Im wcześniej rozpoczyna się proces identyfikacji, tym bardziej jest

Transkrypt

74
Alicja Długołęcka
Im w cześniej rozpoczyna się proces identyfikacji, tym bardziej jest
stresujący - dojrzew ająca m łodzież przechodzi go o w iele boleśniej niż
osoby dojrzałe (Schneider 1994). M łodzi są bardziej uzależnieni - em ocjo
nalnie i ekonom icznie - od sw oich rodziców oraz bardziej narażeni na ich
ingerencję i negatyw ną ocenę, dlatego w ym agają w iększej pom ocy psycho
logicznej i pedagogicznej. Ponad 50% populacji kobiet hom oseksualnych
określa się ja k o osoby hom oseksualne ok. 23 roku życia (Riddle 1978;
N aerssen i in. 1991). W ynika z tego, że część kobiet dokonuje odkrycia
sw ojego hom oseksualizm u późno - niejednokrotnie m ając ju ż m ęża i dzieci.
Pojaw ia się w tedy problem rozw ikłania trudnej sytuacji rodzinnej i grun
townej zm iany sposobu życia. D latego dla niektórych proces ten nie kończy
się nigdy - konsekw encją staje się życie w ukryciu.
W ielu badaczy hom oseksualizm u, np. D e M onteflores, Schultz, Hencken (Schaefer 1976; K itzinger 1994) sugeruje, że lesbijki i geje oferują
społeczeństwu różnorodne modele przydatne innym dyskryminowanym m niej
szościom . O soby hom oseksualne dokonujące com ing o ut spraw iają, że inne
zm iany społeczne służące pluralizm ow i są rów nież łatw iej adaptow ane.
Stopniowe podwyższanie poziomu samoświadomości i poczucia kontroli
nad negatyw nym i em ocjam i dotyczącym i orientacji seksualnej dają w iększą
szansę kierow ania i tw orzenia stabilnego, satysfakcjonującego życia. „Z dro
wy hom oseksualista to zazw yczaj taki człow iek, który doszedł do w niosku,
że ideał heteroseksualny, w który w ierzył od dzieciństw a, nie nadaje się do
zastosow ania w je g o życiu” (W einberg 1991: 52). W ten sposób człow iek
w kracza w sferę w łasnej indyw idualności i sam odzielnie w yznacza swoją
drogę życiow ą, nie kierując się lękiem bądź stereotypam i społecznym i.
W w ym iarze w skaźników behaw ioralnych ostatecznie są to (Bronw yn
1982):
- poczu cie kom fortu z w łasnym i em ocjam i i u czuciam i zw iązanym i
z hom oseksualnością;
- pozytyw ne relacje z partnerką/partnerem ;
- fantazje homoseksualne nie budzące dyskomfortu lub/i poczucia winy;
- przyjazny stosunek do innych ludzi;
- pozytyw ne otw arcie;
- posiadanie grupy akceptujących osób;
- zdolność do pełnej relacji z drugą osobą.
P io tr Szukalski
ZACHOWANIA HOMOSEKSUALNE I POSTAWY
WOBEC HOMOSEKSUALIZMU
ANALIZA PORÓWNAWCZA POLSKI I KRAJÓW
WYSOKO ROZWINIĘTYCH
WPROWADZENIE
H om oseksualizm , choć istnieje „od zaw sze”, zyskał otw arte zaintere
sow anie szerszego audytorium dw ie dekady temu. Piszę o zainteresow aniu
otw artym , w ynikającym z w ysokiego ryzyka zakażenia w irusem HIV osób
przynależących do tej subpopulacji, albow iem w rzeczyw istości zaintereso
wanie, typow e dla w szelkich dw uznacznych m oralnie zjaw isk, istniało podobnie ja k sam hom oseksualizm - zaw sze.
H om oseksualiści1 są traktow ani przez społeczeństw o ja k o łatw a do
w yodrębnienia grupa, tym czasem w rzeczyw istości kryteria ich w yodręb
1 W niniejszym opracowaniu używać będę terminów „homoseksualiści” na oznaczenie
ogółu osób zorientowanych seksualnie na osoby tej samej płci, bądź term inów bardziej
szczegółowych: „gej” i „lesbijka” . Term in „gej” (od ang. gay - wesoły, pogodny; ozna
czający uosobienie „przeciętnego” geja w ocenie „rodziny”, czyli środowiska gejowskiego
- inne pochodzenie podaje L. Kocik (2002), wedle którego to skrót od green and yellow,
kolorów odzieży używanych jako sygnałów rozpoznawczych przez „środowisko”) upow
szechnił się w USA w latach 1960. na oznaczenie hom oseksualistów płci męskiej zaznaczyć należy, iż w potocznym użyciu były wówczas jeszcze inne terminy: queer
(dziwaczny - termin ten skądinąd jest stosowany w antropologii kulturowej na określenie
szerszego zespołu nietradycyjnych zachowań seksualnych: homoseksualizmu, biseksualizmu, transwestytyzmu i transseksualizmu), frea k (wybryk natury), pervert (zboczeniec).
76
Piotr Szukalski
nienia są zdecydow anie niejasne. T radycyjnie bow iem od półw iecza, tj. od
pionierskich badań Kinseya, wyróżnia się kilka grup osób w siedmiostopniowej
skali (Lew -Starow icz, L ew -Starow icz 1999: 11-12): 1) osoby o w yłącznym
n astaw ieniu heteroseksualnym ; 2 ) osoby zd ecy d o w an ie h etero sek su aln e
o incydentalnych kontaktach hom oseksualnych; 3) jednostki zdecydow anie
h eteroseksualne, lecz o bardziej niż p rzypadk o w y m h o m oseksualizm ie;
4) osoby o nastaw ieniu zarów no hetero-, ja k i hom oseksualnym ; 5) osoby
o zdecydow anej orientacji hom oseksualnej, lecz jednocześnie bardziej niż
przypadkow ych kontaktach heteroseksualnych; 6) jednostki o nastaw ieniu
homoseksualnym, o przypadkowym heteroseksualizmie; 7) osoby o wyłącznej
orientacji homoseksualnej. Najszersze rozumienie terminu „homoseksualiści”
w ykluczałoby jedynie osoby o w yłącznym nastaw ieniu heteroseksualnym ,
lecz w ątpić należy, czy w łączenie do tej kategorii osób o jednorazow ych
bądź naw et incydentalnych kontaktach hom oseksualnych je st w łaściw e.
K w estia ta skądinąd je st kluczow a z punktu w idzenia porów nyw alności
w yników badań dotyczących częstości w ystępow ania zjaw iska.
Celem niniejszego opracow ania je st zebranie rozproszonych w litera
turze przedm iotu inform acji o skali w ystępow ania hom oseksualizm u oraz
0 społecznych postaw ach w obec osób o nietradycyjnej orientacji seksualnej
w Polsce, z uw zględnieniem zagadnień-punktów zapalnych, które zazw y
czaj m ają silny w pływ na w spom niane postaw y (zakażenie HIV, prostytucja
hom oseksualna, zabójstw a, pedofilia). W literaturze polskiej brak bow iem
obszernego artykułu przeglądow ego dotyczącego tych w łaśnie kwestii. Sam
problem h om oseksualizm u obecn ie nab iera coraz w ięk szeg o zn aczen ia
(w raz z pojaw ianiem się opinii uznających w zrost akceptacji hom oseksu
alizm u i jeg o jaw nego w ystępow ania) jak o jeden z najbardziej w idocznych
przejaw ów p rzem ian w sferze funk cjo n o w an ia w sp ó łczesn y ch m ałżeństw
1 rodzin (Siany 2002).
Jednakże według R. W oodsa (1993) siowo „gej” ma ograniczone znaczenie, odnosi się
bowiem jedynie do osób świadomie akceptujących swój homoseksualizm. Z kolei „lesbij
ka” (od greckiej wyspy Lesbos, siedziby starożytnej poetki erotycznej Safony) oznacza
homoseksualistkę. Jako ciekawostkę językow ą podam, iż na przełomie XIX i XX wieku
używano na oznaczenie homoseksualistów pici męskiej terminu „umingowie”, zaś w języku
polskim dopracowano się nierozpowszechnionych własnych prób nazewniczych zjawiska
- paziolubstwo i chłopcołóstwo, prób ograniczonych do hom oseksualizmu męskiego.
Zachowania homoseksualne i postawy wobec homoseksualizmu...
77
SKALA W YSTĘPOWANIA HOM OSEKSUALIZMU
UWAGI WSTĘPNE
W literaturze przedm iotu znaleźć m ożna w iele niezgodnych szacunków
odnoszących się do częstości w ystępow ania hom oseksualizm u. W spom niane
niezgodności m ają kilka przyczyn (A nderson, Stall 2002; T urner i in. 1995),
z których najw ażn iejszą je s t fo rm a p y ta ń zadaw anych resp o n d en to m ,
a dokładniej to, czy zadane pytanie dotyczy zachow ań seksualnych zorien
towanych na osoby tej samej płci, w ystępujących w trakcie całego d o ty ch
czasow ego życia - czy też w podczas ostatnich lat i m iesięcy. K olejna
kwestia dotyczy częstego pom ijania problem u sporadyczności kontaktów
hom oseksualnych - w takim przypadku respondent, który jed en raz w ciągu
całego sw ego życia m iał tego typu kontakt, zaliczany je st do analizow anej
populacji. Inną przyczyną zniekształceń je st niedookreśloność używ anego
często pojęcia „kontakty seksualne z osobą tej samej płci” . D la niektórych
badanych oznaczać to m oże jedynie stosunek seksualny, inni pow yższe
pojęcie rozum ieć m ogą szerzej, w łączając w nie pieszczoty o różnorodnym
stopniu intym ności.
Cały blok potencjalnych zakłóceń w yników zw iązany je st z drażliw ością pytań dotyczących nieakceptow anych pow szechnie zachow ań seksual
nych. Bardziej w iarygodne w yniki otrzym yw ane są w przypadku w ykorzy
stywania sam odzielnie w ypełnianych przez respondentów ankiet niż przy
zbieraniu odpow iedzi przez ankietera (choć jednocześnie podkreślić trzeba
fakt, że przy sam ospisyw aniu niejednokrotnie pojaw iają się w kolejnych
odpow iedziach ew identne sprzeczności - np. deklaracji posiadania partnera
tej samej płci w ciągu ostatniego roku tow arzyszyć m oże zaprzeczenie
podejm ow ania jakichkolw iek kontaktów z osobam i tej samej płci w trakcie
całego życia). G eneralnie, szczególnym zniekształceniom podlegają infor
macje o kontaktach hom oseksualnych podejm ow anych w trakcie ostatnich
miesięcy, uznaw ane za szczególnie drażliw e. D otyczy to zw łaszcza respon
dentów m łodych, którzy nie m ają jeszcze do końca określonej tożsam ości
seksualnej i którzy jednocześnie najbardziej obaw iają się stygm atyzacji
przez środow isko. Pam iętać rów nież należy, iż odsetek osób, które od m a
wiają udzielania odpow iedzi na intym ne pytania (a je d n ą z przyczyn takiego
Postępow ania m oże być niechęć do przyznania się do kontaktów hom osek
sualnych), je st zazw yczaj znacznie w iększy (niekiedy kilkukrotnie większy)
78
Piotr Szukalski
od frakcji jednostek przyznających się do kontaktów z partneram i tej samej
płci. W reszcie, część respondentów najzw yczajniej m oże ukryw ać praw dzi
w e odpow iedzi (o skali tego zjaw iska św iadczy fakt, iż w badaniach pro
w adzonych w U SA spośród osób ankietow anych dw ukrotnie tylko jed n a
trzecia m ężczyzn deklarujących posiadanie kontaktów hom oseksualnych
przy okazji pierw szego badania w roku 1988 udzieliła takiej samej odpo
wiedzi w roku 1991; T urner i in. 1995: 184).
