Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce
Transkrypt
Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce
E K O N O M I A S P O Ł E C Z N A T E K S T Y 2 0 0 6 Praca zbiorowa pod redakcją Anny Królikowskiej Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Raport otwarcia Bank BISE Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Streszczenie Czy ekonomia społeczna jest „bankowalna”? Dlaczego tak niewiele organizacji korzysta z kredytów? Czy pomiar zysków społecznych może stać się elementem ich przewagi konkurencyjnej? To wybrane pytania, na które próbują odpowiedzieć autorzy raportu „Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce.” Ich celem było opisanie obecnego i zaproponowanie optymalnego systemu finansowania zwrotnego instytucji ekonomii społecznej. W raporcie przeanalizowano źródła finansowania pod kątem dostępności i wpływu na możliwość uzyskania finansowania zwrotnego. Zaprezentowano wachlarz instrumentów finansowych, z jakich mogą korzystać organizacje oraz instytucje finansowe, które decydują się na współpracę z tym sektorem. Dużo uwagi poświęcono opisaniu optyki banku – w szczególności analizie ryzyka kredytowego, w nadziei, że pozwoli to organizacjom zrozumieć przyczyny wielu pytań i wątpliwości bankowców, a w konsekwencji ułatwi dialog pomiędzy bankiem a instytucją ekonomii społecznej. Zaproponowano również instrumenty i działania, które pozwolą ograniczyć ryzyko (zarówno ze strony organizacji, jak i banku). Na zakończenie przedstawiono obecną sytuację w zakresie zwrotnego finansowania instytucji ekonomii społecznej, a także postulaty w zakresie modelu finansowania oraz działań, prowadzących do zwiększenia skali i dostępności bankowego finansowania zwrotnego dla tego segmentu rynku. Raport został opracowany przez Bank BISE pod redakcją Anny Królikowskiej. Współautorami raportu są: Piotr Kazimierczyk – rozdziały 6. i 7. Magdalena Kawecka – opracowanie ekspertyzy o niebankowych instrumentach zwrotnych, Załącznik 1., Załącznik 3. Oda Woskowicz – redakcja techniczna, opracowanie danych. Dziękujemy Pani Dorocie Pieńkowskiej, Prezes Polsko-Amerykańskiego Fundusz Pożyczkowego Inicjatyw Obywatelskich PAFPIO za zgodę na opublikowanie danych i doświadczeń Funduszu. Opis potrzeb i ofert sektora wzbogacono analizą przypadku współpracy Banku BISE z organizacjami pozarządowymi. Anna Królikowska – prawnik., pracuje w Banku Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, specjalizuje się w problematyce ekonomii społecznej. Ekspert Krajowej Sieci Tematycznej D, członek Krajowego Komitetu Przygotowawczego II Konferencji Ekonomii Społecznej w Krakowie. W projekcie „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej” pełni funkcję koordynatora projektu w Banku BISE, który jest partnerem odpowiedzialnym za model finansowy. Piotr Kazimierczyk – doktor nauk technicznych, specjalista w dziedzinie zarządzania ryzykiem, zarządzania strategicznego i finansów. Był dyrektorem Biura Badań Strategicznych w Polskim Banku Rozwoju S.A., obecnie sprawuje funkcję dyrektora Departamentu Zarządzania Ryzykiem w Banku Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych. Od lat jest przewodniczącym Rady Fundacji Poszanowania Energii. O autorze Bank Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (BISE SA) jest polsko-francuską spółką akcyjną, utworzoną w 1990 roku z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej oraz francuskiego banku Crédit Cooperatif. Bank ten, obok Agencji Rozwoju Przemysłu S.A., jest największym akcjonariuszem BISE – obie instytucje posiadają razem ponad 70% kapitału BISE. Misją BISE jest świadczeniem wysokiej jakości usług finansowych i doradczych sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości i inicjatyw lokalnych wspierających rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Klienci Banku to przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa, jednostki samorządu terytorialnego, fundacje i stowarzyszenia, wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe oraz klienci indywidualni. BISE jest bankowym partnerem wielu fundacji i stowarzyszeń. Tworząc rozwiązania i instrumenty dostosowane do ich potrzeb, niezbędne do realizacji ich programów i osiągania celów statutowych, korzysta z doświadczeń własnych oraz francuskiego akcjonariusza – banku Crédit Coopératif, który od ponad 70 lat działa we Francji w dziedzinie ekonomii społecznej. Raport otwarcia Bank BISE Spis treści List Joanny Wardzińskiej – I zastępcy Prezesa Zarządu Banku BISE 6 Streszczenie 7 Wnioski 1.1. Cel raportu otwarcia – części „Finansowanie ekonomii społecznej w Polsce” 1.2. Uwagi metodologiczne 1.2.1. Terminologia 1.2.2. Dane 8 9 9 9 9 1. Wstęp 9 2. W poszukiwaniu systemu finansowania organizacji pozarządowych (trzeciego sektora) w Polsce 11 3. Źródła finansowania NGO 3.1. Zakres działalności NGO i mobilizacja zasobów 3.2. Źródła finansowania organizacji w badaniach KLON/JAWOR 3.3. Źródła finansowania według sprawozdań finansowych przedstawianych przez organizacje pozarządowe 3.3.1. Różne organizacje, różne sprawozdania 3.4. Typologia źródeł finansowania pod kątem finansowania zwrotnego 3.4.1. Dostęp do finansowania zwrotnego 3.4.2. Zapotrzebowanie na finansowanie zwrotne 3.5. Wnioski 12 12 13 4. Zarządzanie finansami w NGO 4.1. Dlaczego zarządzanie finansami jest ważne 4.1.1. Czy strategia jest potrzebna do zarządzania finansami? 4.1.2. Czy finansowanie zwrotne to instrument dla organizacji pozarządowych? 4.1.3. W stronę samowystarczalności finansowej 4.2. Podsumowanie 17 17 17 17 18 18 5. Oferta finansowania zwrotnego 5.1. Istota finansowania zwrotnego 5.2. Panorama instrumentów zwrotnych 5.2.1. Inwestycje kapitałowe 5.2.2. Dłużne papiery wartościowe 5.2.3. Kredyty, pożyczki i mikropożyczki 5.2.4. Poręczenia i gwarancje 5.2.5. Leasing, faktoring i franczyza 5.3. Podsumowanie 19 19 19 20 20 20 25 26 27 6. Finansowanie zwrotne z perspektywy relacji bank – klient 6.1. Założenia dotyczące celu relacji bank – klient w finansowaniu zwrotnym 6.1.1. Cele NGO 6.1.2. Cele banku 6.1.3. Sprzeczność interesów? 6.2. Ocena ryzyka z punktu widzenia banku – uwarunkowania systemowo-prawne 6.2.1. Ochrona wartości depozytów 6.2.2. Ochrona wartości aktywów netto 6.2.3. Ochrona pożyczkobiorcy 6.2.4. Szczególne znaczenie profesjonalnej oceny ryzyka dla NGO – jako Klienta banku 29 29 30 35 36 36 36 37 38 38 13 13 14 14 16 16 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce 6.3. Rodzaje ryzyka brane pod uwagę 6.3.1. Ryzyko rynkowe 6.3.4. Ryzyko prawne 6.3.5. Ryzyko płynności 6.4. Sposób oceny – badane cechy i ich wpływ na możliwości i warunki finansowania 6.4.1. Przedmiot działalności 6.4.2. Jakość zarządzania i wiarygodność płatnicza 6.4.3. Sytuacja finansowa 6.4.4. Potencjał 6.4.5. Ocena projektu 6.4.6. Zabezpieczenia 6.4.7. Ocena łączna 6.5. Współpraca po udzieleniu finansowania 6.5.1. Co to jest monitoring 6.5.2. Restrukturyzacja 6.6. Windykacja 6.7. Podsumowanie i pytania 6.7.1. Czynniki ograniczające zainteresowanie banków finansowaniem NGO 6.7.2. Rozwiązania strukturalne potencjalnie zwiększające możliwości współpracy 38 39 41 43 43 44 45 46 46 47 49 49 49 49 49 49 50 50 50 7. Ograniczenie ryzyka dla NGO 7.1. Ryzyko kredytowe i kontrahenta 7.1.1. Sprzedaż wierzytelności bez regresu 7.1.2. Przyjęcie prefinansowania pod płatność kontrahenta 7.1.3. Gwarancja wykonania płatności – akredytywa 7.1.4. Montaże finansowe – zapewnienie finansowania kontrahentów przez Bank 7.2. Ryzyko finansowe 7.2.1. Ryzyko płynności 7.2.2. Ryzyko stopy procentowej 7.2.3. Ryzyko walutowe 7.3. Ryzyko operacyjne 51 51 51 52 52 52 52 52 53 53 54 8. Ograniczenie ryzyka dla banku 8.1. Problemy w finansowaniu organizacji pozarządowych 8.2. Jak ograniczyć ryzyko dla banku? 8.2.1. Nawiązanie kontaktu 8.2.2. Wzmocnienie wiarygodności kredytowej organizacji i pomoc przy ocenie zdolności kredytowej 8.2.3. Wsparcie procesu monitorowania kredytu 55 55 55 56 9. Podsumowanie 58 10. Bibliografia 59 11. Spis Tabel 61 Załącznik 1. Charakterystyka instytucji ekonomii społecznej w Polsce 1.Definicja instytucji ekonomii społecznej 2.Charakterystyka instytucji ekonomii społecznej w Polsce 2.1. Spółdzielnie pracy i organizacje spółdzielcze 2.2.Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW-y) 2.3. Organizacje pozarządowe 62 62 62 62 63 64 56 56 Raport otwarcia Bank BISE Załącznik 2. CASE STUDY – organizacje pozarządowe jako klienci banku na przykładzie Banku BISE 1. Wstęp 2. Hipotezy 3.Definicja organizacji pozarządowej i produkty dla organizacji 4. Gwarancje 5.Organizacje korzystające z usług więcej niż jednego banku 6. Podsumowanie 65 65 65 65 67 68 68 Załącznik 3. Zestawienie wybranych ofert kredytów inwestycyjnych 69 Załącznik 4. Zestawienie ofert kredytów na dotacje wybranych banków komercyjnych 70 Załącznik 5. Zestawienie ofert funduszy pożyczkowych województwa mazowieckiego 71 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce List Joanny Wardzińskiej – I zastępcy Prezesa Zarządu Banku BISE Warszawa, wrzesień 2006 Szanowni Państwo, Przedstawiam Państwu Raport otwarcia projektu »W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej« – część przygotowaną przez bank BISE, dotyczącą zwrotnego finansowania instytucji ekonomii społecznej w Polsce. Od lat w krajach Unii Europejskiej powstają instytucje finansowe, które – oprócz celów ekonomicznych – realizują zadania społeczne. Działalność tych instytucji wpisuje się w szerszy ruch zwany ekonomią społeczną i opiera się na takich wartościach, jak odpowiedzialność obywatelska, solidaryzm i dążenie do wspólnego dobra. Te wartości tylko pozornie – i głównie w warstwie językowej – łączą się z dawnym systemem „powszechnej sprawiedliwości społecznej”. Ekonomia społeczna jest bowiem ważnym ruchem obywatelskim, elementem budowy społeczeństwa otwartego i demokracji, który nie ma nic wspólnego z subwencjonowaniem czy upaństwawianiem gospodarki rynkowej. Rozwój instytucji ekonomii społecznej w największym stopniu zależy od nich samych. Bez dobrego planu przedsięwzięcia społecznoekonomicznego i bez perfekcyjnego nim zarządzania nie może być mowy o sukcesie. Nie można jednak zapominać o tzw. otoczeniu biznesowym, a więc np. o instrumentach finansowych, koniecznych do realizacji zadań przez instytucję ekonomii społecznej. Polski system bankowy nie może sobie pozwolić na niezauważenie tego rodzaju potrzeb. Coraz więcej ludzi na świecie, również w Polsce, oczekuje od firm, żeby zachowywały się jak odpowiedzialny społecznie „obywatel”. Bank komercyjny powinien troszczyć się o zysk, ale jako instytucja zaufania publicznego powinien na to zagadnienie patrzeć w szerszej perspektywie – przyglądać się temu, na czym zarabia i jak zysk jest dzielony. Jak pokazuje praktyka (np. członków Federacji Europejskich Banków Etycznych i Alternatywnych, do której, jako jedyny w Polsce, należy Bank BISE), można wspierać działania obywatelskie i na nich zarabiać, można udostępniać takie instrumenty, które nie odnoszą się tylko do stricte komercyjnej strony działalności przedsiębiorstw i banków, ale stymulują również rozwój lokalny. Tworzenie rozwiązań finansowych, które pomogą instytucjom ekonomii społecznej w realizacji celów, jest w moim przekonaniu jednym z wyznaczników społecznej odpowiedzialności komercyjnej instytucji finansowej. Jestem pewna, że efekt pracy wielu partnerów projektu Equal S przyczyni się do rozwoju tego – jakże ważnego – nurtu ekonomii. Joanna Wardzińska Raport otwarcia Bank BISE Streszczenie Cele i zawartość raportu Czy ekonomia społeczna jest „bankowalna”? Dlaczego tak niewiele organizacji korzysta z kredytów? Czy pomiar zysków społecznych może stać się elementem ich przewagi konkurencyjnej? To wybrane pytania, na które próbują odpowiedzieć autorzy raportu „Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce.” Ich celem było opisanie obecnego i zaproponowanie optymalnego systemu finansowania zwrotnego instytucji ekonomii społecznej. W raporcie przeanalizowano źródła finansowania pod kątem dostępności i wpływu na możliwość uzyskania finansowania zwrotnego. Zaprezentowano wachlarz instrumentów finansowych, z jakich mogą korzystać organizacje oraz instytucje finansowe, które decydują się na współpracę z tym sektorem. Dużo uwagi poświęcono opisaniu optyki banku – w szczególności analizie ryzyka kredytowego, w nadziei, że pozwoli to organizacjom zrozumieć przyczyny wielu pytań i wątpliwości bankowców, a w konsekwencji ułatwi dialog pomiędzy bankiem a instytucją ekonomii społecznej. Zaproponowano również instrumenty i działania, które pozwolą ograniczyć ryzyko (zarówno organizacji, jak i banku). Na zakończenie przedstawiono obecną sytuację w zakresie zwrotnego finansowania instytucji ekonomii społecznej oraz postulaty w zakresie modelu finansowania oraz działań prowadzących do zwiększenia skali i dostępności bankowego finansowania zwrotnego dla tego segmentu rynku. Opis potrzeb i ofert sektora wzbogacono przedstawioną analizą przypadku współpracy Banku BISE z organizacjami pozarządowymi. Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Wnioski Nie ma przeszkód formalnych, które uniemożliwiałyby organizacjom korzystanie ze zwrotnych instrumentów finansowych. Praktyka pokazuje jednak, że organizacje niechętnie i w ostateczności sięgają po kredyty i pożyczki – najczęściej w sytuacjach zagrożenia płynności finansowej. Powody tej niechęci wynikają z utrwalonych przekonań o ryzyku związanym z takimi przedsięwzięciami, z nieznajomości zalet i wad instrumentów zwrotnych oraz z faktu generowania zbyt małego zysku, by można było pokryć koszty finansowania kredytu. Ponadto niewiele instytucji finansowych skłonnych jest podjąć współpracę kredytową z sektorem NGO. Wpływają na to m.in. nieznajomość jego specyfiki, nieumiejętność oceny ryzyka i potencjału oraz stały popyt na usługi bankowe podmiotów „komercyjnych”, które operują w znanych segmentach rynku, a ryzyko ich działalności daje się zmierzyć przy zastosowaniu standardowych procedur. Doświadczenia wybranych instytucji finansujących pokazują, że rynek NGO jest bardzo zróżnicowany, podlega dynamicznym zmianom – każde przedsięwzięcie należy oceniać indywidualnie. Współpraca kredytowa jest czasochłonna, wymaga wzajemnej edukacji, a także wsparcia i doradztwa ze strony banku. Instytucje finansowe, które decydują się na współpracę z organizacjami, robią to przeważnie w związku z obraną misją społeczną. Napływ środków z Unii Europejskiej na finansowanie obszarów działań instytucji ekonomii społecznej (bezrobocie, walka z wykluczeniem, biedą, ochrona środowiska, edukacja) zwiększa potencjał finansowy sektora oraz zapotrzebowanie na finansowanie pomostowe i inwestycyjne. Jest to więc znakomity okres do wypracowania wspólnych rozwiązań, korzystnych zarówno dla organizacji (zgodnych z ich specyfiką, dopasowanych do ich potrzeb i możliwości), jak i instytucji finansowych (rentownych i w granicach określonego ryzyka). Bardzo ważną rolę powinna przy tym odegrać infrastruktura sektora non-profit. Raport otwarcia Bank BISE 1. Wstęp Celem raportu jest określenie warunków finansowania zwrotnego organizacji ekonomii społecznej. Przedmiotem analizy są przede wszystkim organizacje non-profit. 1.1. Cel raportu otwarcia – części „Finansowanie ekonomii społecznej w Polsce” W latach 2005-2008 Bank BISE uczestniczy w realizacji projektu „W stronę polskiego modelu ekonomii społecznej” (projekt eS), którego celem jest ocena istniejącego w naszym kraju modelu oraz zaproponowanie wizji i narzędzi rozwoju sektora. W ramach tego projektu bank jest zainteresowany analizą następujących zagadnień: potrzeb organizacji ekonomii społecznej w zakresie finansowania zwrotnego, ryzyka związanego z finansowaniem podmiotów ekonomii społecznej, przygotowania organizacji ekonomii społecznej do wykorzystania finansowania zwrotnego dla swojego rozwoju, przygotowania instytucji finansowych, w szczególności banków, do zwrotnego finansowania organizacji pozarządowych, możliwości wykorzystania doświadczeń innych krajów i instytucji na gruncie polskim. Podstawowe pytania, na które poszukujemy odpowiedzi, to: czy, do czego i jakie organizacje ekonomii społecznej poszukują finansowania zwrotnego? kto ze strony instytucji finansowych jest przygotowany do współpracy z tymi organizacjami? jakie narzędzia są i jakie mogą być wykorzystane do finansowania potrzeb sektora? jakie są bariery i możliwości rozwoju instrumentów zwrotnych dla IES? 1.2. Uwagi metodologiczne 1.2.1. Terminologia Partnerstwo na rzecz Rozwoju Projektu eS przyjęło, że analiza podmiotów ekonomii społecznej będzie możliwie szeroka, ze szczególnym uwzględnieniem organizacji pozarządowych. Poprzez organizacje pozarządowe w niniejszym raporcie rozumiemy stowarzyszenia, fundacje i ich zrzeszenia oraz inne podmioty, w których te pierwsze są podmiotem dominującym. W tekście zamiennie posługujemy się terminami organizacje ekonomii społecznej, trzeci sektor, organizacje pozarządowe. Przeważająca część analizy dotyczy jednak organizacji pozarządowych. Celem raportu otwarcia jest przedstawienie obecnego stanu wiedzy w zakresie wyżej przedstawionym, podstawienie pytań i sformułowanie hipotez, które będą weryfikowane w trakcie realizacji projektu. Podsumowanie badań zostanie przedstawione w raporcie zamknięcia. 1.2.2. Dane Powszechnie spotykanym problemem przy analizie finansowania zwrotnego dla NGO, a tym bardziej dla całego sektora ekonomii społecznej, jest brak wiarygodnych i porównywalnych danych. Podstawowymi źródłami, z jakich korzystano przy tworzeniu niniejszego raportu, były: opracowania własne, dane Stowarzyszenia KLON/JAWOR, Por. www.fise.org.pl W sprawie definicji podmiotów ekonomii społecznej patrz [6]. Charakterystyka instytucji ekonomii społecznej w Polsce – patrz Załącznik 1. Poprzez „finansowanie zwrotne” rozumiemy taki przepływ finansowy (w postaci kredytu, pożyczki, leasingu, emisji papierów wartościowych, etc.), który wymaga od pozyskującego finansowanie (instytucji ekonomii społecznej) zwrotu kapitału wraz z opłatą za jego wykorzystanie (np. odsetki, dyskonto) inwestorowi w określonym czasie i na określonych warunkach. Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce dane pochodzące lub publikowane przez administrację publiczną, dane własne SKES. Należy przy tym zaznaczyć, że w ramach projektu zostało przygotowane duże badanie ankietowe, wykonane przez KLON/JAWOR. Niestety jego wyniki w trakcie opracowania niniejszego raportu były dostępne tylko fragmentarycznie. Ich pełna analiza będzie możliwa już po zamknięciu Raportu otwarcia. W związku z powyższym opierano się przede wszystkim na starszych badaniach Stowarzyszenia KLON/JAWOR. Analizując zagadnienia, dla których brak dokładnych danych statystycznych, często powoływano się na dane lub doświadczenia zagraniczne, własne doświadczenia i intuicję autorów lub dane dotyczące wybranych instytucji sektora. Badanie „Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce”, realizowane między 21 czerwca a 13 września 2004 roku na losowej, reprezentatywnej próbie 950 organizacji pozarządowych. 10 Raport otwarcia Bank BISE 2. W poszukiwaniu systemu finansowania organizacji pozarządowych (trzeciego sektora) w Polsce Celem projektu, którego dotyczy niniejszy raport, jest opisanie obecnego i zaproponowanie optymalnego systemu finansowania zwrotnego instytucji ekonomii społecznej. Na tym etapie określono możliwości i potrzeby organizacji w zakresie finansowania zwrotnego oraz ofertę instytucji zainteresowanych finansowaniem NGO. Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jaki system finansowania NGO istnieje w Polsce? – należy zacząć od kilku uwag terminologicznych. O podejściu systemowym mówimy najczęściej wtedy, kiedy wiele różnych instrumentów (prawnych czy faktycznych), instytucji, działań tworzy razem zestaw rozwiązań dla danego problemu, zbiór propozycji, które regulują w sposób kompleksowy dane zagadnienie. Termin „system” kojarzymyz takimi przymiotnikami, jak „(nie)spójny,” „(nie)kompleksowy”, „wielopłaszczyznowy”, „(nie)stabilny”, które mają informować o wystarczalności rozwiązań. Przez „system finansowania dla organizacji pozarządowych” możemy więc rozumieć zbiór reguł prawnych, instytucji finansowych i wspierających, orzecznictwa, literatury, zwyczajów, praktyk i innych elementów, które w sposób pełny określają finansowanie tego sektora. Na obecnym etapie projektu dysponujemy pierwszymi elementami, które pozwalają nam opisać ten system. Są to: informacje o dostępnych źródłach bezzwrotnego i zwrotnego finansowania NGO (patrz rozdziały 3. i 5. ), wybrane dane w zakresie potrzeb i praktyki organizacji w kwestii zarządzania finansami (patrz rozdział 4. ), informacje o podejściu banków, na przykładzie Banku BISE, do finansowania tego sektora (patrz Załącznik 2.), krytyka istniejących rozwiązań. Jest to pierwszy krok do sformułowania otwierających hipotez i pierwszych rekomendacji. W toku projektu chcemy pogłębić badania w powyższych dziedzinach, po to, żeby w raporcie zamykającym prace projektowe przedstawić krytyczną analizę istniejącego systemu oraz kierunki postulowanych zmian. 11 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce 3. Źródła finansowania NGO Organizacje non-profit działają na styku sektora publicznego i prywatnego, działając w niemal każdej dziedzinie. Wyróżniają się wśród innych podmiotów umiejętnością wykorzystania zasobów pieniężnych oraz niepieniężnych. Podstawowymi źródłami ich finansowania są różne bezzwrotne środki publiczne, darowizny osób prywatnych oraz składki członkowskie. W mniejszym stopniu wykorzystują przychody z własnej działalności gospodarczej oraz majątku. Analiza wpływu źródła finansowania na dostęp do finansowania zwrotnego pokazuje, że istotne jest takie finansowanie, które jest stabilne, pozwala na dysponowanie środkami i generuje zysk. Zapotrzebowanie na takie środki wzrasta, jeżeli organizacja jest refinansowana – głównie ze środków publicznych, planuje inwestycje lub posiada cykl wydatków niedopasowany do cyklu przychodów. Tabela 1. Pola działań organizacji w 2004 roku 3.1. Zakres działalności NGO i mobilizacja zasobów Pola działań Odpowiedź na pytanie, skąd NGO mają pieniądze?, to odpowiedź na pytanie, co robią te podmioty? Jeżeli przyjmiemy zaproponowane przez E. Lloyda w [33] miejsce trzeciego sektora jako: „between declining public service provision and private sector which will supply services strictly where their activities can offer a reasonable return on investment”, wówczas jego zadania to wciąż zmieniająca się mozaika aktywności, w tych obszarach, w których rynek oraz sektor publiczny poniosły porażkę. W zależności od poziomu rozwoju poczucia odpowiedzialności każdego z tych sektorów za „niewykonane zadania” – różne będą w różnych krajach źródła finansowania trzeciego sektora. 38,6 Kultura, sztuka 11,6 Edukacja i wychowanie 10,3 Usługi socjalne 10,0 8,2 Rozwój lokalny w wymiarze społecznym i materialnym 6,5 Ochrona środowiska 3,6 Sprawy zawodowe, pracownicze, branżowe 2,9 Prawo i jego ochrona, prawa człowieka, działalność polityczna 2,6 Badania naukowe 1,8 Wsparcie dla instytucji, organizacji pozarządowych i inicjatyw obywatelskich 1,4 Działalność międzynarodowa 0,7 Religia 0,3 Pozostała działalność 1,6 cji – inni gracze: firmy komercyjne – jeśli próg rentowności okaże się dostatecznie wysoki, administracja publiczna – jeżeli możliwe jest postępowanie w rutynowy (powtarzalny) sposób. Badacze często wyróżniają stare (tradycyjne) i nowe zadania trzeciego sektora. Nowe zadania pokazują, jak sektor automatycznie wypełnia lukę, o której była mowa powyżej, pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym (komercyjnym). W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że trzeci sektor często podejmuje pionierskie wyzwania w obszarach społecznie użytecznych, w których ryzyko jest bardzo wysokie – ponieważ niezbadane. „Oswojenie” problemu, wypracowanie wskaźników i stworzenie kryteriów osiągnięcia sukcesu powoduje, że na tym polu pojawiają się – obok organiza- Sport, turystyka, rekreacja, hobby Ochrona zdrowia Pola działań, w których ten sektor jest obecny zestawiono w tabeli 1. Procent wskazań Organizacje podejmują walkę z konkurencją (jeśli wygrywają to poprzez jakość świadczonych usług, zaufanie klientów), ale część „kolonizuje” nowe obszary przesuwając raz jeszcze barierę tego, co określamy jako działalność użyteczności publicznej, działalność społeczną czy ekologiczną. Organizacje trzeciego sektora wykazują również ogromną umiejętność wykorzystywania i łączenia w celu realizacji swoich zadań wielu różnych zasobów. [13] [33] w szczególności w takich obszarach jak: przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu na rynku pracy, usługi promujące zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i miejskich, rozwój sprawiedliwego handlu. 12 Raport otwarcia Bank BISE Tabela 2.Typy zasobów, jakie wykorzystują organizacje pozarządowe Zasoby pieniężne Zasoby niepieniężne Zasoby rynkowe Zasoby nierynkowe Darowizny Wolontariat Kapitał społeczny Zaproponowany podział kładzie nacisk na: pochodzenie finansowania (publiczne: samorządowe, rządowe, zagraniczne; prywatne: firmy, osoby fizyczne (tu: prywatne); pozarządowe: obce, własna działalność) formę finansowania (działalność gospodarcza, statutowa, składki członkowskie, darowizny, majątek). W niniejszym opracowaniu analizie zostaną poddane głównie źródła pieniężne, ale umiejętność oceny potencjału organizacji to sztuka oceny jej możliwości również w zakresie mobilizacji niepieniężnych (materialnych i niematerialnych) zasobów. W przypadku niektórych źródeł akcentuje się pochodzenie (źródła rządowe), formę (składki członkowskie), dla innych zastosowano podwójny podział (darowizny – firm i instytucji, a osobno osób prywatnych). W niektórych przypadkach pod uwagę brany jest dochód (np. z działalności gospodarczej), w innych suma przychodów (ze zbiórek publicznych, z działalności statutowej). Dzięki temu można uzyskać orientacyjny obraz podziału źródeł finansowania organizacji. Nie jest natomiast możliwe przyporządkowanie wielkości przychodów sektora do kategorii zaproponowanych w rozdziale poniższym. 3.2. Źródła finansowania organizacji w badaniach KLON/JAWOR Stowarzyszenie KLON/JAWOR wyróżnia na potrzeby swoich badań 14 kategorii źródeł finansowania NGO. W poniższej tabeli pokazano udział każdego z nich w całości zasobów sektora oraz „popularność” każdej z form finansowania wśród organizacji. 3.3. Źródła finansowania według sprawozdań finansowych przedstawianych przez organizacje pozarządowe Tabela 3. Źródła finansowania organizacji pozarządowych Źródła finansowania % w całości % organizasobów zacji, które sektora korzystały z danego źródła 1 Dochody z działalności gospodarczej 20,7 10,5 2 Źródła samorządowe (środki od gminy, powiatu lub 16,5 45,2 3 Źródła rządowe (środki od ministerstw, agencji rządowych, 13,1 19,3 4 Inne źródła 12,1 12,3 5 Składki członkowskie 8,1 59,9 6 Darowizny od instytucji i firm 7,0 38,8 7 Opłaty w ramach odpłatnej działalności statutowej (nie będące działalnością gospodarczą) 4,8 8,2 8 Darowizny od osób prywatnych 4,7 40,9 9 Wsparcie od zagranicznych organizacji pozarządowych 4,1 4,6 10 Zagraniczne źródła publiczne – programy pomocowe (w tym środki UE np. Phare, Sapard, Access) 3,5 4,0 11 Odsetki bankowe, zyski z kapitału żelaznego, udziały i akcje, dochody z majątku 2,7 15,3 12 Przychody z kampanii, zbiórek publicznych, akcji charytatywnych 1,2 6,5 13 Wsparcie z innych krajowych organizacji pozarządowych 1,1 9,2 14 Dotacje od oddziału tej samej organizacji 0,3 3,1 Typologia zaproponowana przez KLON/JAWOR służy przede wszystkim pokazaniu pochodzenia źródeł finansowania oraz ich charakteru, uwzględniając charakterystyczne dla organizacji formy finansowania, takie jak „1%”, zbiórki publiczne, składki członkowskie. Dużą wartością takiego podziału jest poszukiwanie informacji o źródłach szczególnie interesujących dla organizacji. Dane te dostarczają odpowiedzi na pytania, kto jest szczególnie zaangażowany w finansowanie sektora pozarządowego? – czy rozmawiać należy z samorządowcami, czy z rządem, a może z przedstawicielami darczyńców zagranicznych? Ponieważ banki oceniając wiarygodność i zdolność kredytową organizacji będą posługiwać się sporządzanymi przez organizację sprawozdaniami finansowymi, warto zobaczyć, jakie dane zawarte są w tych dokumentach. 3.3.1. Różne organizacje, różne sprawozdania Zakres informacji o źródłach finansowania, które powinny się znaleźć w w sprawozdaniach finansowych organizacji pozarządowych, zależy przede wszystkim od: posiadania statutu organizacji pożytku publicznego, prowadzenia działalności gospodarczej. por s.14 w [6] za: [13] 13 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Tabela 4. Źródła przychodów organizacji pozarządowych Organizacje pożytku publicznego – typy przychodów Prowadzące działalność gospodarczą* Nieprowadzące działalności gospodarczej** Przykłady, uwagi I.Przychody netto ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów, w tym 1.Przychody netto ze sprzedaży produktów 2.Przychody netto ze sprzedaży towarów i materiałów II. Pozostałe przychody operacyjne I. Przychody z działalności statutowej 1.Zysk ze zbycia niefinansowych aktywów trwałych I.1 Składki brutto określone statutem 2. Dotacje 3. Inne przychody operacyjne I.2.Przychody z działalności statutowej nieodpłatnej pożytku publicznego Przychody z tytułu 1% odpisu podatku, zbiórki publiczne z wyłączeniem sprzedaży przedmiotów darowizn, dotacje, subwencje, darowizny pieniężne, darowizny rzeczowe, spadki, zapisy, nawiązki, inne przychody określone statutem, niepowiązane z pobieraniem wynagrodzenia oraz działalnością gospodarczą. Jw., jeżeli nie jest związane z działalnością pożytku publicznego, ale służy realizacji celów statutowych. 3.1.Przychody z działalności statutowej odpłatnej pożytku publicznego I.3.Przychody z działalności statutowej odpłatnej pożytku publicznego 3.2.Pozostałe przychody określone statutem I.4. Pozostałe przychody określone statutem 3.3.Pozostałe inne przychody operacyjne II. Pozostałe przychody III. Przychody finansowe 1.Dywidendy i udziały w zyskach (w tym od jednostek powiązanych) 2.Odsetki (w tym od jednostek powiązanych) 3. Zysk ze zbycia inwestycji III. Przychody finansowe Cena sprzedaży akcji i udziałów, odsetki od lokat, wkładów bankowych, odsetki od pożyczek, odsetki od posiadanych papierów wartościowych, inne przychody finansowe. 4. Aktualizacja wartości inwestycji 5. Inne IV. Wyniki wydarzeń nadzwyczajnych * ** IV. Zyski (straty) nadzwyczajne załącznik 1 RachU [RMF0101015], w związku z UOPiW W tabeli 4. zestawiono zakres informacji, jaki powinny publikować organizacje pożytku publicznego – prowadzące i nieprowadzące działalności gospodarczej10. Warte zastanowienia byłoby opracowanie takich sprawozdań, które mogłyby pokazać rzeczywisty potencjał i mocne (lub słabe) strony organizacji. Dla organizacji pozarządowych, które nie są organizacjami pożytku publicznego, sprawozdania nie będą zawierać wyszczególnienia na działalność odpłatną i odpłatną pożytku publicznego. 3.4. Typologia źródeł finansowania pod kątem finansowania zwrotnego Warto zwrócić uwagę na fakt, że przedstawione sprawozdania, które są podstawowym źródłem informacji o finansach organizacji, niewiele mówią o pochodzeniu środków, ich stabilności i swobodzie dysponowania nimi przez organizację. 3.4.1. Dostęp do finansowania zwrotnego Dla banku i innych instytucji finansowych analiza sprawozdania finansowego – czyli charakterystyki źródeł finansowania organizacji oraz przeznaczania otrzymanych środków – jest kluczowym elementem oceny zdolności do spłaty zobowiązań. Pochodzenie środków, podstawa ich przekazania, okres na jaki zostały udzielone to cechy, które wpływają na dostęp do finansowania zwrotnego. Bez dodatkowych informacji i wyjaśnień ze strony organizacji nie jest możliwe określenie wiarygodności oraz stabilności podmiotu, który ubiega się o finansowanie. 10 opierano się na kategoriach zaproponowanych w [26], z zastrzeżeniem, że za wszelkie zbiorcze zestawienia i wynikające z tego uproszenia jest odpowiedzialny redaktor niniejszego raportu. 14 Raport otwarcia Bank BISE Analiza źródeł z punktu widzenia instytucji finansującej pokazuje, że istotne są podziały ze względu na: stabilność finansowania (pochodzenie, okres, pewność, ryzyko), swobodę w dysponowaniu środkami, generowanie zysku. 