rola i zadania oficerów wojska polskiego w międzynarodowych

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS
No 3079
SOCJOLOGIA XLIV
WROCŁAW 2008
DARIUSZ KOZERAWSKI
Akademia Obrony Narodowej, Warszawa
ROLA I ZADANIA OFICERÓW WOJSKA POLSKIEGO
W MIĘDZYNARODOWYCH OPERACJACH
POKOJOWYCH I STABILIZACYJNYCH
W LATACH 1953–2007
Kadra oficerska stanowi specyficzną grupę dyspozycyjną w strukturze każdej
armii – w tym również w Wojsku Polskim (WP). Oficerowie1 to osoby mające największy wpływ na funkcjonowanie pozostałych podgrup – korpusów osobowych Sił Zbrojnych RP (podoficerów i szeregowych). Zajmują się oni przede
wszystkim planowaniem, realizacją, nadzorowaniem i oceną jakości wykonywanych przez podwładnych zadań2. Należy jednocześnie podkreślić, iż w krajach
demokratycznych oficerowie podlegają cywilnemu kierownictwu resortu obrony
narodowej oraz cywilnej kontroli społeczeństwa nad armią, sprawowanej za pośrednictwem uprawnionych do tego instytucji państwowych.
Polska należy do krajów o najbogatszym doświadczeniu w wykonywaniu
zadań w ramach międzynarodowych operacji pokojowych3. W niniejszym opracowaniu pojęcie to rozumiane jest jako działanie mające na celu zapobieganie,
ograniczanie, łagodzenie i zakończenie działań wojennych między państwami lub
1 Oficerowie Wojska Polskiego to żołnierze służby czynnej lub pozostający w rezerwie, posiadający co najmniej stopień podporucznika.
2 Szerzej zob. D.S. Kozerawski, Rola i zadania kobiet oficerów Wojska Polskiego w operacjach pokojowych i stabilizacyjnych w procesie utrzymania bezpieczeństwa międzynarodowego
w latach 1973–2006, [w:] Kobiety w grupach dyspozycyjnych społeczeństwa, red. K. Dojwa, J. Maciejewski, Wrocław 2007, s. 241–247; J. Maciejewski, I. Wolska-Zogata, Zawód oficera Wojska Polskiego w toku transformacji, Wrocław 2004, s. 15–24; J. Maciejewski, Oficerowie Wojska Polskiego
w okresie przemian społecznej struktury i wojska. Studium socjologiczne, Wrocław 2002, s. 93–95.
3 Szerzej zob. Udział jednostek wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w latach 1973–2003, D.S. Kozerawski (red.), Warszawa 2004, s. 9–21; Międzynarodowe
operacje pokojowe. Planowanie, zadania, warunki i sposoby realizacji, D.S. Kozerawski (red.),
Warszawa 2003, s. 77–94.
druk_soc_XLIV.indd 69
2008-11-03 14:13:04
70
DARIUSZ KOZERAWSKI
wewnątrz państw za pośrednictwem pokojowej interwencji trzeciej strony, zorganizowanej i kierowanej przez organizację międzynarodową przy użyciu personelu wojskowego, policyjnego i cywilnego do przywrócenia i utrzymania pokoju4.
Warto podkreślić, iż już od 1953 r. oficerowie Wojska Polskiego realizują zadania
w misjach obserwacyjnych5, a od 1973 r. uczestniczą w operacjach z udziałem
kontyngentów wojskowych6.
Rozpoczęta pod koniec 2001 r., po ataku terrorystycznym na wieże Centrum
Handlu Światowego w Nowym Jorku (11 września 2001 r.), tzw. wojna z terroryzmem doprowadziła do zaangażowania się w działania na terytorium Afganistanu, a następnie Iraku (od 2003 r.) licznej grupy państw i organizacji międzynarodowych. O ile operację w Afganistanie poparło ONZ oraz NATO, o tyle działania
w Iraku (początkowo ofensywne, a następnie kontrolujące sytuację w podbitym
kraju), prowadzone pod przywództwem Stanów Zjednoczonych, nie spotkały się
już z tak szerokim poparciem społeczności międzynarodowej7.