SKALA HOMOSEKSUALIZMU W KRAJACH EUROPY
ZACHODNIEJ I W USA
Poniew aż w e w spółczesnej literaturze polskiej istnieje niew iele badań
dotyczących częstości w ystępow ania hom oseksualizm u, tytułem w stępu, ja k
i dla sw oistego punktu odniesienia, przedstaw ię dane odnoszące się do
państw europejskich i USA. Prezentację ow ych danych zacznę od przedsta
w ienia zb iorczych inform acji bazujących g łów n ie n a b adaniach p ro w a
dzonych w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych X X w ieku (tabela 1),
a odw ołujących się do przedstaw ionych we w stępie grup o różnym nasileniu
hom oseksualizm u (nie sądzę, aby sięganie do tak starych danych było
błędem , pisane po polsku o pracow ania w zdecy d o w an ej w iększości p o
sługują się skądinąd danym i „z m yszką”). U żyte szerokie przedziały w ska
zują na szacunkow y charakter tych w ielkości.
Jak w idzim y, w każdym przypadku udziały kobiet są niższe od frakcji
odnoszących się do m ężczyzn. Zgodnie z pow yższym i w ielkościam i, od 1/4
do 1/2 m ężczyzn i od 1/4 do 1/3 kobiet należałoby uznać za hom oseksu
alistów w przypadku najłagodniejszego kryterium (jakiekolw iek dośw iad
czenia seksualne z partneram i tej samej płci). Stosując ostrzejsze kryterium
(grupy 5, 6 i 7) uzyskujem y przynajm niej 15% procent m ężczyzn i 6 %
kobiet. W rzeczyw istości prow adzone w ostatnich kilkunastu latach badania
zdają się w skazyw ać na zdecydow anie niższe odsetki osób ukierunkow anych
na kontakty seksualne z reprezentantam i w łasnej płci, choć pam iętać należy
o zastrzeżeniu m ów iącym , iż w ielkości pochodzące z naukow ych eksploracji
pow inny być traktow ane tylko i w yłącznie ja k o w ielkości m inim alne.
Zachowania homoseksualne ipostawy wobec homoseksualizmu.
79
Tabela 1. Rozpowszechnienie orientacji hom oseksualnej według siedmiostopniowej
skali (w % )
Grupa
Mężczyźni
Kobiety
1
52-78
61-72
2
18-42
11-20
3
13-38
6-14
4
9-32
4-11
5
7-26
3-8
6
5-22
2-6
7
3-16
1-3
Źródło: Z. Lew-Starowicz, M. Lew-Starowicz (1999: 12)
Prezentację danych rozpocznę od Stanów Zjednoczonych. B adania
prow adzone w trakcie ostatniego trzydziestolecia pozw alają na prześledzenie
częstości deklarow ania kontaktów hom oseksualnych przez generacje uro
dzone począw szy od końca pierw szej dekady XX wieku. T ym sam ym
uzyskać m ożna obraz zachow ań seksualnych od lat 1930 (Turner i in. 1995;
A nderson, Stall 2002). W brew oczekiw aniom , w przypadku m ężczyzn nie
m ożna m ów ić o trw ałym w zroście odsetka gejów (słow o to zapew ne w tym
m iejscu je st niestosow ne, albow iem podany pow yżej odsetek mówi o frakcji
osób, które dośw iadczyły jakichkolw iek - a zatem rów nież jednorazow ych
- kontaktów hom oseksualnych), albow iem m aksym alny udział resp o n d en
tów w ystępow ał w g en eracjach u rodzonych w latach 1930. (b lisk o 8 %)
i 1950. (6 %), podczas gdy pozostałe generacje podaw ały w ielkości zbliżone
do 4%~ (jednocześnie w prow adzonych corocznie na przełom ie lat osiem
dziesiątych i dziew ięćdziesiątych badaniach 1,4% do 2,3% m ężczyzn p rzy
znaw ało się do stosunków seksualnych z m ężczyznam i w trakcie ostatniego
roku). Inaczej sytuacja przedstaw iała się w przypadku kobiet, gdzie zau w a
żyć m ożna było stały w zrost odsetka kobiet m ających kontakty seksualne
2
W efekcie, według przywoływanych badań. 5% żonatych mężczyzn w USA do
świadczyło w trakcie swego życia przynajmniej raz kontaktu homoseksualnego (Turner i in.
1995: 183).
80
Piotr Szukalski
z innym i kobietam i - od poniżej 2% dla generacji urodzonych przed 1940
rokiem do 7% dla kobiet urodzonych w latach sześćdziesiątych. Badania
odnoszące się do lat dziew ięćdziesiątych w skazują na w idoczny, aczkolw iek
pow olny, w zrost deklaracji hom oseksualnych stosunków w śród m ężczyzn
w U SA (A nderson, Stall 2002).
Z kolei w W ielkiej Brytanii hom oseksualnych partnerów (rozum ianych
ja k o osoby tej sam ej pici, z którym i resp o n d en t m iał kontakt g en italn y )
w trakcie sw ego życia posiadało 5,4% m ężczyzn i 4,9% kobiet3. W porów
naniu do podobnego badania prow adzonego w roku 1990 oznaczało to
w zrost tego typu kontaktów o 1,8 pkt. proc. w przypadku m ężczyzn i o 3,1
pkt. proc. w śród kobiet. Zgodnie z tw ierdzeniam i badanych, w trakcie
ostatnich pięciu lat po 2 ,6 % m ężczyzn i kobiet m iało partnera tej samej płci
(w zrost o 1,1 pkt. w śród m ężczyzn i o 1,8 pkt. w śród kobiet), zaś przynaj
mniej jed en kontakt hom oseksualny w trakcie ostatniego roku deklarow ało
1,4% mężczyzn i 0,9% kobiet. Te ostatnie wielkości były bardzo zróżnicowane
w zależn o ści od w ieku respondentów : w w ieku 16-24 lat w ynosiły 0,9%
u panów i 1,6% u pań, w wieku 25-34 - odpowiednio 1,8% i 0,9%, zaś wśród
osób m ających 35-44 lata - 1,4% i 0,3% (Johnson i in., 2001: 1838-1839).
G eneralnie, pom iędzy rokiem 1990 a 2000 nastąpił w yraźny w zrost
odsetka osób deklarujących kontakty hom oseksualne: naw et po w yelim ino
w aniu w pływ u różnicy struktury w edług w ieku, odsetek m ężczyzn infor
m ujących o tym, iż kiedykolw iek upraw iali seks z osobą tej samej płci, był
w yższy blisko o połow ę, zaś w przypadku kobiet - 2,7 raza w yższy. Jeszcze
w iększe różnice w ystępow ały, jeśli idzie o przyznaw anie się do kontaktów
w trakcie ostatnich pięciu lat - u mężczyzn w roku 2000 udział ten był o 3/4
w yższy niż dziesięć lat w cześniej, u kobiet zaś był w yższy trzyipółkrotnie4
(Johnson i in. 2001: 1840). O trzym ane w yniki, św iadczące o w zroście
częstości w ystępow ania praktyk hom oseksualnych, w ynikają z nakładania
3 W yniki badania National Survey o f Sexual Attitudes and Life styles, w ramach którego
w latach 1999-2001 przebadanych zostało 11 161 respondentów, stanowiących reprezen
tatywną próbę ludności w wieku 16-44 lat.
4 Zaznaczyć należy, iż po wyeliminowaniu wpływu zmiany oprócz struktury według
wieku, również struktury według stanu cywilnego dla wskaźnika informującego o częstości
składania deklaracji o kontaktach hom oseksualnych w ciągu ostatnich pięciu lat, powyższe
relacje zmniejszały się znacząco: z 1,75 na 1,34 wśród mężczyzn i z 3,43 na 2,68 w populacji
kobiet.
Zachowania homoseksualne i postawy wobec homoseksualizmu..
81
się kilku czynników : popraw y m etodyki prow adzenia badań (w roku 2000
zastosow ano techniki w yw iadów z użyciem kom putera, zapew niających
w iększe poczucie anonim ow ości); zw iększenia się społecznej akceptacji
od m iennej orientacji seksualnej - a co za tym idzie, w iększej o tw arto ści
i łatw ości m ów ienia o w łasnych, nietradycyjnych praktykach seksualnych5;
wzrostu częstości życia w samotności (możliwości lokalowo-czasowe pozyska
nia partnera) i w związkach nieformalnych (charakteryzujących się w yższym
ryzykiem rozpadu, a co za tym idzie, poszukiw ania innego partnera)6 oraz
możliwego rzeczywistego wzrostu częstości występowania homoseksualizmu.
Praktyki hom oseksualne są zróżnicow ane przestrzennie - w ystępują
zdecydow anie częściej w dużych m iastach niż w m iastach m ałych i na wsi.
Z nam ienne pod tym w zględem są badania brytyjskie (W adsw orth i in. 1996).
W L ondynie (dane dotyczą centrum m iasta - dzielnic W estm inster i T ow er
H am lets) aż 8,6 % m ężczyzn i 2,2% kobiet w w ieku 16-59 lat deklarow ało
posiadanie w trakcie ostatnich pięciu lat partnera tej samej płci, podczas
gdy dla całej W ielkiej B rytanii odsetki te rów ne były 1,4% i 0,6% , zaś dla
obszarów w iejskich odpow iednio 0,6% i 0,5% 7. N aw et po w yelim inow aniu
różnic w strukturze populacji w edług w ieku, stanu cyw ilnego i klas społe
cznych, frakcja jednostek inform ujących o kontaktach hom oseksualnych
5 O znaczeniu tego elem entu świadczy to, iż w trakcie przywoływanych brytyjskich
badań pom iędzy rokiem 1990 a 2000 odnotowano duży wzrost odsetka wypowiedzi uzna
jących homoseksualizm za nie będący w ogóle bądź będący w niewielkim stopniu czymś
złym. Z drugiej strony, porównanie rozkładu odpowiedzi osób wchodzących w skład
generacji badanych w obu eksploracjach na pytania dotyczące drażliwych kwestii odno
szących się do ich dośw iadczeń we wczesnej młodości wskazuje na zdecydowanie wyższą
otwartość i gotowość udzielania prawdziwych informacji dotyczących tak drażliwych i in
tymnych zagadnień (wzrost gotowości był wręcz tym wyższy, im bardziej drażliwej kwestii
pytanie dotyczyło) (Copas i in. 2002).
6 Skądinąd zarówno zam ieszkiwanie w samotności, jak i w związkach nieformalnych
zwiększa skłonność do szczerego m ówienia o drażliwych, intymnych doświadczeniach ważna jest w tym przypadku m niejsza obawa przez reakcją obecnego partnera czy wręcz
jej brak.
7 Prowadziło to do sytuacji, w której choć jedynie 5% mężczyzn zamieszkiwało
centralne dzielnice Londynu, jednocześnie było to prawdą w przypadku 1/3 mężczyzn
deklarujących seks z mężczyznami. Dla kobiet odpowiednie dane wynosiły 5% i 20%.
