie wstają, mają
dużo obowiązków, dużo pracują i nie dbają o jakość życia, narażając się na
nadmiar stresu związanego z przeciążeniem (American Society for Reproductive Medicine, 2003; Nevidjon, 2003). Na podobny problem tego pokolenia
kobiet wskazują również inne źródła (Shellenbarger, 2005; Wright, 2005).
Baruch i Barnett (1986) przeprowadzali badania w celu weryfikacji hipotezy, że kobiety w wieku średnim są przeciążone zbyt dużą liczbą ról. Okazało
60
Alina Kałużna-Wielobób
się, że nie rodzaj pełnionych ról, ale raczej ich jakość miała związek z dobrym
samopoczuciem. Potwierdziły to inne badania (Helson, Elliot i Leigh, 1990;
Lippert, 1997). W badaniach Gordon i Whelan (1998) kobiety, przedstawiały potrzebę kontynuowania awansu zawodowego i utrzymania rodziny, ale
także skupiały się bardziej na sobie i społeczeństwie oraz podkreślały silną
potrzebę ciągłych osiągnięć. Większość badanych (78%) wspominało o potrzebie odnowienia równowagi między pracą a rodziną. Wymagania wieku
średniego sprawiają, że kobiety ostrożnie ważą sprawy najważniejsze i równoważą różne aspekty życia. Kobiety w wieku średnim cenią związki, ale
jednocześnie odczuwają potrzebę odkrycia własnej istoty, własnej autentyczności. Wiele kobiet (65%) sygnalizuje potrzebę dalszych osiągnięć zawodowych (Gordon i Whelan, 1998). Badania Niemela i Lento (1993) pokazały,
że osiągając wiek 50 lat, kobiety przechodzą proces indywidualizacji, związany z uniezależnianiem się od swoich mężów, dzieci
​​
i bliskich przyjaciół oraz
stawaniem się zdolnymi do tworzenia bardziej równorzędnych relacji z innymi (Lippert, 1997).
Okresem trudnym dla całej rodziny jest faza, w której rodzice przeżywają
problemy wieku średniego, a ich dzieci – okresu dorastania (Harwas-Napierała, 2002). Matki dorastających dzieci często w większym stopniu niż ojców
dotyka zjawisko nakładania się kryzysów rozwojowych (Oleś i Baranowska,
2003). Od rodziców w tym okresie oczekuje się zaangażowania i otwartości
na problemy nastoletnich dzieci oraz przygotowania ich do odpowiedzialnego pełnienia społecznych ról człowieka dorosłego. Zmiana charakteru relacji z dorastającymi dziećmi wymaga od rodziców akceptacji dla niezależności
i samodzielności uzyskiwanej przez dorastających (Bakiera, 2003). Rodzice
muszą zaakceptować fakt, że nie są już swoim dzieciom niezbędni w taki sposób, jak dawniej, że ich dzieci mają odmienne, niezależne poglądy na świat,
że są swoim dzieciom potrzebni w inny sposób, po to, aby kiedyś ich dzieci
potrafiły żyć bez nich, samodzielnie. A z kolei krytyczne uwagi dorastających
pod adresem rodziców, zmuszają do refleksji nad własnymi poglądami, systemem wartości i postępowaniem (Bakiera, 2003).