W obydwu tych operacjach były bardzo zaangażowane Polskie Kontyngenty
Wojskowe (PKW)8. Ich działania określone zostały mianem „stabilizacyjnych”,
co należy rozumieć jako działania z użyciem sił zbrojnych, podejmowane przez
koalicję państw (nie zawsze z szerszym poparciem społeczności międzynarodowej) w celu utrzymania lub przywrócenia pokoju oraz obalenia władz nierespektujących zasad przestrzegania praw człowieka w rejonie konfliktu. Należy
podkreślić, iż określenie to, szczególnie w odniesieniu do operacji irackiej, miało
niejako zneutralizować w oczach opinii publicznej (krajowej i zagranicznej) charakter prowadzonych tam działań, co ze względów politycznych mogło przyczy4
W.E. Gilman, D.E. Herold, Peacekeeping Challenges to Euro-Atlantic Security, NATO Defence College, Rome 1994, s. 21; Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2002, s. 92; F. Gągor, K. Paszkowski, Międzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej
RP, Toruń 1999, s. 44–54.
5 Od lipca 1953 r., po zawarciu rozejmu w Korei, przedstawiciele WP weszli w skład dwóch
komisji nadzorujących wykonanie układu rozejmowego i repatriację jeńców wojennych. Od 1954 r.,
po konferencji genewskiej, Polska wzięła udział w kolejnych trzech komisjach nadzoru kontroli
zawieszenia broni w Indochinach (Wietnamie, Kambodży i Laosie). W latach 1968–1970 polscy
oficerowie wykonywali również zadania w międzynarodowej grupie obserwatorów w Nigerii.
6 Szerzej zob. Zbiory Specjalne Biblioteki Naukowej Wojskowego Biura Badań Historycznych w Warszawie (dalej ZSBN WBBH), IV.103.27; T. Mulicki, E. Zdrojowy, Udział Polski w siłach pokojowych ONZ na Bliskim Wschodzie, 1975, s. 29; D.S. Kozerawski, Polskie kontyngenty
wojskowe w operacjach pokojowych (1973–1999), „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2005, nr 1,
s. 92–99.
7 ONZ i NATO nie udzieliły poparcia operacji ofensywnej państw koalicji kierowanej przez
Stany Zjednoczone.
8 W operacji Iraqi Freedom w Iraku (prowadzonej w latach 2003–2007) zaobserwować
można stopniowe zmniejszanie się zaangażowania liczebnego żołnierzy WP (z około 2500 do 900
żołnierzy). Odwrotny proces ma miejsce w operacjach afgańskich Enduring Freedom i ISAF (prowadzonych w latach 2002–2007), gdzie nastąpiło znaczące zwiększenie liczby polskich żołnierzy
(z około 200 do 1300).
druk_soc_XLIV.indd 70
2008-11-03 14:13:04
Oficerowie WP w międzynarodowych operacjach pokojowych
71
nić się do zmniejszenia stopnia polaryzacji negatywnych nastrojów dotyczących
zaangażowania jednostek WP w tym regionie9.
Zmieniający się ciągle charakter konfliktów zbrojnych powodował istotne
przeobrażenia w sposobach prowadzenia działań pokojowych. Utrzymanie ładu
i porządku światowego w tej sytuacji wymuszało zastosowanie nowych metod
podejścia do rozwiązania każdego nowego problemu, zastosowania adekwatnych
do danej sytuacji sił i środków, zdolnych problem ten rozwiązać, powstrzymać
lub chociażby ograniczyć jego negatywne skutki10. Wyodrębniono kilka kategorii
(generacji) operacji pokojowych (tabela, s. 72).
Dokonując wnikliwej analizy przyjętego w tabeli podziału, można stwierdzić, że rodzaj operacji oraz wykonywanych w ich trakcie zadań wynikał zarówno
ze zmieniających się rodzajów i skali zagrożeń, a jego podstawę prawną stanowiły takie dokumenty normatywne, jak Karta Narodów Zjednoczonych (rozdziały
VI i VII) oraz postanowienia Traktatu Waszyngtońskiego (artykuł 5)11.
Konflikty zbrojne końca XX i początku XXI stulecia prowadzone są w bardzo dynamicznych, szybko zmieniających się warunkach, mających znaczący
wpływ na organizację i przebieg operacji pokojowych i stabilizacyjnych. Do najważniejszych z tych czynników można zaliczyć12: poziom zgody stron konfliktu
na prowadzenie operacji pokojowej, poziom użycia siły, stopień bezstronności sił
pokojowych wobec stron konfliktu.
Planowaniem oraz oceną realizacji zadań wykonywanych przez personel polskich kontyngentów wojskowych w ramach międzynarodowych operacji pokojowych i stabilizacyjnych zajmują się oficerowie. Do ich głównych zadań podczas
misji obserwacyjnych należy:
– monitorowanie sytuacji w rejonie odpowiedzialności misji;
– nadzorowanie zawieszenia broni w rejonie konfliktu;
– informowanie kwatery głównej lub kierownictwa danej organizacji międzynarodowej (np. ONZ, NATO, UE, OBWE) o sytuacji humanitarnej, przestrzeganiu praw człowieka w rejonie konfliktu (misji).