W ielkości dotyczące terytorialnego rozkładu zachowań seksualnych o dużym ryzyku są
zadziwiająco zgodne z danymi przedstawiającym i rozkład zachorowań na AIDS (np. 26%
wszystkich przypadków zachorowań na AIDS odnotowanych w Zjednoczonym Królestwie
miało m iejsce w centralnych dzielnicach Londynu; W adsworth i in. 1996: 198).
82
Piotr Szukalski
w śród m ieszkańców centralnych dzielnic L ondynu była ponad pięcioipółkrotnie wyższa niż dla ludności ogółem, wśród kobiet zaś ponad czterokrotnie
w yższa. D la m ieszkańców w si uzyskane w yniki nie były jed n ak że tak
jednoznaczne: w przypadku m ężczyzn w praw dzie uzyskano frakcję na po
ziom ie 6/10 dla ludności ogółem , lecz w śród kobiet rów ną półtorakrotności
w ielkości odnoszącej się do całej ludności.
C o ciekaw e, w stopniu zbliżonym do terytorialnego zróżnicow ania
zachow ań hom oseksualnych w ystępow ała dyspersja przestrzenna percepcji
zagrożenia AIDS. M ężczyźni czuli się bardziej zagrożeni niż kobiety, osoby
zam ieszkujące obszary o w yższej częstości praktyk seksualnych ukierunko
w anych na osoby tej sam ej płci odczuw ały w yższy poziom ryzyka niż
m ieszkające na innych obszarach.
W yjaśnienia tak dużego zróżnicow ania przestrzennego doszukiw ać się
należy nie tylko w rozluźnieniu obyczajów w środow isku w ielkom iejskim ,
lecz rów nież w w yw ołanej atm osferą tolerancji i akceptacji odm ienności
oraz w iększych m ożliw ości (tak w rozum ieniu m niejszych barier w yw oła
nych inną orientacją seksualną, ja k i łatw iejszego znalezienia partnera)
m igracji gejów i lesbijek do w ielkich m iast8.
K ończąc niniejszy w ątek, chciałbym dodać, iż dośw iadczenia brytyjskie
w skazują, że w ostatnim dziesięcioleciu zm niejszały się różnice pom iędzy
Londynem a innym i obszaram i (Johnson i in. 2001: 1839-1840). Św iadczy
to zapew ne o tym , iż przy w zrastającej akceptacji hom oseksualizm u m aleje
rola czynników zachęcających do przem ieszczania się na obszary bardziej
tolerancyjne w tym w zględzie.
C zęść osób deklarujących stosunki hom oseksualne to jednostki nale
żące do grupy nr 7, tj. osób o orientacji w yłącznie hom oseksualnej. O soby
takie w chodzą niekiedy w stałe zw iązki, w spólnie zam ieszkujące i tw orzące
gospodarstw o dom ow e, różniące się od tradycyjnie pojm ow anego m ałżeń
stw a jedynie brakiem zróżnicow ania płci partnerów . Jak w skazują dośw iad
czenia europejskie, sytuacja taka w ystępuje je d n ak bardzo rzadko (tab. 2).
8 Czynniki te wymieniane są i w polskich badaniach, choć duże znaczenie przypisy
wano również anonimowości i niezależności od rodziny jako czynnikom skłaniającym do
migracji (M ajka-Rostek 2002). Na m arginesie podkreślić chciałbym wagę „infrastruktury
organizacyjnej” (kawiarnie, kluby, dyskoteki, sauny) wielkich miast, która - poprzez
umożliwienie spotykania się z osobami o tej samej orientacji - jednocześnie ułatwia
samoakceptację i znalezienie partnera.
83
Tabela 2. Odsetek osób posiadających partnerów tej samej płci (w %) w w ybranych
krajach e uropejskich
Kategoria
Dania
M
K iedykolw iek w trak
cie dorosłego życia
2,7
W ciągu ostatnich
5 lat
K
Norwegia
Niderlandy
M
K
Wielka
Brytania
M
K
M
K
M
K
3,5
3,0
4,1
2,6
3,5
1,7
0,9a
0,9a
1,4
0,4
1,4
0,6
1,1
0,3
1,1
0,4
0,31
<0,1
0,24
0,11
W ciągu ostatnich
12 m iesięcy
A ktualne w spólne
zam ieszkiw anie
Francja
0,50
0,33
a - w ciągu ostatnich 3 lat
Źródło: P. Festy (2001: 3)
Jedynie je d n a na kilkaset badanych osób deklaruje aktualne zam ieszki
w anie z partnerem tej samej płci, choć jednocześn ie niespodziew anie duży
odsetek respondentów potw ierdzał posiadanie w trakcie dotychczasow ego
dorosłego życia takiego partnera (zwraca uw agę w tym przypadku zdecydowany
prymat w tym względzie mężczyzn). Pośrednio za taką rozbieżność deklaracji
odpowiada wysoka częstość rozpadu związków osób tej samej płci, częściowo
w ynikająca z b ardzo to leran cy jn eg o p o d ejścia do k o n tak tó w sek su aln y ch
z innym i osobam i i definiow ania w ierności w kategoriach em ocjonalnego
zaangażow ania, nie zaś w yłączności seksualnej (Pilecka 1999: 87), częścio
w o niski stopień instytucjonalizacji tego typu zw iązków i brak potom stw a.
W ostatnich latach niektóre z państw Z achodniej i Północnej Europy
w prow adziły do sw ego praw a m ożliw ość zalegalizow ania zw iązków tej
samej płci9. W ystępują w tym przypadku dw ie m ożliw ości: po pierw sze,
y Do końca 2003 roku, 12 państw zrównało praw a par hetero- i hom oseksualnych,
a mianowicie: Dania, Szwecja, Norwegia, Holandia, Islandia, Francja, Niemcy, Portugalia,
Belgia, W ęgry, Finlandia i Chorwacja (w aspekcie ekonomicznym i praw socjalnych
dokonano tego również w niektórych szwajcarskich kantonach i hiszpańskich prowincjach).
W przypadku Słowenii projekt ustawy został skierowany przez rząd w połowie listopada
2003 do parlamentu. Jednakże tylko w Holandii i Belgii dokonano rzeczywistego równo
uprawnienia - wprowadzając np. m ożliwość adopcji.
84
Piotr Szukalski
um ożliw ia się zaw arcie m ałżeństw hom oseksualnych (w prow adzając naj
częściej ograniczenia dotyczące adopcji), po drugie, tw orzy się pojęcie
zw iązków partnerskich, w ram ach których zaw ierające je osoby posiadają
szereg upraw nień w dziedzinie praw a rodzinnego, spadkow ego, podatko
w ego i socjalnego, tożsam ych z praw am i w spółm ałżonków , lecz bez zrów
nyw ania ich sytuacji praw nej z m ałżeństw am i.
Jeśli idzie o zalegalizow ane zw iązki hom oseksualne (posługiw ać się
będę takim term inem zam iast m ów ić o zw iązkach partnerskich), zauw ażyć
m ożna pew ne praw idłow ości (Festy 2001). Po pierw sze, w ysoka początko
wo liczba now o rejestrow anych zw iązków znacznie spada ju ż w drugim
roku (do ok. połow y liczby z pierw szego roku) po w prow adzeniu m ożliw ości
zalegalizow ania zw iązku, po czym dalej zm niejsza się, choć w coraz słab
szym tem pie. W yjaśnić należy to przede w szystkim szybkim skorzystaniem
z m ożliw ości zalegalizow ania zw iązku przez pary, które od lat w spólnie
żyły. Po drugie, początkow a zdecydow ana przew aga liczby zw iązków g e
jow skich nad lesbijskim i w raz z upływ em czasu zm niejsza się, zaś proporcje
stają się zbliżone w coraz w iększym stopniu ja k do 1:1 (np. D ania z praw ie
3:1 w 1990 roku w ręcz do pew nej przew agi zw iązków kobiet, czy N ider
landy z 1,3:1 w 1998 roku do 1,04:1 w roku 2000). Po trzecie, pom iędzy
krajam i, gdzie legalizacja tego typu zw iązków je st dopuszczalna, istnieje
duża ró żn ic a w natężeniu legalizacji (m aksym alnie ja k 1:7 w przypadku
porów nania Szw ecji i N iderlandów ). Suprem acja H olendrów w tym w zglę
dzie w yjaśniona być m oże nie tylko hipotetycznie w yższym rozpow szech
nieniem hom oseksualizm u10, lecz rów nież i liberalnym praw em pozw alają
cym na legalizację zw iązków osób o innym obyw atelstw ie, m ających praw o
stałego pobytu.
10 Holandia jest państwem, dla którego podać można dane o liczbie zamieszkujących
wspólnie faktycznych związków homoseksualnych. W edług holenderskiego Centralnego
Biura Statystycznego 1 stycznia 1995 liczba osób tworzących wspomniane związki w yno
siła 25 500 m ężczyzn i 13 200 kobiet (zatem odpow iednio 12 750 i 6600 par) (Festy
2001: 3). W związkach homoseksualnych zamieszkiwało 0,5% mężczyzn w wieku 20-69
lat i 0,33% kobiet z tej grupy wieku. Ogółem jedynie ok. 6,5% związków gejów i 10%
związków lesbijek zdecydowało się w pierwszym roku na zalegalizowanie stadła.
85
SKALA HOM OSEKSUALIZMU W POLSCE
P rzejdźm y w reszcie do szacunków dotyczących częstości w ystępow a
nia hom oseksualizm u w Polsce. N iestety, badania w tym zakresie p ro w a
dzone są od niedaw na. Przykładow o, w badaniu z połow y lat d ziew ięćdzie
siątych, na pytanie o posiadanie w trakcie dotychczasow ego życia kontaktów
hom oseksualnych (pieszczoty, w spółżycie, stosunek), tw ierdząco od p o w ie
działo jed y n ie 3,8% (4,3% kobiet i 3,3% m ężczyzn), przy czym zaznaczyć
należy, iż odsetek osób, które nie udzieliły na pytanie odpow iedzi, był nieco
w yższy od tej w ielkości (4,1% ) (Izdebski 1998).
Z bliżoną w ielkość uzyskano w badaniu z roku 2002 (K rajow e C entrum
ds. AID S 2002), w edle którego 2% respondentów przyznało się do „piesz
czot, w spółżycia, stosunku z osobą tej samej płci” (jednocześnie 5% o dm ó
wiło udzielenia odpow iedzi na to pytanie). Z w rócić należy uw agę, iż odsetek
odpow iedzi pozytyw nych w zrastał w raz z liczbą deklarow anych partnerów ,
osiągając 15% w kategorii ponad 100 partnerów seksualnych11, oraz na
ścisły zw iązek pom iędzy deklarow anym poziom em religijności a skłonno
ścią do podejm ow ania nietradycyjnych zachow ań seksualnych.
Z kolei, w badaniach pośw ięconych czynnikom ryzyka zarażenia w i
rusem H IV , prow adzonych w śród żołnierzy służby zasadniczej, jed y n ie
2-2,5% deklaruje styczność z praktykam i hom oseksualnym i (choć zdaw ać
sobie należy spraw ę z tego, iż badani to osoby m łode, a zatem o relatyw nie
niedużych dośw iadczeniach seksualnych) (Pfeffer 2001).