3.4.1.1 Stabilność finansowania Stabilne źródła finansowania to jeden z elementów, które są podstawą budowania organizacji, którą można określić jako „sustainable.” Szersza analiza tego zagadnienia znajduje się w rozdziale 6.1.1.3. Środki do swobodnej dyspozycji pozwalają organizacji, podobnie jak stabilne przychody, planować swoje działania. Dla banku natomiast mogą być źródłem spłaty kapitału oraz kosztów zadłużenia, pod warunkiem, że organizacja generuje zysk. Stabilne źródła finansowania mają charakter regularny, wystarczający na pokrycie potrzeb organizacji, są pewne (nie zależą od kaprysów i samowoli ich dysponentów lub też okazało się w przeszłości, że organizacja może na nie liczyć). ganizacja może swobodnie dysponować przychodami oraz zyskiem. W drugim – swoboda dysponowania środkami jest ograniczona.. Do „swobodnych” instrumentów możemy zaliczyć np.: przychody z działalności gospodarczej, darowizny. Źródła „związane” to m.in.: dotacje, przychody ze zbiórek publicznych na określony, szczególny cel. 3.4.1.3 Generowanie zysku Umiejętność wypracowania zysku przez organizację jest kluczowym czynnikiem decydującym o dostępie do finansowania zwrotnego. Zysk pozwala, z jednej strony, pokryć koszty zadłużenia, a z drugiej – jest dla banku przejawem „zaradności”, niezależności organizacji i umiejętności zarządzania finansami. Organizacja, która posiada stabilne finansowanie i dodatkowo generuje zysk, ma szansę zaciągnąć długoterminowy kredyt. Koszt i warunki takiego finansowania są na ogół korzystniejsze niż finansowania pomostowego i obrotowego. Do takich instrumentów możemy zaliczyć np.: długoterminowe umowy o dofinansowanie, które oparte są na jasno określonych warunkach, regularne przychody z majątku własnego, regularne i przewidywalne przychody z działalności gospodarczej, wieloletnie umowy na dostawę usług z administracją publiczną, inne regularne i wieloletnie przychody wynikające z umów darowizn (np. umowy pay-rollingowe z firmami). To, co dla finansisty jest zaletą, dla organizacji może być przejawem „komercjalizacji”, odchodzenia od misji, utratą statusu non-profit. W Polsce przy okazji wprowadzenia UOPiW (ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie) rozpoczęła się trwająca do dziś debata na temat definicji zysku w organizacjach. W innych krajach również był to ważny temat dzielący sektor. Pokłosiem tej dyskusji są koncepcje zysku społecznego (patrz rozdział 6.1.1.2. ), pojawienie się nowego terminu określającego organizacje pozarządowe: not-for-profit (nie dla zysku) lub dobitniej: not-only-forprofit (nie tylko dla zysku) w odróżnieniu od używanego wcześniej określenia – organizacja non-profit. Stabilność finansowania pozwala organizacji planować swoje działania w dłuższym okresie, ponieważ koszty i inwestycje można dostosować do przewidywanych wpływów. Dla banku stanowi to gwarancję, że kapitał (zadłużenie) będzie spłacany. Nie zawsze jednak stabilność źródeł finansowania otwiera drogę dla instrumentów finansowych. Można sobie wyobrazić organizację, która regularnie korzysta z jednego typu finansowania – dotacji ze środków publicznych, które nie przewidują jako kosztów kwalifikowanych kosztów odsetek od kredytów. Niewątpliwie powiemy, że taka organizacja ma zapewnione stabilne finansowanie, ale każde pogorszenie jego jakości (opóźnienie, zwiększenie formalności w rozliczeniach, etc.) spowoduje, że organizacja może potrzebować finansowania pomostowego, po które nie będzie mogła aplikować, ponieważ nie posiada środków na pokrycie związanych z nim kosztów. Również w samej UOPiW widać wyraźną tendencję do zawężania możliwości generowania zysku przez organizacje pożytku publicznego: ograniczenie w zakresie działalności gospodarczej – sugerowany brak działalności lub działalność w rozmiarze służącym do realizacji celów statutowych (art. 20 pkt.4 in fine), ograniczenie wynagrodzenia, jakie organizacja może pobierać z tytułu odpłatnej działalności pożytku publicznego, do kosztów bezpośrednich działalności (art. 9 pkt.1). 3.4.1.2 Swoboda w dysponowaniu środkami Niektóre źródła finansowania raz „zdobyte” przez organizacje mogą zostać przeznaczone na dowolny, niezakazany przez przepisy prawa i dopuszczalny przez statut organizacji, cel. Inne muszą być wydatkowane zgodnie z procedurą i na cele określone przez inne podmioty. W pierwszym przypadku or- 15 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce 3.5. Wnioski Wśród źródeł finansowania, które mogą generować zysk (rozumiany jako nadwyżka przychodów nad kosztami, którą można przeznaczyć na spłatę kredytu) można wymienić: przychody ze sprzedaży towarów i usług, przychody finansowe, przychody ze składek, niektóre przychody operacyjne (lub z działalności nieodpłatnej pożytku publicznego). Przedstawione powyżej problemy spotykają najprawdopodobniej większość organizacji. To, czy uda im się zaspokoić swoje potrzeby finansowe za pomocą pożyczki lub kredytu, będzie m.in. zależeć od sposobu, w jaki są finansowane. Do pełnej analizy, określenia poziomu i uwarunkowań wielkości zysku konieczna byłaby analiza kosztów działalności, ale nie jest to konieczne na potrzeby określenia zapotrzebowania na finansowanie zwrotne, co jest głównym przedmiotem rozważań. 3.4.2. Zapotrzebowanie na finansowanie zwrotne Powyżej określono czynniki, które sprzyjają podjęciu pozytywnej decyzji o finansowaniu podmiotu na podstawie analizy jego przychodów. W niniejszym rozdziale zajmiemy się czynnikami, które wpływają na pojawienie się zapotrzebowania na finansowanie zwrotne w organizacji. Dodatkową zaletą są stabilne i regularne wpływy oraz zróżnicowana kompozycja budżetu . Jak wspominano w rozdziale 3.3.1. – dotychczas obowiązujące wzory sprawozdań nie pozwalają na ocenę rzeczywistego potencjału i mocnych stron organizacji. By ta ocena była możliwa, konieczne są wiedza i dodatkowy czas, którego często nie mają ani organizacje, ani podmiot finansujący. Warto byłoby zatem w przyszłości opracować wzór przedstawiania sytuacji finansowej organizacji, który pozwoliłby wydobyć te elementy. Z doświadczeń banku wynika, że z wnioskiem o finansowanie zwracają się organizacje, które: otrzymują znaczne dotacje publiczne, w szczególności z funduszy strukturalnych (niekiedy znacznie przekraczające ich dotychczasowe przychody), prowadzą działalność gospodarczą, w szczególności w stadium rozwoju, pozyskują finansowanie niedopasowane do cyklu działalności organizacji (cyklu wydatkowania), oznacza to przede wszystkim nieregularne wpływy. W następnym rozdziale rozważone zostanie podejście organizacji do zarządzania finansami – po to, żeby w kolejnych rozdziałach omówić istotę oraz ofertę finansowania zwrotnego dla tego sektora (rozdziały 4. i 5. ) i czynniki, jakie są brane pod uwagę przy finansowaniu zwrotnym (rozdział 6.). Dodatkowo takiego finansowania szukają organizacje większe (o budżetach rocznych powyżej 100 tys. zł). Zapotrzebowanie organizacji na finansowanie zwrotne jest związane z takimi źródłami finansowania jak dotacje publiczne (wypłacane w systemie refundacji lub z opóźnieniem) i przychody ze sprzedaży towarów i usług, a także inne (jeżeli nie są dopasowane do cyklu wydatków organizacji). Natomiast do źródeł finansowania ułatwiających sięganie po finansowanie zwrotne można zaliczyć: przychody z działalności gospodarczej (ze sprzedaży towarów i usług), darowizny (inne przychody operacyjne), przychody finansowe, składki członkowskie. Doświadczenie funduszu pożyczkowego PAFPIO11 (patrz opis w rozdziale 5.2.3.2.2) pokazują, że zapotrzebowanie wynika z: systemu częściowego, a nawet całkowitego refinansowania projektów (głównie z funduszy unijnych), nieterminowej wypłaty zaliczek przez grantodawców, późnej dystrybucji środków przez administrację publiczną (głównie samorządową), zachwiania płynności finansowej, , małych inwestycji potrzebnych do bieżącej działalności statutowej (np. komputer, remont lokalu, samochód). 11 [12] 16 Raport otwarcia Bank BISE 4. Zarządzanie finansami w NGO Finanse to jeden z filarów pozwalających organizacji na realizowanie założonych celów. Świadome zarządzanie finansami pozwala budować stabilność organizacji. Konieczne jest przy tym uwzględnienie nie tylko misji i strategii, ale również stosunku do finansowania zwrotnego oraz budowania majątku organizacji. Sposób zarządzania finansami to jeden z podstawowych elementów, na które zwraca uwagę bank. organizacji i zachowania jej misji. Zakres ingerencji przyszłego sponsora lub grantodawcy oceniają jako zbyt duży. 4.1. Dlaczego zarządzanie finansami jest ważne W rozdziale 6.1.1.3. podkreślamy, że nadanie zarządzaniu finansami wysokiego priorytetu w organizacji jest elementem ważnym dla jej oceny. Należy pamiętać, że jedną z ról instytucji takich jak bank jest pomoc w lokowaniu nadwyżek i znalezienie najlepiej dopasowanego do cyklu działań organizacji finansowania. Badania pokazują, że organizacje nie wykorzystują dostępnych usług doradczych w tym zakresie (mniej niż 1% wskazań – por [14]), chociaż aż 10% kieruje się ofertą doradczą w wyborze banku. Umiejętne zarządzanie finansami to poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jakie finansowe środki dobierać, aby naj efektywniej realizować wytyczoną przez organizację strategię, realizować wyznaczone zadania, osiągać określone cele. To wymaga umiejętności analizy – kiedy warto się zadłużyć, aby w przyszłości zapewnić sobie zysk, sukces, renomę, kiedy należy poczynić inwestycje, a kiedy ciąć koszty, żeby w możliwie jak największym stopniu zrealizować cele. Zarządzanie finansami to element planowania. Doświadczenie pokazuje, że organizacje, które wytyczają sobie długofalowe cele, dążą do osiągnięcia stabilności i niezależności finansowej po to, żeby problemy finansowe nie dominowały nad celami społecznymi. Zaciąganie długu jest dla takich organizacji jednym z elementów zarządzania finansami, obok budowania funduszy żelaznych, gromadzenia majątku i zdobywania stabilnych źródeł finansowania. 4.1.2. Czy finansowanie zwrotne to instrument dla organizacji pozarządowych? Wiele organizacji w Polsce zakłada, że pożyczka lub kredyt to instrumenty, z których trzeba korzystać wyłącznie w ostateczności. Skutkuje to dość nerwowym poszukiwaniem finansowania w sytuacjach kryzysowych lub bliskich kryzysowym oraz brakiem czasu na przegląd ofert i rozsądne negocjacje. Nie jest przypadkiem, że sukces na rynku pożyczek dla NGO osiągnął fundusz PAFPIO, który szybko i bez zbędnych formalności uruchamia pożyczki, ale pobiera za nie bardzo wysokie opłaty. W niniejszym raporcie wiele uwagi poświęcamy zagadnieniu zarządzania finansami. Zadaniem niniejszego rozdziału jest przedstawienie głównych osi dyskusji w tym zakresie. Takie podejście do pożyczania pieniędzy nie pozwala na kształtowanie się normalnego rynku tego typu usług dla organizacji. Pozytywnie na wzrost zainteresowania finansowaniem zwrotnym wpływa wzrost wielkości funduszy publicznych dla sektora – a właściwie opóźnienia związane z przekazywaniem środków. Coraz więcej organizacji, chcąc zabezpieczyć się przed negatywnymi skutkami tych opóźnień, zaczyna myśleć o zapewnieniu sobie linii kredytowej – często jeszcze zanim pojawi się rzeczywista potrzeba jej wykorzystania. 4.1.1. Czy strategia jest potrzebna do zarządzania finansami? Zarządzanie finansami to jeden z koniecznych elementów wdrażania planu działania organizacji. Po odpowiedzi na pytania: dokąd zmierzamy?, dlaczego chcemy działać?, w jakim obszarze?, czym różnimy się od pozostałych podmiotów wokół nas? – przychodzi pytanie prozaiczne–jak będziemy finansować nasze działania? Bardzo ważna jest kolejność zadawania tych pytań. Niektóre organizacje na przykład rezygnują z określonych źródeł finansowania, ponieważ ich zdaniem stwarzają one zbyt duże zagrożenie dla tożsamości 17 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Można w związku z tym powiedzieć, że wzrasta świadomość roli kredytu w zwiększaniu „płynności” organizacji. Nadal daleko jest do zrozumienia roli, jaką odgrywa kredyt w zwiększaniu przyszłych przychodów, poprzez umożliwienie realizacji inwestycji oraz zmianę cyklu płatności. W następnym rozdziale pokazano, jakie instrumenty i jakich partnerów ze strony instytucji finansowych mogą napotkać przedstawiciele organizacji społecznych. 4.1.3. W stronę samowystarczalności finansowej Z tegorocznych badań Stowarzyszenia KLON/JAWOR wynika, że bardzo niewiele organizacji posiada rezerwy finansowe (18,7% badanych). Wysokość posiadanych rezerw nie pozwoliłaby większości organizacji na prowadzenie działalności bez dodatkowych środków nawet przez okres 1 miesiąca (87,8% badanych posiada rezerwy do 3 miesięcy, w tym 81% wcale lub poniżej 1 miesiąca). To bardzo niepokojąca informacja, oznacza ona bowiem, że organizacje, które chcą przetrwać, są pod dużą presją znalezienia środków „skądkolwiek”. A to nie zawsze pozwala na podejmowanie działań w wyznaczonych kierunkach – często zmusza do wielu kompromisów. Niewielka jest też skłonność organizacji do budowania kapitałów żelaznych (5% badanych posiada kapitał rezerwowy lub znaczny fundusz statutowy). Wiele organizacji nadal nieufnie podchodzi do inwestowania, a nawet generowania nadwyżek. Panuje przekonanie, że organizacja powinna wydać (na swoje cele statutowe) wszystko, co otrzymała. W Polsce pojawiły się pierwsze programy, które mają na celu przekonanie organizacji, że warto budować swoją samowystarczalność. Do takich inicjatyw można zaliczyć program Rozwój Instytucjonalny Organizacji Pozarządowych Fundacji Batorego w ramach programu Trzeci Sektor12. Realizowane w jego ramach programy, Fundusz Probonus, Fundusz Opera, to ważne kroki na drodze do stabilizacji sektora. Jest to również okazja do współpracy z instytucjami komercyjnymi, do zrozumienia ich specyfiki, ograniczeń oraz wartości dodanej, jaką mogą zaoferować organizacjom. 4.2. Podsumowanie Powyżej zarysowane zostały wyłącznie podstawowe problemy, z jakimi spotykają się banki i inne instytucje finansowe analizujące finanse organizacji. Programy dotyczące zarządzania finansami stworzone przez same organizacje pokazują, że te problemy są dostrzegane również przez przedstawicieli sektora. Tworzenie strategii, korzystanie z finansowania zwrotnego z „otwartymi oczyma” oraz budowanie stabilności finansowej to niewątpliwie czynniki zwiększające „bankowalność” sektora. 12 więcej; www.batory.org 18 Raport otwarcia Bank BISE 5. Oferta finansowania zwrotnego Po finansowanie zwrotne mogą sięgać wyłącznie organizacje, które będą mogły zwrócić kapitał oraz ponieść koszty takiego finansowania. Dlatego służy ono realizacji przedsięwzięć generujących zysk. Dla organizacji dostępne są m.in. kredyty, pożyczki (i mikropożyczki), gwarancje i poręczenia, a w szczególnych przypadkach leasing, faktoring, franczyza czy emisja obligacji. Instytucje specjalizujące się w finansowaniu podmiotów ekonomii społecznej są nieliczne i drogie. Finansiści „głównego nurtu” decydują się na współpracę jedynie w wybranych przypadkach, często motywowani ideologicznie lub w związku ze znajomością sektora lub organizacji przez swoich pracowników. Intensywniejsza współpraca jest zauważalna w przypadku montaży finansowych dla projektów refinansowanych ze środków funduszy strukturalnych. Tabela 5 5.1. Istota finansowania zwrotnego Instrumenty finansowania zwrotnego Instrumenty Akcje, udziały Finansowanie zwrotne nigdy nie jest pierwotnym elementem finansowania żadnego podmiotu. Ponieważ otrzymane pieniądze trzeba oddać, i to na dodatek powiększone o odsetki, rozsądek podpowiada, że każdy podmiot – bez względu na to czy jest spółką, Kowalskim czy organizacją pozarządową – przez zadłużeniem się musi znaleźć odpowiedzi na następujące pytania: jakie są alternatywne bezzwrotne źródła finansowania? na jaki okres i w jakiej wysokości są potrzebne środki? z jakich źródeł zostaną zwrócone (kapitał i odsetki)? jakie jest ryzyko, że nie pojawią się przychody pozwalające na zwrot długu, i jaki w takim przypadku jest „plan awaryjny”? Parakapitał (pożyczki podporządkowane) Dla kogo? Spółka akcyjna, z o.o., komandytowo-akcyjna, spółdzielnia (ksh) Obligacje Osoba prawna prowadząca działalnośćgospodarczą, spółka komandytowo-akcyjna Kredyty Osoba posiadająca zdolnośćkredytową Pożyczki Mikropożyczki Leasing Factoring Zdolnośćdo zawierania czynności prawnych Franchising Poręczenia, gwarancje W poprzednich rozdziałach omówiono pewne aspekty finansowania organizacji ze źródeł bezzwrotnych oraz analizowano podejście do zarządzania finansami. Obecny rozdział pokazuje, jakie instrumenty finansowania zwrotnego są dostępne na rynku dla organizacji. Po podjęciu decyzji o zaciągnięciu długu powinna nastąpić analiza dostępnych instrumentów oraz ofert i warunków instytucji finansowych. Każdy podmiot finansujący – w tym bank – zada ewentualnemu dłużnikowi te same pytania. Będzie analizować jego wiarygodność, zdolność do spłaty (por. rozdział 6. ) itp., po to, by ograniczyć ryzyko niezwrócenia środków. 5.2. Panorama instrumentów zwrotnych Organizacje pozarządowe, z racji że ich źródła finansowania bardzo rzadko pozwalają na wypracowanie nadwyżek, które mogłyby zostać przeznaczone na spłatę kosztów zadłużenia, powinny szczególnie ostrożnie zaciągać długi. Mimo niewątpliwych zalet13 finansowania zwrotnego wcześniejsza analiza dostępności bezzwrotnych źródeł finansowania jest bardzo ważna – zwłaszcza dla podmiotów, które nie prowadzą działalności gospodarczej. Teoretycznie wachlarz zwrotnych instrumentów finansowania jest szeroki (patrz tabela 5.). W praktyce, co schematycznie pokazano w drugiej kolumnie tabeli, możliwość skorzystania z niektórych instrumentów jest uwarunkowana spełnieniem dodatkowych warunków, takich jak określona forma prawna, zdolność kredytowa czy prowadzenie działalności gospodarczej. 13 [21] 19 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Oprocentowanie, które przeważnie występuje w obligacjach o charakterze komercyjnym, mogłoby być w takim przypadku ograniczone do minimum lub opcjonalnie przekazywane jako darowizna na zakończenie programu emisji. 5.2.1. Inwestycje kapitałowe Organizacje pozarządowe działające w formie stowarzyszeń i fundacji nie mogą pozyskać finansowania od inwestorów kapitałowych. Prawo do emisji akcji i udziałów mają jedynie spółki kapitałowe (akcyjna i z ograniczoną odpowiedzialnością) oraz spółdzielnie. Wyjątek został zrobiony dla spółki komandytowo-akcyjnej14. Obecnie nie ma polskich przykładów wykorzystania obligacji przez organizacje non-for-profit. Może być kilka przyczyn tego zjawiska: takich jak nieznajomość instrumentu, wysokie koszty stałe oraz obawa organizacji przez zadłużaniem się wśród swoich sympatyków i działaczy. Emisja obligacji jest jednak warta rozważenia jako instrument, który mógłby być wykorzystany do mobilizacji środków osób skupionych wokół organizacji (patrz 3.1. ). Zwłaszcza w sytuacji, w której zwrot z inwestycji ma charakter społeczny, a jej efekty są dobrze rozpoznawalne (oczywiste) dla bezpośredniego otoczenia organizacji, znacznie łatwiej byłoby pozyskać środki tą drogą niż poprzez kredyt lub pożyczkę. Praktycznie nie możemy również mówić o venture capital dla trzeciego sektora. Pierwszą przeszkodą jest, jak wyżej podkreślono, wymóg określonej formy prawnej, co eliminuje fundacje i stowarzyszenia. Natomiast na drodze organizacji, które zdecydują się powołać do życia spółkę lub spółdzielnię, pojawią się kolejne przeszkody15: zapewnienie inwestorowi „strategii wyjścia” oraz satysfakcjonującego poziomu zwrotu z inwestycji. Ponieważ zwrot ekonomiczny jest przeważnie niesatysfakcjonujący dla potencjalnych inwestorów, to ewentualny venture capital dla tego sektora ogranicza się do posiadaczy tzw. „cierpliwego kapitału” (patient capital)16, który charakteryzuje się: długim okresem zaangażowania środków, długim okresem karencji w spłacie lub/i niskim kosztem, niskim poziomem przekazania kontroli zarządzania instytucją, wysokim poziomem zaangażowania społecznego. 5.2.3. Kredyty, pożyczki i mikropożyczki 5.2.3.1. Banki Podstawową usługą, która daje możliwość pozyskania zasobów finansowych, jest kredyt bankowy. Teoretycznie organizacja może korzystać z kredytu nie tylko w przypadku braku zasobów, ale również wtedy, gdy kapitał własny jest zainwestowany np. w lokatach długoterminowych i koszt naruszenia inwestycji jest większy od kosztu związanego z zaciągnięciem pożyczki. Źródłem takiego kapitału mogłyby być przeważnie podmioty, które są zainteresowane skutkami działalności organizacji. Powstaje w związku z tym pytanie, czy darowizna zasilająca fundusz żelazny organizacji lub zakup usług – a w ostateczności pożyczka – nie są preferowanymi przez organizację i społecznego inwestora metodami finansowania potrzeb organizacji. Dotychczasowa praktyka w Polsce pokazuje, że tak. Aby dostosować ofertę do potrzeb klientów, banki wprowadziły wiele rodzajów kredytów. Najważniejszymi kryteriami podziału są okres kredytowania (krótko-, średnio- lub długoterminowe), metoda udzielania (w rachunku bieżącym, w rachunku kredytowym), przeznaczenie kredytu (obrotowy, inwestycyjny), sposób jego wykorzystania, sposób spłat (odnawialny, nieodnawialny), bank kredytujący, preferencyjność i zasady oprocentowania. 5.2.2. Dłużne papiery wartościowe Polskie prawo nie wyklucza możliwości emitowania przez organizacje pozarządowe obligacji. Podstawowy wymóg dotyczy prowadzenia działalności gospodarczej. Dla organizacji z dużym zapleczem członków i sympatyków, którzy gotowi są wesprzeć swoją organizacje w prowadzonej przez nią działalności gospodarczej, emisja obligacji mogłaby być pomysłem wartym rozważenia. Obligacje mają ogromną zaletę w porównaniu z akcjami – określony termin i wielkość zwrotu środków. W odróżnieniu od darowizny – obligacja zakłada co najmniej zwrot zainwestowanych środków. W przypadku organizacji pozarządowych bardzo trudno określić, w jakim zakresie korzystają one z kredytów bankowych – takimi danymi nie dysponują ani NGO, ani instytucje bankowe. Coroczne raporty, przygotowywane przez Stowarzyszenie Klon/Jawor, wśród źródeł finansowania organizacji nie wyodrębniają „kredytów” czy „pożyczek” (zapewne znajdują się one w kategorii „inne” –12,3%). Ponadto badanie prowadzone jest tylko na wybranej próbie organizacji (ok. 9% całego sektora), co teoretycznie może oznaczać, że pominięto organizacje o większym potencjale, korzystające z kredytów bankowych. 14 W niektórych krajach wprowadzano specyficzne formy udziału kapitałowego (np. prêt participatif (dosłownie: pożyczka uczestnicząca) we Francji), ale w dłuższej perspektywie nie stały się one alternatywnym instrumentem dokapitalizowania instytucji ekonomii społecznej. 15 Por: [21] 16 [2] Po stronie banków trudność w pozyskaniu danych o udzielonych NGO kredytach czy poręczeniach wynika z przyję- 20 Raport otwarcia Bank BISE Przykładowe zestawienie złotowych kredytów inwestycyjnych przedstawia Załącznik 3.. tego sposobu klasyfikacji klientów. Z doświadczeń autora raportu wynika, że banki (np. Bank BISE) tylko sporadycznie, wyodrębniają organizacje pozarządowe jako oddzielną grupę klientów.17 5.2.3.1.2 Odrębną grupę kredytową, poza kredytami wymienionymi na wstępie, stanowią kredyty udzielane przez banki przedsiębiorcom starającym się o dotacje z UE, zwane często kredytami na dotację. Podejście banków do finansowania i oceny organizacji pozarządowych szczegółowo opisano w rozdziale 6. W tej części przedstawione zostaną typy produktów kredytowych oferowanych przez banki organizacjom oraz oferty poszczególnych banków. W ramach bezzwrotnej pomocy Unii Europejskiej do polskich przedsiębiorców i organizacji zostały skierowane duże strumienie funduszy strukturalnych, a sposób dystrybucji tych funduszy wymaga wsparcia ze strony banków.18 Choć banki nie proponują organizacjom specjalnie dla nich przeznaczonych produktów, to – w przypadku spełnienia wszystkich wymagań dotyczących pozyskania finansowania – podmioty te mogą liczyć na usługi bankowe. Fakt, że fundusze te funkcjonują w charakterze refundacji części poniesionych kosztów kwalifikowanych netto, oznacza nic innego, jak to, że najpierw musimy wyłożyć własne środki, a dopiero później oczekiwać ewentualnych zwrotów części poniesionych nakładów. W przypadku, kiedy firma czy organizacja nie posiadają całego kapitału potrzebnego do przeprowadzenia inwestycji, mogą skorzystać z kredytu bankowego. Funkcjonują dwa rodzaje kredytów: Potencjalnym źródłem informacji o warunkach udzielania i kosztach kredytów są obecnie internetowe portale finansowe (np. www.bankier.pl) oraz rosnąca sieć placówek doradców finansowych (np. Open Finance, Expander). 5.2.3.1.1 Kredyty inwestycyjne Kredyty inwestycyjne przeznaczone są na finansowanie przedsięwzięć związanych z rozwojem firmy, tzn. modernizację lub powiększenie majątku trwałego (budowa, rozbudowa lub zakup budynków, zakup maszyn, sprzętu specjalistycznego, know-how). Niektóre banki dopuszczają też możliwość użycia go do refinansowania wcześniej zaciągniętego kredytu. Bank BISE w przypadku uruchamiania nowego rodzaju działalności gospodarczej daje możliwość przeznaczenia nawet 30% kwoty kredytu na środki obrotowe. 1. kredyty inwestycyjne – tymi środkami przedsiębiorcy mogą zabezpieczać część kapitału, który muszą wyłożyć jako wkład własny w projekt. W tym przypadku bank będzie żądał udziału własnego kredytobiorcy (jak ma to zwykle miejsce w kredytowaniu inwestycyjnym) – na ogół jest to 10-20% kosztów projektu. Kredyt inwestycyjny jest udzielany jako kredyt średnio- lub długoterminowy. Większość banków deklaruje, że nie ma górnego limitu kwoty kredytu, jaką można uzyskać. Ograniczeniem jest w tym wypadku zdolność kredytowa i rzeczywiste zapotrzebowanie. Jest jeszcze jeden ważny element: kredytem nie można sfinansować całej inwestycji. Banki wymagają udziału własnego na różnym poziomie. BISE, BGŻ, BOŚ, BPS, Multibank, Pekao, PKO BP – minimum 20%, BRE Bank – standardowo 40% i tylko w przypadkach szczególnie rentownych przedsięwzięć – 25%. 17 Kredyty na dotacje Zauważalną tendencją jest upraszczanie procedury kredytowej w przypadku mniejszych firm, np. zamiast profesjonalnego biznes planu wymaga się projekcji finansowej lub opisu przedsięwzięcia. W przypadku zabezpieczeń najczęściej stosuje się zabezpieczenie na przedmiotach, których zakup został sfinansowany udzielonym kredytem. Starając się o dofinansowanie i kredyt, przedsiębiorca przygotowuje tylko jeden wniosek z towarzyszącymi mu dokumentami. W pierwszej kolejności trzeba udać się do banku, który po analizie przedłożonej dokumentacji wystawia promesę kredytową. Jej wydanie nie jest równoznaczne z przyznaniem wsparcia przez instytucję wdrażającą, niemniej jednak projekty unijne cechuje współzależność decyzji administracyjnych o uruchomieniu i dofinansowaniu inwestycji z decyzjami bankowymi o kredytowaniu. Inwestycja nie może być zaakceptowana do dofinansowania z funduszy strukturalnych bez przedstawienia pełnego montażu finansowego (m.in. promesy kredytu). Przy wystawieniu promesy banki zachowują samodzielność oceny efektywności projektów i zdolności kredytowej firm, a przyznanie kredytu jest zazwyczaj decyzją warunkową i zależy od pozytywnej decyzji o przyznaniu grantu. Informacje w oparciu o wypowiedzi pracowników banków: Pekao S.A., BZ WBK, BRE Banku oraz informacje zawarte na stronach internetowych innych banków (ok. 10 banków komercyjnych i 3 banków spółdzielczych) oraz wypowiedzi doradców Open Finance i Expander. 18 Np. w latach 20 04-2006 Organizacje pozarządowe mogły ubiegać się o dotacje z SPO RZL (1,96 mld Euro) oraz ZPORR 21 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Ideę konstrukcji montażu finansowego odzwierciedla poniższa tablica. Tabela 6 Bank BPH SA ma na swoim koncie 155 umów kredytowych dla sektora MŚP. Wykorzystanie środków unijnych przez organizacje pozarządowe jest dużo mniejsze,niewiele NGO zaciąga kredyty pod dotacje. Brak jest w związku z tym statystyk dotyczących wysokości udzielonego im przez banki wsparcia finansowego. Konstrukcja montażu finansowego Montaż finansowy koszty niekwalifikowane Środki własne beneficjenta Kredyt bankowy / emisja obligacji środki własne beneficjenta całkowity koszt projektu koszty kwalifikowane wkład własny beneficjenta Badania i rozmowy z organizacjami dowodzą jednak, że organizacje coraz śmielej aplikują do funduszy unijnych. Uczą się specyfiki rozliczeń i w wielu przypadkach już wcześniej planują zapewnienie sobie stałego, zwrotnego finansowania pomostowego. Widać również pierwsze reakcje banków. Niektóre już wprowadzają kredyty pomostowe do swojej oferty, inne zwracają się w jednostkowych przypadkach do wybranych klientów oferując im takie finansowanie. wkład rzeczowy dotacje (np.NFOŚ) kredyt bankowy / emisja obligacji dofinansowanie z funduszu strukturalnego (finansowanie pomostowe) 2. kredyty pomostowe – dotyczą prefinansowania kwoty dotacji, inaczej mówiąc – finansują lukę czasową powstałą pomiędzy rozpoczęciem inwestycji a wypłatą dotacji. Przykładowe zestawienie złotówkowych kredytów na dotacje znajduje się w tabeli zamieszczonej w załączniku (patrz: Załącznik 4.). Banki bardzo chętnie, o ile się odpowiednio zabezpieczy pożyczkę, wystawiają promesy kredytowe w celu złożenia wniosku o dotację. Warunkiem uzyskania kredytu jest przedłożenie bankowi umowy o dofinansowanie projektu. 5.2.3.2. Instytucje pożyczkowe i mikropożyczkowe. Zwykle oferta tych instytucji kierowana jest do osób prowadzących działalność gospodarczą, które nie posiadają zabezpieczeń majątkowych, prowadzą księgowość w uproszczonej formie, zbyt krótko działają na rynku lub potrzebują stosunkowo niewielkich kwot. Takie podmioty najczęściej nie są obsługiwane przez sektor bankowy, mimo swego potencjału rozwojowego. Zazwyczaj kredyty pomostowe udzielane są na okres nie dłuższy niż 20 miesięcy. Trzeba tutaj wspomnieć, że maksymalny okres realizacji projektu w przypadku obecnych programów kończy się w sierpniu 2008 roku, a czas oczekiwania na wypłatę dotacji po zakończonej inwestycji nie powinien przekroczyć 90 dni. W większości banków deklarowana jest przy tym możliwość przedłużenia okresu kredytowania pomostowego w sytuacji, gdy ulegnie wydłużeniu termin wypłaty dotacji. Wysokość kredytu pomostowego nie może przekroczyć pełnej kwoty przyznanej dotacji. Niektóre programy wręcz obligują beneficjentów do współfinansowania większych projektów z kredytów bankowych. Jest to warunek uzyskania dotacji. Korzystanie z usług instytucji pożyczkowych ma dodatkową zaletę – organizacja może dzięki temu uzyskać historię kredytową, którą biorą pod uwagę banki przy podejmowaniu decyzji o rozpoczęciu współpracy. Podstawowe różnice pomiędzy pożyczką a kredytem to: kredyt udzielany jest na konkretne cele, sprecyzowane we wniosku kredytowym i wskazane w umowie kredytowej – w wypadku pożyczki nie ma takiego wymogu; wykorzystanie kredytu musi nastąpić na warunkach i zasadach określonych w umowie kredytowej, natomiast pożyczki warunek ten nie musi dotyczyć; na mocy umowy pożyczki na pożyczkobiorcę przenoszona jest własność określonej ilości pieniędzy, a na mocy umowy kredytowej – określona ilość środków pieniężnych stawiana jest do dyspozycji kredytobiorcy; z reguły kredyty uruchamiane są w formie bezgotówkowej (co w opinii banków pozwala na bieżącą kontrolę wykorzystania kredytu), w wypadku pożyczki najczęściej dysponuje się gotówką. Należy pamiętać, iż refundacją objęte są jedynie koszty kwalifikowane netto (bez VAT). Koszty kwalifikowane netto wynikają ze zsumowania wartości faktur, w których finansowaniu UE będzie partycypować. Instytucje zarządzające środkami z budżetu UE (np. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości) ściśle określają, na co będą przyznawać dotacje oraz jakich kosztów pokrywać nie będą. W zależności od programu, z którego korzystamy, jest to precyzyjnie wytypowana lista działań kwalifikowanych. Z danych Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) wynika, iż w 2005 roku najwięcej kredytów pod dotacje unijne dla mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw udzieliły Bank BPH SA, Bank Zachodni WBK (BZ WBK) i Pekao S.A. Obecny kształt systemu funduszy pożyczkowych, a także poręczeniowych w Polsce w dużej mierze powstał dzięki przyjęciu przez Radę Ministrów w 2002 roku rządowego 22 Raport otwarcia Bank BISE programu „Kapitał dla przedsiębiorczych”, którego celem była budowa efektywnego systemu regionalnych i lokalnych instytucji finansowych, służących wzmocnieniu dostępu do finansowania zewnętrznego małym i średnim przedsiębiorcom. i 1,3% ogólnej wartości portfela pożyczkowego, co stanowi niewielki odsetek.19 Część organizacji pozarządowych mogła zostać zakwalifikowana do grupy „usługi” – ich działalność zarobkowa to głównie szkolenia, działalność wydawnicza. Zakładano, że docelowo w systemie będą funkcjonowały silne instytucje regionalne w każdym województwie oraz łącznie około 100 instytucji lokalnych. Instytucje te miały oferować: poręczenia kredytów i pożyczek dla małych i średnich przedsiębiorców oraz osób podejmujących działalność gospodarczą, w tym absolwentów; pożyczki dla mikroprzedsiębiorców (do 9 zatrudnionych) i małych przedsiębiorców, m.in. na utworzenie nowych miejsc pracy dla osób podejmujących działalność gospodarczą, w tym dla absolwentów. Należy przypuszczać, że teoretycznie z oferty funduszy mogą korzystać organizacje pozarządowe zamierzające podjąć własną działalność gospodarczą oraz działalność usługowo-handlowa. Nie wydaje się jednak, aby absorpcja środków z funduszy pożyczkowych była znacząca i większa niż 1%. Większość funduszy pożyczkowych to podmioty o zasięgu regionalnym, niektóre tylko lokalnym. Najwięcej zlokalizowanych było w województwach warmińsko-mazurskim, śląskim, mazowieckim i zachodniopomorskim, a najmniej w świętokrzyskim, opolskim i lubelskim. Zakładano także, że dofinansowanie funduszy pożyczkowych następować będzie wyłącznie w oparciu o udzielanie dotacji funduszowi przez PARP (ze środków budżetu państwa i środków pomocowych UE), a dofinansowanie funduszy poręczeniowych w oparciu o wejścia kapitałowe (nabycie akcji lub udziałów) Banku Gospodarstwa Krajowego oraz udzielanie dotacji przez PARP (ze środków pomocowych UE). Załącznik 5 przedstawia tabelę, prezentującą warunki udzielania pożyczek przez fundusze zlokalizowane w województwie mazowieckim (pierwsze miejsce pod względem ilości udzielonych pożyczek). Natomiast na tle całego sektora funduszy pożyczkowych w Polsce dwie instytucje pożyczkowe wykazują organizacje pozarządowe jako adresata swojej oferty. Są to: Według stanu na 31 grudnia 2005 roku w Polsce działało 75 instytucji prowadzących 81 funduszy pożyczkowych, których podstawowym działaniem jest udzielanie pożyczek mikro-, małym i średnim przedsiębiorstwom. 5.2.3.2.1 Fundusz Mikro Sp. z o.o. Fundusz mikrofinansowy utworzony przez Polsko-Amerykański Fundusz Przedsiębiorczości do realizacji programu wspierania rozwoju mikroprzedsiębiorczości w Polsce. Kapitał pożyczkowy, którym dysponowały fundusze w 2005 roku, wyniósł 558,2 mln zł. Przeciętna wartość pożyczki liczona dla wszystkich udzielonych pożyczek do 31 grudnia 2005 roku wyniosła 14,4 tys. zł i tylko nieznacznie wzrosła w porównaniu do roku poprzedniego. Tylko w 2005 roku fundusz udzielił pożyczek na łączną kwotę 79,5 tys. zł, co stanowiło 70,9% wszystkich udzielonych pożyczek. Średnia wartość pożyczki wyniosła 7,7 tys. zł. Mimo że fundusze dysponują znaczącymi kapitałami, ich oferta w większości wypadków skierowana jest do przedsiębiorców korzystających z funduszy unijnych dystrybuowanych przez PARP (fundusze regionalne) i przeznaczona dla przedsiębiorców rozpoczynających działalność gospodarczą lub osób fizycznych zagrożonych bezrobociem jako wsparcie ich aktywizacji zawodowej. Natomiast od marca 1995 roku (fundusz powstał rok wcześniej) do kwietnia br. przyznał ponad 82,8 tys. pożyczek za ponad 640,4 mln zł. Kapitał jest udostępniany w formie pożyczek. Klienci wnoszą opłaty za korzystanie z kapitału, które zabezpieczają poziom przychodów wystarczający na pokrycie kosztów operacyjnych związanych z działalnością Funduszu. Niestety, fundusze pożyczkowe – podobnie jak banki – nie wykazują organizacji pozarządowych jako odrębnej grupy klientów, stąd trudno ocenić, ile i jakich pożyczek udzieliły sektorowi pozarządowemu. Cena pożyczki zależy od zabezpieczeń. Im jest ich więcej i im klient jest bardziej znany Funduszowi Mikro, tym mniejsze ponosi koszty. W ofercie do 20 tys. zł wymagania do- Analizując strukturę udzielonych pożyczek według sektora działania pożyczkobiorcy – grupa „inne” (pozostałe grupy to produkcja, handel, usługi, budownictwo, rolnictwo) stanowiła zaledwie 0,3% ogólnej liczby udzielonych pożyczek 19 23 Polskie Stowarzyszenie Funduszy Pożyczkowych, „Raport o Funduszach Pożyczkowych w Polsce-stan na 31.12.2005r.” Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce tyczące zabezpieczeń są nieco wyższe, zaś całkowity koszt maleje. W przypadku pożyczki w wysokości 20 tys. zł można liczyć na dwuletni okres spłaty. W takiej sytuacji miesięczna rata zaczyna się od 1 060 zł. Za pożyczenie 20 tys. zł przedsiębiorca zapłaci więc 5 440 zł. W ciągu siedmiu lat swojej działalności PAFPIO udzielił 670 pożyczek o łącznej wartości 40 mln zł, w tym 10 mln zł to „europożyczki”. Z pomocy skorzystało 270 organizacji, przede wszystkim stowarzyszeń (61,3%), fundacji (29,4%) oraz TBS-y (2,6%). W zależności od wysokości kredytu zmienia się okres pożyczki. Najdłużej można jednak dysponować kapitałem przez 36 miesięcy. Dotyczy to pożyczek wysokich, udzielanych na cele inwestycyjne. Korzystając z tej oferty klienci mogą liczyć na długi okres karencji w spłacie kapitału, nawet do 6 miesięcy, oraz na obniżony koszt pożyczki. Przeciętna wartość jednej pożyczki wyniosła 61 tys. zł. Aby otrzymać pożyczkę, nie jest wymagane złożenie żadnego formalnego formularza wniosku. Należy uzasadnić potrzebę uzyskania środków, oraz określić możliwości (również awaryjne) spłaty. Wymagane dokumenty to NIP, KRS (aktualny), REGON, statut, bilans i rachunek wyników za ostatnie 2 lata, plan finansowy na okres trwania pożyczki i umowa ze sponsorem pokazująca możliwość spłaty pożyczki. Zamiast formalnej analizy przedstawiciel Funduszu przeprowadza zindywidualizowany wywiad. Zabezpieczeniem udzielanej pożyczki jest poręczenie cywilne. Istnieje możliwość wzajemnego poręczenia pożyczek (tzw. finansowanie partnerskie) w grupie liczącej co najmniej 4 pożyczkobiorców. Miesięczna suma dochodów netto poręczycieli powinna być większa od raty spłacanej pożyczki. Okres spłaty pożyczki nie może być dłuższy niż 12 miesięcy. Wymagane zabezpieczenia ograniczają się do weksla, tylko w wyjątkowych przypadkach przybierają bardziej skomplikowane formy. W przypadku pożyczki w wysokości 50 tys. zł udzielanej na trzy lata rata zaczyna się od 1 912 zł. Stali klienci funduszu mogą korzystać z kwot sięgających 100-150 tys. zł i liczyć na zniżki oferowane w ramach programów lojalnościowych. Ważnym elementem tej oferty jest duży wybór akceptowanych przez Fundusz Mikro zabezpieczeń: oprócz weksla i poręczenia stosowane bywa przewłaszczenie środka trwałego na zabezpieczenie, zastaw rejestrowy i np. hipoteka. Oferta obejmuje udzielanie pożyczek maksymalnie na 18 miesięcy do kwoty 300 tys. zł. Oprocentowanie pożyczek jest wysokie. Dla pożyczek standardowych to 15%, a dla „europożyczek” (spłacanych z grantów finansowanych ze środków UE) – 12%. Dodatkowo pobierana jest opłata administracyjna w wysokości 1% od kwoty pożyczanej. Z oferty Funduszu Mikro z reguły korzystają właściciele niewielkich firm, sklepów i warsztatów. Jeśli chodzi o źródła pochodzenia kapitału pożyczkowego, to w 2005 roku największy udział stanowiły środki zagraniczne (24,9%), środki pochodzące z budżetu państwa (20,8%) oraz otrzymane w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw” (10,3%). Pozostałe źródła to samorząd wojewódzki (6,2%), samorząd powiatowy (0,1%), samorząd gminny (1,4%), środki prywatne (9,6%), kredyty i pożyczki (1,8%), środki z instytucji prowadzącej fundusz (6,2%), dochody z działalności funduszu (6,3%), udział innych źródeł wyniósł 12,5%.20 Oferta Funduszu Mikro skierowana jest także do stowarzyszeń, np. kupieckich, albo innych osób fizycznych i prawnych tworzących stowarzyszenie. Pożyczone pieniądze w tym przypadku można przeznaczyć np. na budowę parkingu, drogi, sieci wodociągowej, kanalizacji, hali targowej, zakup autobusu do przewozu dzieci do szkoły. Pożyczkobiorcami mogą zostać również osoby prowadzące działalność agroturystyczną – pod warunkiem, że należą do jednego z miejscowych stowarzyszeń agroturystycznych. 5.2.4. Poręczenia i gwarancje Nie udało się pozyskać danych o wysokości środków przeznaczonych na pożyczki dla tej grupy klientów. Dążąc do minimalizacji ryzyka banki, instytucje publiczne i kontrahenci żądają bardzo często wysokich i płynnych zabezpieczeń, których w większości przypadków kredytobiorcy, beneficjenci dotacji czy usługodawcy nie mogą przedstawić, co w konsekwencji powoduje odmowę udzielenia finansowania lub zlecenia usługi. Fundusz Mikro działa przez sieć 30 przedstawicielstw. 5.2.3.2.2Polsko-Amerykański Fundusz Pożyczkowy Inicjatyw Obywatelskich Organizacje pozarządowe w Polsce po raz pierwszy z problemem zabezpieczeń spotkały się „na poważnie” w związ- Szczególną rolę wśród funduszy pożyczkowych odgrywa PAFPIO (Polsko-Amerykański Fundusz Pożyczkowy Inicjatyw Obywatelskich) – fundusz pożyczkowy utworzony specjalnie z myślą o organizacjach pozarządowych oraz inicjatywach nienastawionych na zysk finansowy. 20 24 Polskie Stowarzyszenie Funduszy Pożyczkowych, „Raport o Funduszach Pożyczkowych w Polsce-stan na 31.12.2005r.” Raport otwarcia Bank BISE ku z rozpoczęciem zbierania wniosków do programów dofinansowywanych z funduszy strukturalnych. W wielu przypadkach jednym z warunków otrzymania dotacji było przedstawienie zabezpieczenia innego niż znany organizacjom weksel. Okazało się wówczas (zarówno dla organizacji, jak i decydentów), w jak znacznym stopniu organizacje „wykluczone” są z rynku gwarancji i poręczeń, jak trudno wymagać od nich takich zabezpieczeń. mniejszymi kwotami i ich poręczenia sięgają kilkunastu, kilkudziesięciu tysięcy złotych. W większości wypadków fundusze poręczeniowe kierują swoją ofertę do małych i średnich przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą na terenie ich działania. W regionalnych funduszach przedsiębiorcy mogą uzyskać poręczenia kredytów wynoszące od 90 tys. do 662,5 tys. zł, w lokalnych mniej – od 50 tys. do 325 tys. zł. Poręczeniem może być objętych 50-80 proc. kapitału kredytu. W regionalnych i lokalnych funduszach opłaty za poręczenia uzależnione są od okresu, na jaki są przyznawane, i od wartości zabezpieczanego kapitału. Wynoszą od 1 do 3 proc. poręczanej kwoty. Za rozpatrzenie wniosku też jest niewielka opłata. Poręczenie (zobowiązanie do wykonania zobowiązania na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał21) może być udzielone przez bardzo różne podmioty, właściwie bez ograniczeń ze względu na formę prawną. Poręczycielami mogą być m.in. osoby fizyczne, spółki prawa handlowego, fundacje i stowarzyszenia. Istnieją jednak organizacje, dla których przyjmowanie takich zobowiązań jest przedmiotem działalności gospodarczej. Są to: 1. banki, instytucje ubezpieczeniowe, 2. fundusze poręczeniowe. Fundusze są bardziej liberalne od banków, jeśli chodzi o formy zabezpieczeń. Standardowym zabezpieczeniem stosowanym przez fundusze jest weksel. Bardzo często fundusze godzą się na takie formy zabezpieczeń, którymi gardzą banki (np. zastaw na samochodzie czy innych środkach trwałych). Banki niechętnie na coś takiego przystają, ponieważ w razie niewypłacalności klienta trudno byłoby tego rodzaju rzeczy spieniężyć. W wyjątkowych przypadkach, jeśli przedsięwzięcie obarczone jest wysokim ryzykiem czy też firma działa na rynku krótko, poręczyciel wymaga i weksla, i zastawu. 5.2.4.1. Instytucje poręczeniowe i gwarancyjne Fundusze poręczeniowe mogą mieć różne formy prawne i organizacyjne, różny zakres terytorialny, wielkość kapitałów czy też zakres przedmiotowy udzielanych poręczeń, lecz ich wspólnym podstawowym celem jest ułatwienie dostępu do kredytów bankowych poprzez udzielanie bankom kredytującym poręczeń spłaty udzielanych kredytów. Większość największych banków podpisało już umowy z funduszami pożyczkowymi i same informują klientów o dodatkowej możliwości uzyskania zabezpieczenia. Najlepiej więc sprawdzić, z którymi bankami współpracuje dany regionalny fundusz. Zazwyczaj każdy z nich ma kilka takich umów, w tym także z lokalnymi bankami spółdzielczymi. Wyposażenie kapitałowe funduszy poręczeniowych nie jest jednorodne. Wśród nich, z jednej strony, występuje taki, którego kapitał poręczeniowy wynosi 27 mln zł, z drugiej zaś – pojawiają się fundusze o kapitale nieprzekraczającym kilkuset tysięcy zł, a nawet posiadające kapitał rzędu niecałych 200 tys. zł. Naturalnie zróżnicowanie to wpływa, poprzez zdolność poręczycielską, na terytorialny zakres działania funduszy i ich aktywność oraz rodzaje klientów. W populacji funduszy pojawia się jednak coraz więcej silnych kapitałowo jednostek prowadzących działalność na terenie całych województw. Wiele funduszy wystawia promesy poręczenia nawet w przypadku braku umowy z danym bankiem kredytującym. O promesę można się starać, jeszcze zanim zaciągnie się kredyt lub wybierze konkretny bank kredytujący. Organizacje pozarządowe niestety nie są odrębnie wymieniane jako klienci funduszy poręczeniowych. Trudno ocenić jednoznacznie ilość i wartość poręczeń udzielonych przez fundusze na rzecz organizacji pozarządowych. Analizując strukturę udzielonych poręczeń według sektora działania przedsiębiorcy – grupa „inne” stanowi 2% ich ogólnej liczby (36 poręczeń). Teoretycznie w tej grupie mogą znajdować się organizacje pozarządowe. Organizacje pozarządowe mogą także znajdować się w grupie „usługi i transport”, która stanowiła 32% klientów funduszy poręczeniowych (1180). Wartość kapitału poręczeniowego ulokowanego w fun duszach na koniec grudnia 2005 roku wyniosła około 288 mln zł. 5.2.4.1.1 Fundusze regionalne i lokalne To fundusze, które często działają przy fundacjach rozwoju regionalnego lub stowarzyszeniach gospodarczych. Warunki poręczeń udzielanych przez poszczególne fundusze nie są jednolite. Te powiatowe i gminne dysponują 21 por. art. 876 KC 25 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce 5.2.4.1.2Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych i Fundusz Poręczeń Unijnych Według drugiego – na operacyjny (bieżący), finansowy (kapitałowy) i zwrotny. Największy fundusz poręczeniowy o zasięgu ogólnopolskim działa przy Banku Gospodarstwa Krajowego (Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych22). Jest to fundusz rządowy. Statutowym celem działania Funduszu jest wspieranie polskich przedsiębiorców i samorządów w łatwiejszym dostępie do kredytów bankowych, pozwalających na rozwój działalności m.in. poprzez finansowanie inwestycji, tworzenie nowych miejsc pracy czy umożliwienie realizacji kontraktów eksportowych. Oferta leasingowa wydaje się być szczególnie atrakcyjna dla przedsiębiorców rozpoczynających działalność gospodarczą. Jedynym wymaganym zabezpieczeniem jest w zasadzie weksel in blanco. Innych zabezpieczeń nie stosuje się, gdyż właścicielem przedmiotu leasingu w trakcie trwania umowy pozostaje leasingodawca. Z danych Związku Przedsiębiorstw Leasingowych, który skupia 90% firm z branży (na rynku polskim działa ok. 40 takich firm) wynika, że wartość środków trwałych sfinansowanych przez wszystkie firmy leasingowe w 2005 roku wyniosła ok. 16 mld zł. Za pośrednictwem banku fundusz udziela poręczeń nie tylko firmom, ale również spółdzielniom (w tym mieszkaniowym), wspólnotom mieszkaniowym, przedsiębiorstwom państwowym, stowarzyszeniom, fundacjom, gminom, osobom prowadzącym działalność gospodarczą na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej oraz rolnikom. Leasing jest produktem, z którego w sporadycznych przypadkach korzystają organizacje non-profit do finansowania zakupu środków trwałych. FAKTORING Podobną rolę pełni Fundusz Poręczeń Unijnych23. BGK może z niego udzielić gwarancji lub poręczenia spłaty kredytu, albo też wykonania zobowiązań wynikających z obligacji, jeżeli kredyt lub środki z emisji obligacji są przeznaczone na wkład własny lub nakłady podlegające refinansowaniu ze środków Unii Europejskiej. Również w tym przypadku przewidziane jest pośrednictwo banku. Faktoring polega na nabywaniu pieniężnych wierzytelności handlowych przez faktora (bank lub firmę faktoringową) za określonym wynagrodzeniem, z przejęciem lub bez przejęcia ryzyka niewypłacalności dłużnika. W praktyce nabywane są jedynie wierzytelności krótkoterminowe, o terminach płatności od 14 do 120 dni. Z doświadczeń wynika, że te same problemy, które leżą u podstaw ograniczonego finansowania organizacji przez banki (patrz rozdział 6. ) ograniczają również dostępność FPU. Umowę faktoringu zawierają dostawca towarów lub usług, czyli faktorant, oraz nabywca wierzytelności, czyli faktor. Odbiorca towarów lub usług (dłużnik faktoringowy) jest uczestnikiem transakcji, ale nie jest stroną zawieranej umowy. Zawarcie umowy faktoringowej nie jest jednak możliwe, jeżeli dłużnik w umowie z dostawcą zamieści klauzulę zakazującą cesji wierzytelności na osobę trzecią. Zawarcie umowy powoduje w sensie prawnym zmianę wierzyciela – zamiast faktoranta staje się nim faktor. Instytucja faktoringowa nie przejmuje jednak zobowiązań zbywcy wierzytelności, a w szczególności nie ponosi odpowiedzialności z tytułu gwarancji i rękojmi za wady fizyczne towarów będących przedmiotem sprzedaży. 5.2.4.2. Banki i instytucje ubezpieczeniowe 5.2.5. Leasing, faktoring i franczyza LEASING Leasing stanowi formę finansowania inwestycji polegającą na uzyskaniu prawa do użytkowania określonej rzeczy w zamian za ustalony czynsz (raty leasingowe) bez konieczności jej bezpośredniego zakupu. Wzięcie określonego dobra w leasing nie jest rodzajem jego zakupu. Umowa leasingu jest raczej zbliżona do umowy dzierżawy lub umowy najmu. Korzystanie z faktoringu ma niewątpliwie szereg zalet, ale istnieją też pewne wady. Istnieje wiele form i rodzajów leasingu. Najbardziej rozpowszechnione w praktyce są dwa rodzaje podziału. Według pierwszego leasing dzielony jest na: bezpośredni i pośredni. Przedsiębiorstwo stosujące faktoring może dzięki niemu finansować wzrastające potrzeby na kapitał obrotowy, bez pogorszenia relacji kapitałów własnych do kapitałów obcych (zmiany jedynie w pozycjach aktywów bilansu firmy). 22 Ustawa z dnia 8 maja 1997 r.o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne. (Dz.U. 97.79.484 z późn.zm) 23 powołany Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 roku o Funduszu Poręczeń Unijnych (Dz. U.04.121.1262) Jedną z najistotniejszych wad, pomijając kwestię kosztów, jest niebezpieczeństwo popadnięcia w zależność od faktora, 26 Raport otwarcia Bank BISE Wraz z realizacją eksperymentalnych projektów, finansowanych ze środków unijnych (np. w ramach inicjatywy EQUAL), pojawiają się projekty dotyczące tzw. franczyzy społecznej. W krajach dawnej Unii24 już funkcjonują, ale w Polsce są nadal na etapie tworzenia koncepcji. Ich istota polega na tworzeniu modeli przedsiębiorstw społecznych25 (zatrudniających osoby wykluczone, realizujących cele społeczne, związane z rozwojem lokalnym), które mogą być powielane na zasadach franczyzy (istotne elementy to kontrola jakości, model biznesowy). Dla franczyzodawcy istotne jest nie tylko realizowanie zysków ekonomicznych, ale rozprzestrzenianie się pożytecznego modelu etycznej (społecznej) działalności gospodarczej26. gdy przejmuje on fakturowanie i ewidencjonowanie operacji z klientami. W Polsce rynek usług faktoringowych rozwija się bardzo dynamicznie. Przedstawiciele branży szacują, że w najbliższych latach będzie ona rosła w tempie 20% rocznie. Zyski firm faktoringowych w 2005 roku zwiększyły się szybciej niż obroty i przekroczyły 14 mld zł. Takie usługi są teoretycznie dostępne dla organizacji, ale ani w praktyce, ani w literaturze autorzy nie spotkali się z wykorzystaniem tego instrumentu, co mogłoby oznaczać, że nie cieszy się on w sektorze popularnością. FRANCHISING 5.3. Podsumowanie Zgodnie z przyjętą w polskiej doktrynie prawa definicją umowa franczyzy oznacza stosunek prawny, na podstawie którego franczyzodawca (organizator sieci) zobowiązuje się do udostępnienia podmiotowi korzystającemu z franczyzy (franczyzobiorca, uczestnik sieci) prawa do korzystania przez czas nieokreślony lub określony z oznaczenia jego firmy, godła, emblematu, symboli, patentów, wynalazków, znaków towarowych, wzorów użytkowych i zdobniczych, knowhow, koncepcji i techniki prowadzenia określonej działalności gospodarczej z zachowaniem stosowanego przez niego zewnętrznego i wewnętrznego wyposażenia pomieszczeń oraz do udzielania mu stosownej pomocy. Gdyby spróbować zrobić listę instytucji finansowych oraz poręczeniowych, które oferują wyspecjalizowane usługi organizacjom pozarządowym, byłaby ona bardzo krótka. Jednocześnie wiele organizacji korzysta z kredytów, pożyczek, poręczeń i gwarancji pochodzących od różnych podmiotów. W wielu oddziałach różnych banków znajdą się pracownicy lub dyrektorzy, który sami działają w organizacjach lub z innych przyczyn rozumieją ich specyfikę. Są działacze organizacji, którzy „znają kogoś” w funduszu poręczeniowym, instytucji ubezpieczeniowej etc. Franczyzę można w pewnym sensie porównać do leasingu: franczyzodawca wynajmuje na czas określony aktywa – zwykle niematerialne (wiedza, umiejętności, logo) – w zamian za zryczałtowaną opłatę wstępną i świadczenia proporcjonalne do obrotów. To nie zmienia jednak faktu, że en masse organizacja nie jest kredytobiorcą z tradycjami. Bank i organizacja pozarządowa najczęściej występują w relacjach sponsor – sponsorowany. Jeżeli banki decydują się współpracować z organizacjami na płaszczyźnie komercyjnej, najczęściej dotyczy to operacji bankowych i lokowania wolnych środków. Brak zrozumienia specyfiki podmiotów trzeciego sektora nie pozwala im powierzyć organizacjom pieniędzy swoich depozytariuszy. Aktualnie na polskim rynku działa ponad 200 systemów franczyzowych, które obejmują prawie każdą branżę handlu i usług. Szczegółowe informacje na ten temat dostępne są na stronach Polskiego Portalu Franchisingowego (www. franchising.info.pl). W Polsce specjalną ofertę skierowaną do organizacji przygotowało jedynie kilka banków27, a dostępne usługi ograniczają się głównie do strony operacyjnej: prowadzenia rachunku, wpłat i możliwości deponowania środków. Warto przy tym zaznaczyć, że organizacje otwierają rachunki, wykonują Franczyzodawca pobiera zwykle dwa rodzaje opłat: opłatę wstępną oraz opłatę cykliczną. Zawsze jest to przedmiotem negocjacji i kształtuje się różnie w zależności od systemu franczyzowego. Opłata wstępna kształtuje się przeciętnie na poziomie 10% wkładu własnego wymaganego od franczyzobiorcy, a opłaty cykliczne wynoszą ok. 1,5–8% miesięcznego przychodu. Oprócz uiszczenia opłat franczyzodawcy wymagają również spełnienia przez potencjalnych franczyzobiorców pewnych kryteriów, np. lokal własny lub dzierżawiony, wkład własny na rozpoczęcie działalności itp. 24 porównaj np. sieć hoteli Le Mat (www.lemat.it) 25 przedsiębiorstwo społeczne- patrz [7] 26 W Polsce nad projektem stworzenia społecznej franczyzy pracuje jedno z Partnerstw na Rzecz Rozwoju w ramach projektu dofinansowanego z inicjatywy EQUAL por. www. mazurskifeniks.4pl.pl 27 Wynik poszukiwania w www.google.pl: Pod hasłem oferta dla organizacji non-profit i oferta dla organizacji pozarządowych pojawia się PKO BP oraz Bank BISE., rozmowy z pracownikami banków: Pekao S.A., BZ WBK, BRE Banku oraz informacje zawarte na stronach internetowych innych banków (ok. 10 banków komercyjnych i 3 banków spółdzielczych) oraz wypowiedzi doradców Open Finance i Expander Dla organizacji non-profit ciekawa może być społeczna odmiana franczyzy: 27 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce przelewy, dokonują wpłat i innych operacji w bankach, które specjalnej oferty nie mają. W takim przypadku korzystają z ofert dla przedsiębiorstw, MSP, klientów korporacyjnych. 2. jest przedmiotem zainteresowania (zrozumienia) ze strony pracowników. I chociaż można przekonywająco udowadniać, że współpraca z tym sektorem może być opłacalna, podstawy ekonomiczne nie są na ogół wystarczające, żeby zainteresować bank. Można zaryzykować tezę, że współpraca z sektorem nastawionym na osiąganie zysków społecznych wymaga również od finansujących nastawienia społecznego. Ze wstępnej analizy danych badania przeprowadzonego przez KLON/JAWOR w 2006 roku wynika, że same organizacje pogodziły się z tym, nie mają co liczyć na specjalną ofertę ze strony banku. Według tych badań o wyborze banku decydują przede wszystkim: bliskość placówki (57,8%), cena usług (55,4%), jakość obsługi (40,8%). Organizacje mniej interesują się tym, czy bank bierze pod uwagę specyfikę organizacji (18%), czy dostarcza usług doradczych (10%), czy ma charakter społeczny (6,3%). Ponieważ oferty dla organizacji praktycznie nie ma, dlatego organizacje nie są przyzwyczajone do zwracana na ten aspekt uwagi. To podejście może ulec zmianie w miarę otwierania się rynku usług bankowych dla sektora. Warto też zauważyć, że znajomość specyfiki organizacji zaczyna się liczyć w sytuacjach niestandardowych oraz w przypadku zaciągania przez nią kredytu lub korzystania z innego instrumentu obarczonego ryzykiem dla banku. Sytuacje niestandardowe to dla organizacji chleb powszedni, ale rzadko poszukują one banku jako sprzymierzeńca – nie oczekują od niego wsparcia. Z drugiej strony – jeżeli bank okaże się w trudnej sytuacji sojusznikiem – jest to na ogół początek bardzo dobrej i długotrwałej współpracy. Poszukiwanie finansowania zwrotnego, jak pokazano w rozdziale 3.4.1.2. , jest powiązane m.in. z wielkością budżetu, typem instrumentów i źródłem finansowania. Częściej występuje u majętnych organizacji, aplikujących do funduszy unijnych, realizujących inwestycje. Takie organizacje stanowią mniejszość w sektorze – ich głos „gubi się” w badaniach ankietowych z udziałem wszystkich podmiotów. Mimo to nie można jednoznacznie stwierdzić, że organizacje nie poszukują kredytów w bankach. Staje się to ostatnio coraz częstszym zjawiskiem. Jak pokazują dane i doświadczenia Polski oraz różnych krajów28, finansowanie tego sektora, mimo że ekonomicznie uzasadnione, wymaga czegoś więcej niż tylko analizy ekonomicznej. Instytucje finansowe angażują się w finansowanie organizacji jeżeli: 1. wynika to z ich misji (Pafpio, Fundusz Mikro, Bank BISE) lub 28 por. w szczególności[29], Raport Roczny 2005 Crédit Coopératif, doświadczenia Banku BISE. 28 Raport otwarcia Bank BISE 6. Finansowanie zwrotne z perspektywy relacji bank – klient Tematem tego rozdziału jest określenie warunków związanych z finansowaniem zwrotnym NGO przez bank. Punktem wyjścia jest analiza celów każdej ze stron. Dla organizacji omówiono szczegółowo poszukiwanie zysków społecznych oraz budowanie „wytrzymałości”. Zwrócono uwagę na elementy wspólne dla wszystkich banków, wynikające z charakteru działania oraz specyfiki regulacji sektora bankowego (zapewnienie bezpieczeństwa środków, zwrotu na kapitale), jak również na elementy indywidualne, zależne od misji i charakteru banku (komercyjny, rozwoju). Nie ma sprzeczności w zasadniczych interesach między bankiem i NGO, ale cele i rezultaty działań tych instytucji są różne. Współpracę znacznie ułatwiłoby zbudowanie metody pomiaru, księgowania i wymiany zysków społecznych – po to, żeby mogły stanowić element współdecydujący (obok wskaźników finansowych) o udzieleniu finansowania. W dalszej części omówiono elementy oceny i rodzaje ryzyka uwzględniane przez bank oraz korzyści dla organizacji, jakie wiążą się z dokładną analizą zagrożeń realizacji planowanych przedsięwzięć. Wiele uwagi poświęcono działaniom i obowiązkom, które strony finansowania zwrotnego muszą podjąć po podpisaniu umowy (w ramach monitoringu). Na zakończenie rozdziału skupiono się na czynnikach ograniczających zainteresowanie banków finansowaniem NGO oraz na rozwiązaniach strukturalnych, które mogłyby poszerzyć możliwość współpracy. Szczególnie często rolę bezlitosnego, cynicznego, dbającego jedynie o własny zysk gracza przypisuje się w społecznym odbiorze bankom. Czy jednak słusznie? Z drugiej strony, NGO zazwyczaj traktowane są (czasami nawet przez własnych pracowników czy władze) jako organizacje nastawione wyłącznie na pozyskiwanie i dystrybucję środków finansowych, a nie na ich gospodarcze wykorzystanie i pomnażanie w celu zwrotu z nadwyżką. I rzeczywiście – działanie organizacji typu NGO rzadko wiąże się z finansowaniem zwrotnym – znacznie częściej niż np. kredytem NGO posługują się bezzwrotnymi sposobami finansowania swojej działalności. 6.1. Założenia dotyczące celu relacji bank – klient w finansowaniu zwrotnym Cele, które zamierza zrealizować każda ze stron (NGO i finansujący – np. bank), są z założenia odmienne. Odmienność ta może decydować o sposobie interpretacji pewnych wymogów – stawianych w momencie przygotowania do transakcji, może wpływać na warunki transakcji i może mieć znaczenie dla realizacji postanowień umowy w trakcie jej realizacji. Wreszcie, różnice pomiędzy celami, jakimi kierują się strony finansowania zwrotnego, mogą się zamanifestować w podejściu do rozwiązywania problemów, które wynikną w trakcie przebiegu transakcji, a nawet zadecydować o momencie jej ostatecznego zerwania i przedsiębranych w związku z nim krokach prawnych. Jednak tematem niniejszego rozdziału jest właśnie ta – niezbyt często spotykana – relacja typu bank – NGO wynikająca z finansowania zwrotnego. Czy zatem strony tej transakcji istotnie – zgodnie ze społecznym stereotypem – są przykładem stron realizujących swoje własne taktyki na zasadzie gry strategicznej, w której cele stawiają je w rolach antagonistycznych raczej niż partnerskich? Wzajemne zrozumienie celów może dobrze przysłużyć się zarówno konstruowaniu wspólnego przedsięwzięcia, jak i osiągnięciu najlepszych dla obu stron efektów. Teza ta nie jest jednak oczywista. Każda ze stron może bowiem podchodzić do projektu współpracy szukając rozwiązania, które będzie optymalne jedynie z punktu widzenia jej własnych celów. Wówczas znajomość celów drugiej strony pomagałaby jej wprawdzie zoptymalizować efekty własnych działań, ale być może ze szkodą dla stopnia osiągania celów zakładanych przez drugą stronę! W kolejnych podrozdziałach postaramy się wykazać, że tak nie jest – a przynajmniej być nie musi i nie powinno. Jednak znając rozpowszechnione w społeczeństwie stereotypy, o których wspomniano powyżej, należy liczyć się z pewną dozą nieufności pomiędzy stronami. Uznanie tezy, że relacja kredytodawca-kredytobiorca pomiędzy bankiem a NGO może mieć charakter raczej partnerski niż typu „poszukujący zysku (zmuszony pożyczać)” wymaga właśnie pogłębionej wiedzy o celach i sposobie funkcjonowania drugiej strony. Wzajemnego zaufania nie da się stworzyć 29 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce jedynie dzięki deklaratywnym sformułowaniom zapisywanym w misjach instytucji czy materiałach dystrybuowanych w celach marketingowych. wiejskich w odległości do 10 km, w przeliczeniu na liczbę ludności wiejskiej zamieszkałej w takim promieniu od lokalizacji wymienionych placówek; średnia odległość w kilometrach od najbliższej placówki kulturalnej ważona liczbą mieszkańców wsi; średni roczny koszt związany z dotarciem do placówek kulturalnych i wzięciem udziału w wydarzeniach kulturalnych organizowanych w tych placówkach, ważony liczbą mieszkańców wsi, przy założeniu pewnego koszyka dóbr kultury. Pełniejszą analizę trafności porównania relacji banku finansującego i korzystającej z finansowania zwrotnego NGO do gry strategicznej z udziałem dwu antagonistycznych podmiotów będzie można przeprowadzić po zakończeniu projektu – kiedy argumenty logiczne – dotyczące intencji obu stron – zostaną skonfrontowane z materiałem badawczym, zawierającym przykłady praktyczne. Obecnie ograniczymy się do postawienia podstawowych hipotez. Hipotezy te nie są oparte wyłącznie na spekulacjach teoretycznych, ale również na przesłankach historycznych. Biorą bowiem pod uwagę fakty opisane we wcześniejszych publikacjach (patrz np.: [3]), a także doświadczenia zebrane przez autorów w praktyce bankowej (nieistniejącego już Polskiego Banku Rozwoju S.A. i Banku Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych S.A. oraz ich klientów). Misje tych dwu banków predestynowały je raczej do podejmowania z organizacjami pozarządowymi wspólnych inicjatyw niż relacji petent –urząd. W trakcie realizacji projektu przekonamy się, czy takie praktyki są typowe również dla innych banków komercyjnych. Rozpoczniemy od próby zwięzłego zarysowania celów obu stron (finansujący i finansowany), zasadniczych dla budowania ich wzajemnej relacji. 