Kobiety, które wcześnie urodziły dzieci muszą poradzić sobie z opuszczaniem przez nie domu. „Syndrom pustego gniazda”, zmusza do szukania nowych celów i sensu w życiu (Levinson i in., 1978). Jest to szczególnie trudne
dla tych kobiet, dla których rola matki była dominującą, które nie realizowały się na innych polach (praca zawodowa, rozwój zainteresowań). Matki, dla
Kryzys połowy życia u kobiet – specyfika, problematyka i formy pomocy
61
których wychowanie dzieci miało dotychczas centralne znaczenie, w sytuacji
gdy „gniazdo zostało opuszczone” muszą skoncentrować się na sobie, znaleźć
nowy cel, który nada kierunek życiu, sformułować nowe plany na przyszłość
(McAdams, 1985). Odchodzenie dzieci z domu ma dla matek przełomowe
znaczenie (Sęk, 1990; Oleś, 2000). Badania Sęk (1990) potwierdziły, że perspektywa odejścia dzieci z domu wiąże się z obawą przed doświadczeniem
„pustego gniazda”. Dla tych kobiet, które wszystkie swoje wysiłki koncentrowały wokół wychowania dzieci, doświadczenie „pustego gniazda” może okazać się doświadczeniem „pustki egzystencjalnej”, poczucia braku celu i sensu
życia (Sęk, 1990; Lippert, 1997). Te kobiety, które zaangażowane są w życie
rodzinne i wychowanie dzieci często opierają częściowo swoje poczucie tożsamości na związkach z bliskimi osobami (Miluska, 1995; Oleś i Baranowska,
2003). Może to spowodować konieczność zdefiniowania swojej tożsamości na
nowo (Degges-White, 2001).
Odejście dzieci z domu zmusza do konfrontacji z faktycznym stanem relacji między małżonkami (Levinson i in., 1978). Spadek fizycznej atrakcyjności partnerów oraz nierzadko trudności w zaakceptowaniu zmian we własnym wyglądzie i fizjologii – mogą dodatkowo utrudniać relacje małżeńskie
(Liberska, 2003).
Te kobiety, które nie posiadają dzieci – w wieku 35–40 lat – konfrontują się z faktem, że być może mają jeszcze ostatnią szansę na posiadanie dzieci. Jeśli nie – muszą podjąć decyzję i zaakceptować fakt, że nigdy nie będą ich
posiadać.
Ponadto część kobiet zajmuje się swoimi rodzicami, którzy starzejąc się,
wymagają opieki i zwracają się ku swoim dzieciom (Gould, 1972). Często
również zmienia się sytuacja w pracy, pojawiają się nowe funkcje i obowiązki.
W badaniach Gordon i Whelan (1998) 17% kobiet w wieku średnim podjęło
decyzję o zmianie miejsca zatrudnienia.
Zadaniem rozwojowym, które może być realizowane zarówno przez pełnienie ról rodzicielskich, jak i zawodowych (twórczość oraz dzielenie się
doświadczeniem z młodszymi pracownikami) – jest wykształcenie postawy
generatywnej (Levinson i in., 1978; Erikson, 1980,1997; McAdams, 1985).
Generatywność charakteryzuje się aktywnością polegającą na przekazywaniu
własnych doświadczeń, filozofii życiowej, wartości i przekonań młodszym
pokoleniom (Bakiera, 2003). Generatywność to również aktywność rodziców, sprzyjająca realizowaniu przez dorastające dzieci ich zadań rozwojowych.
62
Alina Kałużna-Wielobób
Aktywność ta chroni jednostkę przed stagnacją, nadmierną koncentracją na
sobie. Cnotą uzyskaną dzięki pozytywnemu rozwiązaniu kryzysu rozwojowego generatywność vs stagnacja – jest troska, a więc zaangażowanie w opiekę
nad innymi osobami, zrównoważenie zainteresowania sobą, koncentracją na
interesie innych (Erikson, 1980, 1997). Realizacja konstruktywnych działań
w zakresie wspierania dorastających może być źródłem satysfakcji, poczucia
użyteczności i spełnienia (Bakiera, 2003).
Kierunki pomocy psychologicznej kobietom w kryzysie
połowy życia
W kwestii form pomocy osobom w kryzysie połowy życia – przydatne może
okazać się krótkie przedstawienie specyfiki tego kryzysu, które pozwoli osobie w kryzysie wstępnie zrozumieć proces, przez który przechodzi oraz zadania rozwojowe, jakie ma przed sobą. We wstępnej fazie kontaktu (po krótkim przedstawieniu problemu przez osobę zgłaszającą się po pomoc) może
mieć to formę krótkiej informacji, że wiele osób około czterdziestego roku życia przechodzi przez taki kryzys, bez diagnozowania, że dotyczy to tej osoby. W przypadku osób doświadczających trudnych dla nich objawów kryzysu
lub obawiających się, że dzieje się z nimi coś niepokojącego – pozwoli to na
wstępne „uchwycenie” kryzysu jako zjawiska „normalnego” i na dodatek jako
szansy i potencjalnie korzystnego dla nich procesu.