Z decydow anie w yższe odsetki m ężczyzn i kobiet przyznały się do
kontaktów seksualnych z osobami tej samej płci w badaniu Durexu (2003: 33)
(odpow iednio 4,2% i 6,1% ), choć na tak w ysoki poziom w pływ m iała przede
w szystkim m etoda zbierania danych - sonda internetow a, w efekcie czego
badana próba zaw ierała nadreprezentację osób m łodych (20-39 lat), dobrze
w ykształconych i zam ieszkujących w w ielkich m iastach.
B adania Z. Izdebskiego (1998) z połow y lat dziew ięćdziesiątych w ska
zują, iż zdecydowanie częściej niż do kontaktów seksualnych Polacy przyznają
się do odczuw ania pociągu seksualnego do osób tej samej płci, albow iem
4,7% ankietow anych (4,5% kobiet i 5,0 m ężczyzn) stw ierdzało w o dpow ie
11 Choć jednocześnie wymowę tej ostatniej wielkości osłabia niewielka liczba respon
dentów o tak bujnym życiu erotycznym.
86
Piotr Szukalski
dzi na pytanie dotyczące takiego zagadnienia: „m iałem , ale ju ż nie m am ” ,
dalszych 1,8 % (bez zróżnicow ania w edług płci) „m iałem i czasam i mam
nadal” , 0,5% (rów nież bez zróżnicow ania) „m iałem i często m am takie
odczucia” . Ponad 90% (90,8% kobiet i 90,4% m ężczyzn) tw ierdziło jednak,
iż nigdy nie odczuw ało takiego pociągu, zaś jed y n ie 2,4% respondentów
nie chciało w ypow iedzieć się w tej spraw ie. Rów nież późniejsze badania
w skazują na bardzo zbliżone w ielkości (K rajow e C entrum ds. AIDS 2002).
O dm ienny obraz częstości w ystępow ania zachow ań hom oseksualnych
dzieci i m łodzieży w yłania się z badań pośw ięconych seksualności tej
subpopulacji w latach 1980 (Izdebski 1992). Zachow ania hom oseksualne
odnotow ano w śród 6,4% badanych m łodych dziew cząt i 11,5% chłopców 12.
N ajpopularniejszym i kontaktam i były w populacji dziew cząt przede w szy
stkim w zajem ne pieszczoty i w zdecydow anie m niejszym stopniu m astur
bacja, w śród chłopców pieszczoty, m asturbacja, im itacja stosunku, fallatio.
D la zdecydow anej w iększości m łodych ludzi kontakty z osobą tej samej
płci ograniczały się do jednorazow ych bądź kilkukrotnych spotkań. Jedynie
0,5% m łodych kobiet i 2,7% m łodych m ężczyzn przyznaw ało się do dal
szych kontaktów hom oseksualnych po osiem nastym roku życia. Z aznaczyć
należy, iż w przypadku przywołanego badania zachowań seksualnych nakie
rowanych na osoby tej samej płci, odpowiedzi nie udzieliło 1/3 badanych, co
w skazywać może, iż powyższe wielkości traktować należałoby jako minimalne.
W edług badania C B O S-u z roku 1988, co czw arty ankietow any m ęż
czyzna przyznaw ał, iż był zaczepiany przez hom oseksualistów . Z tego 6,7%
było indagow anych ja k o dziecko, 14,8% jak o dorosły, zaś 3,7% zarów no
jak o dziecko, ja k i jak o dorosły. Z kolei badanie prow adzone w śród rze
szow skich studentów w ykazało, iż 8,3% tej populacji było uw odzonych
przez gejów i lesbijki (Kocaj 2000: 73).
Z decydow anie częściej stosunki seksualne nakierow ane na osoby tej
samej płci w ystępują w śród jednostek odizolow anych od otoczenia. P rzy
kładow o, J. M oczydłow ska (1998) szacuje, iż co najm niej 30% dziew cząt
przebyw ających w placów kach resocjalizacyjnych m a tego typu kontakty.
D ziew częta te były przew ażnie przed trafieniem do placów ki w ychow yw ane
12 W opinii autora badań Z. Izdebskiego, o ile sposób doboru mężczyzn pozwolił na
zapewnienie reprezentatywności próby, o tyle metoda doboru kobiet uczestniczących w ba
daniu nie um ożliwia uogólnienia wyników na populację dzieci i młodzieży płci żeńskiej.
87
przez samotne matki, jeśli zaś w ich rodzinach był ojciec, stał się on antywzorcem partnera (głównie ze względu na alkohol i agresję), co sprawia, że dziew
częta starają się nie mieć żadnych kontaktów z mężczyznami. Dziewczęta takie
są również często ofiarami gwałtów bądź przemocy o podłożu seksualnym.
B rak je st, niestety, szacunków w ystępow ania zachow ań seksualnych
ukierunkow anych na osoby tej samej płci w innych odizolow anych społe
cznościach - w ięzieniach, jednostkach w ojskow ych itp., choć podejrzew ać
należy w iększą niż ogólna częstość w ystępow ania zjaw iska hom oseksuali
zm u w takich okolicznościach.
PODSTAW OW E CHARAKTERYSTYKI HOM OSEKSUALISTÓW
N iew iele tak napraw dę w iadom o o podstaw ow ych charakterystykach
hom oseksualistów . Sytuacja taka je st zrozum iała, zw ażyw szy na kilka fa
któw. Po pierw sze, brak badań tej populacji m etodą reprezentatyw ną, alb o
w iem w takim przypadku potrzebna je st w cześniejsza znajom ość choćby
je j p o dstaw ow ych cech. Z kolei badania b azujące n a d o b o rze celo w y m
z góry skazane są na przekłam ania. Jeśli idzie o w yniki badań prow adzonych
przy okazji badań klinicznych i krym inalnych, dają one obraz jed y n ie je d
nostek nie m ających ustabilizow anego życia osobistego bądź m ających
problem y ze sw ą hom oseksualnością. Z kolei badania prow adzone w k lu
bach i o rganizacjach środow iskow ych d o sta rc za ją d anych d o ty czący ch
jed n o stek w pełni akceptujących sw oją orientację, przy czym w ystępuje
zazw yczaj nadreprezentacja osób nieżyjących w trw ałym zw iązku. W re
zultacie, podając za różnym i autoram i inform acje o podstaw ow ych ch ara
kterystykach gejów i lesbijek, zaznaczyć chciałbym ich w artość jed y n ie jak o
w ielkości przybliżonych, dających w yobrażenie o kolorycie obrazu, lecz nie
0 je g o konturach.
N iezw ykle interesujące są dane dotyczące w ieku inicjacji hom oseksu
alnej osób. D ane am erykańskie z roku 1970 w skazują bow iem , iż przed
ukończeniem 13 lat dotyczyło to 33% m ężczyzn i 17% kobiet, 15 lat - 52%
1 22%, 17 lat - 70% i 34%, 21 lat - 88% i 74%. O gółem 99% hom oseksuali
stów dośw iadczyło inicjacji hom oseksualnej przed trzydziestką (Turner i in.
1995: 184). W iek inicjacji je st zatem znacząco niższy niż w populacji
heteroseksualnej, przy czym w przypadku chłopców różnica je st bardzo
88
Piotr Szukalski
znaczna, zw łaszcza w zakresie bardzo w czesnych dośw iadczeń hom oseksu
alnych. M oże to św iadczyć pośrednio o skali uw iedzeń lub seksu, za którym
stały przym us bądź zachęta finansow a. W w arunkach polskich podejrzew ać
należy, iż w iek inicjacji hom oseksualnej je st znacznie w yższy, albow iem
badania prow adzone w śród rodzim ych, św iadom ych swej hom oseksualności
i akceptujących ją gejów i lesbijek w skazują na decydujące znaczenie
pierw szych lat po osiągnięciu pełnoletności (M ajka-R ostek 2002: 86-94).
Jak podaje K. K luzow a (1998:53), częściej spotyka się hom oseksuali
stów w śród osób żyjących w stanie w olnym niż zam ężnych i żonatych,
aczkolw iek b adania za chodnie w skazują, iż co najm niej 2 0 % m ężczyzn
i 30% kobiet o orientacji hom oseksualnej dośw iadczyło w trakcie sw ego
życia zalegalizow anego zw iązku heteroseksualnego (w ątpliw ości w tym
przypadku w zbudza jednakże definicja osoby o orientacji hom oseksualnej).
B adania pochodzące z U SA w skazują, iż oprócz w zm iankow anego
w cześniej zam ieszkiw ania na obszarach m iejskich ( 1,6 razy w iększa czę
stość niż na obszarach w iejskich), a w szczególności w wielkich m iastach
(1,5 razy częściej niż na innych terenach), na hom oseksualizm męski po
zytyw ny w pływ m iały przynależność do rasy czarnej i posiadanie w ykształ
cenia pow yżej szkoły średniej (oba czynniki zw iększały praw dopodobień
stw o hom oseksualizm u o połow ę) (A nderson, Stall 2002: 645).
N iezw ykle interesująca byłaby znajom ość frakcji hom oseksualistów
św iadom ych i akceptujących sw ą tożsam ość seksualną, a zw łaszcza liczba
osób ujaw niających się. N iestety, kw estie te są niezw ykle drażliw e, zw ła
szcza w polskich realiach, które przez sam ych zainteresow anych określane
są ja k o dyskrym inujące (M ajka-R ostek 2002).
W literaturze zachodniej często w spom in a się o w ychow yw aniu
w rodzinie niepełnej, bądź w rodzinie, w której w ystępują patologie, jak o
o czynniku zw iększającym praw dopodobieństw o w ystąpienia hom oseksu
alizm u. P otw ierdzają to częściow o polskie dane - np. w badaniu B. Banaszek-Parzych (1998) połow a ankietow anych lesbijek pochodziła z rodzin
niepełnych i zrekonstruow anych, ch o ć w przeg ląd o w y m op raco w an iu
B. Pileckiej (1999:48) znaleźć m ożna odm ienną opinię.
Pam iętać zaw sze należy o zróżnicow aniu zbiorow ości osób hom ose
ksualnych i problem ach z doborem reprezentatyw nej próby, spraw iających,
iż, w edług opinii W esta (cyt. za: Pilecka 1999: 62), każdy badający intere
sującą nas populację znaleźć m oże potw ierdzenie w łasnych poglądów .
89
EWOLUCJA POSTAW WOBEC HOM OSEKSUALIZMU
W OSTATNICH LATACH
ZMIANY POSTAW W SPOŁECZEŃSTW ACH EUROPY
Ze względu na niew ielką liczebność ujaw nionych przypadków , osoby
o hom oseksualnej orientacji traktow ane są zazw yczaj jak o grupa m niejszo
ściow a, odznaczająca się cecham i relatyw nie łatw o pozw alającym i na o d
różnienie w chodzących w jej skład jednostek od innych osób. Podejście
takie prow adzi najczęściej do pojaw iania się uproszczonych ocen - stereo
typów i uprzedzeń, a w konsekw encji do mniej lub bardziej zaw oalow anej
dyskrym inacji. Poniew aż społeczeństw o przyznaje zazw yczaj m ężczyznom
w iększe praw a niż kobietom , stąd też nie pow inna dziw ić w iększa dezapro
bata w obec hom oseksualizm u m ęskiego (utożsam ianego z m ężczyzną za
chow ującym się ja k kobieta) niż żeńskiego.