6.1.1. Cele NGO Oczywiście mogą to być i inne (zapewne lepsze, zbudowane przez specjalistów) miary. Powyższe wskazano po to, aby – odwołując się do nich – wskazać na typowe trudności. Oto one: który z powyższych mierników jest lepszy?, jak skonstruować miernik, który by je spajał? (średnia? ważona? czym ważona? dlaczego takie wagi, a nie inne?), dlaczego w pierwszym kryterium wybrano 10 km? Dlaczego nie 20?, dlaczego wśród rodzajów placówek zabrakło stadionów? Czy kultura fizyczna wchodzi do koszyka, czy nie?, dlaczego w drugim kryterium uwzględniono tylko najbliższą placówkę, a nie średnią z koszyka różnych placówek? Jaki to powinien być koszyk?, jak w ostatnim kryterium liczyć koszty podróży? Czy tylko środkami komunikacji publicznej, czy również np. własnym samochodem? Czy brać pod uwagę tanie linie lotnicze? Podobnych pytań można by postawić wiele – a im więcej ktoś wie na dany temat, tym więcej mierników jest w stanie zaproponować. Jak zatem metodycznie podejść do próby obiektywizacji, lub choćby standaryzacji, tego typu miar? 6.1.1.1. Mierzalność stopnia osiągnięcia celu Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że cele NGO podejmującej próbę znalezienia finansowania zwrotnego dla swoich działań powinny być oczywiste. Jednak głębszy ogląd prawdopodobnie doprowadzi nas do konkluzji, że zdarzać się mogą przypadki, gdy precyzyjne i jednoznaczne: 1. zdefiniowanie celów poszczególnych projektów, dla których poszukiwane jest finansowanie zwrotne, jak również 2. powiązanie celów danego projektu z celami statutowymi podejmującej je NGO, mogą być problematyczne. A jak sobie poradzić z celami znacznie trudniej kwantyfikowalnymi, takimi jak: „zwiększyć stopień świadomości społecznej w zakresie współodpowiedzialności za marnotrawstwo energii”, „poprawić stan zdrowotności w grupie rodzin dotkniętych bezrobociem” albo „poprawić stan inicjatywności/przedsiębiorczości wśród młodzieży ze środowisk »blokersów«”? Działacze społeczni zwykle nie poświęcają zagadnieniu pomiaru stopnia osiągnięcia celu zbyt wiele uwagi, ponieważ są przekonani, że lepiej swój czas wykorzystają działając, niż zmagając się z trudnościami metodycznymi. Ośrodki akademickie oraz centra działające w strukturach administracji państwowej – odpowiedzialne m.in. za tworzenie polityki państwa w zakresie zarządzania zasobami naturalnymi, przeciwdziałania zjawiskom pauperyzacji, marginalizacji niektórych środowisk, patologiom społecznym itp. – również nie wydają się być zbytnio tą kwestią zainteresowane. W efekcie – brakuje zarówno standardów, na podstawie których NGO mogłyby budować swoje własne metodyki, jak i metod pomiaru potrzeb oraz skuteczności działań. Po pierwsze, definiując swoje cele (zarówno cele projektów, jak i statutowe) NGO nie zawsze odwołują się do kategorii łatwo poddających się kwantyfikacji. Trudno znaleźć dobrą, jednoznaczną miarę stopnia realizacji takich celów. Posłużmy się przykładem. Rozważmy stosunkowo konkretny cel, jakim jest „poprawa dostępności dóbr kultury dla społeczeństw wiejskich”. Oczywiście ludzie zainteresowani realizacją takiego celu bez trudu wskażą szereg statystyk, które mogą być pomocne w pomiarze tej dostępności. Mogą to być na przykład: liczba bibliotek, muzeów, kin, teatrów, kawiarni internetowych, galerii plastycznych, sal koncertowych z funkcjonującymi zespołami wykonawczymi, dostępnych z terenów 30 Raport otwarcia Bank BISE Po drugie – gdy przedmiotem finansowania zwrotnego ma być konkretny projekt – cel tego projektu nie zawsze w wymierny sposób można powiązać z celami organizacji. Możliwe są cztery przypadki. Stopień osiągnięcia celu projektu może być (a) konkretny i mierzalny bądź (b) niemierzalny, Pytania te są istotne w kontekście finansowania zwrotnego. Niezależnie od tego, czy finansującym będzie bank, urząd państwowy, organizacja międzynarodowa czy inna NGO, finansujący zawsze przed zainwestowaniem środków finansowych będzie zadawać sobie pytania: czy inwestycja jest celowa?, czy zwrot z tej inwestycji (nie tylko w postaci powracających sum pieniędzy – ale również w postaci stopnia realizacji celu) uzasadnia podjęcie ryzyka powierzenia środków pożyczkobiorcy? Odpowiedzi na te pytania są niezbędne z co najmniej z dwóch zasadniczych powodów. przy czym w każdym z tych przypadków cel ogólny organizacji może być (i) mierzalny lub (ii) niemierzalny. Po pierwsze, ponieważ osiągnięcie pewnych celów przez podmiot finansujący może zależeć od stopnia realizacji celu danego projektu (może być wręcz w stu procentach z tym stopniem skorelowane) – o tym będzie mowa w części 6.1.2. Nawet w teoretycznie najbardziej obiecującym przypadku, gdy zarówno cel projektu, jak i cel organizacji są kwantyfikowalne (przypadek (a)/(i)), mogą wystąpić trudności we wskazaniu powiązania pomiędzy nimi. Po drugie, od stopnia realizacji celu zależy zazwyczaj zdolność do zwrotu finansowania. O ile w przypadku każdej (nawet bezzwrotnej) formy finansowania kwestia mierników celowości działania jest istotna, o tyle w przypadku finansowania zwrotnego mierzalność, zdolność obiektywizacji powodzenia i celowości finansowanych działań nabiera szczególnego znaczenia – staje się wręcz warunkiem przeprowadzenia transakcji. Rozważmy pewien przykład (całkowicie fikcyjny – ewentualne podobieństwo do sytuacji rzeczywistych może być wyłącznie dziełem przypadku). Przypuśćmy, że organizacja powstała w celu zwiększenia liczby badań tomograficznych mózgu u dzieci dotkniętych powikłaniami niedotlenienia pourazowego. Ponieważ liczba taka może być ustalona, cel jest wyjątkowo konkretny i mierzalny. Niech celem projektu będzie zakup tomografu. Ten cel również jest bardzo konkretny i łatwo sprawdzić, czy zostanie osiągnięty, czy nie. Jednak nawet w tym specjalnie skonstruowanym, bardzo transparentnym przypadku, choć wydawać by się mogło, że powiązanie jest oczywiste, mogą wystąpić problemy w powiązaniu obu celów. Dlaczego? Ponieważ sam zakup tomografu nie spowoduje automatycznie zwiększenia liczby badań przeprowadzonych na wymienionej grupie pacjentów. Aby to się stało, niezbędna jest infrastruktura dostępu dla tej konkretnej grupy pacjentów – łącznie z wykwalifikowanym personelem gotowym świadczyć takie badania. 6.1.1.2. Księgowość nie tylko finansowa Kwestia sposobu obiektywizacji stopnia osiągania celów społecznych przez organizacje, których podstawową racją istnienia nie jest osiąganie zysków finansowych – tylko skuteczne realizowanie zadań społecznych, nazywane czasem realizowaniem zysków społecznych, jest istotna nie tylko ze względu na aspekty wymienione powyżej, ale również dlatego, że społeczeństwa nie żyją dla zysków finansowych. Zasadnicze wartości odnajdywane w życiu społecznym są różne od wyrażonego w pieniądzu zysku. Tymczasem przy podejmowaniu decyzji o alokowaniu zasobów pieniężnych (a także materiałowych, intelektualnych, woluncjonarnych) – do dyspozycji pozostają jako obiektywne mierniki jedynie wskaźniki finansowe. Powyższy akademicki przykład skonstruowany został specjalnie dla teoretycznie najprostszego przypadku ((a)/(i)), gdy zarówno cel ogólny organizacji, jak i cel szczegółowy konkretnego działania były mierzalne, a mimo to pokazał możliwość wystąpienia trudności w dokonaniu pomiaru stopnia realizacji celu ogólnego, który wynika z realizacji projektu. W pozostałych przypadkach, gdy co najmniej jeden z celów nie jest zdefiniowany za pomocą łatwo poddających się pomiarowi wielkości, znaczne trudności może sprawiać określenie, czy cel projektu zostanie osiągnięty w zgodzie z celem działania organizacji. Sprzeczność ta została zaobserwowana i wyrażona nie tylko w kontekście NGO. Co ciekawe, jest dostrzegana również w świecie rynków finansowych! Wycena giełdowa notowanych na rynkach regulowanych spółek praktycznie nigdy nie jest równa ich wartości księgowej. Co więcej, bardzo często różni się od wartości księgowej nie o kilka czy kilkanaście procent, ale wielokrotnie (nawet kilkudziesięciokrotnie). Zjawiska tego nie da się wytłumaczyć spekulacyjnym zachowaniem inwestorów, abstrahujących od tak zwanych „fundamentalnych” wycen i opierających się jedynie na analizach „technicznych”. Przeciwnie, zbiorowości anonimowe – nazywane po prostu „rynkiem” – potrafią w sposób konsekwentny wysoko wyceniać potencjał niektórych firm, Jakie znaczenie mogą te trudności mieć dla budowania relacji finansowania zwrotnego? Czy jest sens zadawać pytanie o stopień realizacji celu organizacji, jeżeli wiadomo, że podejmowane przez nią działania są celowe, choć pomiaru stopnia tej celowości nie daje się łatwo przeprowadzić? 31 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce związany często z ich misją, zawierającą elementy społecznie akceptowalne i demonstrującą zdolność do osiągania sukcesów w zakresie R&D (badań i rozwoju; ang.: Research and Development). Prawidłowość tę doceniono w obszarze wielkiego biznesu i tak zwane „wartości niematerialne i prawne” stały się grupą aktywów coraz skrupulatniej wycenianą przez korporacje. To w tego rodzaju aktywach poszukuje się elementów doprowadzających wycenę bilansową do większej zgodności z tym, co powszechnie (przez rynek) uważane jest za „prawdziwą” wartość firmy (por. [9], zwłaszcza rozdział „Wzrost znaczenia wartości niematerialnych: od wyceny do maksymalizacji”). dząc się na niższe niż w przypadku typowych instrumentów kapitałowych odsetki. Oczekują za to realizacji zadeklarowanych celów społecznych. A zatem nie jest prawdą, że zwrot nakładów pieniężnych musi odbywać się wyłącznie w pieniądzu. Czy jednak możliwe jest szersze upowszechnienie akceptacji takiego zwrotu, włącznie ze stworzeniem „rynku wtórnego” dla aktywów tego rodzaju? Dotychczasowe próby, w tym próba stworzenia rynku giełdowego, nie zakończyły się sukcesem. Jednak sposób wyceny aktywów takich jak „wartości niematerialne i prawne” należy do najsłabiej rozwiniętych. Wprawdzie poświęcono mu sporo miejsca w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości oraz Międzynarodowych Standardach Sprawozdawczości Finansowej (patrz : [17]), ale podejście w nich prezentowane jest bardzo „ostrożnościowe” – restrykcyjne. Przyczyną tego „ostrożnościowego” podejścia jest uzasadniona obawa, że zarządy organizacji zobowiązanych do prezentowania sprawozdań finansowych mogłyby zbyt optymistycznie wyceniać jako swoje aktywa to, co ich zdaniem jest bardzo wartościowe, ale, obiektywnie rzecz biorąc, dla budowania wartości organizacji ani dla osiągania celów społecznych nie da się wykorzystać. Pierwsza trudność wynika z problemów metodologicznych w wycenie zysku społecznego. A ta jest związana z problemami, o których była mowa w punkcie 6.1.1.1. Jest jednak pewne, że jeśli nawet nie stanie się to za lat kilka czy kilkanaście, to na pewno za kilka dziesięcioleci Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości nie będą się już nazywać Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej i zawierać będą – poza Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości Finansowej – Międzynarodowe Standardy Rachunkowości Pożytku Publicznego – a być może Międzynarodowe Standardy Rachunkowości Wartości Społecznych. Są dwie zasadnicze trudności w budowaniu takiego rynku. Druga trudność wynika z przekonania o konieczności zachowania kontroli państwowych ośrodków decyzyjnych nad równowagą budżetową. Gdyby mechanizmy transferu aktywów z „zysków społecznych” zostały zliberalizowane do tego stopnia, że możliwy stałby się ich transfer do budżetu państwa, to państwo straciłoby kontrolę nad szerokością frontu inwestycyjnego w cele społecznie akceptowalne. Dlatego transfer tych aktywów jest ściśle limitowany. W Polsce wolny przepływ kapitału na cele społeczne jest ograniczony do sumy następujących wielkości: (a) 1% należnego podatku PIT, (b)plus limit odliczeń od podstawy opodatkowania z tytułu darowizn na cele społeczne, (c) plus zasoby własne podatników. Z tego powodu coraz częściej mówi się o potrzebie głębszej „rewolucji” w zakresie rachunkowości i sprawozdawczości. W [9] postulowano wręcz konieczność „wynalezienia na nowo” rachunkowości XXI wieku, przy czym zostało to zapisane właśnie w kontekście sprawozdawczości NGO. Jest bowiem jasne, że społeczeństwa zorganizowane w formie państwowej, bądź mniejsze społeczności lokalne, żywiąc wspólne przekonanie o celowości pewnych działań, chciałyby, aby ich demokratycznie umocowani reprezentanci mogli w swoich decyzjach opierać się na miarach, które podczas oceny przedsięwzięcia oddawałaby stopień osiągania „zwrotu z inwestycji” w postaci nie tylko „zwrotu pieniędzy”, ale właśnie „zwrotu zysków społecznych”. Umożliwiłoby to zredefiniowanie finansowania zwrotnego. Coraz częściej publicznie zadawane jest pytanie: dlaczego zwrot nakładów pieniężnych ma odbywać się w pieniądzu? Wszak w każdej typowej transakcji sprzedaży pieniądz wymienia się na towar, a nie na pieniądz – wymiana pieniądza na pieniądz odbywa się jedynie na rynkach finansowych (transakcje FX) i dotyczy różnych walut. Płacimy też pieniędzmi za usługi. Dlaczego nie można sprzedawać usług realizacji celów społecznych? Ale tak naprawdę nawet zasoby wymienione w lit. c nie są swobodnie transferowalne na cele społeczne. Jest tak, ponieważ przeznaczenie ich na działalność pożytku publicznego w formie zapłaty za usługi podmiotów mających status organizacji pożytku publicznego może zostać uznane za działalność gospodarczą tych podmiotów z konsekwencją opodatkowania przekazanych im środków (problem ten będzie jeszcze przedmiotem komentarzy w dalszych częściach opracowania). Odpowiedź na tak postawione pytanie jest demonstrowana w praktyce przez coraz szersze grupy społeczne w różnych kulturach i w różnych krajach. Znajdują się grupy osób, gotowych zainwestować własny kapitał bezzwrotnie lub go- Przypuśćmy zatem, że „zyski społeczne” dawałyby się obiektywnie mierzyć i wykazywać w jakiejś jednostce, która miałaby jednoznaczny przelicznik na wartości pieniężne (to znaczy, że pierwsza z wymienionych trudności zosta- 32 Raport otwarcia Bank BISE łaby pokonana). Przypuśćmy ponadto, że prawo dopuszczałoby (prawo bilansowe) wykazywanie tych pomiarów w sprawozdaniach przygotowywanych na potrzeby rynku. W tym przypadku, uczestnicy życia gospodarczego mogliby wykazać w sprawozdaniach aktywa i zobowiązania z tytułu realizacji „zysków społecznych” – podobnie jak aktywa i zobowiązania w innej niż krajowa walucie, po przeliczeniu ich na złotówki według obowiązującego kursu. Jednak nawet przy spełnieniu tych warunków, dopóki ograniczenia w wymianie tych aktywów i zobowiązań pozostaną ściśle limitowane, a ich transfer poddany będzie obowiązkom podatkowym, trudno byłoby oczekiwać, aby „zyski społeczne” mogły odegrać poważniejszą rolę w kalkulacji opłacalności – w porównaniu ze znacznie swobodniej wymienialnymi aktywami finansowymi pozostałyby one w dalszym ciągu zmarginalizowane. Chodzi natomiast o to, że w związku z wpisanym w naturę NGO istnieniem celów statutowych, związanych z misją skierowaną „na zewnątrz” – z realizowaniem „zwrotu społecznego”, zazwyczaj cele wewnątrzorganizacyjne nie są postrzegane jako cele same w sobie. Nawet jeżeli są brane pod uwagę, postrzegane są jako narzędzia, a nie jako cele tej samej rangi, co strategiczne cele „zewnętrzne” – społeczne. W tej sytuacji nawet takie – często bardzo dobrze uświadamiane i realizowane – cele organizacji jak budowanie kapitału żelaznego mogą w oczach formułujących strategie NGO „nie zasługiwać” na umieszczanie ich obok najważniejszych dla organizacji celów społecznych. Tak skonstruowany dokument strategiczny podlega interpretacji zarówno przez personel NGO, jak i przez świat zewnętrzny. W oczach personelu wzmacnia to poczucie, że cele społeczne organizacji mają najwyższy priorytet. Jest to wzmocnienie oczywiście bardzo pozytywne. Natomiast świat zewnętrzny może spekulować, czy to wzmocnienie nie oznacza ryzyka, skoro całość zasobów intelektualnych organizacji wykorzystywana jest dla osiągania tychże celów społecznych o najwyższym priorytecie, zaś celom finansowym - nawet jeżeli są uświadamiane – nie poświęca się wystarczających zasobów czasu, energii i intelektu. PODSUMOWANIE. Zyski pozafinansowe – społeczne – cieszą się coraz większym zainteresowaniem poważnych grup społecznych. Aby tego rodzaju zyski mogły być w porównywalne do zysków finansowych sposób brane pod uwagę w decyzjach inwestycyjnych, konieczne byłoby: 1. stworzenie zasad obiektywnego pomiaru tych zysków, 2. stworzenie ram prawnych dla sprawozdawania tych zysków na równi z zyskami finansowymi, 3. zliberalizowanie zasad ich transferu pomiędzy uczestnikami życia gospodarczego. Paradoksalny jest fakt, że w segmencie instytucji komercyjnych dzieje się odwrotnie – strategie często zawierają w swoim sformułowaniu jako jeden z celów strategicznych osiąganie takich czy innych wskaźników zyskowności. Teoria planowania strategicznego kwalifikuje to właśnie w przypadku podmiotów komercyjnych jako błąd, ponieważ z definicji działalności na zasadzie komercyjnej wynika, że działalność taka wiąże się z zaspokajaniem pewnych konkretnych potrzeb klientów w zamian za godziwą rynkową zapłatę. Jeżeli zatem wymieni się jako cele strategiczne osiągnięcie dostatecznej liczby jednostek sprzedanych towarów czy usług, to cele finansowe automatycznie są osiągane wraz z osiągnięciem celów sprzedażowych. Wystarczy zatem osiągnąć cele sprzedażowe przy zakładanej sprawności działania, a wskaźniki finansowe będą zadowalające. 6.1.1.3. Zdolność kredytowa wśród celów NGO? „Sustainability” – wytrzymałość Do czasu realizacji wizji zarysowanej w punkcie 6.1.1.2. finansowanie zwrotne wymagać będzie zwrotu środków finansowych z należnymi świadczeniami dodatkowymi. Tego rodzaju zdolność do wywiązywania się ze zobowiązań finansowych, określonych w umowie kredytowej – w terminach przewidzianych tą umową – zdefiniowana jest w Prawie bankowym jako „zdolność kredytowa”. Zupełnie odwrotnie jest z NGO. Te nie działają na zasadach komercyjnych, a osiąganie celów statutowych nie musi wiązać się z automatycznym osiąganiem ekwiwalentów finansowych. Jeżeli nie mamy do czynienia z przypadkiem, gdy organizacja ma zamiar zrealizować jedynie pewne zadania i zakończyć własną działalność – lecz z przypadkiem, gdy zamierza funkcjonować w dłuższym okresie, to jej zasoby finansowe mogą ulec zużyciu przed osiągnięciem zamierzonych celów. Jeżeli organizacja taka realizuje projekty w oparciu o finansowanie zwrotne, to do czynników decydujących o zużywaniu zasobów finansowych należą koszty takiego finansowania. Strategia długotrwałego działania – jeżeli organizacja taką posiada – zakłada podtrzymywanie zdolności do odtwarzania zasobów finansowych, niezbędnych dla realizacji celów statutowych, a równolegle – do ponoszenia Wydaje się, że w raporcie otwarcia (a zatem jeszcze przed realizacją programu badawczego) można pokusić się o sformułowanie dość radykalnej tezy, która będzie mogła podlegać weryfikacji. Otóż wydaje się, że w środowisku NGO osiąganie zdolności kredytowej nie jest traktowane jako jeden z celów strategicznych. Nie oznacza to, że zarządzający NGO nie przywiązują wagi do zdolności kredytowej bądź że nie dokładają wszelkich starań, aby wywiązać się ze zobowiązań wynikających z umów finansowania zwrotnego. Praktyka pokazuje, że zaciągając w imieniu NGO takie zobowiązania zamierzają się z nich wywiązywać nawet częściej niż np. zarządzający innego typu podmiotami. 33 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce kosztów finansowych. Z punktu widzenia organizacji mogłoby to być wyłącznie założenie (a nie konkretny plan działań, zapewniających jak najwyższe prawdopodobieństwo spełnienia tego założenia). Natomiast z punktu widzenia finansującego taką organizację, nie wystarcza podejście do tego zagadnienia jak do założenia. Jest naturalne, że finansujący będzie chciał uzyskać przekonanie oparte na racjonalnych przesłankach, że cel taki zostanie przez uzyskującą finansowanie zwrotne organizację osiągnięty. dzie) o kwalifikacji do kategorii „pożytku publicznego” bądź „gospodarcza” decyduje cel. A jednak obawa pozostaje. Być może istotne dla całego sektora NGO byłoby ustalenie, czy obawa ta jest uzasadniona. Jeżeli nie, to utrzymanie zdolności kredytowej jako cel sam w sobie (oczywiście uzasadniony koniecznością zachowania zdolności do realizacji celów statutowych wymagających finansowania zwrotnego) byłby łatwiej akceptowalny w planach strategicznych organizacji. Warto zauważyć, że to właśnie ta cecha – zachowanie w długim okresie zdolności prowadzenia w powtarzalny sposób działalności statutowej NGO – znajduje się w centrum zainteresowania wielu ośrodków na całym świecie. Stworzenie dobrze funkcjonującej strefy takich okrzepłych, samodzielnych, zdolnych w trybie ciągłym realizować różnorodne cele społeczne organizacji, jest celem wielu programów narodowych i ponadnarodowych. Ta cecha – decydująca o utrzymywaniu ciągłej zdolności do działania – stała się słowem-kluczem dla wielu promotorów działalności typu non-for-profit. W języku polskim nie ma jednego słowa na jej określenie. W języku angielskim mówi się o „sustainability”. Słowo to można by tłumaczyć jako „samodzielność” połączona z „wytrzymałością”, zdolnością do „dotrzymania pola”, „trwałością”. Na nasze potrzeby, związane z rozdziałem dotyczącym finansowania zwrotnego, możemy je sprowadzić właśnie do „zdolności kredytowej”. Organizacja zachowująca zdolność kredytową jest „sustainable”. Jest wiarygodnym partnerem dla finansujących i – realizując powszechnie szanowane i akceptowane cele społeczne – najbardziej pożądanym elementem systemu społeczno-gospodarczego. Oczywiście to samo jest marzeniem zarządzających. Ale oni chcą przede wszystkim osiągnąć założone cele społeczne. Zatem te właśnie cele umieszczają w swoich dokumentach programowych, traktując zachowanie zdolności do działania jako oczywistość niewymagającą wzmianki, należącą do imponderabiliów. Natomiast finansujący obok pytania „czy?” zadaje sobie pytanie „jak?”. Jak pożyczkobiorca zapewnia sobie zdolność do ponoszenia kosztów finansowych? Czy zamiary te są oparte na dostatecznie mocnych podstawach? Czy są dostatecznie przemyślane? Czy są „odporne” na różnorakie zagrożenia? Jeżeli zatem przeglądając dokumenty konstytutywne pożyczkobiorcy wśród celów strategicznych NGO dostrzeże cel nazwany „zbudowanie i utrzymywanie w planowanym okresie zdolności kredytowej” oraz zapisany mechanizm osiągania takiego celu, to uzyskuje odpowiedź na zasadnicze pytanie dotyczące zdolności kredytowej klienta. Nie wydaje się jednak, aby było to częstym zjawiskiem – większość NGO nie uważa tego celu za strategiczny. Obok wspomnianej wyżej przyczyny, leżącej w przekonaniu, że kwestie finansowe w działalności społecznej są celami innej natury – pomocniczej, zasadniczo odmiennej od społecznych celów statutowych, u podstaw takiego stanu rzeczy (o ile identyfikacja ta jest prawdziwa) może leżeć całkiem uzasadniona obawa. Obawa ta ma charakter fiskalny. Dążenie do utrzymywania zdolności kredytowej (wysokiej zdolności płatniczej) może kojarzyć się z dążeniem do osiągania stałych dochodów (nie tylko wpływów), a zatem z prowadzeniem komercyjnej działalności gospodarczej. Osiąganie nadwyżki wpływów nad rozchodami zawsze budzi tego typu obawy w segmencie NGO, mimo że przepisy o fundacjach, stowarzyszeniach, instytucjach pożytku publicznego dopuszczają prowadzenie przez tego typu organizacje działalności gospodarczej. O ile niesłuszne i nieuzasadnione jest podkreślanie w planach celów finansowych przez podmioty komercyjne, o tyle w przypadku NGO byłoby to jak najbardziej pożądane (przynajmniej w przypadku, gdy dany NGO zamierza w powtarzalny sposób sięgać po finansowanie zwrotne). Tym bardziej szkoda, że NGO mogą mieć ku temu (miejmy nadzieję, nieuzasadnione) obawy. Z punktu widzenia relacji finansujący – realizujący NGO z pewnością będzie bardziej wiarygodnym i atrakcyjnym partnerem dla finansującego, jeżeli będzie mógł już w swoich strategicznych dokumentach wykazać, że zapewnienie zdolności płatniczej jest jednym z jego priorytetów, któremu kierownictwo poświęca dostatecznie wiele uwagi. Działalność gospodarcza musi być rachunkowo wyodrębniona. Tutaj pojawiają się problemy – jeżeli na przykład statutowym celem pewnej NGO będzie działalność edukacyjna, to czy – gdy z tytułu tej działalności przychody przewyższą koszty – pozostaje to działalnością statutową, czy już powinno być wydzielone jako działalność gospodarcza? Kryteria kwalifikacji danej działalności jako gospodarczej nie są jasno sprecyzowane przez przepisy. W zasadzie (ale tylko w zasa- 6.1.2.1. Cele makroekonomiczne 6.1.2. Cele banku Z punktu widzenia ogólnogospodarczego zadaniem sektora finansowego – a ściślej bankowego – jest redystrybucja zasobów finansowych – konwersja oszczędności i nadwyżek finansowych podmiotów gospodarczych w instrumenty dłużne i kapitałowe, emitowane przez osoby fizyczne i prawne potrzebujące finansowania. Nie ulega wątpliwości, 34 Raport otwarcia Bank BISE że taki cel nie jest sprzeczny z celami wymienionymi w rozdziale 6.1.1. Prawo bankowe wymaga, aby banki udzielały kredytów na konkretne cele zapisane w umowie kredytowej. Finansowanie zwrotne udzielane przez banki powinno odbywać się: 1. na zasadach komercyjnych, 2. z przeznaczeniem na konkretne cele, 3. przy zapewnieniu zdolności kredytowej kredytobiorcy. nak o ile kredytobiorcy komercyjni sami liczą na dochody ze swojej działalności, o tyle NGO – jak się wydaje – bardzo rzadko wmontowują w swoje projekty elementy przychodowe, a jeszcze rzadziej dochodowe. Zatem sytuacja strategiczna NGO w konkurencji o finansowanie zwrotne w bankach komercyjnych wydaje się być systemowo trudniejsza w porównaniu do ubiegających się o kredyt podmiotów komercyjnych. W związku z podstawowym obowiązkiem, jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa wkładów (zobowiązań banków z tytułu przyjętych od klientów środków), bank, obierając kierunki finansowania, nie powinien kierować się celami przyświecającymi kredytobiorcom, ale kryteriami dotyczącymi bezpieczeństwa kapitału i odsetek od kredytów. Dopiero wtedy, gdy jest spełniony wymóg bezpieczeństwa środków, możliwy jest wybór według celów finansowania – to kryterium jest jednak drugorzędne. 6.1.2.3. Bankowość rozwoju W wielu systemach gospodarczych znajduje się miejsce na tzw. bankowość rozwoju (development banking). Przykładem może być JDB (Japanese Development Bank), czy funkcjonujący do 1998 roku w Polsce Polski Bank Rozwoju S.A., do tego nurtu bankowości nawiązuje również w pewnym sensie EBOiR (Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju). W pewnym sensie funkcje banku rozwoju pełni obecnie w Polsce BGK. 6.1.2.2. Bankowość komercyjna Formuły, w jakich historycznie działały w różnych krajach banki rozwoju, były różne, ponieważ zależały od systemów ekonomicznych, prawnych oraz od celów stawianych przed tymi instytucjami. Podstawowym wyróżnikiem banków rozwoju jest ich misja, modyfikująca w pewnym stopniu podstawowe kryterium wyboru kierunku lokowania środków finansowych, o którym była mowa w punkcie 6.1.2.2. Zazwyczaj banków rozwoju nie zwalnia się z obowiązku dbałości o rentowność i stopę zwrotu. Jednak równocześnie wpisuje się w ich misję realizację celów związanych z pobudzeniem pewnych segmentów gospodarczych. Może to oznaczać, że w dalszym ciągu o wyborze spośród dwóch projektów zadecyduje to, który projekt zapewni większy RAROC – ale pod warunkiem, że oba wiążą się z realizacją misji banku. Te zasady nie są zazwyczaj jednoznacznie formułowane i nie ograniczają obszarów kredytowania do konkretnych sektorów. Nie spotyka się również nowych (różnych w stosunku do bankowości komercyjnej) elementów kalkulacji podstawowego wskaźnika – w kalkulacji stopy zwrotu bierze się pod uwagę jedynie zysk finansowy, a nie zyski społeczne. Wynika to z przekonania, że bankowość rozwoju powinna w jak największym stopniu kierować się zasadami rynkowymi – że każdy element dotacji może zaburzyć funkcjonowanie rynku i doprowadzić do wypromowania podmiotów niezdolnych do funkcjonowania o własnych siłach. Takie podmioty uzależnione są na stałe od dotacji. Odcięcie źródła dotacji prowadzi do kłopotów organizacji, które nie są „sustainable” (w tym kontekście najlepsze tłumaczenie tego terminu to „samodzielne”). Aby uniknąć takich sytuacji wybiera się mechanizmy wolnorynkowe i samodzielność demonstrowaną przez wszystkich uczestników rynku (w tym NGO). Banki komercyjne, kierując się zasadami KSH, są zobowiązane – poza zapewnieniem zwrotu pożyczonych od depozytariuszy i uczestników rynku finansowego pieniędzy powiększonych o należne odsetki – do zapewnienia maksymalnego dochodu z powierzonego im kapitału. Zatem naturalne jest, że podejmując decyzje dotyczące lokowania środków kierują się zasadą maksymalizacji stopy zwrotu (z uwzględnieniem kosztu ryzyka i kosztów obsługi – podstawowym kryterium rozwiniętych banków jest wskaźnik RAROC – ang.: risk adjusted return on capital). Wybory zarządów banków komercyjnych, gdyby okazały się sprzeczne z tą zasadą, mogą być interpretowane jako błąd w sztuce czy niegospodarność, która jest przestępstwem przeciw zapisanym w KSH zasadom ładu korporacyjnego. Projekty finansowania zwrotnego NGO konkurują w bankach komercyjnych z projektami innych podmiotów (w tym podmiotów komercyjnych), przy czym zasadniczym kryterium wyboru jest dla banku zwrot na kapitale po uwzględnieniu ryzyka. Nie jest zatem powiedziane, że projekty NGO stoją wobec innych projektów w gorszej pozycji, ale pewne jest, że zyski społeczne z tych projektów nie stanowią bezpośredniego kryterium wyboru. Mogą co najwyżej stanowić kryterium dodatkowe, gdy kryterium zasadnicze (RAROC) nie odróżnia na niekorzyść projektu NGO od projektów innych podmiotów. Oczywiście dążenie do maksymalizacji RAROC ze strony banku spotyka się tu z dążeniem NGO (jak i innych klientów banku) do minimalizacji kosztów finansowych. Ta naturalna sprzeczność interesów prowadzi do stabilizowania się pewnych cen rynkowych na zasadzie równoważenia popytu i podaży. Dla NGO oznacza to konieczność respektowania warunków typowych dla podmiotów komercyjnych. Jed- Banki rozwoju są postrzegane jako lepsi dystrybutorzy środków finansowych niż instytucje o charakterze urzędów 35 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce centralnych. Obrona tej opinii opiera się właśnie na podobieństwach sposobu funkcjonowania banków rozwoju do banków komercyjnych. Jedynie w wyjątkowych okresach w niektórych gospodarkach bank rozwoju zwolniony był z obowiązku generowania zysku. Wiązało się to zazwyczaj z realizacją konkretnych programów ogólnogospodarczych. Nie udało się natomiast skonstruować banku rozwoju rozliczanego z puli osiągniętego zysku społecznego lub choćby na podstawie agregatu opartego na zysku społecznym dodanym do wyniku finansowego. Problem leży w zapisaniu zysku społecznego w jednostkach monetarnych (w których liczony jest wynik finansowy). Rozważmy przykład. Jest wprawdzie dla wszystkich jasne, że społeczeństwo wydaje wiele pieniędzy na leczenie, ale nie jest łatwo wyrazić w pieniądzu, jak wiele można by było zaoszczędzić „podnosząc poziom zdrowotności”. Pieniężna miara poziomu zdrowotności jest bowiem trudna do zdefiniowania z powodów, o których była mowa w części 6.1.1.1. 6.1.3. Sprzeczność interesów? Podsumowując rozważania punktu 6.1. wydaje się, że można postawić następujące robocze hipotezy: Cele NGO i cele banku finansującego są z natury różne. Sprzeczność interesów pomiędzy stronami umowy dotyczy ceny finansowania. Cele społeczne przyświecające NGO mogą stanowić kryterium pomocnicze przy podejmowaniu decyzji o wyborze kredytobiorcy – jednak tylko w przypadku, gdy zapewniona jest odpowiednia stopa zwrotu na kapitale przy uwzględnieniu ryzyka a cele społeczne projektu są zgodne z zapisami misji i strategii banku. Aby przy podejmowaniu decyzji o udzieleniu finansowania zwrotnego cele społeczne NGO/projektu mogły być czynnikiem równorzędnym z czynnikami finansowymi, konieczne byłoby spełnienie co najmniej dwóch warunków: miara osiągania celu społecznego powinna być możliwa do wyrażenia w jednostkach monetarnych, instytucja finansująca, używająca takiej miary jako ekwiwalentu zysku, powinna być do tego statutowo uprawniona – uprawnienia takie nie są spotykane nawet w przypadku banków rozwoju. w bankach. Niektórzy specjaliści do spraw zarządzania instytucjami bankowymi uważają, że naruszona została wręcz równowaga pomiędzy naciskiem, jaki jest przykładany do zagadnień badania i zarządzania ryzykiem, a uwagą poświęcaną skuteczności działania i przychodowości. Niemniej jednak współcześnie działający w Polsce bank nie może pozwolić sobie na niedopełnienie obowiązków wynikających z rozlicznych przepisów, do których należą: wymienione już wyżej Prawo bankowe i Kodeks spółek handlowych, szczególne przepisy o rachunkowości banków (wynikające z ustawy o rachunkowości, Międzynarodowych Zasad Rachunkowości, Międzynarodowych Zasad Sprawozdawczości Finansowej), zasad tzw. Umowy Kapitałowej (a z mocy CRD wkrótce zasad tzw. Nowej Umowy Kapitałowej), międzynarodowych Zasad Audytu Finansowego, krajowych zasad nadzoru bankowego, zasad sprawozdawczości do NBP i CEB, w przypadku banków giełdowych bądź prowadzących działalność maklerską – obowiązków informacyjnych wobec KPWiG, prawa dewizowego, szeregu przepisów podatkowych czyniących banki płatnikami podatków osób trzecich, przepisów dotyczących prania brudnych pieniędzy. W związku z tymi i innymi obowiązkami banki nie mogą zrezygnować z badania rozmaitych aspektów ryzyka, które wiążą się z projektem wymagającym finansowania zwrotnego. Poniżej krótko wspomniane zostaną pewne szczególne wymogi prawne, a w rozdziale 6.3. – badane przez banki rodzaje ryzyka. 