Sands i Richardson (1986) oraz Gordon i Whelan (1998) zwracają uwagę na to, że celem praktyki klinicznej wobec kobiet w średnim wieku jest rozwiązywanie konfliktów rozwojowych, a to wymaga świadomości i integracji sprzecznych uczuć, które są często związane z różnymi zmianami wieku
średniego.
W pracy z osobami w kryzysie ważna może okazać się pomoc w klaryfikacji przeżyć oraz adekwatnej identyfikacji ich źródła – oddzieleniu przeżyć dotyczących: 1) potrzeby ponownego dookreślenia kierunku i celów na
drugą połowę życia, 2) od przeżyć związanych z utratą młodości, 3) przeżyć związanych z problemami pojawiającymi się w kontekście pełnionych ról
(np. relacje z dorastającymi dziećmi czy przeciążenie nadmiarem obowiązków) 4) oraz od emocji mających źródło w fizjologicznym stanie organizmu
(np. zmiany hormonalne związane z przekwitaniem lub problemy zdrowotne).
Kryzys połowy życia u kobiet – specyfika, problematyka i formy pomocy
63
Ważne może okazać się również skontrolowanie, czy przypadkiem kryzys nie
uaktywnił pewnych nie przepracowanych problemów emocjonalnych z przeszłości (np. sposobów przeżywania mających źródło w urazach z dzieciństwa). Warto uświadomić osobę, że każdy z tych obszarów (źródeł trudnych
emocji) może wymagać innego sposobu pracy.
Brak satysfakcji z dotychczasowego sposobu życia, poczucie nierealizowania pewnych aspektów siebie i potrzeba znalezienia, „czego naprawdę się
pragnie” oraz dokonania wyboru kierunku i celów na „drugą połowę życia”
– mogą wymagać pracy nastawionej na identyfikację tego, czego osobie brakuje, jakich aspektów siebie nie realizuje oraz w dookreśleniu, czy naprawdę chce je realizować, a następnie sformułowania celów i wstępnych planów
ich realizacji. Psycholog może tu udzielać wsparcia w trzech zadaniach: dokonywaniu bilansu życia w okresie wczesnej dorosłości, identyfikacji tych obszarów, w których jednostka czuje się niezrealizowana (potrzeby, pragnienia,
marzenia, nierealizowane talenty), poszukiwaniu jakich aspektów siebie nie
realizuje, z czego zrezygnowała przystosowując się do życia w społeczeństwie
oraz formułowaniu celów na przyszłość. Ważna wydaje się pomoc w dotarciu do tego, czego dana kobieta pragnie, czy też, co czuje, „że powinna robić”.
Może wymagać to uwolnienia się od zastałych poglądów i przekonań i skontaktowania się z „głębszymi aspektami siebie”, „wsłuchania się w siebie” oraz
dotarcia do stłumionych i nieświadomych emocji. Wymaga odwagi doświadczenia „stanu przejściowego”, w którym osoba „nie wie”: nie wie, co ma robić,
nie wie, jak to „powinno być”, nie wie, jak najlepiej wykorzystać swoje życie.
Może wymagać to demontażu wcześniejszych poglądów, na temat właściwych dla danej osoby sposobów życia (celów i priorytetów życiowych, wzorców związków miłosnych i życia rodzinnego, samorealizacji zawodowej i innych), które mogły pełnić pozytywną rolę w przystosowaniu do dorosłego
funkcjonowania w społeczeństwie, ale w wieku średnim, przestały być aktualne. Może to wymagać odkrycia, które z poglądów i wyobrażeń zostały np.
przyswojone od rodziców (w procesie transmisji międzypokoleniowej), zupełnie nie pasując do indywidualnej specyfiki osoby.
