Poziomy decyzyjne pilota - Politechnika Rzeszowska

Poziomy decyzyjne pilota - Politechnika Rzeszowska

POLITECHNIKA RZESZOWSKA
im. Ignacego Łukasiewicza
Wydział Budowy Maszyn i Lotnictwa
Katedra Awioniki i Sterowania
POZIOMY DECYZYJNE PILOTA
Urszula SOWA
Seminarium Dyplomowe 2001/2002
LOTNICTWO - PILOTAŻ
Streszczenie
W poniższej pracy zawarta jest próba wyjaśnienia złożoności procesu podejmowania decyzji oraz
przede wszystkim określenia pojęcia „ decyzja”. Rozgraniczenie źródeł z jakich pilot korzysta, aby móc
prawidłowo przeprowadzić tok rozumowania prowadzący do działania, czy też do jego zaniechania.
W pacy tej nastąpiło określenie rzeczywistego wpływu otoczenia na informacje jakie docierają do
najgłębszych poziomów naszej świadomości, oraz określenie samej drogi informacji płynących ze świata
rzeczywistego, jaką musi ona pokonać, aby mogła być wykorzystana przez pilota.
Nie zabrakło także, wyjaśnienia pojęcia „modelu wewnętrznego”, któremu to zawdzięczamy właściwy
dla każdej osoby łańcuch rozumowania, prowadzący do zrozumienia problemów.
Została również podkreślona ogromna rola pamięci i doświadczenia, na którym właściwe opiera się
przygotowanie pilotów do ich przyszłych codziennych zadań.
Na koniec referatu dokonałam sformowania poziomów działania w których pilot stosuje mniej lub
bardziej rozwinięte procesy decyzyjne, oraz określenie hierarchii ich rozwiązywania.
1. Wstęp
Każdy pilot jako operator maszyny w swej pracy ciągle napotyka sytuacje, które wymagają od niego
podjęcia działania. Musi być ono podjęte i wykonane w odpowiednim czasie przy zaangażowaniu odpowiednich
środków, ale przede wszystkim musi być właściwe . Podejmowanie prawidłowych decyzji jest najważniejszym
elementem pracy pilota, który w razie błędnego dziania naraża na niebezpieczeństwo nie tylko samego siebie
ale i załogę oraz pasażerów statku powietrznego, którego jest dowódcą. Każdy pilot zdaje sobie sprawę, że
działania, których się podejmuje mają na celu wykonanie powierzonego mu zadania oraz zapewnienie
bezpieczeństwa, ale nie każdy jednak wie, że jest to ciąg procesów decyzyjnych, przeprowadzanych w głębokich
pokładach naszej świadomości. A także nie każdy potrafiłby precyzyjnie określić procesy podejmowania
decyzji jej przy jej przeprowadzaniu towarzyszą. Dlatego też, aby to wszystko pokrótce nakreślić, wywód swój
rozpocznę od przybliżenia samego pojęcia „decyzja”
2. Poziomy decyzyjne
2.1. Pojęcie decyzji
Decyzja jako konsekwencja uszeregowanych czynników prowadzących do konkretnego działania jest
często określana jako „wyczucie”. Wyczucie odnosi się do zdolności danej osoby czerpania informacji i na ich
podstawie efektywnego działania w każdej sytuacji.
Dlatego też można stwierdzić, że główną płaszczyzną realizacji procesu decyzyjnego jest świadomość i
zrozumienie wszystkich czynników z jakich człowiek może skorzystać w danej chwili.
Decyzja nie jest celem sama w sobie, ale zarówno podjęcie decyzji czy tez zaniechanie podjęcia decyzji
prowadzi do skutków.
Encyklopedyczna definicja „decyzji” określa ją jako (łacińskie decisio –postanowienie,
rozstrzygnięcie), oparty na dostępnej informacji ostateczny wybór sposobu działania w celu rozwiązania
U. Sowa
Poziomy decyzyjne pilota
US - 1
określonego problemu. Jeśli informacja jest niedokładna lub niepełna, decyzja może być błędna. Skuteczną
decyzję musi charakteryzować wysoki stopień racjonalności (ważny jest wybór najkorzystniejszy) oraz
możliwość jej zastosowania. Na decyzję składa się: cel –wynik decyzji; możliwości –to, co można wybrać;
ryzyko –czy poprzez wybraną możliwość osiągnie się cel.”[1].
2.2. Źródła i kanały informacyjne
Pilot jako dowódca statku powietrznego przeprowadza nieustanne procesy decyzyjne na podstawie
informacji płynących z trzech podstawowych źródeł, tj. :
• własny stan psychofizyczny, czy też stan załogi,
•
stan samolotu
• stan otoczenia.