6.2.1. Ochrona wartości depozytów Zachowanie płynności finansowej (tzn. zdolności terminowego regulowania zobowiązań finansowych) przez Bank, a w szczególności ochrona powierzonych depozytów, są ściśle uregulowane przez przepisy prawne. Ryzyko płynności (banku) jest najbardziej restrykcyjnie nadzorowanym przez organy zewnętrzne obszarem działalności bankowej. 6.2.2. Ochrona wartości aktywów netto 6.2. Ocena ryzyka z punktu widzenia banku – uwarunkowania systemowo-prawne Aktywa netto banku (różnica, pomiędzy jego aktywami a zobowiązaniami – inaczej – kapitał banku) podlegają szczególnym regulacjom właśnie ze względu na rolę, jaką pełni kapitał w zarządzaniu ryzykiem. O ile w przypadku innych spółek kapitałowych rola kapitału nie jest tak ściśle sprecyzowana, o tyle w przypadku banków wymogi kapitałowe są zapisane bardzo konkretnie. Należy przy tym pokreślić, że wszelkie rezerwy zalicza się do zobowiązań – a te pomniejszają kapitał. Aktywa netto redukują również wszelkie odpisy aktualizacyjne (niezaliczane do pasywów, ale księgowane po stronie Jak wspomniano wyżej, ocena ryzyka stanowi dla banku kwestię priorytetową. Standaryzacja i globalizacja procesów kapitałowych doprowadziły do powstania precyzyjnych wymogów i regulacji, dotyczących procesów kredytowych 36 Raport otwarcia Bank BISE „ma”, ekwiwalenty rezerw celowych na aktywa, których wartość te odpisy aktualizują). więc na decyzje dotyczące zaangażowania się w ten lub inny (np. mniej kapitałochłonny) projekt. Finansowanie NGO należy do najbardziej kapitałochłonnych. Z czego to wynika i czy można temu zaradzić? 6.2.2.1. Rezerwy – ryzyko oczekiwane; kapitał – ryzyko nieoczekiwane Wartość bieżąca (tzn. zdyskontowana stopą procentową, typową dla danego rodzaju aktywów) wszystkich przepływów oczekiwanych przez bank w związku z udzielonym klientowi kredytem (spłat rat kapitałowych, odsetek, opłat i prowizji) może w przypadku wystąpienia istotnych ryzyk okazać się niższa od wartości zadłużenia (to jest – w przybliżeniu – od wartości pozostałego do spłaty kapitału oraz odsetek naliczonych za okres do danej daty bilansowej). W takim przypadku bank jest zobowiązany stwierdzić wystąpienie „utraty wartości kredytu” i na całą różnicę – od razu (od momentu rozpoznania zagrożenia, a nie stopniowo – w okresie od daty rozpoznania do daty oczekiwanej kasowej realizacji straty) – utworzyć odpis. Jest to wymagane nawet wówczas, gdy kredytobiorca nigdy wcześniej nie opóźnił się ze spłatą jakiejkolwiek płatności wynikającej z umowy – jeśli tylko możliwe jest wiarygodne oszacowanie prawdopodobieństwa wystąpienia przesunięć w czasie lub zmniejszenia wartości przepływów w stosunku do pierwotnie zakładanego harmonogramu płatności. Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego w tzw. Nowej Umowie Kapitałowej (International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards, patrz [NUK]) określił wymogi kapitałowe, zgodnie z którymi od 8% do 12% (28% w przypadku portfeli sekurytyzowanych) ekspozycji kredytowych wymaga finansowania kapitałem. Wysokość tych wymogów zależy głównie od rodzaju kredytobiorcy, a dodatkowo od rodzaju przedmiotu finansowania i od zabezpieczeń. Kredytów udzielonych NGO należy w celu ustalenia wymogu kapitałowego szukać wśród następujących kategorii ekspozycji: państwowe, sektora publicznego, wielostronnych banków rozwoju, bankowe, od firm inwestycyjnych, korporacyjne, detaliczne. W przypadku, gdy to NGO jest kredytobiorcą, a nie szersze konsorcjum podmiotów, udzielony kredyt traktowany jest jako należności korporacyjne. Wymogi dla tej kategorii, regulowane paragrafami 66-68 oraz 218-228, dzielą się na zobowiązania od: S.A., innej spółki lub współwłasności, SME, kredytowanie specjalistyczne. Tworzenie odpisów (ekwiwalent rezerw) jest wymagane od banków przez regulatorów nawet w przypadku tzw. regularnych kredytów. Wartość odpisu jest proporcjonalna do statystycznej części utraty wartości kredytów i szacowana na podstawie informacji o kredytach udzielonych w przeszłości, które na początku były traktowane jako regularne, a później do banku dotarła informacja o tym, że są zagrożone. Zatem już w pierwszym sprawozdaniu, sporządzanym po udzieleniu kredytu, bank jest zobligowany do utworzenia odpisu aktualizującego wartość wypłaconego kredytu (pomniejszającego tę wartość, a tym samym pomniejszającego aktywa netto – fundusze banku). Wielkość kapitału – pomniejszona o odpisy i rezerwy – musi dodatkowo spełniać sprecyzowane przez regulatorów wymogi dotyczące ryzyka nieoczekiwanego. Sankcje za ich naruszenie sięgają utraty przez właścicieli prawa do posiadania akcji banku. Aby udzielić kredytu – nie oczekując jego utraty – bank musi pokryć jego część kapitałem, na wypadek gdyby zwrot kredytu nie był pełny. Kiedy pojawią się symptomy zagrożenia spłaty kredytu, bank musi ponadto utworzyć rezerwę (pomniejszającą jago aktywa netto) – pokrywającą w całości oczekiwaną stratę. Kapitał pokrywający stratę nieoczekiwaną nadal musi być przypisany do kredytu. Kategorią Nowej Umowy kapitałowej, do której można zaliczyć rozważane kredyty, jest „kredytowanie specjalistyczne”, które dzieli się na 5 podkategorii: finansowanie projektów, finansowanie obiektów, finansowanie towarów, nieruchomości dochodowe, nieruchomości komercyjne wysokiego ryzyka. Kredyt dla NGO może należeć do każdej z tych podkategorii – o klasyfikacji decyduje cel konkretnego kredytu. Każda z tych podkategorii należy do generujących jedne z najwyższych wymogów kapitałowych. 6.2.2.2. Koszty ryzyka nie pokryte kapitałem i rezerwami Warto pamiętać, że poza kosztami (w sensie prawa bilansowego) wynikającymi z rezerw i odpisów aktualizujących oraz wymogami kapitałowymi omówionymi powyżej, aby prowadzić działalność kredytową, bank musi ponosić również szereg innych kosztów, które bezpośrednio obniżają Tzw. wagi ryzyka, określające, jaki procent ekspozycji kredytowej banku powinien być pokryty kapitałem, zależą od typu projektu kredytowego i typu kredytobiorcy. Obowiązek przestrzegania przepisów związanych z ryzykiem wpływa 37 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce jego fundusze własne (aktywa netto). Są to między innymi koszty bezpośrednie, takie jak: koszty upominawcze, koszty egzekucyjne, koszty upłynnienia zabezpieczeń, można interpretować jako kolejny wymóg stojący na straży ochrony depozytów. Równocześnie jest on jednak przepisem chroniącym pożyczkobiorcę – bank jako profesjonalista z reguły dokładniej niż pożyczkobiorca ocenia ryzyka projektu. Wskazując takie ryzyka i rozważając wraz z potencjalnym kredytobiorcą sposoby ich eliminacji, bank może uchronić kredytobiorcę przed wieloma błędami. Szukanie rozwiązań wspólnie z kredytobiorcą nie jest wprawdzie obowiązkiem banku, ale leży w jego interesie – może doprowadzić do skonstruowania projektu, który warto sfinansować. jak również inne koszty (poza kosztami ryzyka) bezpośrednie i pośrednie, generowane na każdym etapie współpracy z kredytobiorcami. Etapy te i procesy powiązane to m.in.: inicjacja, ocena wstępna, operacyjne, monitoring, sprawozdawczość wewnętrzna, sprawozdawczość wewnętrzna, audyt wewnętrzny. 6.2.4. Szczególne znaczenie profesjonalnej oceny ryzyka dla NGO – jako Klienta banku A zatem – nie mówiąc nawet o tzw. „kosztach ogólnego zarządu” – z działalnością kredytową wiąże się szereg kosztów banku, zależnych głównie od stopnia komplikacji projektu, łatwości w pozyskaniu informacji, stopnia wystandaryzowania produktu, poziomu ryzyka. Projekty NGO często bywają niestandardowe. Praktyka i doświadczenia banków w finansowaniu zwrotnym dla NGO są ubogie. Uwarunkowania prawne są specyficzne (zazwyczaj chodzi o współfinansowanie, wymagania współfinansujących są specyficzne, kwestie podatkowe i rachunkowość są różne od tych, z którymi banki mają najczęściej do czynienia). W związku z tym niezwykle ważne jest, aby poprzez współpracę na linii bank –NGO (otwartość obu stron na wymianę informacji, gotowość do wspólnego rozwiązywania problemów) zminimalizować wzajemne trudności i koszty wpływające na obsługę projektu. NGO ubiegający się o kredyt ma wobec 6.2.3. nie tylko obowiązek umożliwić bankowi dokonanie oceny ryzyka projektu, ale też prawo wymagać od banku dokonania tej oceny! Wydaje się, że: świadomość tego prawa jest nikła; praktyka wykorzystania tego prawa jest zaburzona niewłaściwymi zachowaniami pracowników systemu bankowego, którzy zamiast budować relacje partnerskie, jedynie komunikują odmowę finansowania; roszczenia klientów w stosunku do banków działających w Polsce mogą w przyszłości zmienić tę sytuację; programy pomocy technicznej (technical assistance), oferowane przez międzynarodowe instytucje finansowe – m.in. w ramach programów skierowanych do NGO – mogą wpłynąć pozytywnie na aktywność banków przy ocenie projektów organizacji. 6.3. Rodzaje ryzyka brane pod uwagę 6.2.2.3. Wnioski systemowe Na potrzeby programu warto w Raporcie otwarcia zaznaczyć, że wśród potencjalnych rozwiązań systemowych, zwiększających zainteresowanie banków projektami NGO, mogłyby znaleźć się takie, które redukowałyby wymogi kapitałowe. Mogłyby do nich należeć szczególne zabezpieczenia towarzyszące programom realizowanym przez państwo za pośrednictwem sektora NGO, na przykład jakieś formy gwarancji (te zmniejszałyby dodatkowo obciążenia banków z tytułu rezerw). Być może słuszne byłoby wprowadzenie takich rozwiązań, które pozostawiając ciężar rezerw na bankach ograniczałyby jedynie wymogi kapitałowe w przypadku kredytów dla NGO lub pewnych projektów NGO. W rozdziale 6.2. wskazano, jak wielki nacisk zobowiązany jest położyć bank na badanie ryzyka związanego z finansowaniem zwrotnym. NGO, jako klient banku ubiegający się o finansowanie zwrotne, musi być gotowy do dialogu dotyczącego ryzyka. Im więcej obie strony (bank i NGO) będą w stanie przeanalizować przed uruchomieniem projektu, tym lepiej będą w stanie przygotować się na różnorodne przejawy ryzyka i tym większe będą szanse na pomyślne zrealizowanie projektu. O ile dla banku (a zwłaszcza jego służb kredytowych) analiza ryzyka jest chlebem powszednim, o tyle dla NGO analiza ta może stanowić spore wyzwanie. Katalog podstawowych rodzajów ryzyka, badanego w kontekście finansowania zwrotnego, powinien stać się jednym z zasadniczych elementów przygotowań organizacji do realizacji projektów (również tych NGO, które ryzyko finansowania swoich projektów ponoszą same, bądź które korzystają z bezzwrotnych form finansowania). Niezależnie 6.2.3. Ochrona pożyczkobiorcy Artykuł 73 Prawa bankowego wymaga, aby bank przed udzieleniem kredytu sprawdził zdolność kredytobiorcy do spłaty należności wynikających z umowy kredytowej w terminach przewidzianych w tej umowie. Przepis ten 38 Raport otwarcia Bank BISE bowiem od formy finansowania, analiza ryzyka koncentruje się na czynnikach zagrażających projektowi – a nie tylko na tych przejawach, które decydują o ostatecznej zdolności NGO do spłaty zobowiązań. występują mniejsze lub większe, korzystne lub niekorzystne odchylenia. Obowiązkiem planującego jest zbadanie, jak odchylenia rzeczywistych cen od przyjętych w planie prognoz mogą wpłynąć na projekt. Ten sam obowiązek ciąży na analityku bankowym. 6.3.1. Ryzyko rynkowe 6.3.1.2.1 Ryzyko rynkowe obejmuje szerokie spektrum zagrożeń, związanych z mechanizmami działania rynków, od których zależy projekt. Na rynkach przede wszystkim ustalają się ceny – ich zmiany w oczywisty sposób modyfikują projekt. Ceny zazwyczaj ewoluują zgodnie z zasadą równowagi popytu i podaży. Jednak rynki nie zawsze są idealnie zrównoważone, niekiedy dochodzi do stanów nierównowagi: rynki wręcz tracą płynność (gdy podaż nie jest w stanie nadążyć za wzrostem popytu lub gdy popyt zanika). Zatem obok zmian cen należy liczyć się z brakiem możliwości uzyskania pewnych dóbr lub z brakiem możliwości ich zbycia. Ryzyko walutowe Wahania kursów walutowych od dziesięcioleci były przedmiotem prognoz, a ich właściwe oszacowanie po dziś dzień stanowi wyzwanie dla podmiotów gospodarczych i banków centralnych wszystkich krajów. Nawet kursy wzajemne walut powiązanych z rozwiniętymi, stabilnymi gospodarkami podlegają trudnym do przewidzenia zmianom sięgającym 10-20% w skali roku – niekiedy tak duże wahania następują w ciągu zaledwie kilku minut. Mało wiarygodne są zatem plany opierające się na jakiejś optymistycznej prognozie kursowej i niezakładające rezerw na wypadek niekorzystnego odchylenia kursu od prognozowanej wartości Najważniejsze aspekty ryzyka rynkowego wymieniane są w kolejnych podrozdziałach. Niekiedy do ryzyka rynkowego zalicza się również ryzyko płynności finansowej. Na potrzeby Raportu otwarcia to ryzyko traktujemy jednak oddzielnie. Oczywiście ryzyko kursowe ma największe znaczenie dla projektów, w których występują podmioty operujące różnymi walutami. Jednak byłoby zbyt daleko idącym uproszczeniem sądzić, że jeżeli pożyczka jest złotowa, to ryzyko kursowe nie występuje. Zmiany kursów mogą wpłynąć na ceny usług lub produktów. Często zdarza się, że finansowanie (zwrotne lub nie), na przykład pochodzące ze środków „pomocowych” – w walucie obcej (np. euro), musi być wspomagane krajowym finansowaniem pomostowym. NGO liczący na spłatę kredytu pomostowego z takich środków może wystawić się na poważne ryzyko kursowe, gdyż złotówka może wzmocnić się w okresie pomiędzy zaciągnięciem kredytu pomostowego a wpływem środków walutowych. 6.3.1.1. Ryzyko cyklu gospodarczego Ewolucja wielu rynków gospodarczych składa się na ogólną koniunkturę. Wprawdzie niektóre rynki ewoluują w opóźnieniu do innych (obserwuje się charakterystyczne przesunięcia fazowe), uzasadnione jest jednak obserwowanie koniunktury jako takiej. Stworzenie modeli konkretnych zależności pomiędzy parametrami projektu i sytuacją makroekonomiczną nie jest zadaniem łatwym i może wymagać zgromadzenia wielu danych statystycznych. Również kooperanci NGO mogą być narażeni na ryzyko kursowe. Zmiany cen walut mogą wpłynąć na ich zdolność do wywiązania się ze zobowiązań (finansowych i niefinansowych). Diagnoza tego rodzaju zagrożeń leży zarówno w interesie banku jak i NGO. W przypadku braku dostatecznie dobrych modeli ilościowych warto przynajmniej dokonać analizy jakościowej. Należy zadać pytanie o to, czy przyszłe zmiany koniunktury gospodarczej mogą wpłynąć na przebieg realizowanego projektu? Jeżeli wpływ ten może zagrozić np. zasobom pracy (nawet ogólnie bardzo pozytywne zjawiska – jak zmniejszenie bezrobocia – mogą negatywnie wpłynąć na projekt – gdy ten zakładał zatrudnienie bezrobotnych po niskich stawkach) czy przychodom (spadek koniunktury może ograniczyć napływ składek bądź darowizn), wówczas w projekcie należy przyjąć odpowiednio ostrożne szacunki cen pracy / przychodów, lub zadbać o dodatkowe źródła finansowe. 6.3.1.2.2 Ryzyko stopy procentowej O ile ryzyko kursowe jest „doceniane” przez większość organizacji, o tyle zmiana cen pieniądza – zmiana stóp procentowych – często nie jest analizowana z równą pieczołowitością. Cena pieniądza – tak jak ceny innych towarów – decyduje o koszcie finansowania i/lub przychodach finansowych z poczynionych lokat. Organizacje, które dysponują poważnym kapitałem żelaznym, zwykle lokują go w różnych instrumentach. Zmiany stóp rynkowych mogą wpłynąć na zmiany rentowności tych inwestycji w różny sposób. 6.3.1.2. Ryzyko cen rynkowych Niektóre ceny rynkowe są dla projektu bardziej istotne niż inne. Niezbędne staje się wówczas stworzenie dla nich odrębnych prognoz. Sytuacje, w których prognozy spełniają się w stu procentach, należą do zupełnych wyjątków. Zwykle Typowym sposobem alokacji kapitału żelaznego jest zakup bonów skarbowych. Podwyżka stóp rynkowych powoduje natychmiastowy spadek cen (wartości godziwej) bonów. 39 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Jeżeli nie potrzeba ich upłynniać przed terminem, nie rodzi to skutków dla NGO. Jeżeli jednak zajdzie taka potrzeba, NGO poniesie stratę. przynajmniej w odniesieniu do własnych kadr oraz najważniejszych kooperantów. 6.3.2. Nawet NGO, które nie finansują inwestycji kapitałem żelaznym, są wrażliwe na zmiany stóp procentowych. Zmiany te mogą bowiem zmodyfikować koszty finansowe kredytów. Wzrost stóp procentowych w przypadku kredytu zaciągniętego na warunkach zmiennej stopy bazowej spowoduje podwyższenie oprocentowania płaconego wierzycielowi. Nie zawsze broni przed ryzykiem stóp procentowych zawieranie pożyczki po stopie stałej (niezależnej zatem od przyszłych zmian stóp). Spadek stóp rynkowych po zawarciu takiej pożyczki przyniesie bowiem niższe dochody z inwestycji i lokat, a jeżeli udział przychodów z tego tytułu w finansowaniu kosztów pożyczki był znaczący, to trudno będzie spłacić stałe oprocentowanie kredytu. Na wiarygodność kontrahentów wpływają wszystkie rodzaje ryzyka, typowe dla uczestników życia publicznego i gospodarczego. Z pozycji NGO czasem trudno przeprowadzić analizę ryzyka stopy procentowej czy kursowego dla wszystkich kontrahentów. Dla dobra projektu należy przynajmniej przeprowadzić analizę jakościową oraz zbadać historyczną wiarygodność partnerów. Analiza jakościowa może odbywać się według zasad podobnych do zapisanych niżej (w rozdziale 6.4. ). Historyczną wiarygodność ustala się na podstawie wywiadu (tzw. „białego” – obejmującego wiadomości powszechnie publikowane, jak również specjalistycznego – za pomocą wyspecjalizowanych agencji), referencji, dokumentacji dostarczonej przez samego kontrahenta. W rozdziale 7.1. wskażemy, jak pogłębić to badanie w kooperacji z bankiem. Podobnie jak w przypadku cen walut, również ceny pieniądza oddziałują nie tylko na nas, ale i na innych – w tym na naszych kooperantów. Zarówno NGO, planujący realizację projektu z udziałem stron trzecich, jak i bank finansujący ten projekt, powinny pozyskać i przeanalizować jak najwięcej informacji o zależności finansów kooperantów od zmian stóp procentowych. 6.3.1.2.3 6.3.3. Ryzyka operacyjne Wszystkiego nie da się przewidzieć i przeanalizować. Dlatego nawet banki, które tak wiele uwagi przykładają do zarządzania ryzykiem, dopiero od 2007 roku poddane będą rygorowi pomiaru ryzyka operacyjnego w wymiarze kapitału niezbędnego do pokrycia nieoczekiwanych strat z jego tytułu. Trudno wymagać od NGO – organizacji znacznie mniej rozbudowanej niż bank – profesjonalnej oceny tego rodzaju ryzyka. Ale z całą pewnością dobrze świadczyć będzie nawet o jednoosobowym podmiocie, gdy zada sobie pytanie, jakie ryzyka są istotne dla jego działalności? Brak istotnych ryzyk operacyjnych, poparty racjonalnymi przesłankami, może znacznie podnieść wartość organizacji w oczach banków i kontrahentów. Jeżeli takie ryzyka zostaną jednak zidentyfikowane, a ich ograniczenie lub pomiar będą wykraczały poza możliwości danego NGO, to ujawnienie tego bankowi przez kierownictwo organizacji może jedynie wyjść stronom i projektowi na dobre. Z pewnością podwyższy ocenę kierownictwa NGO jako partnera w konstruowaniu projektu, a może też zaowocować właściwą korektą projektu lub uzupełnieniem go o podprojekt, mający na celu ograniczenie ryzyka. Ryzyko cen towarów Nie wszystkie ceny towarów muszą w łatwy sposób poddawać się modelowaniu w zależności od parametrów koniunktury gospodarczej. W specyficzny sposób ewoluują ceny towarów z sektorów gospodarczych o dużej koncentracji producentów, poddanych znacznym wpływom cen światowych, bądź tzw. sektorów „politycznych” – zależnych od decyzji krajowych lub zagranicznych centrów politycznych lub gospodarczych. Niektóre towary są przedmiotem handlu na rynkach regulowanych (giełdach). Tam zazwyczaj, obok samych towarów, kwotowane są również kontrakty zabezpieczające. Jednak większość towarów nie podlega takiemu handlowi i podstawowym zabezpieczeniem na wypadek zmiany cen w stosunku do planowanych może być przyjęcie w planie jakiegoś „zapasu” – marginesu błędu prognozy. 6.3.1.2.4 Ryzyko kontrahenta Ryzyko ceny pracy i usług Najwięcej doświadczeń organizacje (nie tylko NGO, ale i podmioty działające na zasadach komercyjnych) zebrały w obszarze ryzyka operacyjnego związanego z logistyką. W tym zakresie za najbardziej „wrażliwe” uważa się zagadnienia związane z informatyką i telekomunikacją – ryzyko związane z możliwością wystąpienia awarii sprzętu, błędów w oprogramowaniu, ataków zewnętrznych (hakerów), ryzyko związane z wrażliwością oprogramowania na braki w danych, błędne dane, ryzyko utraty danych lub wygene- Podobnie jak kursy dewizowe, stopy procentowe czy ceny towarów, ceny innych zasobów – w tym ceny pracy i usług – muszą być przedmiotem założeń na etapie budowy planu finansowego. Podlegają zatem, podobnie jak poprzednie ceny, ryzyku błędu prognozy. Im więcej wiemy o historycznych zmianach tych parametrów, tym lepiej potrafimy oszacować ryzyko z nimi związane. Warto więc zbierać te dane 40 Raport otwarcia Bank BISE (choć wcale nie oczywiste, a w żadnym razie nie wymagane przepisami prawa), że banki będą na zarządzanie ryzykiem operacyjnym przez swoich klientów patrzeć oczyma nawykłymi do systematyki obowiązującej na terenie banku. Podejście takie nie musi być niewłaściwe,przeciwnie – wydaje się, że przy braku innych standardów wykorzystanie również przez NGO systematyki zaproponowanej przez Komitet Bazylejski może pomoc w identyfikacji ryzyka oraz ułatwić komunikację z bankami. rowania błędnych danych w wyniku pomyłek osób obsługujących systemy. Niewiele organizacji stać na zastosowanie specjalistycznego oprogramowania, monitorującego prawidłowość przebiegu podstawowych procesów zachodzących w systemie informatycznym. Nawet proste narzędzia do zbierania danych na temat występujących problemów i zagrożeń należą do rzadkości. Jednak ignorowanie tego typu ryzyka przez zarządy organizacji nie daje się niczym usprawiedliwić. Ryzyko utraty danych wskutek wirusów komputerowych oraz dysfunkcji nośników jest tak znaczącym zjawiskiem, że usługi „odzyskiwania” danych rozwinęły się w odrębną gałąź działalności firm IT. Dlatego co najmniej zagadnienia ochrony antywirusowej oraz zapisu i przechowywania zapasowych kopii danych powinny być przedmiotem troski każdej organizacji wykorzystującej systemy komputerowe do prowadzenia księgowości oraz dokumentacji wyników własnej działalności. 6.3.4. Ryzyko prawne To jeden z najtrudniejszych obszarów zarządzania ryzykiem. Zmiany prawa trudno przewidzieć i aktywnie kontrolować. Jeżeli porzucimy nadzieję na wyeliminowanie ryzyka wynikającego ze zmiany prawa „zewnętrznego”, to jest wiele do zrobienia w zakresie ryzyka dotyczącego prawa tworzonego z naszym udziałem. Należą do niego m.in. wszystkie podpisane umowy, przepisy wewnętrzne, procedury działania. Poddanie pod ocenę banku zasadniczych dla organizacji i dla projektu umów i aktów konstytutywnych może zaowocować wykryciem i usunięciem poważnych ryzyk z tego obszaru. Drugie w kolejności na liście powszechnie identyfikowanych jako obszary potencjalnie wysokiego narażenia na wystąpienie przejawów ryzyka operacyjnego są systemy zasilania (w energię elektryczną, gaz, wodę itp.). Poza dużymi organizmami, głównie tymi, które są do tego zobowiązane przepisami prawa powszechnego, niewiele organizacji posiada plany awaryjne na wypadek przerw w dostawach mediów. Podobnie, jak w przypadku ryzyka operacyjnego, można ryzyka prawne pojmować bardzo szeroko (łącznie z analizą wpływu całego środowiska prawnego – przepisami krajowymi i międzynarodowymi, a także z kształtującym się nurtem wykładni i orzecznictwa), lub ograniczyć ten obszar do kwestii konkretnych, bezpośrednio związanych z danym projektem. Pierwsze podejście będzie właściwe przy analizie wieloletniej strategii działania. Jest jednak niezwykle trudne do operacyjnego zastosowania. Posiadanie przez NGO zakończonej konkretnymi wnioskami analizy tego rodzaju znacznie ułatwiłoby każdemu finansującemu podjęcie decyzji i wysoko pozycjonowałoby organizację pośród konkurujących z nią o finansowanie podmiotów. Drugie podejście, dzięki koncentracji na kwestiach konkretnych – łatwiej poddających się praktycznej analizie, nie pociąga za sobą istotnych obciążeń i kosztów. Wydaje się, że każdy zarząd byłby zainteresowany taką analizą niezależnie od tego, czy projekt wymaga finansowania zwrotnego (i finansujący domaga się jej), czy nie. Zarządzanie ryzykiem operacyjnym jako odrębny obszar zarządzania (a nie jako suma przepisów, zasad, zwyczajów, zachowań i środków materialnych wynikających z zarządzania poszczególnymi aspektami działania organizacji) jest dyscypliną stosunkowo nową. Nie istnieje jedno powszechnie akceptowane podejście do tego zagadnienia. Ryzyko operacyjne pojmowane bywa zarówno stosunkowo wąsko – przez pryzmat konkretnych, wyróżnionych aspektów działalności, takich jak wymienione wyżej dwa obszary z zakresu logistyki, ale także bardzo szeroko – z uwzględnieniem całego zakresu zagrożeń, począwszy od obszaru BHP a skończywszy na ryzyku katastroficznym. Upłyną zapewne dziesięciolecia, zanim ukształtuje się jakiś przeważający pogląd prowadzący do rozwiązań teoretycznych, ułatwiających praktyczne usystematyzowanie rodzajów ryzyka operacyjnego w celu jego pomiaru i zarządzania. W kontekście relacji NGO – banki naturalne wydaje się wykorzystanie przez obie strony systematyzacji narzuconej na system bankowy przez międzynarodowe gremium regulatorów – Komitet Bazylejski (patrz [NUK]), który od trzech dekad wytycza standardy dobrej praktyki, respektowane praktycznie na wszystkich kontynentach. W przypadku banków europejskich standardy te przenoszone są na grunt obowiązującego prawa – od 1 stycznia 2007 roku mocą dyrektywy Unii Europejskiej zasady Nowej Umowy Kapitałowej w zakresie zarządzania ryzykiem operacyjnym staną się obligatoryjne dla wszystkich banków działających na terenie Polski. Wydaje się naturalne Brak lub trudność w dokonaniu oceny podstawowych ryzyk prawnych projektu może być poważną przeszkodą dla udzielenia finansowania. Wspominana już wielokrotnie Nowa Umowa Kapitałowa (patrz [NUK]) kładzie na ten aspekt duży nacisk. Weryfikacja prawidłowości dokumentacji, stanowiącej zabezpieczenie prawne projektu, należy do podstawowych obowiązków banku i nie może być zastąpiona przez domniemanie, że zarząd NGO dopełnił staranności w ocenie ryzyk prawnych i ich minimalizacji. 41 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Nacisk na formalne aspekty przygotowania projektów kładą organizatorzy zarówno finansowania zwrotnego, jak i bezzwrotnego. W szczególności finansowanie ze środków Unii Europejskiej wymaga ogromnej pieczołowitości w przygotowaniu dokumentacji – zwłaszcza prawnej. Wynika to wprost z założeń polityki spójności i potrzeby weryfikacji celów i form wykorzystania środków pomocowych z celami Wspólnoty. Środki unijne, płynąc do działających w Polsce NGO, wymagają zgodności z Narodowym Planem Rozwoju, prowadzącym do uzgodnienia tzw. Community Support Framework, w ramach którego określone działania mogą korzystać ze wsparcia odpowiednich funduszy strukturalnych. Każdy z nich wprowadza własne obowiązki dokumentacyjne. kredytowego lub wypłatę środków pochodzących z tych źródeł; 3. ryzyko niezgodności ze stanem faktycznym oświadczeń i informacji składanych przez kontrahentów i podwykonawców; . ryzyko wystąpienia zaległości podatkowych lub innych budżetowych w trakcie realizacji projektu, warunkujących prawo do uzyskania przewidzianych w projekcie form wsparcia; . ryzyko błędnej dokumentacji podatkowej, np. wskutek: i. braku lub niedostatecznej szczegółowości kalkulacji do danego działania podejmowanego w ramach działalności statutowej odpłatnej, ii. uwzględnienia w kalkulacji kosztów działania podejmowanego w ramach działalności statutowej odpłatnej, które wbrew opinii NGO w decyzji organu podatkowego nie są kosztami bezpośrednimi, iii. umieszczenia w kalkulacji składnika, który zostanie zinterpretowany przez organ skarbowy jako marża lub zysk, iv. przekroczenia wskaźników wynagrodzenia dla osób fizycznych, progów, powyżej których podjęta przez organizacje pożytku publicznego działalność będzie rozpatrywana przez jednostki uprawnione do kontroli jako działalność gospodarcza. Uchybienia mogą nie zostać wykryte na etapie przygotowania projektu i uzyskania decyzji o przyszłym refinansowaniu. Mogą natomiast ujawnić się już w trakcie realizacji projektu i dopiero wówczas może się okazać, że niektóre warunki, uruchamiające korzystanie z prawa do wypłaty refinansowania, nie są przez NGO lub inne elementy projektu spełnione. W takiej sytuacji pojawia się zagrożenie dalszej realizacji projektu oraz ryzyko, że nie zostaną zgodnie z planem pozyskane środki refinansowe, mające służyć spłacie finansowania pomostowego. Bank, który udziela takiego finansowania, jest zatem bezpośrednio zainteresowany spełnieniem przez NGO wszystkich wymogów instytucji refinansującej. Jeszcze raz w kontekście ryzyka prawnego wypada podkreślić szczególną wrażliwość NGO, a zwłaszcza organizacji, które z trudem zdobyły status organizacji pożytku publicznego, na interpretację (niestety nie zawsze jednoznacznych) przepisów przez organy skarbowe. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie stworzyła teoretycznie organizacjom pozarządowym możliwość budowania własnej siły i stabilności finansowej. Można byłoby bowiem oczekiwać, że skoro organizacje mogą pobierać opłaty za swoje działania – pod warunkiem, że ewentualna nadwyżka przychodów nad kosztami będzie przeznaczana na działalność statutową – to z takich nadwyżek można będzie budować np. kapitał żelazny organizacji, i to bez deklarowania i urzędowego uruchamiania procedur (w tym fiskalnych) niezbędnych do prowadzenia działalności gospodarczej. Jednak okazuje się (por. [16], [25]), że zmiany w zakresie kwalifikowania działalności organizacji spowodowały sporo niejasności i problemów interpretacyjnych w kwestiach finansowo-księgowych i fiskalnych, a praktyka, która się krystalizuje, zdaje się całkowicie zaprzeczać tej idei. Dopuszczenie ustawą działalności odpłatnej nie tylko nie pozwoliło NGO na budowanie substytutu „kapitałów”, ale naraziło je na „zarzuty prowadzenia działalności gospodarczej”. Jakkolwiek kuriozalnie by brzmiała ta fraza, sankcje w przypadku postawienia takiego zarzutu zarządowi NGO mogą być dramatyczne – jeżeli organ kontrolny udowodni przed sądem gospodarczym, że NGO prowadzi działalność zarobkową, a nie zarejestrowała działalności gospodarczej, wówczas orzeknie grzywnę lub karę pozbawienia wolności dla członków zarządu, a ministerstwo może odebrać organi- Spośród wielu różnych rodzajów ryzyka prawnego z obszaru generalnie scharakteryzowanego powyżej zwrócimy uwagę na kilka specyficznych, typowych dla projektów realizowanych przez NGO. Aby nie mnożyć rozdziałów, zapiszemy wśród nich również niektóre formy ryzyka podatkowego (prawo podatkowe czasami wydziela się spośród innych przepisów prawa w kontekście zarządzania ryzykami, ale na potrzeby niniejszej publikacji nie wydaje się to potrzebne ani uzasadnione). Należą do nich w szczególności: 1. ryzyko nieotrzymania dotacji po zakończeniu realizacji projektu lub otrzymania w kwocie niższej niż oczekiwana w wyniku: i. niedotrzymania zakresu rzeczowego projektu, ii. niewłaściwego wykorzystania środków, iii. nieosiągnięcia celu realizacji projektu, iv. niedotrzymania terminu /realizacji projektu (a także jego rozpoczęcia, jeśli założenia programu taki termin określają, v. błędnej identyfikacji kosztów jako kosztów kwalifikowanych, vi. niewłaściwej dokumentacji projektu wobec wymagań donatora i/lub standardów Banku; 1. ryzyko uchybienia przepisom prawa zamówień publicznych; 2. ryzyko sfałszowania przez kontrahentów dokumentów mających wpływ na przyznanie dofinansowania i produktu 42 Raport otwarcia Bank BISE zacji status organizacji pożytku publicznego! Niestety, przepisy nie dostarczają precyzyjnych sposobów rozróżnienia, czy występujące w działalności odpłatnej pożytku publicznego nadwyżki przychodów nad kosztami bezpośrednimi są systematyczne czy sporadyczne i nieoczekiwane, jak również czy dany rodzaj kosztu jest kosztem bezpośrednim czy kosztem ogólnym – interpretacja zależy jedynie od organów skarbowych i sędziów sądów gospodarczych. W tej sytuacji ryzyko prawne jest tak duże, że organizacje, które początkowo z nadzieją zarejestrowały się jako organizacje pożytku publicznego, obecnie nerwowo próbują ratować się, rejestrując działalność gospodarczą! W ten sposób zakres organizacji korzystających ze zwolnienia przedmiotowego zawęża się zamiast poszerzać, a systemowa zachęta do prowadzenia działalności pożytku publicznego zanika. Ryzyko to należy ocenić jako najpoważniejsze systemowe ryzyko prawne dotykające NGO. analizie nakładów inwestycyjnych skoordynowanych w czasie z harmonogramem przedsięwzięcia, analizie określonych w projekcie źródeł finansowania, prognozie przychodów i kosztów, uwzględniającej w szczególności przychody i koszty finansowe związane z prognozą stanów pasywów oraz wolnych środków obrotowych i rentowności inwestycji. Innymi słowy, od operatora realizującego projekt w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego oczekiwany jest biznes plan, nieróżniący się niczym od planów wymaganych od profesjonalnego podmiotu komercyjnego ubiegającego się o finansowanie inwestycji. Brak takiego dokumentu, nawet gdyby bank zamierzający wziąć udział w finansowaniu pomostowym nie wymagał go dla własnych analiz, spowoduje brak refinansowania ostatecznego, a zatem porażkę ubiegającego się o środki unijne NGO oraz banku. Dokument taki musi zatem być wymagany również przez bank. 6.3.5. Ryzyko płynności Niemal wszystkie ryzyka mogą „odbić się” na płynności. Dlatego zarządzanie ryzykiem płynności jest „zwieńczeniem” całego procesu zarządzania ryzykiem 6.4. Sposób oceny – badane cechy i ich wpływ na możliwości i warunki finansowania Jednak zanim nałożymy na siebie i zsumujemy oczekiwane efekty realizacji wszystkich rodzajów ryzyka (w tym te niewymienione powyżej, a jest ich bez liku, jak ryzyko reputacji, ryzyko katastroficzne, ryzyko stosowanych modeli i inne), musimy przynajmniej umieć przewidzieć, jak w kolejnych momentach realizacji projektu wyglądałaby nasza kasa, gdyby żadne z ryzyk się nie zrealizowało. A zatem minimum minimorum, oczekiwane od każdej ze służb finansowo-księgowych, to zestawienie różnicy pomiędzy planowanymi wpływami do kasy i rozchodami kasowymi. Jak wspomniano w punktach 6.3.4. oraz 6.3.5. w przypadku finansowania udzielanego przez kanały dystrybucyjne – przewidziane w ramach programów międzynarodowych, takich jak programy infrastrukturalne ze środków Unii Europejskiej – sposób przygotowania wniosków oraz przeprowadzenia badania samego NGO oraz finansowanego przedsięwzięcia jest zazwyczaj bardzo szczegółowo wyspecyfikowany. Wymagania są ogromne, a ich opis wymaga kilkuset stron (por. [25]). Podobnie szczegółowe mogą być procedury poszczególnych banków. Trudno byłoby opisać wszystkie aspekty, które finansujący musi wziąć pod uwagę przed podjęciem decyzji. Na potrzeby raportu zasygnalizowane zostaną jedynie najważniejsze zdaniem autorów grupy tematyczne. Jeżeli potrafimy wymodelować poprzednio omawiane rodzaje ryzyka, to potrafimy razem z bankiem ocenić, jak przejawy ryzyka są w stanie wpłynąć na wpływy i wydatki oraz określić rezerwę kasową niezbędną do zachowania wypłacalności. Niestety, ograniczenie się do przeanalizowania powyżej zarysowanego minimum minimorum nie zawsze jest możliwe. Jak wspomniano w punkcie 6.3.4. w przypadku wielu schematów finansowania strukturalnego ze środków Unii Europejskiej wymagana jest bardziej szczegółowa analiza. Na przykład (por. [25]) w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (jeden z podstawowych filarów obecnego, obowiązującego na lata 2004-2006 Narodowego Planu Rozwoju) zaleca się, aby studium wykonalności projektu zawierało między innymi szczegółową prognozę przepływów pieniężnych, opartą na: analizie strategicznej (zawierającej w szczególności analizę SWOT), Oczywiście już z zapisów rozdziału 6.3. wynika, że przedmiotem badania będą różnorakie formy ryzyka i sposoby zarządzania nimi przez NGO. Poza ryzykami jednak (to znaczy poza tym, co może „pójść źle”), przedmiotem badania muszą oczywiście być te elementy, które decydują o możliwości skutecznej realizacji planowanego przedsięwzięcia (elementy zapewniające, że może „pójść dobrze”!). 6.4.1. Przedmiot działalności Jak wskazano w rozdziale 6.1. , przedmiot działalności NGO i jego zgodność z celami realizowanego przedsięwzięcia, które ma być przedmiotem finansowania zwrotnego, są dla 43 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce oceny projektu nadzwyczaj istotne. Bank jest zobligowany do tego, aby zbadać dokumenty konstytutywne NGO i ich zgodność z faktycznie prowadzoną działalnością organizacji. Spośród tego typu dokumentów najważniejsze to: akt notarialny zawierający oświadczenie o ustanowieniu organizacji typu „not-for-profit” wraz ze statutem organizacji, odpis z rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej Krajowego Rejestru Sądowego/ewidencji przedstawicielstw przedsiębiorców zagranicznych (w zależności od formy organizacji), zaświadczenie o nadaniu statystycznego numeru identyfikacyjnego REGON, decyzja w sprawie nadania numeru identyfikacji podatkowej (NIP). Fakt podjęcia działalności gospodarczej musi znaleźć odzwierciedlenie w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego. Organizacja może rozpocząć działalność gospodarczą dopiero po uzyskaniu postanowienia o wpisie do rejestru przedsiębiorców. Stosunkowo wiele uwagi poświęciliśmy już w poprzednich podrozdziałach zagadnieniu prowadzenia działalności pożytku publicznego. Uzasadniliśmy, dlaczego tak ważne jest, aby perfekcyjnie zarządzać relacją pomiędzy odpłatną działalnością statutową pożytku publicznego a działalnością gospodarczą. Jeżeli organizacja prowadzi działalność statutową odpłatną i działalność gospodarczą, to przedmiot działalności gospodarczej musi być różny od działalności statutowej odpłatnej. Działalność statutowa odpłatna nie jest traktowana jako działalność gospodarcza i nie musi być rejestrowana w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego. działalność na rzecz mniejszości narodowych; ochrona i promocja zdrowia; działania na rzecz osób niepełnosprawnych; promocja zatrudnienia i aktywizacja zawodowa osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy; upowszechnianie i ochrona praw kobiet oraz działalność na rzecz równych praw kobiet i mężczyzn; działalność wspomagająca rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości; działalność wspomagająca rozwój wspólnot i społeczności lokalnych; nauka, edukacja, oświata i wychowanie; krajoznawstwo oraz wypoczynek dzieci i młodzieży; kultura, sztuka, ochrona dóbr kultury i tradycji; upowszechnianie kultury fizycznej i sportu; ekologia i ochrona zwierząt oraz ochrona dziedzictwa przyrodniczego; porządek i bezpieczeństwo publiczne oraz przeciwdziałanie patologiom społecznym; upowszechnianie wiedzy i umiejętności na rzecz obronności państwa; upowszechnianie i ochrona wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a także działań wspomagających rozwój demokracji; ratownictwo i ochrona ludności; pomoc ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen w kraju i za granicą; upowszechnianie i ochrona praw konsumentów; działania na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijanie kontaktów i współpracy między społecznościami; promocja i organizacja wolontariatu; działalność wspomagająca technicznie, szkoleniowo, informacyjnie lub finansowo organizacje pozarządowe. O tym, czy działalność organizacji mieści się w powyżej zakreślonych ramach, świadczyć będą wszelkiego rodzaju sprawozdania oraz plany. Najważniejszy dla banku jest plan strategiczny organizacji (o ile organizacja taki plan posiada). Projekty realizowane w ramach funduszy strukturalnych wymagają istnienia takiego dokumentu w organizacji. Skonfrontowany ze sprawozdaniami z działalności i sprawozdaniami finansowymi pozwala on określić faktyczny profil organizacji. Stosowanie przepisów w zakresie działalności pożytku publicznego dotyczy wszystkich organizacji pozarządowych – nie tylko tych, które posiadają status pożytku publicznego (OPP). Dla banku i każdego innego finansującego jest istotne, czy rzeczywisty profil działalności NGO mieści się w sferze zadań publicznych realizowanych w ramach działalności pożytku publicznego. Ze względu na wagę tego zagadnienia przypominamy, że mieszczą się w niej następujące zadania: pomoc społeczna, w tym pomoc rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywanie szans tych rodzin i osób; zapewnienie opieki byłym żołnierzom zawodowym, którzy uzyskali uprawnienie do emerytury wojskowej lub wojskowej renty inwalidzkiej, inwalidom wojennym i wojskowym oraz kombatantom; działalność charytatywna; podtrzymywanie tradycji narodowej, pielęgnowanie polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej; 6.4.2. Jakość zarządzania i wiarygodność płatnicza Istnieje dość powszechne przekonanie, że o wysokiej jakości zarządzania świadczy wystarczająco dotychczasowe powodzenie organizacji. Jednak prawda jest inna. To niepowodzenia świadczą o błędach w zarządzaniu. Natomiast powodzenie może sprzyjać przez jakiś czas organizacjom nie zarządzanym dobrze. Każdy depozytariusz banku chciałby, aby pozyskane od niego pieniądze bank powierzył w zarząd nie tyle organizacjom, które miały szczęście, ile tym, które 44 Raport otwarcia Bank BISE nie tylko miały szczęście, ale też temu szczęściu umiały pomagać, chroniąc się przed nieszczęściami. zasad monitorowania występowania „nieplanowanych incydentalnych nadwyżek przychodów nad kosztami bezpośrednimi”. Jak zatem oceniają banki jakość zarządzania NGO? Podobnie jak jakość zarządzania innych klientów. Przede wszystkim starają się upewnić, czy organizacja wytworzyła mechanizmy zarządzania wszystkimi rodzajami ryzyka wymienionymi w rozdziale 6.3. Nie chodzi wyłącznie o to, czy kadra zarządzająca zdaje sobie sprawę z tego katalogu ryzyk, ale czy zostały sformalizowane procedury, dedykowane zasoby i wyposażone w odpowiednie narzędzia pomiaru i zarządzania. Przede wszystkim analizie podlega plan strategiczny. Jest istotne, jakie zagadnienia są dla zarządu na tyle ważne, aby je umieścić w planie strategicznym. Pominięcie w nim istotnych dla organizacji źródeł finansowania, rodzajów kosztów bądź rodzajów ryzyka świadczyć może o powierzchowności lub nadmiernym koncentrowaniu uwagi na niektórych tylko filarach działalności organizacji. Ogromnie ważnym dokumentem w organizacjach pozarządowych jest polityka rachunkowości. Wynika to z podkreślanego już wielokrotnie ryzyka prawnego specyficznego dla tych organizacji. W dokumentacji opisującej przyjęte i stosowane przez organizację zasady rachunkowości powinien być jednoznacznie określony sposób ujmowania działalności pożytku publicznego. Gdy organizacja nie prowadzi działalności gospodarczej – prowadzi tylko działalność statutową odpłatną i nieodpłatną pożytku publicznego – prowadzenie księgowości może się odbywać na podstawie uproszczonych przepisów rozporządzenia w sprawie szczególnych zasad rachunkowości dla jednostek niebędących spółkami handlowymi i nieprowadzących działalności gospodarczej. Należy natomiast wyraźnie rachunkowo wyodrębnić obie formy działalności, tak aby można było precyzyjnie określić przychody, koszty i wyniki dla każdej z nich. Nie gwarantuje to jednak jeszcze bezpieczeństwa fiskalnego. Organizacja może być bowiem przekonana, że nie prowadzi działalności gospodarczej, a organy karno-skarbowe mogą mieć na ten temat inne zdanie. Konieczna jest zatem jednoznaczna identyfikacja, czy działalność gospodarcza występuje, czy nie. Identyfikacja ta nie jest możliwa bez szczegółowego ustalenia metodologicznego: zasad kalkulacji do każdego działania podejmowanego w ramach działalności statutowej odpłatnej, zasad identyfikacji kosztów, które są i które nie są kosztami bezpośrednimi dla każdego działania, zasad eliminowania z kalkulacji pozycji, które mogłyby być przez organizację zaliczane do pozycji kosztowych, zaś przez służby fiskalne mogłyby być uznane za substytuty marży lub zysk, zasad monitorowania przekroczeń dopuszczalnych wskaźników wynagrodzenia dla osób fizycznych, Według autorów [16] wśród najczęściej występujących błędów w zarządzaniu ryzykiem prawno-podatkowym związanym z odróżnieniem działalności gospodarczej od „not-forprofit” są następujące: traktowanie drobnych opłat za usługi świadczone przez organizacje jako darowizny (uwaga: semantycznie i formalnie w umowie darowizny może nie być mowy o żadnej usłudze – liczy się jednak stan faktyczny). Taki błąd narusza zasadę o bezwzajemności świadczenia, niezbędną dla rozpoznania darowizny. Działalność powinna zostać przekwalifikowana na działalność odpłatną. Gdy darowizny zostały odliczone przez osoby korzystające z odpisu, donator musi dokonać korekty zeznania podatkowego – odliczyć uznane darowizny i dopłacić odpowiednią kwotę podatku wraz z odsetkami; kompensowanie przychodów z działalności odpłatnej kosztami tej działalności na kontach rozrachunkowych – przychody należy ujmować oddzielnie i koszty oddzielnie; ujęcie w kalkulacji kosztów, które nie są kosztami bezpośrednimi zadania. Zadanie prowadzone cyklicznie (np. szkolenia) może prowadzić do sytuacji, gdy przed rozliczeniem jednego cyklu rozpoczyna się drugi; koszty poniesione w trakcie realizacji pierwszego cyklu, ale wynikające z przygotowania drugiego, nie mogą być zaliczane do kosztów rozliczenia pierwszego cyklu – nie da się zatem systematycznie podnosić jakości szkoleń przez przeznaczanie występującej nadwyżki na zakup lepszych pomocy naukowych!; przekraczanie przychodów powyżej kosztów bezpośrednich założonej kalkulacji i osiąganie dochodu na działalności statutowej odpłatnej; Ujmowanie wszystkich kosztów (działalności statutowej odpłatnej i nieodpłatnej pożytku publicznego) na tych samych kontach księgowych. Badając jakość zarządzania i wiarygodności płatniczej klientów, banki przywiązują dużą wagę do dotychczasowego wywiązywania się organizacji ze zobowiązań. Sprawdzają zatem, czy organizacja nie ma zaległości podatkowych wobec urzędu skarbowego, zaległości wobec ZUS czy z tytułu podatków będących dochodem jednostek samorządów terytorialnych – jeżeli wnioskodawca jest płatnikiem takiego podatku. Badają również, czy organizacja nie jest notowana w bazie gospodarczej lub bankowej klientów niesolidnych. Zasięgają też opinii w bankach, z którymi organizacja współpracowała (albo nadal współpracuje) jako dłużnik. W zakresie wiarygodności specyficzne dla NGO (w stosunku do ogółu potencjalnych kredytobiorców) jest badanie relacji pomiędzy organizacją a jej sponsorami (czy donatorami) oraz beneficjentami. Ocenie może podlegać w szczególno- 45 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce ści dokumentacja komunikacji z beneficjentami – zgodność danych w niej zawartych z celami statutowymi organizacji i zapisami w umowach z donatorami. nych na podstawie Community Support Framework wymagana jest od NGO szczegółowa projekcja przepływów pieniężnych na okres obejmujący okres realizacji planowanego przedsięwzięcia. 6.4.3. Sytuacja finansowa Badaniu podlegają: jakość merytoryczna dokumentacji, sposób jej przygotowania (osoby sporządzające, sprawdzające, zatwierdzające) czytelność, zakres, szczegółowość, spójność, w tym wewnętrzna, pomiędzy poszczególnymi dokumentami, z dokumentami konstytutywnymi, z projektem. Sytuacja finansowa badana jest w oparciu o sprawozdania finansowe oraz projekcje strategiczne i projekcje dotyczące danego przedsięwzięcia. Banki zazwyczaj opierają się na takich dokumentach, jak: roczne deklaracje podatkowe CIT-8 za ostatnie lata oraz, jeśli organizacja nie skorzystała ze zwolnienia z obowiązku składania deklaracji miesięcznych, także CIT-2 za ostatnie 3 miesiące poprzedzające złożenie wniosku, deklaracja CIT-5, jeśli organizacja uzyskuje dochody z dywidend i innych udziałów w zyskach osób prawnych, przeznacza je na cele statutowe i korzysta ze zwolnienia z opodatkowania podatkiem zryczałtowanym, lub deklaracja CIT-11a, jeśli organizacja nie przeznacza uzyskanych w ten sposób dochodów na cele statutowe, kopie umów kredytów i pożyczek lub inne umowy wskazujące na źródło finansowania działalności, np. umowy darowizny, umowy o dofinansowanie realizowanych projektów oraz kopie umów zawartych z wykonawcami w celu realizacji projektów inwestycyjnych, informacje finansowe organizacji prowadzących wyłącznie działalność statutową za ostatnich kilka lat): bilans, według wzoru określonego w załączniku 1 do rozporządzenia Ministra Finansów z 15 listopada 2001 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości dla niektórych jednostek niebędących spółkami handlowymi, nieprowadzących działalności gospodarczej, rachunek wyników, według wzoru określonego w załączniku 1 do rozporządzenia Ministra Finansów z 15 listopada 2001 r., informacja dodatkowa, według par. 3 rozporządzenia Ministra Finansów z 15 listopada 2001 r., sprawozdanie roczne według wzoru określonego przez Ministra Sprawiedliwości sporządzane przez fundacje lub roczne merytoryczne sprawozdanie z działalności innej organizacji posiadającej status organizacji pożytku publicznego, opinia i raport z badania sprawozdania finansowego organizacji pożytku publicznego (pierwsze sprawozdanie podlegające badaniu dotyczy 2005 roku), ostatnie sprawozdanie statystyczne SOF (wzór określony przez GUS), budżet/plan finansowy na okres obejmujący co najmniej okres kredytowania, plan strategiczny. Na podstawie analizy wymienionych dokumentów banki przeprowadzają zazwyczaj własną ocenę ryzyka organizacji, przygotowują analizę wskaźnikową i podsumowują badanie jakąś formą oceny punktowej uzupełnionej wnioskami werbalnymi. 6.4.4. Potencjał Ocena potencjału organizacji jest elementem oceny jakościowej i przebiega zazwyczaj w następujących obszarach: finansowy, majątkowy (w tym wartości niematerialne prawne), techniczny, know-how i potencjał ludzki. Jakościowa ocena potencjału finansowego jest zazwyczaj podsumowaniem strategicznym wynikającym z przeprowadzonej szczegółowej analizy finansowej, o której była mowa w punkcie 6.4.3. Ocenie podlega sposób pozyskiwania środków na finansowanie działalności statutowej, tj. albo wyłącznie poprzez realizację działalności statutowej albo działalności statutowej wspieranej prowadzeniem działalności gospodarczej. Środki pozyskiwane dodatkowo z działalności gospodarczej zapewniają niezależność finansową w obszarze działalności przewidzianej statutem. Potencjał majątkowy oceniany jest na podstawie informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych oraz w następujących dokumentach: akty własności (akt notarialny oraz odpis z księgi wieczystej) i zawarte umowy najmu lub dzierżawy, polisy ubezpieczeniowe (ubezpieczenie majątku od ognia i zdarzeń losowych), kopie umów kredytów i pożyczek lub inne umowy wskazujące na źródło finansowania działalności, np. umowy darowizny, umowy o dofinansowanie realizowanych projektów oraz kopie umów zawartych z wykonawcami w celu realizacji projektów inwestycyjnych. Warto podkreślić, że wymagania donatorów oraz ośrodków dystrybuujących środki unijne mogą być dalej idące. Jak już wspomniano, w niektórych działaniach wchodzących w skład Sektorowych Programów Operacyjnych realizowa- Potencjał techniczny nie wynika wyłącznie ze składników majątkowych. Często organizacje wypracowują własne procedury i narzędzia, które nie są uwzględniane jako ak- 46 Raport otwarcia Bank BISE tywa w bilansie. Mogą to być aplikacje, przepisy, a nawet urządzenia. wą kulturą organizacyjną mogą stanowić o podwyższonej odporności zespołu na fluktuację kadr. Najważniejszy składnik potencjału NGO to potencjał ludzki Bywa on elementem stanowiącym jedno z najważniejszych aktywów organizacji, a równocześnie może stanowić źródło najpoważniejszego ryzyka. Ocenie podlegają między innymi: doświadczenie w prowadzeniu działalności statutowej – dotyczy to głównie kadry kierowniczej i kluczowych pracowników –ocenie podlega wykształcenia, kwalifikacji zawodowych i dotychczasowego zatrudnienia; doświadczenie w realizacji projektów z wykorzystaniem środków publicznych lub innych środków powierzonych – ocenie podlega poziom doświadczenia w realizacji projektów z wykorzystaniem środków publicznych (tj. pochodzących z budżetu państwa, funduszy celowych, budżetów jednostek sektora finansów lub budżetu wspólnot europejskich) albo też innych środków powierzonych, np. pochodzących od sponsorów prywatnych, o zakresie i złożoności podobnym do analizowanego projektu; liczebność członków organizacji – potencjał organizacji wzrasta wraz ze wzrostem liczby członków, w tym wolontariuszy; wiek i historia organizacji – najwyżej oceniane są organizacje kontynuujące z powodzeniem działalność i realizujące podobne do analizowanego projekty już od wielu lat; ocenie podlega jednak także zaawansowanie realizacji celu statutowego – osiągnięcie takiego celu może być powodem likwidacji działalności organizacji; możliwości i skuteczność wykorzystania przez organizację organu nadzorczego do pomocy w sytuacjach kryzysowych – ocenie podlega możliwość wykorzystania potencjału osób tworzących organy nadzorcze organizacji (np. radę nadzorczą) w przypadkach kryzysów i konieczności mobilizacji środków oraz pod kątem wpływu tych osób na poziom zwiększania wiarygodności organizacji lub poprawy jej wizerunku (np. osoby publiczne posiadające dobrą reputację lub aktywne w środowisku lokalnym, etc.); posiadane narzędzia propagacji know-how wewnątrz organizacji – gdy podstawowym nośnikiem wiedzy korporacyjnej są kluczowi pracownicy a ich wiedza nie jest dokumentowana ani wprowadzana pomiędzy innych pracowników w formie metodyk, przepisów wewnętrznych, zbiornic danych, istnieje poważne ryzyko utraty potencjału wraz z utratą kontroli nad kluczowymi pracownikami; zależność od kluczowych pracowników a konkurencja na rynku – w przypadku omawianym w poprzednim tiret szczególnej wagi nabiera ryzyko wynikające z konkurencji rynkowej o pracowników o unikalnych kwalifikacjach; kultura organizacyjna – w warunkach dużych dysproporcji płacowych stosunkowo często występujących w różnych gospodarkach pomiędzy sektorem przedsiębiorstw a sektorem NGO, szczególne „zyski niefinansowe”, których beneficjentami stają się pracownicy NGO w związku z wyjątko- Badanie potencjału organizacji podsumowywane jest zazwyczaj również w formie punktowej. Waga poszczególnych obszarów oraz sposoby punktacji są najczęściej tajemnicami handlowymi finansujących. 6.4.5. Ocena projektu 47 Ponieważ siła finansowa polskich NGO, za wyjątkiem kilku organizacji, nie jest znacząca na tyle, by sama w sobie była dostateczną gwarancją zwrotu pożyczonych na realizację poważniejszego projektu pieniędzy, analiza projektu będzie zazwyczaj najważniejszym elementem całego badania. Na temat konstruowania biznes planów projektów opublikowano wiele poważnych pozycji. Biznes plany przedsięwzięć realizowanych z udziałem NGO nie różnią się zasadniczo od innych. Przykładową analizę projektu NGO realizowanego w ramach ZPORR można prześledzić w cytowanej już aktualnej publikacji [25]. Podstawą do przeprowadzenia analizy projektu oprócz biznes planu muszą są następujące dokumenty: kopie umów zawartych z wykonawcami projektu, budżet organizacji na okres kredytowania, zestawienie rzeczowo-finansowe projektu, umowa dofinansowania projektu lub ostateczny projekt umowy dofinansowania, kopia wniosku o dofinansowanie złożonego u donatora oraz pisemne potwierdzenie od donatora o przyznaniu środków i zatwierdzeniu projektu, budżet projektu, chyba, że jest on przedstawiony we wniosku o dofinansowanie, harmonogram realizacji projektu, chyba, że jest on przedstawiony we wniosku o dofinansowanie. Przedmiotem wstępnej analizy w przedsięwzięciu zakładającym np. dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej będą w szczególności: sposób szacowania nakładów finansowych projektu przez wnioskodawcę – szacowane nakłady powinny być oparte na stawkach jednostkowych, które można porównać z cenami rynkowymi; zaawansowanie w realizacji projektu z uwzględnieniem założeń w harmonogramie – ocena stopnia wykonania projektu przeprowadzona jest na podstawie informacji organizacji, zamieszczonej we wniosku o udzielenie finansowania, odpowiednio udokumentowanej; zaawansowanie w pozyskiwaniu dodatkowych źródeł finansowania projektu – w przypadkach gdy kwota dofinansowania nie jest wystarczająca do pokrycia wydatków związanych z realizacją projektu, w tym kosztów obsługi prefinansowania; sprawdzenie, czy projekt wymaga przestrzegania Prawa zamówień publicznych; Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce sprawdzenie, czy realizacja projektu nie spowoduje degradacji środowiska naturalnego bądź nie złamie zastrzeżeń któregokolwiek z donatorów i finansujących. 1. 2. 1. 2. 3. . . 6. 7. nisterstwa w zakresie działalności statutowej. Ocenie podlega także możliwość uzyskiwania przychodów z kontraktów zawieranych z instytucjami publicznymi lub gminami, a także posiadanie stałych sponsorów (czy darczyńców). Na podstawie wstępnej analizy nastąpi modelowanie wszelkich wymienionych w rozdziale 6.3. ryzyk, a w szczególności: ryzyka niedoszacowania nakładów bądź kosztów, ryzyka nieotrzymania dotacji po zakończeniu realizacji projektu lub otrzymania w kwocie niższej niż oczekiwana (ocena dostępności do alternatywnych źródeł spłaty kredytu), w tym: ryzyka niedotrzymania zakresu rzeczowego projektu, ryzyka niewłaściwego wykorzystania środków, ryzyka nieosiągnięcia celu realizacji projektu, ryzyka niedotrzymania terminów rozpoczęcia lub i realizacji projektu, w tym rozpoczęcia realizacji projektu, jeśli założenia programu określają termin tego rozpoczęcia, ryzyko braku środków na obsługę kosztów finansowych w trakcie okresu kredytowania, szczególnie gdy takie wydatki nie stanowią kosztów kwalifikowanych, ryzyko niewłaściwej dokumentacji projektu, wobec wymagań donatora lub standardów banku, ryzyko nieprzestrzegania prawa zamówień publicznych, ryzyko sfałszowania dokumentów mających wpływ na przyznanie dofinansowania i produktu kredytowego lub wypłatę środków pochodzących z tych źródeł, ryzyko niezgodności ze stanem faktycznym oświadczeń i informacji składanych przez wnioskodawcę, ryzyko wystąpienia zaległości podatkowych lub innych budżetowych w trakcie realizacji projektu, ryzyko zmiany osoby odpowiedzialnej za projekt przed zakończeniem jego realizacji. Powyżej wymienione zostały tylko niektóre aspekty analizy typowego realizowanego przez NGO projektu wymagającego finansowania zwrotnego. Wybrano aspekty charakterystyczne dla projektów z udziałem środków pomocowych. Zasadnicza część oceny wiąże się ze sprawdzeniem formalnym i rachunkowym projekcji z planami i sprawozdaniami podmiotu prowadzącego, wyliczeniem rezerw istniejących w projekcie na pokrycie zidentyfikowanych ryzyk, wyznaczeniem wskaźników finansowych używanych typowo w analizie biznes planów i wyznaczeniem punktacji końcowej. Z analizy poza punktacją (oceną ryzyka projektu) mogą wyniknąć postulaty dotyczące niezbędnych korekt lub wprowadzenia dodatkowych elementów podwyższających prawdopodobieństwo realizacji projektu zgodnie z planem. Ten aspekt oceny jest kluczowy w relacji NGO – bank na etapie konstrukcji planu. Jest to właśnie punkt, w którym partnerski stosunek banku i NGO może zadecydować o powodzeniu przedsięwzięcia. Błędy w planowaniu odpowiadają za co najmniej 1/3 niepowodzeń przedsięwzięć. Banki mają zazwyczaj znacznie większe doświadczenie w ocenie ryzyka, niż NGO, ponieważ obserwują realizację wielkiej liczby przedsięwzięć. Są również bardziej bezstronne w ocenie niezbędnych nakładów, ponieważ to nie one odczuwają presję niedoborów płynności. Działając pod taką presją konstruktorzy projektów liczą na to, że ryzyka nie będą się realizowały. Tymczasem praktyka pokazuje, że nawet najbardziej wiarygodni płatnicy, jakimi są operatorzy środków strukturalnych, bywają płatnikami stosunkowo często spóźniającymi się z przekazywaniem ich beneficjentom. Każde opóźnienie zwiększa koszty projektu i generuje domino kolejnych ryzyk. Dlatego cyzelowanie wspólnie z bankiem projektu, zanim zrealizują się jakiekolwiek ryzyka, dołożenie elementów mogących tym ryzykom przeciwdziałać (patrz rozdział 8. ) może okazać się znacznie bardziej pożyteczne, niż na przykład sięganie po podrażające projekt zabezpieczenia lub dodatkowe źródła płynności. Bowiem zabezpieczenia w sensie, o którym mowa w rozdziale 6.4.6. faktycznie zabezpieczają jedynie finansującego, a nie projekt. Źródła finansowe mogą powiększyć koszty projektu bardziej niż instrumenty finansowe, o których będzie mowa w rozdziale 8. , zaś bank współpracujący z NGO sam zapewne jest w stanie zapewnić projektowi dostateczną płynność. Musi jedynie dostatecznie dobrze rozumieć naturę przedsięwzięcia. Rolą NGO jest mu w tym pomóc. Ocena źródeł finansowania projektu – jeżeli kwota dofinansowania jest wystarczająca do pokrycia wszystkich wydatków związanych z realizacją projektu, wnioskodawca nie musi pozyskiwać innych źródeł finansowania; w przypadku gdy nie wszystkie nakłady stanowią koszty kwalifikowane, wnioskodawca zmuszony jest do korzystania z innych źródeł niż umowa dofinansowania. Możliwość uzyskania finansowania z innych źródeł powinna zostać udokumentowana. Ponadto na etapie przyjmowania budżetu projektu przewidywane przez wnioskodawcę koszty mogą zostać zredukowane przez donatora, co może oznaczać potrzebę dofinansowania z innych źródeł. W przypadku braku dostępu do źródeł dodatkowych projekt nie byłby realizowany a donator może uznać cały projekt za niekwalifikowalny i zażądać zwrotu środków. Konieczne jest uzyskanie udokumentowanej informacji o zapewnionych źródłach finansowania. Ocena sponsorów (zleceniodawców) i partnerów organizacji – ocenie podlega możliwość zwiększania wiarygodności finansowej – chodzi o wpływ na uwiarygodnienie działań organizacji, np. może ona posiadać certyfikat patronatu mi- 6.4.6. Zabezpieczenia Generalnie uzasadniona wydaje się być hipoteza robocza, że zabezpieczenia są piętą achillesową segmentu NGO. 48 Raport otwarcia Bank BISE Poza nielicznymi wyjątkami dysponują one bowiem nikłym majątkiem trwałym i finansowym. Udział środków własnych angażowanych przez NGO w projekty zazwyczaj jest minimalny. Zabezpieczenia majątkowe (na nikłym majątku NGO) nie mogą być podstawą zbyt wielu przedsięwzięć. Wydaje się, że w najbliższej przyszłości podstawowym zabezpieczeniem będzie dla NGO cesja wierzytelności z tytułu środków unijnych oraz gwarancja bankowa lub akredytywa. nie zawsze oznacza wzrost ryzyka. Przeciwnie, może się zdarzyć, że warunki realizacji są bardziej sprzyjające, niż te, które założono. Może to stworzyć możliwość zrealizowania pewnych oszczędności. Z drugiej strony, w czasie realizacji projektu może okazać się, że konieczne jest jego zmodyfikowanie lub uzupełnienie o dodatkowe elementy. Służy temu monitoring prowadzony przez bank finansujący. Jest oczywiste, że podstawowy obowiązek operatora projektu (którym w przypadkach będących przedmiotem naszego zainteresowania jest NGO) to samodzielne prowadzenie monitoringu. Bank musi mieć podstawy do włączenia się w proces systematycznego analizowania. Dane pochodzić będą od NGO. Zapewnienie możliwości pozyskiwania tych danych powinno nastąpić jeszcze przed uruchomieniem projektu i być uwzględnione w jego planie. Nie zawsze bowiem odbywać się będzie bez ponoszenia kosztów. Ale koszty monitoringu są jak najbardziej uzasadnione, zarówno możliwością uzyskania oszczędności, jak i możliwością wczesnego reagowania na zagrożenia projektu. Właśnie ze względu na trudności w przedstawieniu bankom mocnych zabezpieczeń przez NGO ubiegające się o finansowanie zwrotne wysoka jakość przygotowania projektu musi być czynnikiem przekonującym banki o wyborze tego kierunku kredytowania, w sytuacji gdy inne podmioty dysponują większym majątkiem własnym mogącym stanowić zabezpieczenie. 