Przydatne może okazać się rozliczenie się z marzeniami z przeszłości:
„odpuszczenie” tych nie zrealizowanych, których nie zamierza się realizować oraz decyzja o realizacji tych niespełnionych, które nadal są aktualne, jak
również dostosowanie ich do obecnego etapu życia (np. przez oddzielenie od
nich młodzieńczych iluzji). W procesie konieczne może okazać się uwolnienie
64
Alina Kałużna-Wielobób
od kompleksów i ograniczeń, które wstrzymywały sięganie po swoje marzenia, „realizację siebie”. Potrzebna może okazać się również pomoc w przeżyciu bólu związanego pozostawianiem za sobą złudzeń i iluzji związanych
z tym, co przyniesie dany sposób życia (np. wzorzec realizacji życia małżeńskiego), ból związany z tym, że poświęciło się temu wiele lat życia.
Ważna może okazać się również pomoc w uświadomieniu sobie i docenieniu przez kobietę jej dotychczasowych osiągnięć oraz zdobytych umiejętności.
Psycholog może pomóc w dotarciu do egzystencjalnych pytań: co jest
ważne, czego naprawdę osoba pragnie w życiu. Istotne może okazać się również odniesienie do kwestii wartości oraz kwestii religijnych. Wskazane byłoby, aby psycholog, będąc świadomym własnego światopoglądu, nie narzucał
osobie wspomaganej swojego systemu wartości, ale wspomagał ją w jej indywidualnych poszukiwaniach.
Kiedy osoba uzmysłowi sobie w pełni, jakie wartości i cele chce realizować „w drugiej połowie życia”, potrzebna może okazać się pomoc w poszukiwaniu „jak” to zrobić, jak zrealizować swoje cele w niesprzyjających warunkach. Do realizacji potrzebna będzie również odwaga porzucenia tego, co
znane i bezpieczne (mimo, że nie przynoszące szczęścia i spełnienia) i „sięgnięcia po marzenia”, nie mając żadnej gwarancji sukcesu.
W kwestii trudności w relacjach z dorastającymi i dorosłymi dziećmi
przydatne może okazać się wsparcie matki w przechodzeniu kolejnych etapów rodzicielstwa, w sposób dający jej spełnienie oraz ułatwiający wchodzenie w dorosłość jej dziecku. Pomoc w zrozumieniu potrzeb rozwojowych dorastających i dorosłych dzieci oraz zrozumieniu trudnych dla matki zachowań
nastoletnich dzieci dzięki edukacji dotyczącej specyfiki okresu adolescencji.
Wsparcie w nowym etapie macierzyństwa może obejmować również naukę
cieszenia się z przygotowywania dziecka do stania się samodzielną jednostką,
żyjącą swoim życiem i pozwolenia mu na odejście, aby żyło swoim życiem.
W niektórych przypadkach u osoby w kryzysie mogą ujawnić się problemy
związane z relacją z własną matką.
W kwestii relacji miłosnych i partnerskich, czterdziestoletnie kobiety
mogą oczekiwać pomocy w poszukiwaniu takiego sposobu bycia w bliskim
intymnym związku z drugim człowiekiem, aby pomimo przyzwyczajenia,
trudnych spraw, destrukcyjnych tendencji w nas – być w stanie się spotkać i kultywować miłość. Mogą również oczekiwać pomocy w poszukiwaniu sposobów, jak prowadzić udane życie seksualne, które zbliża partnerów,
Kryzys połowy życia u kobiet – specyfika, problematyka i formy pomocy
65
nie doświadczając już tak silnego podniecenia, jak na początku relacji.
W kontekście zagadnienia udanego życia osobistego szczególnie ważne może
być uświadomienie kobiecie, że o jakości związku decyduje nie tyle sama
„zmiana partnera”, co zmiana wewnętrzna dotycząca sposobu bycia w związku (a w niektórych przypadkach również czynników decydujących o wyborze partnera). W niektórych przypadkach przydatny może okazać się również
trening uczący adaptacyjnych sposobów komunikacji (zob. Mudyń, 2003).