W spom niane tradycyjne, pełne uprzedzeń i stereotypów podejście po
woli ulega złagodzeniu. W ostatnich trzech dekadach jesteśm y bow iem
św iadkam i coraz szybszego i głębszego przew artościow ania postaw w obec
hom oseksualizm u. Jeszcze w okresie m iędzyw ojennym w w iększości państw
europejskich był on karany w ięzieniem , a dopiero w latach siedem dziesią
tych rozpoczął się proces usuw ania tej pozycji z rejestrów chorób. O becnie
zaś - zgodnie z duchem politycznej popraw ności - zaczyna się proces
uznaw ania praw a do odm ienności rów nież w zakresie orientacji seksualnej.
W całej Europie w idoczne było w latach 1990. pow olne osw ajanie się
spo łeczeństw z h om oseksualizm em , p rzejaw em czego je s t o d notow ana
w trakcie badań E uropejskich System ów W artości zm iana sposobu oceny
tego zjaw iska. W porów naniu do roku 1990, w 1999 w e w szystkich 15
krajach starej U E zanotow ano spadek negatyw nych ocen (średnio z 7,05 na
5,63 na 10-stopniow ej skali, przy czym w artość 1 oznacza, że dane zach o
w anie zaw sze m oże być uspraw iedliw ione, zaś w artość 10 - że nie m oże
być nigdy uspraw iedliw ione). W 12 przebadanych państw ach Europy Środ
kowej i W schodniej w latach dziew ięćdziesiątych rów nież - z jednym
w yjątkiem - w zrosła tolerancja dla hom oseksualizm u (średnia zm ieniła się
z 8,81 na 8,02). W spomnianym wyjątkiem w tym względzie były W ęgry, gdzie
pow yższy m iernik w zrósł z 8,29 na 9,55. N ajniższym poziom em potępienia
w UE homosek-sualizm charakteryzował się pod koniec XX wieku w Holandii
(3,20), Szwecji (3,35) i Danii (4,41), najw yższym w Portugalii (7,81),
90
Piotr Szukalski
Irlandii P ółnocnej (6,97) i W łoszech (6,17). S p o łeczeń stw a E u ro p y Środ
kow o-W schodniej były w tym w zględzie zdecydow anie mniej tolerancyjne.
N aw et najbardziej liberalnie nastawieni Czesi, Słowacy i Słoweńcy odznaczali
się na tle U E relatyw nie w ysokim poziom em potępienia (odpow iednio 5,53,
6,09 i 6,38). N ajniższym poziom em tolerancji charakteryzow ali się W ęgrzy
(9,55), Łotysze (9,10) i Rum uni (9,09) (Jasińska-K ania 2002: 219-222).
In n ą w yraźną ró żn ic ą pom iędzy p ostrzeg an iem hom o sek su alizm u
w E uropie Z achodniej i Środkow o-W schodniej było m iejsce przypisyw ane
tem u zjaw isku pośród innych m ogących w zbu d zać za strzeżen ia m oralne.
O ile w p aństw ach U E w y raźne było duże p rzy zw o len ie na sw obodę
zachow ań obyczajow ych przy w ysokim poziom ie rygoryzm u obyw atelskie
go (brak akceptacji dla łapów karstw a, o szustw po d atk o w y ch , w y łudzeń
św iadczeń od państw a, prow adzeniu sam ochodu po pijanem u itp.), o tyle
w w iększości krajów byłego bloku socjalistycznego w ystępow ała sytuacja
odw rotna - w ysoki poziom rygoryzm u obyczajow ego przy dużej akceptacji
dla zachow ań antyspołecznych.
ZMIANY POSTAW SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO
W przypadku Polski, zgodnie z badaniem E uropejskich System ów
Wartości, również pomiędzy rokiem 1990 a 1999 nastąpił spadek deklarowanej
dezaprobaty w obec hom oseksualizm u z 9,15 na 8,10. Spośród badanych
postaw w obec 13 drażliw ych zjaw isk społecznych w yższą akceptację otrzy
m ały tylko rozw ód, przeryw anie ciąży i eutanazja (Jasińska-K ania 2002).
W pew nym stopniu za liberalizację postaw Polaków w obec hom ose
ksualizm u odpow iada czynnik kohortow y - coraz w iększy udział jednostek
pochodzących z generacji bardziej otw artych na to zjaw isko. T ak bow iem
należy zapew ne interpretow ać w yniki badania w skazującego, iż w edług
polskich studentów opinie ich rodziców są w tym w zględzie zdecydow anie
bardziej rygorystyczne niż ich w łasne. Przykładow o, duży poziom akceptacji
dla hom oseksualizm u m ęskiego deklarow ało 20% badanych studentów , pod
czas gdy zdaniem respondentów byłoby to praw dą w jed y n ie 2 % w przy
padku ich rodziców (dla hom oseksualizm u kobiet dane w yniosły odpow ie
dnio 23% i 4% ) (W róblew ska i in. 2003: 225, 227). Pom im o w zrastającej
aprobaty - ja k w ynika z innych badań - nadal jed n ak jed y n ie 5% Polaków
91
uw aża hom oseksualizm za rzecz norm alną, dalsze 47% uznając go za o d
stępstw o od norm y gotow e je st go tolerow ać, zaś 41% odm aw ia tolerancji
wobec tego zjaw iska (CBOS 20 0 1 )13.
W edług ankiety C B O S-u (1988) przep ro w ad zo n ej w roku 1988,
w której hom oseksualizm zaw ężono do relacji m iędzy m ężczyznam i, badani
w skazyw ali na w ystępow anie braku jednorodnej oceny w śród P olaków co
do w agi zagadnienia. H om oseksualizm uznany został przez 31,9% resp o n
dentów za problem błahy, przez 30,7% za pow ażny (ci ostatni badani
podkreślali takie przesłanki sw ego rozum ow ania, jak: A ID S, negatyw ny
w pływ na społeczeństw o, przestępczość, dem oralizację dzieci i m łodzieży),
dla kolejnych 6,1% nie stanow ił żadnego problem u. Z aznaczyć należy, że
aż 30,7% ludności nie potrafiło sprecyzow ać sw ego poglądu w tej kw estii.
Jako problem pow ażny dostrzegali hom oseksualizm ludzie m łodzi, m iesz
kający w m iastach, uczniow ie i studenci, posiadający relatyw nie dobre
w ykształcenie, w ierzący i praktykujący regularnie.
W opinii badanych wówczas Polaków większość społeczeństwa odnosiła
się wrogo do zjawiska homoseksualizmu - takiej odpowiedzi udzieliło aż 65,2%
ankietowanych. Jedynie 0,3% respondentów twierdziło coś odwrotnego, zaś
22% uznawało, iż stosunek ten jest obojętny. Odpowiedzi takie nie powinny
dziwić, bowiem na pytanie o odczucia, jakie wzbudza w respondentach hom o
seksualizm, padały następujące stwierdzenia: wstręt (61,8%), pogarda (51,2),
obojętność (37,7% ), lekcew ażenie (37,0% ), w spółczucie (34,4% ), obaw y
(32,2), a jedynie 13,4% deklarow ało zrozum ienie i 8,9% zaciekaw ienie14.
13 Intrygujące jest porównanie powyższych danych z dwom a badaniami OBOP-u
(1995) z lat 1993 i 1995, wedle których blisko 3/4 badanych potępiało współżycie seksualne
z osobą tej samej płci, a jedynie po 18% nie wyrażało potępienia. W skazuje to na brak
przekładania się przekonania o dopuszczalności hom oseksualizmu na przekonanie o jego
„normalności” .
14 Pośrednio o negatywnym stosunku do hom oseksualizmu św iadczą również odpo
wiedzi na pytanie o zgodę władz na stowarzyszanie się tej grupy. Aż 54,4% nie udzielało
takiego przyzwolenia, wyjaśniając swe stanowisko koniecznością zwalczania i potępiania
homoseksualizmu, stwierdzając, iż nie jest to nikomu potrzebne, stanowi zagrożenie norm
moralnych i społecznych i m oże ułatwić rozszerzanie się zjawiska. Jednakże nawet wśród
24% uznających udzielenie zgody na założenie stowarzyszeń do najczęściej wymienianych
uzasadnień obok stwierdzenia ,je st im to potrzebne” i „mają takie same prawa jak inni
ludzie” pojawiały się opinie, iż może być to pom ocne w rejestracji i kontrolowaniu gejów,
tj- byłoby korzystne z punktu widzenia walki z AIDS, co również wskazuje na niechętny
stosunek badanych (CBOS 1988).
92
Piotr Szukalski
Z kolei, Z. L ew -Starow icz (1993) w badaniu prow adzonym na początku
lat 1990. uzyskał odpow iedzi w skazujące, iż ponad połow a respondentów
uznaje, że hom oseksualiści pow inni być traktow ani ja k inni ludzie (odpo
w iedzi na „tak” - 54,9% kobiet i 57,2% m ężczyzn i na „nie” odpow iednio
22% i 22,7% ). W innych badaniach z tego sam ego okresu J. A ugustyniak-K opka (1992) badała poziom akceptacji w śród w ybranych grup społeczno-zaw odow ych niektórych „kategorii m arginesu społecznego” - używ ając
nom enklatury autorki. Spośród pięciu kategorii, hom oseksualiści zajęli dru
gą pozycję, licząc od grupy najbardziej akceptow anej, przy czym poziom
deklarow anej tolerancji był pozytyw nie skorelow any z osiąganiem w yższych
stadiów rozw oju m oralnego przez badanych (najw yższym jej poziom em
charakteryzow ały się jednostki odznaczające się autonom ią, autorefleksyjn o ś c ią - m ów iąc bardziej w spółczesnym G iddensow skim językiem ). W tym
sam ym badaniu dostrzec m ożna było je d n a k w ysoki poziom rezerw y
w stosunku do jednostek o odm iennej orientacji seksualnej, m anifestujący
się w bardzo niskim (w porów naniu z innym i grupam i) odsetku osób d e
klarujących zgodę na transfuzję zdrow ej, przebadanej krwi od byłego hom o
seksualisty w razie potrzeby (niższy poziom akceptacji odnotow ano tylko
w odniesieniu do byłych narkom anów ). Sądzić m ożna, iż naznaczenie tej
populacji jak o narażonej na szczególne ryzyko zakażenia HIV było odpo
w iedzialne za takie w yniki.
S połecznej akceptacji h om oseksualizm u po św ięco n e b y ło badanie
CB O S-u z roku 1994, w edle którego 29% badanych charakteryzow ało się
pełnym brakiem akceptacji i równoczesnym brakiem chęci do zadzierzgnięcia
jakichkolw iek osobistych kontaktów z gejam i i lesbijkam i15, dalszych 31%
odnosiło się z rezerw ą do takich osób (postaw a „nie akceptuję, ale nie
w ykluczam ze społeczności lokalnej”), w reszcie 40% badanych w ykazyw ało
brak dystansu i akceptację hom oseksualistów ja k o w spółuczestników życia
społecznego. W edle tego sam ego badania, Polacy byli dość liberalnie na
15 Grupy wyodrębniono na podstawie syntetycznych zmiennych zbudowanych na
podstawie odpowiedzi na pytania „Czy byłbyś za tym, aby hom oseksualista”: 1) „należał
do grona twoich bliskich znajom ych?” (odpowiedzi „tak” - 45% i „nie” - 45%), 2) „był
najbliższym sąsiadem ?” (58% i 33%), 3) „pracował w tym samym zakładzie pracy?” (62%
i 29%) oraz 4) „mieszkał na tej samej ulicy/w tej samej wsi?” (68% i 24%). Jak widać,
akceptacja hom oseksualizmu rośnie w stosunku do jednostek coraz bardziej oddalonych
towarzysko i przestrzennie od badanych.