Informacja płynąca z każdego z tych źródeł musi być dokładnie przeanalizowana, ponieważ od jej oceny zależy
dalszy rozwój łańcucha działań. Tak więc procesy decyzyjne pilota można określić jako proces
wypracowywania stosownych decyzji związanych z pilotowaniem statku powietrznego na podstawie
subiektywnych obserwacji bliższego i dalszego otoczenia.
Informacje jakie są nam potrzebne do przeprowadzenia procesu decyzyjnego nie płyną jednak z
rzeczywistego świata, tylko ze stworzonego przez człowieka w własnej świadomości modelu wewnętrznego.
3. Model wewnętrzny
3.1. Tworzenie repliki otoczenia w modelu wewnętrznym
Model wewnętrzny jest repliką świata zewnętrznego, gdzie bodźce zewnętrzne w czasie wędrówki do
wyższych poziomów systemu nerwowego są filtrowane, tak aby do świadomości docierała jedynie ta informacja,
która ma bezpośrednie znaczenie dla aktualnego działania.
Droga informacji z otoczenia aż do odpowiednich pokładów mózgowia jest podzielona na etapy, które
odpowiednio kształtują tok myślowy człowieka [rys.1]. Wszelakie zdarzenia jakie mają wywołać w człowieku
reakcje są przez niego postrzegane przede wszystkim jako wrażenia i odczucia, które to uruchamiają
odpowiednią grupę bodźców. Bodźce te natomiast uruchamiają emocje, dzięki którym tworzone są pewne cechy
przypisywane otoczeniu. Cechy te w rzeczywistości nie istnieją, ale wytwarzane są w wyższych pokładach
świadomości człowieka. Tak jak odczucia bezpieczeństwa, przyjemności, niedorzeczności, strachu należą do
obiektów fizycznych, ale ich nie ma, są jedynie wytworem naszej świadomości i przypisane są elementom
repliki świata rzeczywistego. Emocje maja bardzo duże znaczenie w tworzeniu bazy doświadczenia człowieka i
w mechanizmie motywowania. W organizmie emocje znajdują swój wyraz w pewnych cechach, które mogą
podlegać elektronicznemu pomiarowi. Dlatego też emocje występują w formie sygnałów. Następny etap
prowadzi do przypisania sygnałom znaczenia co doprowadziło do powstania informacji. W takiej formie
pojedyncze ciągi impulsów poddawane są integracji z innymi prowadząc właściwie do powstania modelu
wewnętrznego. W modelu tym do świadomości człowieka dotarła informacja o świecie zewnętrznym, ale nie
doprowadziła jeszcze do żadnej reakcji. Informacja, która została stworzona na potrzeby chwili odnosi się tylko i
wyłącznie do momentu w którym powstaje. Kolejny poziom świadomości wymaga zaangażowania pamięci,
ponieważ to ona jest czynnikiem uwalniającym myśl od ram czasowych. Myślenie zwykle przebiega w
przyśpieszonym lub zwolnionym tempie w stosunku do procesów rzeczywistych. Tempo manipulacji
myślowych wynika z zaangażowania pamięci. Dlatego też pilot może rozwiązywać wiele procesów myślowych
w czasie krótszym niż ich rzeczywisty przebieg. (Analogia do symulacji komputerowych). Dzięki pamięci
możemy gromadzić a potem wykorzystać doświadczenie. Pokłady doświadczenia zapisywane są jako
uogólnione modele rzeczywistości, które są stale porównywane z aktualnym stanem informacji i w razie
potrzeby są one uzupełniane o te informacje. Jest to tzw. kojarzenie na podstawie podobieństwa, czyli jeśli
oglądamy dwa razy dokładnie tą samą fizyczną rzecz, tworzymy w swojej świadomości dwa odrębne modele
wewnętrzne (stary i nowy), które są porównane ze sobą.[3]
Kiedy już nasza informacja przejdzie przez pokłady pamięci przychodzi czas na kojarzenie skutku z
przyczyną, czyli faza wnioskowania, która prowadzi do rozumienia otoczenia.
U. Sowa
Poziomy decyzyjne pilota
US - 2
otoczenie
bodzce
wrazenia,
odczucia
emocje
przypisywanie
cech
sygnaly
postrzeganie
informacje
.......
informacje
informacje
integracja
informacja
pamiec
informacja
kojarzenie
mysl
rozumienie
informacje
Rys.1.1 Model przepływu informacji - The information's flow model
3.2. Potwierdzenie modelu w źródłach medycznych
Taka droga bodźców w kanałach percepcyjnych jest zgodna z sama budową układu nerwowego.