Jednym z zagadnień, których dotyczy kryzys środka życia, jest konfrontacja z utratą młodości i urody. Pomocne może tu okazać się zwrócenie uwagi na inne „jakości” które można rozwinąć właśnie dopiero w wieku średnim,
a które decydują zarówno o jakości życia, jak i o atrakcyjności interpersonalnej danej osoby, takich, jak mądrość czy wola (por. Fodor i Franks, 1990;
Gordon i Whelan, 1998). Psycholog może również pomóc w uświadomieniu,
że w wieku średnim można czuć się bardziej szczęśliwym niż w wieku młodzieńczym. Mając jeszcze silne i zdrowe ciało, sprawny umysł, a jednocześnie
– mając większe doświadczenie w zakresie sposobów realizacji celów, świadomości związków przyczynowo-skutkowych (co umożliwia bardziej świadome
osiąganie pożądanych skutków), dysponując pewnymi aspektami mądrości,
będąc wolnym od wewnętrznych ograniczeń i mając zrealizowane podstawowe cele związane z organizacją życia, człowiek dojrzały „uzyskuje przestrzeń”
do realizacji siebie. Możliwy jest głębszy i autentyczny kontakt z sobą i lepsze
rozpoznanie, czego naprawdę się chce.
Pomocne może okazać się również pokazanie, że sukces w realizacji tego,
czego kobiety pragną (np. w budowaniu związku miłosnego), a osiągnięcie
czego bywa społecznie łączone z fizyczną atrakcyjnością, wcale od urody nie
zależy. Można to zrobić pokazując, że związek oparty głównie na fizycznej
atrakcyjności wcale nie ma dużych szans na stanie się związkiem dla kobiety spełniającym. Jednym ze zjawisk związanych z tym, że kobietom fizycznie
atrakcyjnym łatwiej jest zainteresować sobą potencjalnego partnera jest efekt
aureoli: osobom atrakcyjnym fizycznie przypisywane są często inne pozytywne cechy (Wojciszke, 1991; Eagly, Ashmorre, Maghijani i Longo, 1991). Jeśli o wyborze partnerki mógł zadecydować jej atrakcyjny wygląd, co wpłynęło na nieświadome przypisywanie jej innych zalet, to partner nie wszedł
w relację z daną kobietą, taką jaka ona jest w rzeczywistości, ale rzutował
na nią cechy, których ona być może nie posiada. Jednak w stałym związku
(w małżeństwie), żyjąc wspólnie przez wiele lat, nierealistyczne wyobrażenia
66
Alina Kałużna-Wielobób
na temat drugiej osoby nie mogą się utrzymać. Może okazać się, że osoba,
która początkowo była idealizowana, staje się obiektem rozczarowania, nie
będąc w stanie spełnić nierealistycznych oczekiwań drugiej strony. Obiekt
idealizowany może stać się wówczas obiektem dewaluacji. Sternberg (2001)
zaproponował koncepcję miłości jako opowieści (scenariuszy historii miłosnych), które ludzie (najczęściej nieświadomie) realizują. Jednym z typów takiego „scenariusza” miłosnej historii jest „opowieść o dziele sztuki” (zaliczana do grupy opowieści, w których jedna osoba w związku postrzegana jest
przez drugą jako obiekt, a nie równorzędny partner). W „opowieści o sztuce” bohater koncertuje się na wyglądzie zewnętrznym partnera, postrzegając
go na podobieństwo zachwycającego dzieła sztuki. Kobieta postrzegana jest
przedmiotowo, jako „obiekt”, który służy realizacji innych celów: podziwiania, podniesienia samooceny mężczyzny, czy też imponowania innym mężczyznom „atrakcyjnym atrybutem”.