6.4.7. Ocena łączna Łączna ocena samego podmiotu, projektu oraz warunków zapisanych w umowie finansowania zwrotnego i umowach towarzyszących – zwłaszcza umowach zabezpieczenia – zazwyczaj konstruowana jest przez banki jako kombinacja ocen punktowych przyznawanych poszczególnym elementom poprzednio omawianych ocen. Waga przypisywana tym elementom jest elementem know-how banku kredytującego. Trudno liczyć na to, by w najbliższych latach NGO działające w Polsce powszechnie sięgnęły po oceny ratingowe. W świetle dotychczasowych ustaleń Nowej Umowy Kapitałowej dla większości NGO ratingi te byłyby raczej przeszkodą niż korzyścią przy ubieganiu się o kredyt, gdyż prowadziłyby do jeszcze wyższych wymogów kapitałowych narzuconych bankom kredytującym. W tej sytuacji trudno spodziewać się, że może się wyłonić jakiś powszechnie akceptowany, transparentny sposób budowania przez banki oceny łącznej. Nie jest to jednak niezbędne o tyle, że podstawowe elementy oceny zostały powyżej scharakteryzowane i podmioty, które będą w stanie przedstawić bankom stosowną dokumentację niezależnie od konstrukcji ostatecznej oceny punktowej, mogą liczyć na zainteresowanie banków. 6.5.2. Restrukturyzacja Jeżeli w wyniku prowadzonego monitoringu okaże się, że konieczna (ze względu na ryzyko) lub celowa (ze względu na możliwość uzyskania znacznych oszczędności) jest istotna przebudowa projektu w trakcie jego realizacji, to mówimy o restrukturyzacji. Restrukturyzacja wymaga praktycznie zbudowania nowego biznes planu i powtórzenia procesu analizy, jaki odbywał się przed jego inicjacją. Również na tym etapie partnerski, otwarty, oparty na pełnej wymianie informacji stosunek pomiędzy finansującym a realizującym jest kluczem do sukcesu projektu. 6.6. Windykacja Niestety, pewien odsetek projektów nie kończy się powodzeniem. Nawet poprawny biznes plan nie zabezpieczy w stu procentach przed nieoczekiwanym załamaniem pewnych rynków, przed ryzykiem katastroficznym, przed zbiegiem wielu mało prawdopodobnych niekorzystnych zdarzeń, przed malwersacją jednego z licznych uczestników, atakiem konkurencji itp. Problemy mogą okazać się tak poważne, że nie będzie możliwe zastosowanie żadnego rozsądnego planu restrukturyzacyjnego. W tym przypadku bank finansujący sięga po zabezpieczenia i prowadzi z nich windykację. Jeżeli te zabezpieczenia to majątek NGO, wówczas w naturalny sposób interesy banku i NGO stają w opozycji. Warto o tym pomyśleć na etapie budowania projektu, ponieważ sposób zabezpieczenia może poszerzać krąg podmiotów, na których barki spadnie ciężar jego ewentualnego niepowodzenia. Nie musi to być wyłącznie NGO prowadzący projekt. Będzie o tym mowa w rozdziale 7.1. 6.5. Współpraca po udzieleniu finansowania 6.5.1. Co to jest monitoring Poważne projekty oparte są na wielu prognozach. Nie znam projektu, w którym wszystkie prognozy zostałyby zrealizowane. Oznacza to, że w praktyce zawsze następują odchylenia od zakładanego scenariusza. Wymaga to stałego śledzenia postępów realizacji oraz okresowego powtarzania wszystkich analiz. Stwierdzenie odstępstw od planu 49 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce 6.7. Podsumowanie i pytania włączenie zysków społecznych do sprawozdawczości finansowej, stworzenie ustawowych uprawnień transferu aktywów i zobowiązań z tytułu zysków społecznych pomiędzy osobami fizycznymi i prawnymi, powołanie choćby „wzajemnościowej” (jeżeli nie budżetowej) organizacji wspierającej NGO w zakresie gwarancji, a także outsourcingu IT, służb finansowo-księgowych, HR, reprezentacji PR, powołanie banku rozwoju na mocy ustawy różnej od ustawy prawo bankowe – z jasno określoną misją i zasadami rachunkowości uwzględniającymi rachunek zysków społecznych. 6.7.1. Czynniki ograniczające zainteresowanie banków finansowaniem NGO Wśród czynników, które bez wątpienia wpływają negatywnie na częstotliwość i intensywność relacji finansowania zwrotnego pomiędzy bankami a NGO w Polsce, wymienić należy: małe doświadczenie banków w finansowaniu NGO, brak sektorowych baz danych umożliwiających wyznaczanie statystyk ryzyka, brak struktur poręczeniowych dla NGO, w tym struktur poręczeń wzajemnych, słabość kapitałowa większości NGO, restrykcje fiskalne prowadzące do opodatkowania czynników wzrostu sektora NGO, słaba znajomość przez kadry zarządzające NGO produktów bankowych – niedostatki służb finansowo-księgowych. Pytaniem, na które warto poszukać odpowiedzi w toku projektu, jest, czy NGO byłyby bardziej zainteresowane pogłębianiem wiedzy na temat produktów bankowych, czy raczej współpracą z zaufanym podmiotem, od którego tę wiedzę mogłyby pozyskiwać na zasadzie outsourcingu – same koncentrując się na własnej działalności statutowej. 6.7.2. Rozwiązania strukturalne potencjalnie zwiększające możliwości współpracy Niektóre rozwiązania mogące zwiększyć możliwości współpracy pomiędzy NGO a bankami zostały zasygnalizowane w tekście. Część z nich wymaga tak wielkich nakładów intelektualnych, że na obecnym etapie wydawać się może całkowicie oderwana od realiów – przypominająca raczej literaturę futurologiczną niż raport otwarcia. Jednak czy do tej samej kategorii nie zaliczylibyśmy pomysłu zorganizowania giełdy NGO, gdyby nie było wiadomo, że giełda taka została uruchomiona w Brazylii, a pierwsi inwestorzy już przekazali za jej pośrednictwem organizacjom pozarządowym swoje kapitały? Zanotujmy więc również te wizje, które obecnie wydają się trudne do realizacji. Bez takiej inicjacji ich realizacja będzie jeszcze dłuższa: stworzenie i opublikowanie strategii państwa w kwestii budowania sfery organizacji pozarządowych jako ważnego elementu rozwoju społecznego, liberalizacja przepisów podatkowych, a zwłaszcza zniesienie opodatkowania przychodów z działalności odpłatnej pożytku publicznego przeznaczanych na działalność statutową – zniesienie ryzyka „oskarżenia” o prowadzenie działalności gospodarczej, stworzenie standardów rachunkowości zysków społecznych i standardów sprawozdawczych w tym zakresie, 50 Raport otwarcia Bank BISE 7. Ograniczenie ryzyka dla NGO Analizując ryzyko przedsięwzięcia przed podjęciem decyzji o przyznaniu finansowania zwrotnego, bank dba nie tylko o własne bezpieczeństwo – identyfikuje też zagrożenia po stronie organizacji. Banki mają znacznie większe doświadczenie w dziedzinie finansowania oraz w rozwiązywaniu problemów, które mogą uniemożliwić lub znacznie utrudnić realizację projektu. Dysponują ponadto wachlarzem instrumentów pozwalających na eliminację sporej części zagrożeń. Wybrane rozwiązania, umożliwiające znaczne ograniczenie ryzyka dla NGO, zostały przedstawione w niniejszym rozdziale. kontrahenta NGO. Jeżeli jest ona wystarczająca, bank wykupi od NGO wierzytelność bez regresu, a NGO przetransferuje całe ryzyko kredytowe na bank. Wszechstronna analiza ryzyka to nieodłączny element współpracy NGO z bankiem na etapie budowania projektu wymagającego finansowania zwrotnego. Analiza ta może doprowadzić do identyfikacji takich rodzajów ryzyka, przed którymi można zabezpieczyć nie tyle bank, co NGO i projekt. Banki dysponują w tym celu całym zestawem narzędzi. Czasami dla dobra projektu mogą nawet starać się narzucić organizacji zastosowanie określonego typu produktów finansowych. Zabezpieczenia omówione poniżej mogą być wykorzystywane również bez związku z finansowaniem zwrotneym. Dodatkowym efektem będzie wcześniejsze od przewidywanego terminu płatności otrzymanie zapłaty od banku, a zatem pomniejszenie kosztów finansowania (jeżeli NGO jest zmuszone z niego korzystać do czasu planowanego przepływu). Ceną jest natomiast dyskonto, które będzie zastosowane przez bank przy wykupie wierzytelności. Stopa dyskonta będzie zależna od oceny ryzyka kontrahenta. Jeżeli rynek (i bank) ocenia ryzyko kontrahenta niżej niż ryzyko NGO, to marża ryzyka kontrahenta będzie niższa niż marża, jaką musi zaakceptować NGO a zatem oszczędność na obniżce kosztów finansowania NGO będzie wyższa niż koszt dyskonta. Oczywiście gdy kontrahent jest oceniany jako gorszy płatnik niż NGO, koszt dyskonta przewyższy oszczędność, ale być może warto ze strony NGO ponieść raczej ten koszt, niż brać na siebie ryzyko kredytowe takiego kiepskiego płatnika. Wszak NGO nie są raczej powołane do zarabiania na przyjmowaniu ryzyka kredytowego. 7.1. Ryzyko kredytowe i kontrahenta Realizująca projekt NGO oczekuje dostaw środków finansowych, produktów czy usług ze strony licznych kontrahentów. Jest zatem narażona na ryzyko braku, niekompletności, opóźnień lub obniżonej jakości dostaw. Musi umieć zidentyfikować te rodzaje ryzyka i nauczyć się nimi zarządzać. Kompetencje w tej dziedzinie mają banki – są naturalnym dostarczycielem usług outsourcingowych w tym zakresie. 7.1.2. Przyjęcie prefinansowania pod płatność kontrahenta 7.1.1. Sprzedaż wierzytelności bez regresu Odmianą poprzedniej transakcji jest przyjęcie od banku prefinansowania pod płatność kontrahenta. W tym wypadku zobowiązanie kontrahenta jest jedynym zabezpieczeniem spłaty przez NGO prefinansowania. Źródłem środków finansowych dla NGO może być płatność ze strony podmiotu, którego wiarygodność jest dla NGO trudna do ocenienia. Bywa też, że status płatnika jest taki, że NGO miałaby obawy dochodzić swoich roszczeń wobec takiego podmiotu – choćby ze względu na image – NGO zazwyczaj unikają publicznie toczonych sporów. 7.1.3. Gwarancja wykonania płatności – akredytywa W tej sytuacji bank może być zainteresowany odkupieniem wierzytelności od NGO. Przede wszystkim bank zbada, czy roszczenie jest bezsporne lub wynika z niepodważalnych dokumentów. Następnie zbada, czy może podlegać cesji. Zwykle bank jest też w stanie ocenić zdolność płatniczą Akredytywa (por. [1]) występuje w dwu postaciach: pieniężnej i dokumentowej. W pierwszym przypadku jest odmianą gwarancji bankowej, że płatność, którą co do zasady powinien wykonać klient banku otwierającego dlań akredytywę, zostanie wykonana. Druga odmiana warunkuje wykonanie 51 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce 7.2. Ryzyko finansowe płatności otrzymaniem przez bank określonych dokumentów potwierdzających wypełnienie przewidzianych w umowie warunków. Akredytywa może być wykorzystana przez NGO w dwu odmiennych sytuacjach. NGO rzadko dysponują służbami finansowo-księgowymi zainteresowanymi aktywnym zarządzaniem ryzykiem rynkowym (patrz rozdział 6.3.1. ). Nie znają też ofert banków w tym zakresie. Warto wymienić choćby podstawowe instrumenty bankowe, które mogą pomóc NGO zarządzać ryzykiem na co dzień, a w szczególności będą przydatne przy planowanych przedsięwzięciach wymagających optymalizacji w związku z obciążeniami finansowymi generowanymi przez finansowanie zwrotne. 7.1.3.1. Przyjęcie przez bank NGO akredytywy otwartej przez inny bank dla płatnika W tym przypadku ryzyko kredytowe płatnika przyjmuje bank wystawiający akredytywę. NGO nie jest narażony na to ryzyko. Oczywiście wymóg przedstawienia przez płatnika akredytywy na rzecz NGO może spotkać się z pewnym oporem. Z pewnością najłatwiej taki opór pokonać we współpracy z własnym bankiem, i to przed zawiązaniem całego stosunku – gdy wszystkim stronom na tym zależy, a mając dobrą wolę realizacji projektu nie przewidują problemów. 7.2.1. Ryzyko płynności Z natury banki służą większości swoich klientów właśnie do zagospodarowania ich środków płynnych albo do dostarczenia im środków pieniężnych w celu zwiększenia płynności finansowej. 7.1.3.2. Rozliczenia dostawców poprzez otwarcie przez bank finansujący akredytywy dla NGO 7.2.1.1. Klient płynny Transakcja polega na tym, że bank finansujący NGO „uruchamia” to finansowanie w postaci wypłat z tytułu akredytywy dokumentowej – gdy wpłyną do banku odpowiedniej jakości dokumenty potwierdzające, że kontrahenci NGO wywiązali się ze swoich zobowiązań kontraktowych wobec NGO. W tym przypadku NGO zabezpiecza się przed szeregiem ryzyk. Przede wszystkim jest to ryzyko problemów z dostawami ze strony kontrahentów. Poza tym zabezpiecza się przed ryzykiem utraty płynności. Dodatkowo „wykorzystuje” bank do zarządzania ryzykiem operacyjnym. Jeżeli kontrahenci NGO „nawalą”, to płatność nie zostanie przez bank „uruchomiona” i organizacja nie zadłuży się w banku. 7.1.4. Montaże finansowe – zapewnienie finansowania kontrahentów przez Bank Na etapie konstruowania projektu może się okazać, że NGO prowadzący projekt wcale nie musi być kredytobiorcą dokonującym płatności na rzecz poszczególnych wykonawców i podwykonawców. Przykładową konstrukcją jest wspomniana w 7.1.3.2. sytuacja, gdy bank finansujący otwiera dla NGO akredytywę dokumentową. Możliwe są jednak znacznie bardziej rozbudowane konstrukcje. Poszczególni uczestnicy projektu mogą być stronami wielu bilateralnych i multilateralnych umów z udziałem banku finansującego projekt. W tym przypadku mogą być również dostarczycielami części zabezpieczeń tego finansowania. NGO „wykorzystująca” bank do takiego montażu „rozkłada” ryzyka na szerszej grupie uczestników (por. rozdziały 6.4.6. , 6.6. ). Instrumentami bankowymi, które ułatwiają zarządzanie płynnością przez posiadającego płynne środki finansowe klienta – w tym przypadku NGO – są: instrumenty lokowania środków, takie jak: lokaty bankowe, inwestycje w papiery dłużne, jednostki uczestnictwa funduszy inwestycyjnych. cash-pooling – usługa polegająca na łączeniu na jednym ustrukturyzowanym rachunku środków pochodzących z wielu źródeł, polecenie zapłaty – automatyzacja płatności ze strony wielu kontrahentów (usługa dla jednej strony – wierzyciela) oraz na rzecz wielu wierzycieli (usługa dla drugiej strony – płatnika), masowa obsługa płatności – usługa związana z wystawianiem dokumentów płatniczych i obsługą przepływu środków oraz archiwizacją dowodów wpłaty. 7.2.1.2. Klient poszukujący płynności Tradycyjnie źródłami finansowania NGO bywają: Zbiórki, Dotacje. Rzadziej NGO finansują swoje działania w oparciu o: Kredyt, dochody z akcji/udziałów. 52 Jeszcze rzadziej (szczególnie na rynku krajowym) pozyskują środki dzięki emisji instrumentów: dłużnych, dochodowych, tworzących wartość społeczną, jednostek uczestnictwa. Raport otwarcia Bank BISE Pośrednikiem, operatorem, agentem bądź stroną każdego z tych instrumentów jest bank. Poza tymi instrumentami banki mogą zapewnić klientom płynne środki finansowe za pomocą takich instrumentów, jak: operacje SBB/repo – polegające na udzieleniu klientowi sui generis kredytu lombardowego (przyjęciu od klienta na pewien okres papieru wartościowego pod zastaw pożyczki pieniężnej), pożyczka pod środki w drodze – szybka wypłata środków zabezpieczonych środkami wysłanymi za pośrednictwem innego banku), skup wierzytelności – por. rozdział 7.1.1. , również z przeszłym terminem płatności, faktoring – skup z dyskontem (z regresem lub bez) wystawionych faktur z przyszłym terminem płatności, sell and lease back – zakup środków trwałych od używającego tych środków klienta i udostępnienie mu ich do dalszego używania na zasadzie leasingu. Ze względu na częstotliwość występowania takich sytuacji posłużymy się tym razem przykładem. 1. Projekt Fundacji „For Ward” zyskał akceptację donatora zagranicznego. Budżet projektu przewiduje wydatek 100 000 zł 15 września. Umowa podpisywana jest w styczniu. Kurs euro wynosi 4 zł. Donator zobowiązuje się przekazać 14 września na rachunek NGO 25 000 euro. 2. Projekt idzie świetnie. „For Ward” przesyła raport do donatora. Donator jest zadowolony. Nadchodzi 13 września. Na rachunek NGO wpływa 25 000 euro. Kurs euro wynosi 3,8 zł. „For Ward” oblicza: 25 000 x 3,8 = 95 000. Ma za 2 dni zapłacić 100 000 zł. Napięcie rośnie. 3. Księgowa przypomina prezesowi „For Ward”, że w styczniu (po podpisaniu umowy z donatorem) zawarła umowę z bankiem na sprzedaż do banku 25 000 euro po cenie 4,08 zł za 1 euro. Obliczają: 25 000 x 4,08 = 102 000. Sytuacja jest opanowana – wystąpiła oszczędność! Dlaczego bank zapłacił o 7 000 więcej niż bieżący kurs? Bo się pomylił? Bo jest filantropem? Nie – od stycznia do 13 września lokował złotówki, uzyskując z nich odsetki wyższe od odsetek eurowych o 3 pkt Proc. per annum! A na skupione euro zapewnił sobie już dawno nabywcę. Kto na tym stracił? Nikt! 7.2.2. Ryzyko stopy procentowej Ryzyko to opisano w rozdziale 6.3.1.2.2. Można się przed nim zabezpieczyć stosując wymienione niżej oferowane przez banki instrumenty: swap – stopa stała/stopa zmienna – transakcja, na mocy której następuje zamiana strumieni odsetkowych (otrzymywanych bądź płaconych przez stronę transakcji) z takich, które są wyliczane na podstawie stałej stopy procentowej, na takie, które wynikają z zastosowania stopy zmiennej, ustalanej na rynku międzybankowym; transakcje FRA (Forward Rate Agreement) – na ich mocy strona może sobie zapewnić wpływ odsetek według z góry ustalonej (w momencie zawarcia transakcji) stopy procentowej za cenę płacenia odsetek, które wynikłyby w przyszłości z zastosowania stopy zmiennej, ustalanej na rynku międzybankowym; MCIRS-y (Multi Currency Interest Rate Swap) – transakcja zamiany strumieni odsetkowych właściwych dla jednej waluty i stopy procentowej właściwej dla tej waluty na strumienie odsetkowe właściwe dla drugiej waluty i stopy procentowej właściwej dla tej drugiej waluty; dodatkowo transakcja ta umożliwia również rozliczanie różnic kursowych dla kapitałów (wyrażonych w tych dwu walutach). Podobnie jak w przypadku transakcji Forward przebiega transakcja NDF. Rachunki odbywają się dokładnie jak wyżej, tylko umowa z bankiem dotyczy jedynie różnicy: 25 000 x (4,08 – 3,8) = 7 000 Księgowa sprzedaje 25 000 euro po 3,8 zł za 1 euro – uzyskuje 95 000 zł.Z NDF-a dostaje 7 000 zł. Ma razem 102 000. Oszczędność jest analogiczna. A co stałoby się, gdyby kurs rynkowy wzrósł do 4,1 a nie spadł do 3,8? Fundacja „For Ward” uzyskałaby nadal 102 000 zł. Ale na rynku za 25 000 euro można byłoby uzyskać 102 500 zł. Nie jest wykluczone, że spowodowałoby to konsternację w kierownictwie „For Ward”. Ale przecież cel zabezpieczenia zostałby osiągnięty! Bardziej skomplikowane instrumenty zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym to transakcje Futures i opcje walutowe. Są opisane w wielu publikacjach, obowiązkowych dla każdego dyrektora finansowego i głównej księgowej. Ale pewna część NGO – zwłaszcza niedużych – nie prowadzi w ogóle księgowości, a osoby sprawujące te funkcje w pozostałych organizacjach pozarządowych (poza największymi) rzadko wspierane są przez rozbudowane piony finansowo-księgowe. Banki z pewnością chętnie przeprowadzą bezpłatne „szkolenie” każdemu zarządzającemu finansami w NGO – nie poprzez formalne kursy – ale poprzez szczegółową prezentację oferowanych w tym zakresie produktów finansowych. Kombinacja tych trzech instrumentów pozwala podmiotowi zaplanować z góry wynik odsetkowy z tytułu aktywów i zobowiązań kredytowych w różnych walutach. 7.2.3. Ryzyko walutowe Na ten rodzaj ryzyka rynkowego (por. rozdz. 6.3.1.2.1) są narażone głównie NGO wykorzystujące środki z funduszy strukturalnych (indeksowane do euro). Stosunkowo łatwo się przed nim zabezpieczyć – za pomocą transakcji Forward lub NDF (Nondelivery Forward – Forward bez dostawy). 53 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce 7.3. Ryzyko operacyjne Ryzyko to zostało opisane w rozdziale 6.3.3. Banki są dopiero na etapie wdrażania zintegrowanych systemów zarządzania tym ryzykiem. Nie oznacza to bynajmniej, że nie mają doświadczenia w zarządzaniu nim. Przykładem niech będzie transakcja akredytywy omówiona w rozdziale 7.1.3. Znakomicie redukuje ona ryzyko operacyjne NGO, realizującego projekt w oparciu o finansowanie z banku. Bank we własnym interesie przejmuje ryzyko operacyjne, związane z rozliczaniem się z (być może licznymi) kontrahentami NGO. Dopiero po spełnieniu przez nich przewidzianych w umowach warunków bank dokona w imieniu NGO zapłaty za dostawy. Tym samym zapewni sobie (a także NGO i głównemu sponsorowi) celowość wydatkowania środków. 54 Raport otwarcia Bank BISE 8. Ograniczenie ryzyka dla banku Podaż produktów finansowych i liczba instytucji zajmujących się finansowaniem organizacji non-profit są niewielkie. W niniejszym rozdziale przedstawiono przyczyny tej sytuacji oraz proponowane rozwiązania, służące obniżaniu barier w zakresie nawiązywania współpracy pomiędzy bankiem a NGO. Wiele uwagi poświęcono problemowi niskiej wiarygodności kredytowej NGO oraz procesowi monitorowania już udzielonego kredytu. w tym zakresie wymaga działań wielu podmiotów na różnych szczeblach. Jak pokazano w tabeli 7, ważną rolę katalizującą odgrywają różnego rodzaju „organizacje wspierające”, m.in.: instytucje państwowe i samorządowe, pozarządowe instytucje infrastrukturalne, wyspecjalizowane instytucje wspierające w zakresie doradztwa, ratingu, księgowości, szkoleń itp. usług, które oceniają i wpływają na jakość działania organizacji pozarządowych. 8.1. Problemy w finansowaniu organizacji pozarządowych W poprzednich rozdziałach szczegółowo analizowano przyczyny braku rozbudowanej oferty kredytowej dla NGO. Podsumowując – główne problemy to: brak wiedzy ze strony banków o specyfice NGO, przewaga w budżetach NGO źródeł finansowania bezzwrotnego – niestabilnych i uniemożliwiających obsługę zadłużenia, brak zabezpieczeń na wypadek niewywiązania się NGO ze zobowiązań, niewielkie (w porównaniu z tradycyjnymi klientami banku) zainteresowanie organizacji budowaniem majątku i stabilnych finansów, brak systemu finansowania i wsparcia NGO ze strony państwa, brak regulacji prawnych, które pozwalałyby bankom, jako instytucjom zobowiązanym do szczególnej ostrożności, wyceniać ryzyka NGO w oparciu o ich rzeczywistą specyfikę, niskie zaangażowanie obywateli w działalność organizacji pozarządowych. 8.2. Jak ograniczyć ryzyko dla banku? Niektóre z powyższych przyczyn mają charakter systemowy – wizja kierunków działania została zaprezentowana w rozdziale 6.7.2. Wiele barier wynika z postawy samych zainteresowanych – organizacji pozarządowych i banków. Przyspieszenie zmian 55 Ograniczając się wyłącznie do analizy metod wsparcia procesu kredytowego dla organizacji pozarządowych działania w tym zakresie można by podzielić na cztery etapy: zainicjowanie kontaktu, wzmocnienie wiarygodności kredytowej organizacji, pomoc przy ocenie zdolności kredytowej, wsparcie procesu monitorowania kredytu. - wzmocnienie wiarygodnoĞci kredytowej organizacji, - pomoc przy ocenie zdolnoĞci kredytowej, - wsparcie procesu monitorowania kredytu. Tab Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce ela 7 Katalizator zmian – rola instytucji wspierających w finansowaniu sektora 31 ekonomii spoáecznej Tabela 7 Katalizator zmian – rola instytucji wspierających Kolejnym etapem mogłoby być pośrednictwo. Obecne organizacje pośredniczące nie są jeszcze do tego przygotowane (patrz przypis 19). Dobry pośrednik w tej dziedzinie powinien znać ofertę i warunki banków (i innych instytucji finansowych) oraz specyfikę i potrzeby organizacji. w literówka: finansowaniu sektora ekonomii społecznej PoniĪej instytucje ekonomii spoáecznej (nie spoáeczne) 29 INSTYTUCJE EKONOMII SPOàECZNEJ EDUKACJA DORADZTWO I POMOC TECHNICZNA PARTNERSTWO POPYT NA FINANSOWANIE BARIERY BRAK INFORMACJI KOSZT FINANSOWANIA REGULACJE 8.2.2. Wzmocnienie wiarygodności kredytowej organizacji i pomoc przy ocenie zdolności kredytowej KATALIZATOR INSTYTUCJE WSPIERAJĄCE EKONOMIĉ SPOàECZNĄ Wielokrotnie podkreślano w niniejszym raporcie, że organizacje mają problem z pozytywnym przejściem oceny zdolności kredytowej, która jest obowiązkowym elementem procedury udzielania kredytu30. WàADZE PUBLICZNE SPOàECZNE INSTYTUCJE FINANSOWE FUNDUSZE PORĉCZENIOWE INSTYTUCJE EKONOMII SPOàECZNE INSTYTUCJE RATINGOWE INSTYTUCJE DORADCZOSZKOLENIOWE FINANSOWANIE INSTYTUCJA FINANSOWA EDUKACJA POMOC TECHNICZNA PARTNERSTWO 8.2.1. Nawiązanie kontaktu Podczas rozmów z organizacjami autorzy tego raportu czę[21] sto spotykają się ze zdziwieniem zarządzających NGO. Pada88 ją pytania: „kredyt pod dotacje – to u was (w banku) można to zrobić?”, „a w ogóle nie myślałem, żeby z tym (pytaniem o kredyt) zwrócić się do banku – to dla organizacji też macie kredyty?”. 31 Działalność wspierająca mogłaby dotyczyć takich działań, jak: tworzenie baz danych organizacji realizujących projekty publiczne (dotacje, kontrakty) wraz z oceną jakości wywiązywania się ze zobowiązań, promocja dobrych praktyk w zakresie zarządzania finansami, wsparcie organizacji w dziedzinach niezbędnych do realizacji zadań, ale wymagających specjalistycznej wiedzy (księgowość, zarządzanie finansami, informatyka, prawo), tworzenie instrumentów zabezpieczających dla organizacji (fundusze i sieci poręczeniowe, fundusze żelazne), tworzenie sieci organizacji finansujących NGO w celu wymiany doświadczeń, tworzenia wspólnych praktyk. Realizacją wielu z powyższych zadań powinien zająć się sektor publiczny – to władze publiczne tworzą rozwiązania systemowe i prawo. Doświadczenie pokazuje równocześnie, że rozwiązania systemowe często wywodzą się ze sprawdzonych instrumentów praktycznych. Rozwiązania dla sektora powinny zostać opracowane na drodze współpracy władz publicznych z instytucjami finansowymi. Pierwszym krokiem mogłoby być pilotażowe wdrożenie niektórych z powyższych koncepcji. Wiele NGO nie zdaje sobie sprawy, jakie produkty i na jakich warunkach mogą im zaoferować banki. Negatywne oświadczenia – własne lub zasłyszane od znajomych organizacji – zniechęcają do kontaktu z jakimkolwiek bankiem. Zadanie organizacji wspierających mogłoby polegać na rzetelnym informowaniu NGO (o ofercie banków, przypadkach udanych wspólnych projektów, przyczynach niepowodzeń) oraz banków (o specyfice organizacji, charakterystyce źródeł finansowania, bieżących problemach). Formy mogłyby być bardzo różne: od portalu, poprzez katalogi, raporty, konferencje i spotkania, aż do konkursów. 8.2.3. Wsparcie procesu monitorowania kredytu Są już w Polsce inicjatywy organizacji pozarządowych, które oceniają i promują niektóre inicjatywy banków dla tego sektora. Warto wspomnieć o konkursach „Bank dostępny” czy „Dobroczyńca roku.” Przyczyną odmowy kredytowania nie musi być brak zdolności kredytowej organizacji. Także nieumiejętność lub złożoność oceny ryzyka finansowanego na etapie realizacji projektu mogą spowodować odrzucenie go przez bank. Takie działania wpływają na zmianę postaw, pozwalają dostrzec w drugiej stronie ewentualnego partnera. Monitorowanie projektu to bieżąca ocena, czy jego realizacja przebiega zgodnie z planem i czy zakładane warunki zwrotu kredytu są spełnione. Im prostsze do identyfikacji, 29 [21] 30 por. art. 70 PrBankowego 56 Raport otwarcia Bank BISE bardziej jasne są kryteria oceny zgodności, tym łatwiejszy proces monitorowania. Rola instytucji wspierających w procesie monitorowania może być dwojaka: zapewnienie jasnych kryteriów sukcesu projektu, wsparcie w samej czynności monitorowania projektu i organizacji. W pierwszym przypadku organizacje wspierające prowadzą takie działania, jak: ustalenie jasnych reguł rozliczania projektów dotowanych ze środków publicznych; ograniczenie swobody oceny kryteriów sukcesów przez urzędnika; monitorowanie i wyjaśnianie przypadków niezrealizowania projektów, a nawet ich publikacja; nadzorowanie publikacji sprawozdań przez organizacje (w szczególności przez organizacje pożytku publicznego); publikacje analiz powodzenia i niepowodzenia działalności organizacji, etc. W drugim przypadku organizacja wspierająca stawia przed sobą zadania takie, jak: opracowanie narzędzi i mechanizmów wspierających monitorowanie projektu/organizacji, stworzenie instytucji realizujących takie zadanie, tworzenie bieżących ratingów organizacji, etc. Etap monitorowania jest kluczowy dla dobrej relacji pomiędzy bankiem i organizacją. Wiele projektów organizacji ma charakter innowacyjny – nie ma jednoznacznych, standardowych reguł ich realizacji. Stały kontakt z bankiem oraz dobrze prowadzony monitoring mogą zadecydować o sukcesie projektu – nawet jeśli podczas realizacji następowały sytuacje kryzysowe. Bank przeważnie może zażądać natychmiastowego zwrotu kredytu, jeżeli pojawią się problemy podczas realizacji projektu. Niektóre instytucje finansowe korzystają z tego przywileju – wolą zminimalizować straty i wycofać się z finansowania niż aktywnie przeciwdziałać kryzysowi. Rola organizacji wspierających na tym etapie może być kluczowa dla powodzenia indywidualnego projektu oraz pozytywnie wpłynąć na przyszłą współpracę banku z organizacją.. Podsumowując, instytucje wspierające mają do odegrania ważną rolę w zakresie umacniania współpracy pomiędzy NGO a instytucjami finansowymi. Wiele trudnych zadań stoi przez tzw. organizacjami infrastrukturalnymi. Niektóre z nich już aktywnie działają na rzecz finansowego wzmocnienia sektora, ale nadal brakuje wspólnych działań na rzecz „ubankowienia” sektora. Pierwszym krokiem mogłaby być dyskusja na temat roli, jaką według organizacji mogłyby w ich finansowaniu pełnić banki – na przykład w formie debaty podobnej do tej, którą przed kilkoma laty zorganizowała Fundacja im. Stefana Batorego. Ich zaangażowanie w proces będzie większe, jeśli jasna będzie wizja roli organizacji i systemu ich finansowania. 57 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce 9. Podsumowanie Finansowanie zwrotne NGO w Polsce – jaki model finansowania NGO powinny mieć dostęp do zróżnicowanego finansowania zwrotnego, z przewagą instrumentów tworzonych przez podmioty zewnętrzne. Jak pokazały dotychczasowe doświadczenia, instrumenty tworzone przez sektor opierają się albo na środkach publicznych, albo są dużo droższe niż rynkowe. NGO powinny szukać takiego finansowania, które uwzględnia ich specyfikę oraz specyfikę realizowanych przez nie projektów. Warunki finansowania zwrotnego powinny być rynkowe – uwzględniać ryzyko projektów i ryzyko organizacji. Ponieważ obecnie ryzyko NGO jest wysokie (brak danych, statystyk, doświadczenia po stronie instytucji finansowych), należy opracować instrumenty okołofinansowe, takie jak poręczenia i doradztwo, które mogą ułatwić dostęp do finansowania oraz obniżyć ryzyko i w konsekwencji cenę. Finansowanie zwrotne NGO w Polsce – stan obecny Nie ma przeszkód formalnych, które uniemożliwiałyby organizacjom korzystanie ze zwrotnych instrumentów finansowych. Równocześnie praktyka pokazuje, że organizacje niechętnie i w ostateczności sięgają po kredyty i pożyczki. Najczęściej w sytuacjach zagrożenia płynności. Powody niechęci do instrumentów zwrotnych biorą się najczęściej z barier w sferze przekonań organizacji, z nieznajomości zalet i wad instrumentów zwrotnych, niegenerowania wystarczającego zysku przez organizacje na pokrycie kosztów finansowania. Również niewiele instytucji finansowych jest nastawionych na współpracę kredytową z tym sektorem, co wynika przede wszystkim z nieznajomości specyfiki sektora, nieumiejętności oceny ryzyka i potencjału, wciąż wysokich zysków osiąganych w innych, znanych segmentach rynku. Przykłady wybranych instytucji finansujących pokazują, że jest to nadal rynek bardzo zróżnicowany, w trakcie dynamicznych zmian, dla którego trudno zastosować standardowe podejście. Współpraca kredytowa jest czasochłonna i wymaga wielu działań w zakresie wzajemnej edukacji, a ze strony banku również wsparcia i doradztwa. Te organizacje finansowe, które decydują się na zaangażowanie w tym zakresie, robią to przeważnie w związku z przyjętą misją społeczną. Znaczne zwiększenie środków na finansowanie obszarów należących do zakresu działań NGO (bezrobocie, walka z wykluczenie, bieda, ochrona środowiska, edukacja) w związku z napływem środków z Unii Europejskie zwiększa potencjał finansowy tego sektora oraz zapotrzebowanie na finansowanie pomostowe oraz inwestycyjne. Jest to dobry okres do wypracowania wspólnych rozwiązań, które będą dobre dla organizacji (zgodne z jej specyfiką, dopasowane do jej potrzeb i możliwości) i korzystne dla instytucji finansowych (rentowne i w granicach określonego ryzyka). 58 Co jest konieczne, żeby zwiększyć skalę i dostępność bankowego finansowania zwrotnego dla NGO? komunikacja oparta na informacji, budowanie wiedzy i zaufania, tworzenie własnych instrumentów przez sektor, połączenie finansowania z wsparciem towarzyszącym, budowanie instrumentów i podmiotów wspierających, wzajemna kontrola. Raport otwarcia Bank BISE 10. Bibliografia Akty prawne: [NUK] – Nowa Umowa Kapitałowa Ustawa z 16 kwietnia 2004 roku o Funduszu Poręczeń Unijnych (Dz.U. 04.121.1262) [KSH] – ustawa z 15 września 2000 roku Kodeks Spółek Handlowych (Dz.U. 00.94.1037 z późn. zm.) [UNBP ] – ustawa z 29 sierpnia 1997 roku o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. 