Bodźce zewnętrzne w czasie swej wędrówki po części obwodowej układu nerwowego ulegają redukcji i
przeistoczeniu, tak aby w momencie wejścia w układ centralny mózgowie nie było obciążone zalewem
informacji płynących z jednego bodźca. Aby bronić się przed takimi sytuacjami mózg z często powtarzających
się informacji wytwarza tzw. Nawyk na bazie odruchów warunkowych spychając go do innych części układu
nerwowego i uwalniając tym samym miejsce na przetwarzanie nowych wiadomości.. U pilotów są w ten sposób
wytwarzane nawyki pilotażowe. Czynności które uczeń-pilot mozolnie poznaje w początkowej fazie szkolenia są
dla pilota odruchem warunkowym. [4]
3.3. Sposoby wnioskowania w modelu wewnętrznym
Trzeba pamiętać, że model wewnętrzny jest tworem wyobraźni, a jego dokładność w odzwierciedleniu
świata zewnętrznego warunkuje zdolność aktywnego kontaktu człowieka z otoczeniem. Dlatego w procesie
nauczania chodzi o wykształcenie właściwego modelu wewnętrznego w świadomości ucznia-pilota.
Tak więc złożoność świata rzeczywistego jest rozdzielona na prostsze poziomy i umiejscowiona w ludzkiej
świadomości jako model wewnętrzny. Poziomy te w zależności od zaawansowania mogą dotyczyć uogólnień
lub też szczegółów. Maja one zależność hierarchiczną, a przemieszczanie z jednego poziomu na drugi prowadzi
przez wnioskowanie. W zależności od kierunku drogi hierarchicznej mamy do czynienia z wnioskowaniem
indukcyjnym (gdy kierunek jest od szczegółu do ogółu), czy wnioskowanie dedukcyjne idąc w odwrotnym
kierunku. W zachowaniu człowieka można wyróżnić także wnioskowanie przez analogię. Pilot wykonując
określoną czynność dokonuje przeskoku myślowego do odległego zdarzenia, tamże wnioskuje, a wynik
wnioskowania wykorzystuje do aktualnej sytuacji.
4. Poziomy działania
Można wyróżnić kilka podziałów poziomów działanie pilota w zależności od czego uzależniamy dany
podział.
I tak w zależności od przeprowadzanego działania można wyróżnić trzy poziomy:
• Oparty na nawykach,
• Wykorzystujący reguły,
• Oparty na wiedzy pilota.
Jako poziom najniższy wyróżniona jest technika czyli sam sposób wykonania. Poziom średni to
procedury, a poziom najwyższy to strategie, które stanowią szczyt hierarchii.[5]
Z podziału tego wynika że im wyższy poziom tym większy zakres działania jest do ogarnięcia, ale
byłby to niemożliwe bez realizacji niższych poziomów, co potwierdza regułę ciągłości wywodu. Z powodu
częstej złożoności działania wnioskowanie między poziomami musi być kontrolowane, tak aby decyzje na
najniższych poziomach w drodze nie zostały przeinaczone i straciły sens dla rozumienia na najwyższych
poziomach. Zasada funkcjonowania poziomów działania przedstawia [rys. 2].
U. Sowa
Poziomy decyzyjne pilota
US - 3
PODEJMOWANIE
DECYZJI I WYBÓR
STATEGII
AKTUALNA
STRATEGIA
STRATEGIE
ZACHOWANIE OPARTE NA WIEDZY
KOORDYNATOR
SEKWENCJI
AKTUALNA
PROCEDUR
A
C
PROCEDURY
ZALOGA
ZACHOWANIE OPARTE NA ZASADACH
KOMUNIKACJA
Z KONTROLA
RUCHU
MANIPULACJE
KONTROLA
PRZYRZADÓW
USZY
USTA
NASTAWA
PRZELACZNIKÓW
TECHNIKA
KOÑCZY
NY
OCZY
ZACHOWANIE OPARTE NA NAWYKACH
KONTROLA
OBSZARU
SWIATL
A
MANIPU
LATORY
DZWIGN
IE
PRZYRZ
ADY
DYNAMIKA
SAMOLOTU
SYSTEMY SAMOLOTU
Rys.2. Hierarchiczna struktura działania pilota - Hierarchic structure of pilot's action [5]
Poziom najniższy przypisany technice odbywa się w czasie kilku sekund i dotyczy pojedynczych
czynności jak np. zmiana wysokości czy zmiana kursu. To działania do których przypisane są zarówno
wiadomości sztywne- odczyt przyrządów, jak i wiadomości płynące z samego pilota- odczucia.
Przestrzeń działania taktyki obejmuje czynności trwające od kilkunastu minut do kilku godzin i dotyczyć może
np. analizy trasy przelotu czy procedur oczekiwania.
Poziom najwyższy obejmujący strategię zakłada szeroko posuniętą współpracę w zespołach ludzkich w długim
okresie czasu. Przykładem może być strategia całej firmy.