93
staw ieni co do praw nego um ożliw ienia działania hom oseksualistom , pod
w arunkiem , iż działanie to będzie ograniczone do w łasnego grona (na
prow adzenie klubów zgodziło się 56% vs 34% , na zrzeszanie w o rganiza
cjach odpow iednio 53% i 36% , na w ydaw anie środow iskow ych czasopism
51% i 40% ), oraz zdecydow anie niechętni w obec działań w sferze publicznej
(spraw ow anie w ysokich funkcji publicznych - za um ożliw ieniem 2 5 % 16,
p rzeciw ko 63% , praca w charak terze n auczyciela - o d p o w ied n io 13%
i 79% ). N ajm niej praw badani skłonni byli przyznać w sferze praw a rodzin
nego - albow iem legalizację m ałżeństw hom oseksualnych popierało 19%
(przeciw było 71% ), adopcję zaś jed y n ie 6 % przy 88% głosów przeciw
nych17.
W prow adzonym w roku 1995 przez IFiS PA N badaniu „Postaw y
Polaków w obec zm ian” zadano respondentom pytanie o ocenę tolerancyjności Polaków w obec różnorodnych grup m niejszościow ych, w tym h om o
seksualistów . W opinii 16% badanych byliśm y w ów czas społeczeństw em
nadm iernie tolerancyjnym w tym w zględzie, dalsze 29% stw ierdzało, że
Polacy byli tolerancyjni w takim stopniu, w jakim pow inni. N ajw iększa
część ankietow anych (34,3% ) uznaw ała jednak, że polskie społeczeństw o
je st za m ało tolerancyjne (zaznaczyć chciałbym , iż ponad 1/5 nie m iała
zdania na ten tem at, odsetek znacznie w yższy niż w przypadku deklaracji
stosunku do innych m niejszości, co zdaniem A. Sicińskiego (1997: 400-401)
św iadczy o dezorientacji społecznej w tej kw estii).
O w zroście tolerancji w obec osób o odm iennej orientacji seksualnej
św iadczyć m oże fakt, iż w badaniu Pentoru z roku 2003 na pytanie, czy
resp o ndentom przeszk ad za otw arte d em onstrow anie o d m ien n o ści przez
hom oseksualistów , aż 60,8% zadeklarow ało brak oporów , zaś 36,2% w yra
16 W przypadku sprawowania wysokich funkcji państwowych homoseksualizm był
równie wrogo oceniany jak współpraca z SB, gorzej zaś niż uprzednia przynależność do
PZPR, bycie osobą zamożną, posiadanie innego niż rzymskokatolickie wyznania. Mniej
korzystnie oceniano jedynie inne niż polskie pochodzenie etniczne.
17 Adopcja dzieci jest najmniej przychylnie oceniana przez badanych - np. w badaniu
Pentora z 2003 roku aż 83,2% respondentów odm awiało parom hom oseksualnym takiej
możliwości, dopuszczało zaś jedynie 10,5%. Również wyniki ankiety CBOS z tego samego
roku wskazywały na zbliżony, niski poziom akceptacji - 8% za i 84% przeciwko (CBOS
2003), wielkości w zasadzie nie różniące się w porównaniu do wcześniejszego badania
CBOS-u z roku 2001.
94
Piotr Szukalski
ziło dezakceptację takiego stanu rzeczy. P odkreślenia godny je st w tym
przypadku bardzo niski odsetek osób niezdecydow anych (3% )18.
T eoretycznie rzecz biorąc, o w ysokiej tolerancji polskiego społeczeń
stw a św iadczyć m ogą rów nież wyniki E uropejskiego Sondażu Społecznego
(2002). W edle tego reprezentatyw nego badania, 0% Polaków odpow iadało
po zy ty w n ie na pytanie o p rzynależność do grupy dyskry m in o w an ej ze
w zględu na orientację seksualną. N ależy jed n ak sądzić, iż w tym przypadku
brak w zm ianek w ynikał z unikania przez jednostki najbardziej św iadom e
swej nietradycyjnej tożsam ości seksualnej uczestniczenia w badaniu, ja k też
i niechęci do udzielania odpow iedzi na tak intym ne pytanie. Pośrednio
św iadczą o tym generalnie bardzo niskie udziały pozytyw nych odpow iedzi
na tak sform ułow ane pytanie w innych krajach europejskich (m aksym alnie
0,7% w W ielkiej Brytanii).
Jak ju ż w spom niałem , stosunek osób m łodych, uczniów i studentów
do hom oseksualizm u je st o w iele bardziej życzliw y niż ogółu Polaków .
P otw ierdzają to np. badania B. T urkow skiej (1998) prow adzone w śród
studentów łódzkich. W porów naniu do badania CB O S-u z 1994 roku, uzy
skiw ano praktycznie we w szystkich pozycjach w yższy poziom akceptacji:
na prow adzenie klubów gejow skich zgadzało się 86% badanych, na zrze
szanie w organizacjach 81% , spraw ow anie w yższych urzędów publicznych
53% , pracy ja k o n auczyciela 33% , zaś na zaw ieran ie m ałżeń stw h o m o
seksualnych 38% . Tylko zgoda na adopcję była niższa - 4% (choć z drugiej
strony, znacznie niższy był także odsetek jednostek m ów iących zdecydo
w ane „nie”). Rów nież w stosunku do badania C B O S-u z 1988, dotyczącego
stosunku do osób bliskich i dalszych (kolega, sąsiad, osoba z tej samej
ulicy), odnotow ano w yższe odsetki osób nie w idzących w utrzym yw aniu
kontaktów z „takim i” osobam i nic złego, choć z drugiej strony jed y n ie 60%
respondentów deklarow ało, iż nie m iałoby nic przeciw ko hom oseksualistom
w śród bliskich znajom ych.
P odobne bardziej korzystne w obec hom oseksualizm u postaw y stw ier
dziła K. Siany (2002: 241) - w tym przypadku aż 51% studentów określało
18 M ówiąc o wzroście akceptacji dla homoseksualizmu, pamiętać jednak należy, iż
36% badanych przez CBOS w roku 2003 wciąż uznawało, że osoby tej samej płci pozo
stające w związku nie powinny mieć prawa do uprawiania stosunków seksualnych (w roku
2001 odsetek ten wynosił 46%).
Zachowania homoseksualne i postawy wobec homoseksualizmu.
95
swój stosunek do zw iązków hom oseksualnych jak o obojętny, 13% jak o
pozytyw ny, zaś 33% jak o negatyw ny, co w skazuje, zdaniem przyw ołanej
autorki, na w ysoki poziom akceptacji dla takich zw iązków bądź na n iew ie
dzę odnośnie do ich istnienia i funkcjonow ania (jedynie 18% badanych
znało osobiście osoby żyjące w tego typu zw iązkach).
P om im o w yższego poziom u tolerancji od n o to w y w an eg o w śród stu
dentów , rów nież i w tej zbiorow ości odnaleźć m ożna o p in ie św iad czące
o podejrzliw ości badanych - przykładow o w śród badanych studentów W SP
w Rzeszow ie, choć 45% uznało, iż w przypadku spotkania geja należy „nic
nie czynić” (w przypadku lesbijki - 48,8% ), znaczna część (38,4% ) w ybrało
kategorię „skierow ać na leczenie” (przy czym nieco częściej kierow ano by
taką propozycję do gejów ) (Kocaj 2000).
Do wniosku o wciąż silnie utrwalonym stereotypie osób homoseksualnych
prow adzą badania krakow skich studentów prow adzone przez B. Pilecką
(1999). H om oseksualiści postrzegani są ja k o jednostki o słabym nasileniu
potrzeby osiągnięć, niskiej w ytrw ałości, nie um iejące planow ać i nie funk
cjonujące popraw nie w społeczeństw ie, głów nie w skutek nadm iernej k o n
centracji na w łasnej o so b ie i unikania an g ażo w an ia się w b lisk ie relacje
z innym i. Pom im o tego, iż badani studenci opisyw ali swój obraz typow ego
hom oseksualisty z w ykorzystaniem dużej liczby negatyw nych przym iotów ,
jednocześnie przyznaw ali jednostkom tw orzącym tę subpopulację w ysoki
poziom inteligencji i w ysoką oryginalność. O tym, że je st to stereotyp,
najlepiej św iadczy chyba fakt, iż je d y n ie co dziesiąty respondent przyznaw ał,
że zna osobiście jak ąś osobę „kochającą inaczej”.
Z decydow anie mniej tolerancyjnie niż w obec hom oseksualizm u Polacy
są nastaw ieni do m ożliw ości praw nego zaw arcia zw iązku m ałżeńskiego
przez osoby tej sam ej płci. W badaniu z roku 2001 aż 53% ankietow anych
zdecydow anie odrzucało taką m ożliw ość, dalszych 16% było jej niechęt
nych, jed y n ie 24% dopuszczało taką m ożliw ość (16% - raczej tak, dalszych
8% - zdecydow anie ta k )19. Z nacznie bardziej tolerancyjne były osoby mniej
19 W innym badaniu CBOS (2002) otrzym ał wielkości jeszcze mniej korzystne dla
możliwości zalegalizowania związków homoseksualnych. Zdecydowanie taką możliwość
popierało jedynie 4% respondentów, 11% było „raczej za”, zdecydowani przeciwnicy
stanowili 62% badanych, dalszych 14% było niechętnych (odpowiedzi „raczej nie ). R ów
nież i w tym przypadku bardziej pozytywnie do zalegalizowania związku podchodzili
ludzie młodzi, mieszkańcy dużych i wielkich miast, osoby najlepiej wykształcone, dobrze
96
Piotr Szukalski
religijne, m łodsze i lepiej w ykształcone. Jednakże jednocześnie 58% respon
dentów uznaje praw o par hom oseksualnych do posiadania w spólnego m a
jątku, 45% do korzystania z ulg podatkow ych (tj. w spólnego rozliczania
się, tak ja k to czynią m ałżonkow ie), 40% do utrzym yw ania stosunków
seksualnych.
Z bliżone, aczkolw iek n ieco bardziej p rzych y ln e w yniki uzyskano
w roku 2003, albow iem zadeklarow anych przeciw ników było 44% , niechęt
nych 12%, zaś 34% zgadzało się na takie rozw iązanie (z czego zdecydow anie
- 12%). W sondażu CB O S-u w spólnotę m ajątkow ą osób tw orzących zw ią
zek tej samej płci dopuszczało 55% , zaś korzystanie z ulg podatkow ych na
w zór tych dostępnych m ałżonkom - 47% (CBO S 2003).
Zdecydow anie najm niejszą przychylnością cieszy się m ożliw ość adop
tow ania przez pary hom oseksualne dzieci - w tym przypadku jedynie 8 %
Polaków skłonnych je st zaakceptow ać takie rozw iązania praw ne, podczas
gdy dziesięć razy więcej (84% ) je st takiej m ożliw ości przeciw na (CBOS
2001; CB O S 2003).
K o ńcząc niniejszy w ątek, przedstaw ić chciałb y m dane inform ujące
o postrzeganiu ocen i zachow ań społeczeństw a polskiego w obec hom ose
ksualizm u i osób zorientow anych hom oseksualnie w opinii tychże osób.