Ważne może okazać się również zwrócenie uwagi kobiet na dbanie o własne zdrowie. Badania (Umstattd, Wilcox i Dowda, 2011) pokazały, że większa aktywność fizyczna u kobiet w wieku średnim jest skorelowana z poprawą oceny zarówno funkcjonowania ciała, jak i jego wyglądu. A kobiety, które
sypiają 7 lub więcej godzin na dobę odczuwają w tym okresie mniej napięć
związanych z problemami w rodzinie i zachodzącymi zmianami oraz są bardziej zadowolone z życia (Darling, Coccia i Senatore, 2012).
Częścią edukacji psychoterapeutów jest własna „terapia treningowa”,
której przejście sprawia, że własne, nie przepracowane problemy emocjonalne terapeuty nie utrudniają pracy z problemami pacjenta/klienta. Dodatkowo
osobiste doświadczenie procesu zmiany pod wpływem psychoterapii, pozwala
na lepsze zrozumienie tego, przez co na różnych etapach procesu psychoterapeutycznego „przechodzi” klient. Być może osoba, która ma pomagać innym
w przechodzeniu kryzysu połowy życia, powinna czuć się zobligowana (niezależnie od wieku) do „uporządkowania” w swoim życiu obszarów, w zakresie
których ma pomagać innym. Powinna mieć klarowność swoich emocji oraz
ich źródeł. Być może powinna podjąć również własne rozważania egzystencjalne, co naprawdę jest w życiu ważne, ale nie po to, aby narzucać drugiemu
człowiekowi swój system wartości, ale po to, aby lepiej go zrozumieć. Ważna
może okazać się edukacja i rozwój u osób zajmujących się pomocą w przechodzeniu kryzysów rozwojowych u osób dorosłych – różnych aspektów mądrości. Nie po to, aby wskazywać komuś „jak ma żyć”, ale aby być w stanie pomóc
Kryzys połowy życia u kobiet – specyfika, problematyka i formy pomocy
67
mu w odnajdywaniu własnej odpowiedzi na to, jak chce żyć „w drugiej połowie życia”.
Bibliografia
Adams, S. A., Cartwright, L. K., Ostrove, J. M., Stewart, J., Wink, P. (1998).
Psychological predictors of good health in three longitudinal samples
of educated midlife women. Health Psychology, 17, 412–420.
American Society for Reproductive Medicine (2003). Age and fertility: A guide
for patients. Pozyskano z: http://www.asrm.org/Patients/patientbooklets/agefertility.pdf [17 grudnia 2003]
Bakiera, L. (2003). Rodzicielstwo a rozwój dorosłych w wieku średnim. W:
B. Harwas-Napierała (red.), Rodzina a rozwój człowieka dorosłego (s. 47–
62). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Banister, E. M. (1999). Women’s midlife experience of their changing bodies.
Qualitative Health Research, 9, 520–537.
Baruch, G. K., Barnett, R. C. (1986). Role quality, multiple role involvement,
and psychological well-being in midlife women. Journal of Personality
and Social Psychology, 51, 578–585.
Becker, D. (2006). Therapy for the Middle-Aged: The Relevance of Existential Issues. American Journal of Psychotherapy, 60(1), 87–99.
Buss, D. M. (1989). Sex differences in human mate preferences: Evolutionary hypotheses tested in 37 cultures. Brain nad Behavioral Sciences, 12,
1–49; B.
Cooper, K. L., Gutmann, D. L. (1987). Gender identity and ego mastery
style in middle aged, pre- and post-empty nest women. Gerontologist,
27, 347–352.
Darling, C. A., Coccia, C., Senatore, N. (2012). Women in Midlife: Stress,
Health and Life Satisfaction. Stress and Health, 28, 31–40.
Degges-White, S. (2001). Midlife Transitions in Women: Cultural and Individual Factors. Adultspan Journal, 3(1), 4–11.
Dennerstein, L., Lehert, P., Dudley, F., Guthrie, J. (2001). Factors contributing to positive mood during the menopausal transition. Journal of
Nervous and Mental Disorders, 189, 84–89.
68
Alina Kałużna-Wielobób
Eagly, A. H., Ashmorre, R. D., Maghijani, M. G., Longo, L.C. (1991). What
is beautiful is good, but…: A meta analytic review of research on the
physical attractiveness stereotype. Psychological Bulletin, 110, 109–128.