Warto dodać, że polscy oficerowie biorący udział w misjach obserwacyjnych
działają w kilkuosobowych międzynarodowych grupach i nie są uzbrojeni. Wspomniane misje prowadzone są w różnych zapalnych rejonach świata, np. na Kaukazie lub w Afryce.
9
Należy podkreślić stosunkowo niskie poparcie społeczeństwa polskiego dla zaangażowania WP
w operacji na terytorium Iraku. Ponad połowa badanych w styczniu 2003 r. (51%) była zdania, że w żadnym wypadku nie powinno dojść do interwencji zbrojnej, Komunikat z badań CBOS, nr BS/18/2003,
Opinie o planach zbrojnej interwencji w Iraku, oprac. M. Wenzel, Warszawa 2003, s. 2–3.
10 Szerzej zob. Z. Cesarz, E. Stadtmüller, Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 2002, s. 77–89, 100–104.
11 Karta Narodów Zjednoczonych, rozdz. VI–VII, [w:] Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, oprac. E.J. Osmańczyk, Warszawa 1986, s. 231–232.
12 F. Gągor, K. Paszkowski, op. cit., s. 54.
druk_soc_XLIV.indd 71
2008-11-03 14:13:04
druk_soc_XLIV.indd 72
Interwencja zbrojna w reZapewnienie bezpieczeństwa Wymuszanie sankcji
akcji na akty terrorystyczZapewnienie bezpieczeństwa
i tymczasowej adminine (ugrupowań, państw)
akcjom humanitarnym
stracji
Interwencja zbrojna przeciw
Nadzorowanie rozbrojenia
agresji
i demobilizacji stron
Ochrona i nadzorowanie
wyborów
artykuł 5 Traktatu
Waszyngtońskiego
IV generacja
działania
antyterrorystyczne
Źródło: na podstawie: Udział żołnierzy Wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w aspekcie wyzwań badawczych i praktycznych XXI wieku,
[w:] Polska historiografia wojskowa wobec wyzwań badawczych i politycznych XXI wieku, T. Dubicki, T. Panecki (red.), Częstochowa 2006, s. 301; K. Dudek, Rodzaje
operacji pokojowych, [w:] Udział jednostek Wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w latach 1973–2003, D.S. Kozerawski (red.), Warszawa 2004,
s. 40; F. Gągor, K. Paszkowski, Międzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej RP, Toruń 1999, s. 20.
Tworzenie i kontrola
strefy buforowej między
stronami
Monitorowanie ograniczeń w uzbrojeniu stron
w określonych strefach
rozdział VII KNZ
rozdział VI KNZ
(częściowo VII)
rozdział VI KNZ
Obserwacja przestrzegania
porozumienia o przerwaniu działań
Meldowanie o naruszeniach porozumienia
Mediacje między stronami
III generacja
wymuszanie pokoju
II generacja
wielofunkcyjne
I generacja
tradycyjne
Tabela. Kategorie (generacje) operacji pokojowych
72
DARIUSZ KOZERAWSKI
2008-11-03 14:13:05
Oficerowie WP w międzynarodowych operacjach pokojowych
73
Od 1973 r. kontyngenty WP wykonują przedsięwzięcia logistyczne. Działający w ich strukturach oficerowie realizują m.in. takie zadania, jak:
– zapewnienie transportu personelu i różnego rodzaju materiałów kontyngentom operacyjnym;
– wykonywanie zadań inżynieryjnych (rozminowanie i prace fortyfikacyjne);
– zapewnienie opieki medycznej personelowi danej misji;
– remonty pojazdów mechanicznych i innego sprzętu;
– uzdatnianie i dowóz wody do wszystkich kontyngentów i posterunków.
Na podkreślenie zasługuje długoletnia polsko-kanadyjska współpraca w tej
materii13. Do obecnie prowadzonych operacji o charakterze logistycznym należy
zaliczyć UNIFIL14 w Libanie oraz działania polskiego kontyngentu w bazie Bagram w Afganistanie.