Przykładow o, 1/4 badanych w W arszaw ie lesbijek m iała kontakt z agresyw
nym zachow aniem otoczenia (obelgi, w yzw iska, okazyw any brak szacunku),
nie dziw i zatem , iż 4/5 stw ierdzało, że żyją w społeczeństw ie nietolerancyjnym . 3/4 spośród badanych zdekonspirow ało się tylko przed w ybranym i
osobam i. Zbliżony do tej w ielkości je st odsetek kobiet przyznających, że
przynajm niej w m iejscach publicznych kontrolują sw e zachow anie (tj. ukry
w ają orientację). Brak tolerancji spraw iał, że w szystkie badane (pochodzące
w zdecydow anej w iększości z W arszaw y) chciałyby w yjechać za granicę,
40% na stałe (B anaszek-Parzych 1998).
oceniające własne warunki materialne, nieuczestniczący w praktykach religijnych, osoby
stanu wolnego. Zaznaczyć jednak chciałbym, iż różnica w podejściu dotyczyła nie tyle
zdecydowanego poparcia, ile „odcieni szarości” . W spom niane czynniki zwiększają przede
wszystkim odsetek respondentów mówiących .jestem raczej za” i .jestem raczej przeciw”,
co świadczy o niepewności własnych ocen i odczuciu ambiwalencji. Zbliżone do powyż
szych wyniki odnaleźć można w badaniu prowadzonym przez Pentor (2003), gdzie za
zalegalizowaniem związków hom oseksualnych było 28,6% badanych, przeciw zaś 62,8%.
97
W latach dziew ięćdziesiątych zaobserw ow ać m ożna było w Polsce
wzrost deklarow anej tolerancji w obec osób hom oseksualnych. Za taki stan
rzeczy odpow iedzialnych je st kilka przyczyn. N ajw ażniejszą zapew ne je st
odnotow yw any spadek rygoryzm u w sferze obyczajow ej. N ie m ożna p o m i
nąć jed nakże takich czynników , ja k dochodzenie do dorosłego w ieku g en e
racji, które rów nież w badaniach prow adzonych kilkanaście lat tem u były
bardziej liberalnie nastaw ione do hom oseksualizm u (czynnik kohortow y),
czy sw oistą m odę w niektórych przynajmniej sferach życia i środowiskach na
kontakty z gejami i lesbijkam i (np. m oda na hom oseksualne dyskoteki,
fryzjerów czy szerzej w izażystów ). D odać m ożna i inne przyczyny, aczk o l
wiek raczej tytułem hipotezy badaw czej, bazującej jed y n ie na racjonalnych
przesłankach niż na naukow ych dow odach. O becny brak jaw nej dy sk ry m i
nacji ze strony państw a (przypom nieniem m ożliw ości w tym w zględzie
niech będzie akcja „H iacynt”20 z roku 1986) oraz pojaw ienie się w środo
wisku w ielkom iejskim całej grupy zaw odów przynoszących w ysokie zarobki
w zam ian za posiadane kw alifikacje prow adzić m oże do szerszego u jaw
niania się osób hom oseksualnych. U jaw nienie się z kolei ułatw iać m oże
akceptację, w eryfikując negatyw ne uprzedzenia i stereotypy otoczenia21.
Być m oże zm ienia się rów nież percepcja przyczyn hom oseksualizm u, od
założenia o w ystępow aniu m ożliw ości sw obodnego w yboru orientacji se
ksualnej do przyjm ow ania biologicznego determinizmu zainteresowania oso
bami własnej płci22. W takim przypadku p ostaw y w obec hom o sek su alizm u
au to m atycznie m usiałyby ew oluow ać w kierunku pow olnego uznania go
za rzecz naturalną, co jeszcze nie znaczy w pełni aprobow aną.
20 O akcji „H iacynt” więcej napisano w artykule A. W ięcha Różowy odcień P R L -u,
w niniejszej publikacji.
21 W badaniu CBOS-u z roku 1994 jedynie 10% respondentów twierdziło, iż zna
jakiegoś hom oseksualistę, zaś 86% zaprzeczało takiej możliwości. W śród znających w y
stępowała nadreprezentacja mieszkańców większych m iast i osób z wyższym wykształce
niem, co świadczyć może zarówno o obiektywnie częstszym występowaniu hom oseksu
alizmu w m iastach, mniejszych obawach przed m anifestowaniem swej odmienności, jak
również o mniejszej pruderii ich mieszkańców.
22
Znam tylko jedno badanie, w którym zadawano tego typu pytanie (Kocaj 2000).
W opinii rzeszowskich studentów waga obu przyczyn jest jednakow a-4 2 ,2 % uznało bycie
gejem czy lesbijką za niezależne od woli jednostki, zaś 41,7% uważało przeciwnie.
Piotr Szukalski
98
Intrygujące, ja k na społeczną percepcję hom oseksualizm u w płynęła
tocząca się na łam ach „G azety W yborczej” dyskusja prow adzona przy okazji
om aw iania zagadnienia zalegalizow ania zw iązków hom oseksualnych w P ol
sce. Przede w szystkim , zw ażyw szy na ograniczony zasięg czytelnictw a
tradycyjnej prasy w Polsce, w ątpić należy co do szerokiego rezonansu,
w ykraczającego poza bezpośrednio zainteresow ane środow iska (czego prze
jaw em była choćby dyskusja prow adzona na w itrynach oficjalnie przyzna
jących się do reprezentow ania społeczności gejow skiej), aczkolw iek zm ienić
się m oże na jeszcze bardziej liberalne podejście lokalnych elit intelektual
nych, tj. tych środow isk, które ju ż obecnie odznaczają się najbardziej tole
rancyjnym stosunkiem do tej kwestii.
„PUNKTY ZAPALNE” W DYSKUSJI O HOMOSEKSUALIZMIE
N a kształtow anie się postaw i ocen odnośnie hom oseksualizm u w pływ
m ają przede w szystkim funkcjonujące stereoty p y , upatru jące w gejach
i lesbijkach osoby o podw yższonym ryzyku w ystępow ania różnorodnych
chorób (zw łaszcza przenoszonych drogą płciow ą) i innych stanów uznaw a
nych za patologiczne. W niniejszym punkcie spróbuję w miarę dostępności
m ateriału statystycznego o dnieść się do zasad n o ści p o strzeg an ia h o m o
seksualizm u przez pryzm at sytuacji uchodzących pow szechnie za patologi
czne.
AIDS
W spom niałem ju ż o w zroście jaw nego zainteresow ania hom oseksuali
zm em na fali dyskusji o AIDS. R zeczyw iście, stosunki hom oseksualne przede w szystkim pom iędzy m ężczyznam i - sprzyjają zarażeniu w irusem
HIV. O cenia się bow iem , iż ryzyko zakażenia w przypadku stosunku anal
nego w ynosi 1/30-1/125, zaś w przypadku seksu w aginalnego jed y n ie 1/600-1/2000. W rzeczyw istości ryzyko m oże być naw et w iększe, albow iem
zakażenie inną chorobą przenoszoną drogą płciow ą w zm aga szansę zaka
żenia HIV. H om oseksualiści charakteryzują się rów nież znacznie częstszym
w ystępow aniem zakaźnych bakteryjnych chorób pokarm ow ych, co w yjaśnić
m ożna specyficznym i praktykam i analno-oralnym i. Zakażeniom sprzyja też
99
duża liczba często zm ienianych partnerów23 (Kryczka 1998). W aga znajomości
zachow ań seksualnych dla epid em io lo g ó w zajm u jący ch się p ro b lem em
H1V/AIDS wzrasta z czasem - o ile w początkowym okresie zarówno w krajach
Europy Zachodniej, jak i w Polsce rozprzestrzenianie się wspomnianych chorób
było ściślej związane z dożylnym braniem narkotyków24, o tyle obecnie wśród
nowych zachorowań poczynają wyraźnie dom inow ać zakażenia drogą płciow ą
w stosunkach heteroseksualnych (Izdebski 1997). W efekcie, na 125 nowych
przypadków zachorowań na AIDS odnotowanych w roku 2001, jedynie 12
osób zakaziło się wskutek kontaktów homo- i biseksualnych (choć odnośnie
do 16 osób brak było wiarygodnego stwierdzenia źródła zakażenia), zaś na 559
nowo stwierdzonych przypadków HIV tylko 24 dotyczyły homo- i biseksualistów. Ogółem wśród osób, które pomiędzy rokiem 1986 a 2001 zachorowały
na AIDS, 23,7% stanowiły te, które miały jakieś doświadczenia z partnerem
tej samej płci; wśród zmarłych odsetek ten przyjął wartość 28,6% (Szata 2003).
Rozprzestrzenianie się HIV w początkowym okresie (lata osiemdziesiąte,
wczesne lata dziewięćdziesiąte) pociągało za sobą wzrost rygoryzmu, jeśli idzie
o zachowania seksualne. Jednakże pod koniec lat dziewięćdziesiątych dostrzec
można było tak w US A, jak i w Wielkiej Brytanii wzrost częstości występowania
ryzykow nych zachow ań seksualnych, zarów no w populacji osób heterosek
sualnych, ja k i homoseksualnych (w tym ostatnim przypadku idzie np. o seks
z osobami o nieznanym wyniku testu HIV oraz nieużywanie prezerwatyw przy
stosunkach analnych) (Dodds i in. 2000; Johnson i in. 2001). Być może było
to spowodowane uspokojeniem opinii publicznej przez wprowadzenie skute
cznych terapii wzmacniających organizm w walce z HIV. W ydaje się, że
również w Polsce strach przed zakażeniem HIV, tak znam ienny dla końca
lat osiemdziesiątych i początku lat dziewięćdziesiątych, poczyna się zmniejszać.
23
.
/
W tym ostatnim przypadku podkreślić należy, że choć mówiąc o AIDS zaznacza
się przede wszystkim ryzyko zakażenia w przypadku seksu między mężczyznami, badania
brytyjskie wskazują, iż kobiety o dużej liczbie partnerów charakteryzują się większym
prawdopodobieństwem posiadania kontaktów seksualnych również z kobietami (W adsworth i in. 1996: 198).
24 Znam ienne w tym względzie jest to, że w Polsce w roku 1990 na 100 przebadanych
narkomanów dożylnych liczba osób seropozytywnych wynosiła 7,2 osoby, podczas gdy
na 100 przetestowanych homoseksualistów - 3,8 osoby (Kozakiewicz 1997: 38). W roku
1995 wśród oficjalnie znanych nosicieli HIV, 70% zaraziło się przez dożylną narkomanię,
prawie 7% przez stosunki homoseksualne i biseksualne, 2% przez stosunki heteroseksualne,
zaś 16% w nieznanych okolicznościach (Kozakiewicz 1997: 40).
100
Piotr Szukalski
PROSTYTUCJA
Jeśli idzie o prostytucję, trudno je st określić jej zakres. W edług danych
pochodzących jeszcze z lat 1960., 40% hom oseksualistów płaciło lub otrzy
m yw ało pieniądze za kontakty płciow e. W ielkości te odnoszą się głów nie
do USA i nie m ożna ich bezkrytycznie stosow ać do sytuacji w Polsce25.