Erikson, E. H. (1980). Identity and the Life Cycle. New York: W. W. Norton
and Co.
Erikson, E. H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Fodor, I. G., Franks, V. (1990). Woman in midlife and beyond: The new
prime of life? Psychology of Women Quarterly, 14, 445–449.
Frieze, I. H., Olson, J. E., Russel, J. (1991). Attractiveness and income for
men and women in management. Journal of Applied Social Psychology,
21, 1039–1057.
Gałdowa, A. (1995). Powszechność i wyjątek. Rozwój osobowości człowieka dorosłego. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
Gould, R. (1972). The phases of adult life. A study in developmental psychology. American Journal of Psychiatry, 129, 521–531.
Halmi, K., pozyskano z: http://www.nycornell.org/eating.disorders/page5.
html [15 kwietnia 2005].
Harwas-Napierała, B. (2002). Wykorzystanie wiedzy psychologicznej o rozwoju człowieka w odniesieniu do rodziny. W: B. Harwas-Napierała,
J. Trempała (red.), Wiedza z psychologii rozwoju człowieka w praktyce
społecznej (s. 69–111). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Helson, R., Elliot, T., Leigh, J. (1990). Number and quality of roles: A longitudinal personality view. Psychology of Women Quarterly, 14, 83–101.
Hunter, M. (1992). The south-east England longitudinal study of the climacteric and postmenopause. Maturitas, 14, 117–126.
Jaques, E. (1965). Death and the mid-life crisis. International Journal of Psychoanalysis, 46(4), 502–514.
Julian, T. L., McKenry P. C. (1989). Relationship of testosterone to men’s family functioning at mid-life. A research note. Agressive behavior, 15,
281–289.
Jung, C. G. (1933/1972). Collected works. London: Routledge & Kagan Paul.
Kałużna-Wielobób, A. (2010). Marzenia kobiet w wieku średnim, Kraków:
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
Kaur, K., Arumugam, N., Yunus, N. M. (2013). Beauty Product Advertisements: A Critical Discourse Analysis. Asian Social Science, 9 (3), 61–71.
Kryzys połowy życia u kobiet – specyfika, problematyka i formy pomocy
69
Kernberg, O. (1980). Pathological narcissism in middle-age. In internal world
and external reality. New York: Aronson.
Krieger, L. M. (1995, September 24). View of menopause as disaster fades
away. San Francisco Examiner, C-7.
Kubacka- Jasiecka, D. (2003). Interwencja kryzysowa z perspektywy psychosocjokulturowego paradygmatu kryzysu. W: D. Kubacka-Jasiecka, K. Mudyń, Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia
i możliwości. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Lang, S. S. (2001). Midlife Crisis Less Common Than Many Believe. Human Ecology, 29(2), 23.
Levinson, D. J., Levinson, J. (1996). The seasons of a woman’s life. New York:
Knopf.
Levinson, D. J., Darorow, C., Klein, E., Levinson, M., McKee B. (1978). The
Seasons of a Man’s Life. New York: Knopf.
Liberska, H. (2003). Realizacja zadań rozwojowych dorosłości a rozwój indywidualny. W: B. Harwas-Napierała (red.), Rodzina a rozwój człowieka
dorosłego (s. 63–100). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Lifton, R. J. (1979). The broken connection. New York: Simon and Schuster.
Lippert, L. (1997). Women at midlife. Implications for theories of women’s
adult development. Journal of Counseling and Development, 76(1), 16–22.
Mansfield, P. K., Voda, A. M. (1993). From Edith Bunker to the 6:00 news:
How and what midlife women learn about menopause. Women and
Therapy, 14, 89–104.
Marcus-Newhall, A., Thompson, S., Thomas, C. (2001). Examining a gender stereotype: Menopausal women. Journal of Applied Social Psychology, 21, 698–719.