Od 1992 r. kontyngenty WP rozpoczęły wykonywanie zadań operacyjnych
po wprowadzeniu na terytorium byłej Jugosławii15 międzynarodowych sił ONZ
w ramach misji UNPROFOR16. Oficerowie działający w misjach tego rodzaju
realizowali następujące zadania operacyjne:
– rozmieszczenie sił międzynarodowych w rejonie misji;
– kontrolowanie ruchu w strefie rozdzielenia;
– monitorowanie sytuacji w rejonie operacji pokojowej (strefie odpowiedzialności);
– nadzorowanie wycofania wojsk i uzbrojenia stron konfliktu poza wyznaczone linie (strefy);
– nadzorowanie bezpieczeństwa i swobody poruszania się osób cywilnych
(uchodźców i wysiedleńców);
– zapewnienie spokoju i praworządności w nadzorowanej strefie odpowiedzialności;
– dzielanie wsparcia pozostałym kontyngentom sił pokojowych w ich strefach odpowiedzialności;
– zatrzymywanie, likwidacja przestępców wojennych, członków ugrupowań
terrorystycznych;
– wspieranie działalności humanitarnej.
Obecnie działania operacyjne prowadzone są w Iraku, Afganistanie, na Bałkanach17 (Kosowo, Bośnia i Hercegowina) oraz na Bliskim Wschodzie (w Syrii).
13
Od 1973 r. polskie i kanadyjskie jednostki wojskowe wykonywały zadania logistyczne
w ramach tych samych operacji pokojowych (UNEF II i UNDOF na Bliskim Wschodzie, UNTAG
w Namibii, UNTAC w Kambodży) aż do 1993 r.
14 UNIFIL – United Nations Interim Force in Lebanon – Tymczasowe Siły ONZ w Libanie.
15 Archiwum Instytucji Ministerstwa Obrony Narodowej w Modlinie (dalej: AIMON),
1224.96.2, Rozkaz dowódcy Jednostki Wojskowej nr 1135 nr 1 z 27.03.1992 r., k. 1.
16 UNPROFOR – United Nations Protection Forces – Siły Ochronne Narodów Zjednoczonych.
17 D. Kozerawski, Oficerowie Wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych na Bałkanach jako przykład grupy dyspozycyjnej, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy
druk_soc_XLIV.indd 73
2008-11-03 14:13:05
74
DARIUSZ KOZERAWSKI
Należy podkreślić, iż zadania te charakteryzują się najwyższym stopniem zagrożenia w stosunku do wykonujących je oficerów i ich podwładnych.
Starając się określić rolę oficerów oraz ich skuteczność w realizacji zadań
w ramach międzynarodowych operacji pokojowych i stabilizacyjnych należy
uwzględnić rodzaj, a także skalę konfliktu zbrojnego oraz status sił międzynarodowych działających w jego rejonie. Czynniki te mają bowiem znaczący wpływ
na stopień zagrożenia podczas wykonywania zadań przez żołnierzy sił międzynarodowych, a także warunkują zasady użycia broni i innych środków przymusu
w celu zapewnienia respektowania przez strony konfliktu postanowień porozumień międzynarodowych.
Istotne wydaje się również podkreślenie różnorodności i specyfiki wykonywanych przez oficerów WP zadań podczas misji obserwacyjnych, logistycznych
i operacyjnych. Należy zaznaczyć, iż nierzadko zadania te (zwłaszcza logistyczne
oraz operacyjne) występują w tych samych misjach i realizowane są w ramach
jednego narodowego kontyngentu.
Podsumowując, pragnę podkreślić, iż w każdym rodzaju działalności sił
zbrojnych – w tym także podczas międzynarodowych operacji pokojowych
i stabilizacyjnych – oficerowie odgrywają kluczową rolę jako główny ośrodek
planistyczno-decyzyjny. Ponadto wykonują oni (osobiście lub kierując swoimi
podwładnymi) najbardziej złożone i niejednokrotnie ryzykowne zadania, ponosząc jednocześnie odpowiedzialność za skutki podejmowanych przez siebie
(w różnych często wyjątkowo trudnych sytuacjach) decyzji.
dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wrocław 2005, s. 227–236; D. Kozerawski,
Polish-American Military Co-operation in Peace Support Operations in Bosnia and Herzegovina
(1996–1999), „Ad Americam” 2005, nr 6, s. 83–93; idem, The Participation of Polish Military
Units in Peace Operations in 1992–1999, „Sbornik VVŚ” 2004, PV, nr 1, s. 131; Umiędzynarodowiony konflikt wewnętrzny, J. Pawłowski, A. Ciupiński (red.), Warszawa 2001, s. 118; R.B. Oakley,
M.J. Dziedzic, E.M. Goldeberg, Policing the New World Disorder. Peace Operations and Public
Security, Washington 1998, s. 275.
druk_soc_XLIV.indd 74
2008-11-03 14:13:05