Pew nym w skaźnikiem co do rodzim ej sytuacji m oże być inform acja pocho
dząca jeszcze z połow y lat osiem dziesiątych, gdy po akcji „H iacynt” odno
tow ano 1437 m ęskich prostytutek, choć intrygujące je st kryterium uznania
kogoś za uprawiającego akurat tę profesję w tamtych czasach (Lew-Starowicz,
L ew -Starow icz 1999: 170). Jako sw oistą w skazów kę potraktow ać m ożna
liczbę ogłoszeń kom ercyjnych w prasie środow iskow ej - p rzykładow o
w jednym z num erów „N ow ego M ena” (2002, nr 8) znaleźć m ożna 69
anonsów osób pryw atnych i 21 agencji w rubryce „ogłoszenia kom ercyjne”,
co naw et przy założeniu, że każda agencja zatrudnia 10 osób (wielkość
m oim zdaniem znacząco zaw yżona), daje zdecydow anie niższą liczbę poniżej trzystu osób26. Przegląd ogłoszeń potw ierdza przy tym opinię, iż
upraw ianie prostytucji m ęskiej ograniczane je st przez w iek - podaw any
w iek z reguły je st znacznie niższy niż 25 lat, przy czym w zdecydow anej
w iększości niższy o kilka lat. Podane pow yżej szacunki liczby m ęskich
sex-w orkerów są niew ątpliw ie zaniżone. O głoszenia w prasie dotyczą usług
„z górnej półki”, skierow anych do zam ożnych klientów . Przynajm niej kil
kakrotnie w ięcej usług tego typu św iadczonych je st przez m ęskie prostytutki
(często nastolatków ) w okolicach dw orców w iększych miast.
Punktem o szczególnym znaczeniu je st prostytucja nieletnich27. W tym
przypadku więcej w iadom o o prostytucji m łodych Polaków poza granicam i
25 Swoistą wskazówką co do sytuacji w tym względzie może być informacja, że wśród
młodych Polaków, którzy w latach 1980. przed 18. rokiem życia mieli kontakty homosek
sualne, zjawisko prostytucji dotyczyło 3,0% dziewcząt i 13,1% chłopców (Izdebski 1992:42).
Przekłada się to na 0,2% wszystkich dziewcząt i na 1,5% chłopców.
26 Nie można jednak zapominać, że ogłoszenia prasowe zam ieszczają osoby uprawia
jące prostytucję św iadczące usługi „z wyższej półki” , oraz o tym, iż w wielu przypadkach
prostytucja ograniczona jest do stałych klientów.
27 Szerzej należałoby powiedzieć, że generalnie takim punktem jest podejmowanie
stosunków homoseksualnych z nieletnim(i). Brak jest w tym przypadku jednak badań
empirycznych, co wynika po części z całkowicie nieprzychylnej opinii Polaków wobec
pedofilii (np. w badaniu CBOS 2004 94% respondentów uznało pedofilię za przestępstwo).
101
niż w kraju. N iektóre szacunki m ów ią, że np. 150 nieletnich polskich
chłopców upraw ia prostytucję w jednym tylko m iejscu - dw orcu Z oologischer G arden w Berlinie, w całym zaś B erlinie spośród 3000 nieletnich
chłopców św iadczących kom ercyjnie usługi erotyczne, połow ę stanow ią
Polacy (M oraw ska 2003). D ane odnoszące się do stolicy N iem iec nie p o
winny nas dziw ić. W opinii m iędzynarodow ych organizacji praw dziecka
Berlin i Praga w ostatniej dekadzie stały się najw iększym i w Europie
skupiskam i prostytucji m ęskiej, zw łaszcza nastoletniej (M oraw ska 2003).
W przypadku prostytucji nieletnich w Polsce nie je st znana jej skala, lecz
niektóre szczegółow e badania w skazują zw łaszcza na alkoholizm rodziców
i spow odow ane tym uciekinierstw o z dom u ja k o głów ne przyczyny prosty
tuow ania się m łodych chłopców (Sledzianow ski 1998: 226-227).
ZABÓJSTWA
K olejnym punktem zapalnym w dyskusji o hom oseksualizm ie są m or
derstwa, jak ie m ają rzekom o często m iejsce w tym środow isku. W Polsce
pom iędzy rokiem 1976 a 1996 popełniono 186 zabójstw hom oseksualnych,
tj. takich, w których przyczyna zabójstw a pozostaw ała w bezpośrednim lub
pośrednim zw iązku ze sferą zachow ań seksualnych zorientow anych na o so
by tej samej płci. 70% tych m orderstw m iało w ykrytych spraw ców . W 2/3
ofiaram i byli hom oseksualiści, w blisko 2 0 % biseksualiści, co dziew iąty
denat był dzieckiem płci m ęskiej, ofiarą pedofilii hom oseksualnej28. Jeśli
idzie o w iek ofiar, je g o rozkład był następujący: do 15 lat - 11,1%, 16-35
la t-2 7 ,7 % , ponad 35 la t-6 1 ,5 % . Z kolei ta sam a charakterystyka odnosząca
się do spraw ców 29 w ygląda całkow icie odm iennie: 60% spraw ców zabójstw
m iało m niej niż 20 lat, dalsze 25% było w w ieku 21-25 lat. Jed y n ie
w nielicznych przypadkach spraw ca był starszy od ofiary. A zatem typow e
zabójstw o kończyło się zgonem hom o- i biseksualistów w starszym wieku,
dokonyw anym przez m łodych lub bardzo m łodych m ężczyzn. Już takie
porów nanie w skazuje na sekw encję zdarzeń poprzedzających m ord. N aj
28 W śród zabójstw tylko jedno było morderstwem kobiety, skądinąd przypadkowego
świadka.
29 Spośród 82 ustalonych sprawców, tylko w dwóch przypadkach były to kobiety,
współuczestniczące w zabójstwie z mężczyzną. W obu wspomnianych przypadkach m o
tywy miały charakter ekonomiczny.
12?________________________________________________________________________ Piotr Szukalski
częściej bow iem zabójstw o popełniane je st przez uprzednio zatrudnionego
„chłopca do wynajęcia” (40% sprawców to męskie prostytutki30, w kilku
przypadkach motywem były niesnaski co do zapłaty za usługi) (Lisiecki 2000)
M łody w iek spraw ców był skorelow any z ich niskim poziom em wy
kształcenia i generalnie niskim statusem społecznym , choć ja k o ciekawostkę
zaznaczyć należy, iż d w ukrotnie w yższy odsetek spraw ców pochodził
z rodzin inteligenckich niż chłopskich. P ośrednim w yjaśnieniem m oże być
fakt, iż 95% w szystkich zabójstw m a m iejsce w m iastach (Lisiecki 2000).
ZAKOŃCZENIE
Jak w spom niano na w stępie, szersze zainteresow anie hom oseksuali
zm em było ubocznym efektem pojaw ienia się w latach osiem dziesiątych
now ych chorób przenoszonych drogą płciow ą. Szerzenie się tych chorób
je st zjaw iskiem o charakterze socjobiologicznym . Z w łaszcza w przypadku
najbardziej niebezpiecznej z nich - AID S, w ostatnich dekadach podstaw ow ą
m etodą kontrolow ania jej rozpow szechniania je st oddziaływ anie na ludzkie
zachow ania w sferze seksualnej. Tym sam ym niezbędna je st znajom ość
tychże zachow ań, zw łaszcza obarczonych najw iększym ryzykiem zakażenia.
G eneralnie zakres w ystępow ania i rozpow szechniania się hom oseksu
alizm u je st trudny do oceny zarów no z pow odu płynnej granicy oddzielającej
heteroseksualistów od hom oseksualistów (biseksualizm ), ja k i w ynikającej
z odczuw anej społecznej dezakceptacji tego zjaw iska niechęci do ujaw niania
sw ych skłonności do osób tej samej płci. Z decydow anie łatwiej i w iarygod
niej ocenić m ożna rozpow szechnione postaw y w obec tego zjaw iska, choć
prezentow any w niniejszym opracow aniu m ateriał statystyczny w skazuje
jednoznacznie na w ynikające z chęci politycznej popraw ności niekonse
kw encje w stosunku Polaków do hom oseksualistów .
T olerancja w Polsce w odniesieniu do zachow ań obyczajow ych w ystę
puje w dom inującej postaci jak o tolerancja bierna, tj. akceptacja istnienia
odm iennych opcji obyczajow ych, sw oista odm iana indyferentyzm u. W przy
padku zaistnienia konfliktów w artości czy interesów ta odm iana tolerancji
30 Podkreślić należy jednak, że w żadnym przypadku nie był to pracownik agencji
towarzyskiej, co świadczy o relatywnym bezpieczeństwie klientów tego typu przybytków.
Z a c h o w a n ia
homoseksualne i posta wy wobec homoseksualizmu...
103
przemienia się łatw o w brak tolerancji, albow iem tow arzyszy jej brak prób
odm ienności. Tym niem niej osoby hom oseksualne traktow ane
b y w a ją -c o praw da, głów nie przez m edia - coraz częściej ja k o reprezentanci
mniejszości. W ynika to przede w szystkim z działania prężnych, o piniotw ór
czych i tolerancyjnych - o ile nie w ręcz liberalnych obyczajow o - środow isk,
łatwo znajdujących dojścia do m ediów . O tw artym p y tan iem pozostaje,
w jakim stopniu w spom niane środow iska traktują problem tej w łaśnie m niej
z r o z u m ie n ia
szości jak o w ygodną zasłonę dym ną, tem at zastępczy (takie w rażenia nie
jednokrotnie m ożna odnieść, słuchając odnoszących się do kw estii leg ali
zacji zw iązków osób tej samej płci w ypow iedzi przedstaw icieli lew icy31).
W przypadku uznania za m niejszość, zaobserw ow ać m ożna dw a pod
stawowe kierunki działań organizacji skupiających polskich gejów i lesbijki.
Pierwszy z nich m a za zadanie osiągnięcie pełnej podm iotow ości i n ieza
leżności w zakresie preferow anego stylu życia. W takim przypadku nastę
puje kontynuacja izolacji środow iska hom oseksualnego. Drugi to dążenie
do integracji z w iększością i w spółpracy bazującej na uznaniu ró w n o
praw nego ch arak teru tejże grupy (B ojar 1997: 161). I choć o b serw ow any
w ostatnich latach w Polsce w zrost zainteresow ania problem atyką hom ose
ksualizmu w kontekście praktyk dyskrym inacyjnych i nierów ności w obec
prawa m ógłby sugerow ać, iż zm ierzam y w drugim kierunku, m ateriał sta
tystyczny przedstaw iony w cześniej w skazuje - w edle mojej oceny - że
polskie sp ołeczeństw o p ra g n ie u trz y m a n ia status quo. Pow olna ew olucja
postaw w obec hom oseksualizm u w kierunku coraz częstszego traktow ania
zachow ań seksualnych ukierunkow anych na osoby tej samej płci jak o p ry
watnej spraw y dorosłych, św iadom ych swych czynów ludzi w ynika bardziej
z wpływ u czynnika kohortow ego (coroczne zasilanie dorosłej populacji
przez coraz bardziej liberalne „roczniki”) niż przem ian m entalnych p ozo
stałych członków społeczeństw a.
31 Skądinąd odnieść można wrażenie, że nie jest to tylko polska specyfika. Generalnie,
w krajach Europy Środkowo-W schodniej próby wprowadzenia jakichś form uznania związ
ków osób tej samej pici spotykają się z żywym sprzeciwem mającym swe źródło w dziedzic
twie komunizmu, uznającym hom oseksualizm za przestępstwo i chorobę psychiczną, jak
i silnym w wielu krajach wpływie Kościoła katolickiego (W hitmore 2004).

Im wcześniej rozpoczyna się proces identyfikacji, tym bardziej jest

Transkrypt

Podobne dokumenty