Matthew, K. A., Wing, R. R., Kuller, L. H., Meilahn, E. M., Kelsey, S. E.,
Costello, E. I., Caggiula, A. W. (1990). Influences of natural menopause
on psychological characteristics and symptoms of middle-aged healthy
women. Joumal of Consulting and Clinical Psychology, 58, 345–351.
McAdams, D. P. (1985). Power, Intimacy and the Life Story. Illinois: The Dorsey Press, Homewood.
McQuaide, S. (1998). Women at midlife. Social Work, 43, 21–31.
Miluska, J. (1995). Przekształcanie ról płciowych a szanse kobiet. W: J. Miluska, E. Pakszys (red.), Humanistyka i płeć. studia kobiece z psychologii,
filozofii i historii (s. 19–38). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
70
Alina Kałużna-Wielobób
Mudyń, K. (2003).”Komunikacja bez przemocy” jako metoda przezwyciężania i zapobiegania konfliktom. W: D. Kubacka-Jasiecka, K. Mudyń,
Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia i możliwości. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek
Nicole-Smith, L. (1996). Casuality, menopause, and depression. A critical review of the literature. British Medical Journal, 313(7067), 1229–1232.
Niemela, P., Lento, R, (1993). The significance of the 50th birthday for women’s individuation. Women and Therapy, 14, 117–127.
O’Connor, D. J., Wolfe, D. M. (1987). On managing midlife transitions in
career and family. Journal of Human Relations, 12, 799–816.
O’Connor, D., Wolfe, D. M. (1991). From crisis to growth at midlife: Changes in personal paradigm. Journal of Organizational Behavior, 12, 323–
340.
Olejnik, M. (2002). Średnia dorosłość. Wiek średni. W: B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 2. (s. 234–262).
Warszawa: PWN.
Oleś, P. (2000). Psychologia przełomu połowy życia. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Oleś, P., Baranowska, M. (2003). Przełom połowy życia u kobiet. W: J. Meder (red.), Problemy zdrowia psychicznego kobiet, (s.151–160). Kraków:
Redakcja Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego.
Robinson-Kurpius, S. E., Nicpon, M. F., Maresh, S. E. (2001). Mood, Marriage, and Menopause. Journal of Counseling Psychology, 48(1), 77–84.
Rubinow, D. R., Schmidt, P. J., Roca, C. A. (1998). Hormone measures in
reproductive endocrine-related mood disorders: Diagnostic issues. Psychopharmacology Bulletin, 34, 289–290.
Sands, R. G., Richardson, V. (1986). Clinical practice with women in their
middle years. Social Work, 31, 36–43.
Sęk, H. (1990). Kryzys wieku średniego a funkcjonowanie w społecznych rolach rodzinnych. W: M. Tyszkowa (red.), Rodzina a rozwój jednostki
(s. 89–112). Poznań: CPBP.
Shellenbarger, S. (2005). The Breaking Point: How Female Midlife Crisis is
Transforming Today’s Women. New York: Henry Holt & Co.
Steiner, M., Yonkers, K. (1999). Depresja u kobiet. Gdańsk: Via Medica.
Sternberg, R. (2001). Miłość jest opowieścią. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
Kryzys połowy życia u kobiet – specyfika, problematyka i formy pomocy
71
Umstattd, M. R., Wilcox, S., Dowda, M. (2011). Predictors of Change in Satisfaction with Body Appearance and Body Function in Mid-Life and Older Adults: Active for Life. Annals of Behavioral Medicine, 41, 342–352.
Wethington, E. (2000). Expecting Stress: Americans and the “Midlife Crisis”. Motivation and Emotion, 24(2), 85–103.
Wojciszke, B. (1991). Procesy oceniania ludzi (175–176). Poznań: Nakom.
Wojciszke, B., Baryła, W., Downar, A. (2002). Lepiej być piękną, lecz bogatym: preferencje mężczyzn i kobiet związane z wyborem partnera
w świetle analiz ogłoszeń matrymonialnych. Czasopismo Psychologiczne, 8, 113–120.
Wright, J. (2005). Coaching mid-life, baby boomer women in the workplace.
Work, 25, 179–183.