U. Sowa
Poziomy decyzyjne pilota
US - 4
Jeżeli za punkt wyjścia przyjmiemy sposób przekazania informacji wyróżniamy:
• Sygnały,
• Znaki,
• Symbole,
gdzie za poziom leżący u podstaw uznano sygnały. Większe pokłady świadomości zaangażowane są w czasie
rozkodowywania znaków, a następnie symboli.[5]
Poziomy decyzyjne wyróżnione są w ten sposób ponieważ na różnych swych szczeblach wykorzystują
różne ludzkie cechy: możliwości widzenia i czucia, możliwości identyfikowania i korygowania różnic między
stanem pożądanym a tym rzeczywistym oraz możliwość decydowania o kolejności podejmowania działań.
Kombinacje jakie tworzą się w czasie procesu myślowego ze znaków, symboli oraz sygnałów prowadzą
do konkretnego działania, przypisanego pewnej grupie takich połączeń. Hierarchia następowania po sobie zależy
od rodzaju wnioskowania.
5. Podsumowanie
Bardzo ważna rzeczą jest stwierdzenie faktu, iż proces decyzyjny nie jest pojedynczym elementem,
lecz zależy i uzależnia inne procesy, które nieustannie przeprowadzamy w czasie lotu. Czyli proces decyzyjny
jest również procesem wspomagającym. Każdy jego skutek prowadzi do powstania wniosków, a te wzbogacają
informacje, z których pilot czerpie przy podejmowaniu kolejnych decyzji. Mamy tu do czynienia z tzw.
”łańcuchem decyzyjnym „ ponieważ sytuacje przed jakimi stoi pilot są raczej zbiegiem różnych okoliczności niż
wywołane z pojedynczej przyczyny. Łańcuch ten złożony jest z oddziaływań z obszarów Pilot-SamolotOtoczenie, które powoduje szereg następujących po sobie decyzji. Gdy decyzje te są prawidłowe nie
zastanawiamy się nad ich przebiegiem przyjmując je jako prawidłowy przebieg lotu. Jednak gdy dochodzi do
wypadku, który najczęściej wynikłego ze splotu różnych okoliczności mamy do czynienia z „łańcuchem BeDe”
czyli łańcuchem błędnych decyzji.
Już jedna błędna decyzja może zwiększyć prawdopodobieństwo otrzymania fałszywych informacji,
które następnie mogą mieć zły wpływ na kolejne decyzje, tworząc łańcuch błędnych decyzji. A rozwój łańcucha
zmniejsza liczbę bezpiecznych alternatyw. Ponieważ jednak proces decyzyjny jest procesem myślowym
możliwe jest zerwanie w odpowiednim momencie łańcucha przywracając bezpieczeństwo lotu.
Tak więc proces decyzyjny to proces rozpoznania i analizy wszystkich dostępnych informacji
dotyczących stanu psychofizycznego załogi, stanu samolotu i otaczającego środowiska po którym następuje
oszacowanie alternatyw i wybór optymalnego rozwiązania ze względu na bezpieczeństwo lotu. A zatem proces
decyzyjny zawiera elementy ryzyka i zdolność do oszacowania tego ryzyka oraz podejmowania decyzji w
oparciu o wiedzę, umiejętności i doświadczenie. [2]
Summary
This work is an attempt at explaining the complexity of the process of coming to a decision but most of
all defining this term. The distinction of the sources used by a pilot in order to carry out the reasoning leading
either to an action or to giving it up.
This is a description of real surroundings' influence on information that reaches the deepest levels of
our consciousness and the way which must be passed if the information from outside world is to be used by a
pilot.
I also would like to explain the meaning of internal model which determines personal sequence of
thinking that leads to understanding the problems. Moreover, this work brings up the importance of memory and
experience on which the pilot's future, daily tasks are based.
In final stage of this essay there are formulated the levels of action on which pilot uses more or less
eveloped process of taking a decision, and the hierarchy that is followed by a pilot during solving the problems.
U. Sowa
Poziomy decyzyjne pilota
US - 5
Literatura
1 Elżbieta Helena Stadtmüller, Roman Smolski, Marek Smolski,. “Słownik Encyklopedyczny Edukacji
Obywatelskiej” Wydawnictwa Europa ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.
2. D. Owczarek. ”Proces podejmowania decyzji przez pilota”. Wydawnictwo Politechniki Rzeszowskiej.
Rzeszów 1994
3. R.C. Kelley „Manual and automatic control. Theory of manual control and its application to manual and
automatic system”. Wiley, New York 1968.
4. T. Śliwak. ”Podstawowe wiadomości z medycyny lotniczej”. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności.
Warszawa1975.
5. Janusz. M. Morawski „Gospodarka informacją w układzie pilot-samolot”. Wydawnictwo Politechniki
Rzeszowskiej. Warszawa –Rzeszów 1994.
U. Sowa
Poziomy decyzyjne pilota
US - 6