05.1.2 z późn. zm.) [UCIT] – Ustawa z 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz.U. 00.54.654 z późn. zm.) Ustawa z 8 maja 1997 roku o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne. (Dz.U. 97.79.484 z późn. zm.) [RachU] – ustawa z 29 września 1994 roku o rachunkowości (Dz.U. 02.76.694 z późn. zm ) [UVAT] – ustawa z 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług (Dz.U. 04.54.534 z późn. zm.) [PrBan] – ustawa z 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe (Dz.U. 02.72.665 z późn.zm.) [UOPiW] – ustawa z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. nr 96, poz.873 z późn. zm.) [RMF0101015] – rozporządzenie Ministra Finansów z 15 listopada 2001 roku w sprawie szczególnych zasad rachunkowości dla niektórych jednostek niebędących spółkami handlowymi, nieprowadzących działalności gospodarczej (Dz.U. nr 137, poz.1539 z późn. zm.) Książki i publikacje: 1. B. Andrzejuk, Operacje dokumentowe (w transakcjach handlu zagranicznego), TWIGGER S.A. 2002 2. Bank of England, The Financing of Social Enterprises: A Special Report by the Bank of England, UK, May 2003 3. N. Bolgert, Współpraca organizacji pozarządowej z bankiem, ISBN 83-915864-6-4, Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, 2003, seria: Zarządzanie finansami organizacjach pozarządowych, zeszyt 7 . C. Borzaga, J. Defourny, The Emergence of Social Enterprise, Londyn 2004 . T. Burgis, S. Zadek, Reinventing accountability for the 21-st century, ISBN 1901-693-24-2, AccountAbility, London 2006 6. C. Davister, J. Defourny, O. Gregoire, Work integration social enterprises in the European Union: An overview of existing models, EMES Working Papers no 04/04 7. Department of Trade and Industry, Lending to the Social Enterprises Sector, UK, May 2004, . P. Dijkstra, S. Knottnerus, Successful Partnerships for Social Enterprise – social enterprises in partnership with the public and private sector as a source of inspiration and renewal in local and regional development, Vereniging Solidair/v.o.f de Verandering 9. E-CFO. Budowanie wartości w przedsiębiorstwach nowej ery, Cedric Read et al., ISBN 83-918243-5-7, IFC Press, Kraków 2004 10. Finance for local development – new solutions for publicprivate action, raport przygotowany w ramach projektu realizowanego na zlecenie DG Zatrudnienie „Getting the Framework Right: Public Support and Strategiersand Measures fro Local and Micro-Finance” 11. Financial instrument of the Social Economy (FISE) in Europe, raport INASE, 1997, www.inaise.org „Finansowanie ekonomii społecznej – narzędzia, metody, 12. instytucje, potrzeby” materiały z seminarium projektu EQUAL eS, 26 kwietnia 2006 rok, Warszawa, Bank BISE (materiały niepublikowane) 59 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce 33. Third System Employment and Local Development, tom 3, raport przygotowany dla DGV Komisji Europejskiej, Sierpień 1999 3. T. Zagrodzka, T. Burski, Zarządzanie finansami w organizacjach pozarządowych nieprowadzących działalności gospodarczej, ISDN 83-89095-10-6, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2004 13. M. Gumkowska, J. Herbst, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych – raport z badania 2004, ISBN83-89095-96-3, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2005 1. M. Gumkowska, J. Herbst, O kondycji finansowej sektora 2006 – wstępne wyniki, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2006 (dane niepublikowane) 1. K. Herbst, Zastosowanie Ekonomii Społecznej w realizacji NPR 2007-2013, raport na zlecenie Stałej Konferencji Ekonomii Społecznej, kwiecień 2005 16. B. Hermak, T. Burski, Zwolnienia podatkowe, Zobacz, kiedy twoja organizacja ma prawo do zwolnienia z podatku dochodowego, w: „Rachunkowość organizacji pozarządowej w praktyce”, strony Z01/01- Z 01/07, Wydawnictwo Wiedza i Praktyka, Warszawa 2005 17. International Financial Reporting Standards (IFRSs) 2005, ISBN 1-904230-79-2, International Accounting Standards Board, IASCF, London 2005 1. J. Kochanowicz, I. Topińska, Economie sociale en Pologne, “Revue des Études Cooperatives, Mutualistes et Associatives” nr 41/992 19. Konkluzje II Konferencji Ekonomii Społecznej w Krakowie 28-29 października 2004 roku (www.fise.org.pl) 20. A. Królikowska, Czym jest ekonomia społeczna, Nowoczesny Bank Spółdzielczy, 12/2002-01/2003 21. A. Królikowska, Finansowanie instytucji ekonomii społecznej, „Trzeci Sektor” nr 2/2005 22. I. Krysiak, Informacje o sektorze spółdzielczym w Polsce, raport Banku BISE, 2004 rok 23. OECD, Social Enterprises, 1999 rok 2. OECD, The Non-profit Sector in a Changing Economy, Paris 2003 2. J. Paluch, T. Burski, Działalność pożytku publicznego a działalność gospodarcza, w: „Rachunkowość organizacji pozarządowej w praktyce”, strony D01/01-D01/14, Wydawnictwo Wiedza i Praktyka, Warszawa 2005 26. J. Paluch, Jak przygotować sprawozdanie finansowe organizacji pożytku publicznego, raport na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2006 rok, www.pozytek.gov.pl 27. Projekty współfinansowane ze środków UE. Od pomysłu do studium wykonalności, praca zbiorowa pod redakcją naukową J. Skrzypka, ISBN 83-88904-61-2, TWIGGER S.A. 2005 2. B.Roleants, C.S.Bajo, Rozszerzenie ekonomii społecznej, Dokument przygotowawczy do konferencji „Ekonomia społeczna”, Praga 24-25 października 2002 29. Social Enterprise: A Strategy for Success, dokument wydany przez rząd brytyjski w 2002 roku 30. The business of giving, a survey of wealth and philantropy, The Economist, 25 lutego 2006 roku 31. Third System Employment and Local Development, tom 1, raport przygotowany dla DGV Komisji Europejskiej, Sierpień 1999 32. Third System Employment and Local Development, tom 2, raport przygotowany dla DGV Komisji Europejskiej, Sierpień 1999 60 Raport otwarcia Bank BISE 11. Spis Tabel Tabela 1. Pola działań organizacji w 2004 roku 12 Tabela 2. Typy zasobów, jakie wykorzystują organizacje pozarządowe 13 Tabela 3. Źródła finansowania organizacji pozarządowych 13 Tabela 4. Źródła przychodów organizacji pozarządowych 14 Tabela 5 Instrumenty finansowania zwrotnego 19 Tabela 6 Konstrukcja montażu finansowego 22 Tabela 7 atalizator zmian – rola instytucji wspierających K w finansowaniu sektora ekonomii społecznej 56 Tabela 8 Wykorzystanie produktów finansowych w Banku BISE przez podmioty ekonomii społecznej 66 Tabela 9 Wolumen rachunków NGO w Banku BISE 67 Tabela 10 Zestawienie wybranych ofert kredytów inwestycyjnych 69 Tabela 11 Zestawienie ofert kredytów na dotacje wybranych banków komercyjnych 70 Tabela 12 Zestawienie ofert funduszy pożyczkowych województwa mazowieckiego 71 61 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Załącznik 1. Charakterystyka instytucji ekonomii społecznej w Polsce Podmiotami ekonomii społecznej są zarówno przedsiębiorstwa rynkowe zajmujące się np. skomercjalizowanymi usługami publicznymi, jak i podmioty spółdzielcze (spółdzielnie mieszkaniowe, banki spółdzielcze itp.), a także organizacje pozarządowe, w tym również organizacje pożytku publicznego. 1.Definicja instytucji ekonomii społecznej Oficjalna definicja, zaaprobowana przez UE w marcu 2002 roku mówi, że „organizacje ekonomii społecznej są to podmioty gospodarcze i społeczne aktywne we wszystkich sektorach. Wyróżniają je realizowane cele oraz szczególna forma przedsiębiorczości. Ekonomia społeczna obejmuje takie organizacje, jak spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, stowarzyszenia i fundacje. Przedsiębiorstwa te działają w różnych obszarach – niektóre z pól ich działań to opieka społeczna, usługi dla społeczeństwa, zdrowie, bankowość, ubezpieczenia, produkcja rolnicza, sprawy konsumentów, praca stowarzyszeń, sektor mieszkaniowy, handel, usługi sąsiedzkie, edukacja i trening, obszar kultury, sport i aktywność w czasie wolnym.” 31 Na poziomie UE jedynym oficjalnym przedstawicielem organizacji ekonomi społecznej jest CEP-CMAF (Europejska Stała Konferencja Spółdzielczych Stowarzyszeń Wzajemnych, Organizacji i Fundacji), którą tworzą CCACE (Komitet Koordynacyjny Europejskich Stowarzyszeń Spółdzielczych), AIM (Międzynarodowe Stowarzyszenie Społeczności Wzajemnych), CEDAG (Europejska Rada Organizacji Wolontariackich) i EFC (Europejskie Centrum Fundacji). 2.Charakterystyka instytucji ekonomii społecznej w Polsce Ekonomia społeczna obok celów związanych z osiąganiem zysków realizuje również inne, związane z szeroko rozumianym rozwojem społecznym. Choć obejmuje wszystkie aspekty działalności ekonomiczno-społecznej, jej szczególnym zainteresowaniem cieszy się m.in. przeciwdziałanie bezrobociu, zwiększanie integracji społecznej, rozwój edukacji. Ważną zasadą ekonomii społecznej jest zwiększanie demokratycznego zarządzania w ramach poszczególnych przedsiębiorstw, a także zwiększanie odpowiedzialności przedsiębiorców za pracowników, ich rodziny, otoczenie biznesowe. Instytucje sektora ekonomii społecznej w Polsce to trzy grupy podmiotów: organizacje spółdzielcze i spółdzielnie pracy, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, organizacje pozarządowe. 2.1. Spółdzielnie pracy i organizacje spółdzielcze Ekonomia społeczna uzupełnia lukę w gospodarce, w której tradycyjne przedsiębiorstwa nie funkcjonują ze względu na brak dostatecznej opłacalności, a typowe organizacje społeczne nie potrafią działać efektywnie. W Polsce działa obecnie ok. 13 000 spółdzielni w 13 branżach spółdzielczych, z czego najliczniejsze są spółdzielnie mieszkaniowe, spółdzielnie spożywców „Społem”, spółdzielnie pracy, spółdzielnie kółek rolniczych, spółdzielnie rolnicze „Samopomoc Chłopska”, spółdzielcze kasy oszczędnościowokredytowe, banki spółdzielcze oraz od niedawna działające spółdzielnie socjalne. 31 [28] 62 Raport otwarcia Bank BISE Spośród wymienionych powyżej branż reprezentujących spółdzielczość w Polsce na szczególną uwagę zasługuje bankowość spółdzielcza oraz Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe (SKOKi). Ich udziałowcami są sami klienci, bo by założyć lokatę lub dostać kredyt, trzeba wykupić udziały w kasie. Na przykład członkiem największej SKOK im. Stefczyka może być każdy po wniesieniu wpisowego (34 zł), wykupieniu przynajmniej jednego udziału (50 zł) i wniesieniu wkładu członkowskiego (10 zł). Bankowość spółdzielczą w Polsce tworzą trzy zrzeszenia: Bank Polskiej Spółdzielczości S.A. (zrzesza 355 banków spółdzielczych), Gospodarczy Bank Wielkopolski S.A. (zrzesza 154 banki spółdzielcze), Mazowiecki Bank Regionalny S.A. (zrzesza 80 banków spółdzielczych). SKOK-i oferują swoim klientom kredyty, lokaty, a także karty płatnicze i fundusze inwestycyjne. Rosnąca z roku na rok popularność SKOK-ów ma związek z tym, że mogą one oferować lokaty i kredyty na lepszych warunkach niż banki. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż od wielu lat polskie rządy wspierały rozwój tych organizacji wprowadzając przepis zwalniający je z podatku dochodowego. SKOK-i nie ponoszą też innych kosztów, takich jak odprowadzana przez banki do NBP tzw. rezerwa obowiązkowa. Krakowski Bank Spółdzielczy nie jest zrzeszony i współpracuje z bankiem BPS. W 2005 roku łącznie działało 588 banków spółdzielczych, które posiadały 3 597 placówek. Tylko w 2005 roku ich czysty zysk netto wyniósł 509 mln zł i był o 4,5% większy niż w roku poprzednim. Pod koniec 2005 roku wszystkie kasy obsługiwały 1 mln 78 tys. osób, a ich aktywa przekroczyły 5 mld zł. Wartość depozytów wzrosła, w porównaniu z rokiem 2004, o ponad 30%, a kredytów i pożyczek o 26%.33 Wpływ na wyniki finansowe banków spółdzielczych miało głównie zwiększenie się liczby placówek i przedstawicielstw. Przedstawiciele SKOK-ów przyznają, że do kas trafia wielu klientów, którzy wcześniej nie mieli kontaktu z żadnym bankiem ani instytucją finansową. Aktywa banków spółdzielczych w 2005 roku wzrosły o 18% i reprezentują ponad 5% wartości aktywów całego sektora bankowego. Wzrost aktywów jest głównie efektem dopływu depozytów sektora niefinansowego, w tym oszczędności osób fizycznych i rolników indywidualnych. Niektórzy obserwatorzy rynku finansowego podkreślają, że SKOK-i przestały być organizacjami samopomocowymi i przekształciły się w zwykłe firmy nastawione na zysk. Świadczy o tym chociażby fakt, że niektóre oferty niczym nie różnią się od ofert bankowych. Na 2 mln gospodarstw rolnych aż 1,3 mln ma swój rachunek w bankach spółdzielczych. Udział kredytów zagrożonych w bankach spółdzielczych jest trzykrotnie mniejszy niż w bankach komercyjnych. 2.2.Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW-y) Przedstawiciele banków spółdzielczych twierdzą, że przyciągnięcie nowych klientów było możliwe dzięki wprowadzeniu niższych opłat za prowadzenie rachunków, dostępowi do informacji na temat dopłat bezpośrednich oraz prowadzeniu doradztwa w zakresie korzystania z funduszy unijnych. Sieć placówek Spółdzielczych Kas OszczędnościowoKredytowych jest obecnie największą co do wielkości wśród instytucji oferujących ludności usługi finansowe (1 578 placówek w całej Polsce). 32 W tej chwili w Polsce działa 9 TUW-ów34, co stanowi około 0,5% rynku ubezpieczeń. Są to: TUW Bezpieczny Dom, TUW CUPRUM, TUW SKOK, TUW TUW Concordia Polska TUW, Pocztowe TUW, TUW TUZ, MACIF Życie TUW, TUW REJENT LIFE35. SKOK-i w Polsce istnieją od 16 lat. Są tworzone przy zakładach pracy, parafiach, bardzo często przy stowarzyszeniach. 33 www.skok.pl, dane na 31.12.2005r. 34 www.kniufe.gov.pl (2 zakłady ubezpieczeń na życie i 7 zakładów ubezpieczeń osobowych i majątkowych). 35 www.knuife.gov.pl , wg. stanu na 1 lipca 2006r. 32 www.skok.pl, dane na koniec maja 2006r. 63 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Ideą działania Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych jest działanie na zasadzie „non profit” (bez zysku), dzięki czemu mogą one oferować bardzo korzystną ofertę ubezpieczeniową. Filozofia ta odróżnia je od nastawionych na zysk firm ubezpieczeniowych prowadzących ubezpieczenia komercyjne w formie spółki akcyjnej. Formalnym wyrazem odrębności TUW od spółki akcyjnej jest fakt, iż TUW są wpisywane do odrębnego rejestru prowadzonego wyłącznie dla tych towarzystw. TUW nie jest związkiem kapitałów, lecz związkiem osób i innych podmiotów, w którym każdy ubezpieczony jest jednocześnie członkiem towarzystwa, a każdy członek towarzystwa jest równocześnie ubezpieczonym. Każdy z ubezpieczonych (członków TUW) ma prawo do udziału i głosu na walnym zgromadzeniu członków, na którym uchwalane są ogólne warunki ubezpieczeń. Według danych Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych w 2005 roku w Polsce działało 70 zakładów ubezpieczeń, w tym 9 TUW-ów. Wartość aktywów ubezpieczycieli wyniosła prawie 90 mld zł, z czego na towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych przypadło 466 mln zł. W 2005 roku wynik finansowy netto zakładów ubezpieczeń wyniósł 5,2 mld, a TUW-ów 7,1 mln zł.36 2.3. Organizacje pozarządowe Według danych z kwietnia 2004 roku w Polsce zarejestrowanych było prawie 46 tys. stowarzyszeń i 7,2 tys. fundacji. Dodatkowo wraz z pozostałymi podmiotami działającymi w ramach sektora pozarządowego (związki zawodowe, organizacje społeczne, organizacje samorządu terytorialnego i inne) sektor organizacji pozarządowych liczy ok. 109 tys. podmiotów.37 Wśród szerokiego zakresu pól działania organizacji pozarządowych pierwsze miejsca zajmują: hobby i rekreacja (38,6%), kultura i sztuka (11,6%), edukacja i wychowanie (10,3%), usługi socjalne i pomoc społeczna (10%) oraz ochrona zdrowia (8,2%). 36 obliczenia własne na podstawie: Rocznika ubezpieczeń i funduszy emerytalnych 2005, KNUiFE 37 [13] 64 Raport otwarcia Bank BISE Załącznik 2. CASE STUDY – organizacje pozarządowe jako klienci banku na przykładzie Banku BISE 1. najaktywniejszymi klientami banku są organizacje działające w obszarze edukacji i szkolnictwa, duże organizacje zajmujące się ochroną praw człowieka, rozwojem społeczeństwa obywatelskiego i przestrzeganiem prawa; znaczne zapotrzebowanie na produkty bankowe towarzyszy ubieganiu się o środki publiczne, w szczególności pochodzące z funduszy strukturalnych; sukcesem w zakresie współpracy z organizacjami jest wyraźny wzrost zainteresowania banków tym sektorem (co potwierdzają również badania brytyjskie – por [2]) oraz w konsekwencji lepsze zrozumienie potrzeb i specyfiki sektora. Wstęp Jednym z celów Raportu otwarcia jest przedstawienie obecnej sytuacji w badanej dziedzinie i sformułowanie diagnozy w zakresie potrzeb i kierunku dalszych badań. W dziedzinie zwrotnego finansowania NGO przez banki temu celowi służyła analiza przypadku banku BISE i jej porównanie z danymi dla sektora. Autorów interesowało znalezienie pewnych prawidłowości – jakie organizacje decydują się na skorzystanie oferty bankowej. Użyte w analizie dane własne banku pochodziły z dwóch źródeł: z danych statystycznych Banku dotyczących wykorzystania produktów przez organizacje pozarządowe (patrz zakres tego pojęcia), badań ankietowych wśród wybranych aktywnych klientów Banku w zakresie potrzeb finansowych, planów i praktyki zarządzania finansowaniem oraz oceny współpracy z bankami. Ankieta została skierowana do wybranej grupy klientów. Niewielki zakres odpowiedzi (24 ankiety) nie pozwala, zdaniem autorów, formułować wniosków dla całego sektora. Przytoczone dane z tego badania należy traktować jako przykład postaw i praktyk NGO. Weryfikacja tendencji, które ujawniły się w tej próbie, z zachowaniami powszechnymi w całym sektorze będzie przedmiotem dalszych badań. 2. 3.Definicja organizacji pozarządowej i produkty dla organizacji Analiza wykorzystania produktów bankowych byłaby niepełna bez określenia pojęcia organizacji pozarządowej oraz określenia gamy produktów banku przeznaczonych dla tego sektora. Do podmiotów not-for-profit w Banku BISE zalicza się stowarzyszenia i fundacje, publiczne zakłady opieki zdrowotnej, parafie, kościoły, rady i komitety rodzicielskie, ochotnicze straże pożarne, zarządy cmentarzy i partie polityczne. Bank BISE oferuje organizacjom pełną współpracę w zakresie obsługi bieżącej działalności oraz oferty depozytowej (różne rodzaje lokat, możliwość inwestowania nadwyżek finansowych poprzez zakup za pośrednictwem banku bonów skarbowych, obligacji skarbu państwa, bankowych papierów wartościowych). Dostępne są również specjalne pakiety dla NGO, które obejmują prowadzenie rachunku Hipotezy Biorąc pod uwagę powyższe ograniczenia, analiza pozwala na obecnym etapie sformułować następujące wnioski: zwrot w kierunku banku (zapotrzebowanie na kredyty, depozyty, gwarancje) wzrasta wraz z budżetem organizacji; 65 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce oraz dodatkowe usługi, których zakres dostosowany jest do potrzeb różnych profili organizacji. założą w BISE nieoprocentowany rachunek do obsługi programu, którego dotyczy gwarancja. Organizacje mogą ponadto skorzystać z bogatej oferty kredytowej i gwarancyjnej Banku. Warto podkreślić, że oferta produktów obarczonych ryzykiem została specjalnie dostosowana do potrzeb NGO. Maksymalna kwota gwarancji wynosi 2,5 mln zł. Okres gwarancji to czas wymagany dla danego programu, objętego umową dofinansowania – maksymalny okres gwarancji kończy się 6 miesięcy po rozliczeniu objętego nią przedsięwzięcia. 1. Kredyt odnawialny w rachunku bieżącym Zabezpieczeniem gwarancji są weksel in blanco wraz z deklaracją wekslową, a także pełnomocnictwa do rachunku służącego do obsługi przedsięwzięcia objętego gwarancją oraz rachunku bieżącego. Dodatkowe zabezpieczenie wymagane jest w przypadku gwarancji w kwocie wyższej niż 600 tys. zł – jego wartość jest równa połowie różnicy pomiędzy wartością gwarancji a kwotą 600 tys. zł. To kredyt przeznaczony na finansowanie działalności bieżącej organizacji oraz krótkoterminowych zobowiązań. Spłatę zadłużenia powodują wpływy na rachunek, które jednocześnie odnawiają limit kredytu określony w umowie. Maksymalny okres kredytowania wynosi 12 miesięcy, a maksymalna kwota kredytu – 100 tys. zł – jednak nie więcej niż 50% średnich miesięcznych wpływów na rachunek w przypadku organizacji posiadających konto od 12 do 24 miesięcy lub nie więcej niż 80% średnich miesięcznych wpływów dla organizacji, które posiadają rachunek od ponad 24 miesięcy. Jednym z zabezpieczeń akceptowanych przez bank jest weksel. . Wykorzystanie produktów bankowych – porównanie danych banków i badań sektora Wykorzystanie poszczególnych produktów finansowych na poziomie banku przedstawia tabela: 2. Kredyt obrotowy krótkoterminowy z terminarzem spłat Tabela 8Wykorzystanie produktów finansowych w Banku BISE przez podmioty ekonomii społecznej Maksymalny okres kredytowania wynosi 18 miesięcy, a spłata następuje zgodnie z ustalonym harmonogramem. Kredyt ten jest przeznaczony na finansowanie środków obrotowych. Jednym z zabezpieczeń akceptowanych przez bank jest weksel. Produkt bankowy Udział organizacji, które z produktu korzystają w całkowitej liczbie klientów kredyty obrotowe 14% kredyty inwestycyjne 3% gwarancje bankowe 3% Lokaty 21% 3. Kredyt inwestycyjny Jest przeznaczony na finansowanie przedsięwzięć inwestycyjnych, służących realizacji działalności statutowej. Oprocentowanie kredytu oparte jest o stopę WIBOR lub EURIBOR, maksymalny okres kredytowania wynosi 10 lat. Spłaty rat mogą odbywać się w okresach miesięcznych, kwartalnych lub półrocznych, spłaty odsetek – w okresach miesięcznych lub kwartalnych. Możliwy jest 12-miesięczny okres karencji w spłacie kapitału. Badanie przeprowadzone przez Stowarzyszenie Klon/Jawor38 wykazuje, że rachunek w banku posiada ok. 85% zarejestrowanych organizacji pozarządowych. Najpopularniejszą z usług, z których korzystają podmioty ekonomii społecznej, są przelewy oraz wpłaty/wypłaty gotówki – taki kontakt z bankiem w ciągu ostatnich 12 miesięcy miało prawie 64% organizacji. Analiza klientów Banku BISE pozwala stwierdzić, że z produktów innych niż rachunki korzystają przeważnie organizacje o większych budżetach – to one decydują się na instrumenty obarczone ryzykiem, takie jak kredyty czy gwarancje. . Gwarancje Bank BISE udziela podmiotom ekonomii społecznej gwarancji jako formy zabezpieczenia wykonania umów dofinansowania, przeznaczonych na realizację przedsięwzięć współfinansowanych ze środków unijnych lub źródeł publicznych. Specyficzną grupę klientów stanowią podmioty korzystające ze środków unijnych. Z ankiety przeprowadzonej przez bank wśród części najaktywniejszych klientów wynika, że organizacje, które ubiegają się lub planują ubiegać o środki z funduszy strukturalnych (90% ankietowanych), oczekują od banku doradztwa, szybkiej ścieżki kredytowej oraz więk- Gwarancje są udzielane organizacjom, które spełniają łącznie poniższe warunki: otrzymały pozytywną decyzję w sprawie zawarcia umowy o dofinansowanie, posiadają lub założą w Banku BISE rachunek bieżący, 38 „O kondycji finansowej sektora 2006”, Stowarzyszenie Klon Jawor (niepublikowane) 66 Raport otwarcia Bank BISE szej elastyczności w udzielaniu gwarancji i poręczeń. 30% ankietowanych podmiotów przyznało, że w wyniku opóźnień w realizacji płatności przez instytucje wdrażające miało problemy z zachowaniem płynności – 15% organizacji płynność zapewniło sobie poprzez zaciągnięcie kredytu obrotowego. Według badań Stowarzyszenia Klon/Jawor możliwość skorzystania z usług doradczych jest kluczową cechą przy wyborze banku według ponad 10% organizacji. Informacje uzyskane na podstawie ankiet wśród klientów Banku BISE pozwalają oszacować, że 90% organizacji – nawet jeśli miało problemy z płynnością – nigdy nie ubiegało się o kredyt w banku. Powodem było przekonanie o niemożności spełniania warunków przyznania kredytu – związane m.in. z brakiem zabezpieczeń. To powszechne w środowisku organizacji przeświadczenie, które przy wyborze formy finansowania ma niekiedy większe znaczenie niż realna zdolność kredytowa. Jeżeli takie opinie wyrażają organizacje, które korzystają z oferty bankowej i należą do grupy aktywnych i dość zamożnych podmiotów na tle sektora, bardzo prawdopodobne jest, że pogląd ten jest powszechny wśród ogółu NGO. Te wypowiedzi uświadamiają jak wiele jest jeszcze do zrobienia w zakresie edukacji finansowej organizacji oraz edukacji „pozarządowej” banków. Kredyty Spośród kredytów udzielonych przez Bank BISE NGO większość – 85% stanowią kredyty obrotowe. Wykorzystanie kredytów inwestycyjnych jest znikome, a tylko jedna organizacja korzysta jednocześnie z obu rodzajów kredytów. Depozyty Kwota średniego udzielonego przez Bank BISE kredytu obrotowego wynosi 9 569 zł. 99% wartości całego portfela kredytów przypada na 8% kredytobiorców – pozostałe 92% kredytowanych klientów pożycza średnio zaledwie 139 zł. Prawie 90% klientów Banku BISE posiada dodatnie saldo depozytów bieżących. Wśród pozostałych 10% co trzecia organizacja ma depozyty terminowe. Średnie saldo 65% depozytów nie przekracza 10 tys. zł. Z danych Stowarzyszenia Klon/Jawor wynika, że z kredytów inwestycyjnych korzysta mniej niż 1% ogółu organizacji, a z kredytów obrotowych – dokładnie 1%. W przeprowadzonym przez Stowarzyszenie Klon/Jawor badaniu ankietowym 82% organizacji przyznało, że przechowuje posiadane środki finansowe na rachunku bieżącym w banku, a jedynie 8,5% – że zakłada w tym celu lokaty terminowe. Prawie 19% ankietowanych organizacji część środków przechowuje w gotówce. Zdecydowana większość ankietowanych podmiotów (80%) przyznaje jednak, że posiadane rezerwy finansowe nie pozwoliłyby nawet na miesiąc prowadzenia działalności bez pozyskiwania dodatkowych środków. To pokazuje, jak niewielki odsetek organizacji decyduje się na zadłużenie w banku – w sumie jest to grupa kilkuset podmiotów. Badanie Stowarzyszenia Klon/Jawor wykazuje również, że bardzo mała grupa organizacji ubiega się o kredyt w banku. 5,5% ogółu organizacji deklaruje, że poszukiwało środków na rozpoczęcie działalności gospodarczej, ale tylko 14% spośród nich próbowało je uzyskać od banku. Rachunki Podobnie jest w przypadku poszukiwania środków na wkład własny w projekt – co czwarta organizacja o środki na ten cel zabiegała, ale kredyt bankowy pod uwagę brało niespełna 1% z nich. W banku organizacje mogą korzystać z rachunków bieżących oraz pomocniczych. Te ostatnie są bardzo wygodne dla organizacji realizujących wiele projektów. Pozwalają bowiem osobno rozliczać i ewidencjonować przepływy związane z każdym z programów. W większości przypadków jest to również wymóg przekazania dotacji publicznych. Wśród ankietowanych przez Bank BISE klientów jedynie nieznaczna część – 15% badanych organizacji – ma zamiar ubiegać się o kredyt w najbliższym czasie. Badanie Stowarzyszenia Klon/Jawor, które dotyczy całego sektora NGO, wykazuje, że ponad 83% organizacji nie posiada żadnego znacznego majątku, co może stanowić przeszkodę w uzyskaniu kredytu. Wśród ankietowanych przez Bank BISE klientów te proporcje są nieco inne – 40% organizacji deklaruje, że nie posiada żadnego majątku, wśród pozostałych 60% zdecydowana większość jako majątek wskazuje jedynie fundusz statutowy, który waha się w granicach od 10 tys. do 2 mln zł. Znajdują się wśród nich również organizacje, których majątek stanowią nieruchomości o wartości powyżej 100 mln zł. Należy jednak pamiętać, że ankieta została skierowana do reprezentatywnej grupy aktywnych klientów. Tabela 9 Wolumen rachunków NGO w Banku BISE Typ rachunku Liczba rachunków rachunek bieżący 56,3% rachunek pomocniczy 43,7% razem rachunków 100% 4. Gwarancje Bank BISE od początku marca 2005 roku zaczął udzielać gwarancji do funduszy unijnych. Średnia wysokość gwaran- 67 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce 6. cji wyniosła ok. 400 tys. zł. Udzielanie gwarancji związane jest przede wszystkim z obsługą projektów współfinansowanych ze środków UE. Podsumowanie Z badania przeprowadzonego przez Stowarzyszenie Klon/ Jawor wynika, że w ciągu ostatnich 2 lat gwarancji finansowych potrzebowało niecałe 3% ogółu organizacji. W ciągu ostatnich 12 miesięcy z gwarancji i poręczeń skorzystało jedynie 0,3% podmiotów ekonomii społecznej. W analizie przeprowadzonej przez Bank BISE daje się zaobserwować wyraźną prawidłowość: najaktywniejszymi klientami banku są organizacje działające w obszarze edukacji i szkolnictwa (posiadają najwięcej środków w depozytach bieżących) oraz duże organizacje, zajmujące się ochroną praw człowieka, rozwojem społeczeństwa obywatelskiego i przestrzeganiem prawa. 5.Organizacje korzystające z usług więcej niż jednego banku Poza podstawową obsługą finansową współpraca z bankiem w przeważającej mierze polega na lokowaniu środków. Większość organizacji preferuje lokaty krótkoterminowe do 10 tys. zł. Taki wybór oznacza, że dla większości organizacji nie ma znaczenia kapitalizacja odsetek, aktywne zarządzanie kontem czy inne produkty lokacyjne. 45% ankietowanych przez Bank BISE klientów korzysta z usług innych banków – najczęściej BPH, BZ WBK, PKO BP. Największą popularnością cieszą się w tym wypadku bankowość internetowa, lokaty krótkoterminowe i karty debetowe. Jednak najwięksi klienci banku – organizacje o rocznych przychodach powyżej 1 mln zł – inwestują środki w bony skarbowe, obligacje, fundusze inwestycyjne. Pojedyncze podmioty – wciąż stanowiące wyjątki – korzystają z profesjonalnych usług tzw. asset managera, zarządzającego środkami organizacji, inwestującego agresywnie w akcje. Podmioty, które są klientami jednocześnie kilku banków, to duże organizacje, których roczne przychody przekraczają 2 mln PLN. 60% z nich prowadzi działalność gospodarczą, 70% posiada majątek trwały o średniej wartości powyżej 1 mln zł, a 90% wykazuje nadwyżki finansowe. 60% tych podmiotów realizuje projekty współfinansowane ze środków UE, których średnia wartość wynosi ok. 400 tys. zł. W badaniu przeprowadzonym przez Stowarzyszenie Klon/ Jawor do zakupu obligacji Skarbu Państwa przyznaje się zaledwie 0,1% ogółu organizacji, 0,5% deklaruje, że dokonuje zakupu akcji lub innych papierów wartościowych. Najciekawsze pytanie, w świetle niniejszego raportu, dotyczy tego, jakie organizacje przeszły analizę kredytową i otrzymały finansowanie. Obecne dane nie pozwalają jeszcze na zbudowanie przekonywającej statystyki. Można jednak zasygnalizować, że najczęściej finansowanie otrzymują te spośród pomiotów posiadających zdolność kredytową, które: są stałymi, często wieloletnimi klientami banku, mogą przedstawić zabezpieczenia, realizują projekty z określonym, niskim ryzykiem. Ponad 55% organizacji ankietowanych przez Stowarzyszenie Klon/Jawor za najważniejsze kryterium decydujące o wyborze banku uważa bliskość i dostępność oddziału oraz atrakcyjne warunki cenowe. Ponad 40% przy wyborze zwraca uwagę na fachowość obsługi, 20% – na niewielką ilość formalności i dokumentacji wymaganej przez bank, a 18% – na znajomość specyfiki sektora organizacji pozarządowych. Jedynie 6% organizacji preferuje banki i instytucje finansowe o społecznym charakterze – SKOK-i i banki spółdzielcze. To zaskakujący wynik – wygląda na to, że organizacje, które znacznie częściej są depozytariuszami niż kredytobiorcami, zwracają uwagę przede wszystkim na cenę – nie interesuje ich cel, na jaki zostaną przeznaczone lokowane środki. Uzyskane z kredytu środki przeznaczają najczęściej na: prefinansowanie – w przypadku ubiegania się lub wykorzystywania środków publicznych (ze znaczną przewagą funduszy strukturalnych i innych środków publicznych pochodzących z Unii Europejskiej), realizację inwestycji lub wkład własny konieczny przy ubieganiu się o środki na realizację inwestycji, inne finansowanie pomostowe lub bieżące, często powiązane z prowadzoną działalnością ekonomiczną. 60% ankietowanych jest zadowolonych z usług swoich banków, a jedynie niewiele ponad 9% przyznaje, że brakuje im w ofercie banków, których są klientami, specjalnych pakietów usług przeznaczonych dla NGO. Na brak lokat o odpowiednich terminach i regułach naliczania odsetek narzeka zaledwie 2,7% badanych organizacji, a na brak adekwatnych do potrzeb i możliwości kredytów – tylko 2,7%. 68 Raport otwarcia Bank BISE Załącznik 3. Zestawienie wybranych ofert kredytów inwestycyjnych Tabela 10 Zestawienie wybranych ofert kredytów inwestycyjnych Bank Oprocentowanie Prowizja za udzielenie kredytu Opłata za rozpatrzenie wniosku Bank Pocztowy WIBOR 3M + marża od 1% 0 brak maksymalnie 84 miesiące Bank Poslkiej półdzielczości WIBOR 1M + marża od 2% od 1,5% 80% wartości inwestycji do 15 lat BGŻ Do 1 roku – WIBOR 1M + 3,5%; powyżej 1 roku – WIBOR 3M +4% od 1,5% (minimum minimum 300zł 300zł); powyżej 3 lat – 2% (minimum 350zł) negocjowany do 8 lat BISE WIBOR 1M/3M + marża od 3,5% do 5,5% do 500zł 80% ogólnej sumy nakładów inwestycyjnych do 10 lat BOŚ WIBOR 1M/3M/6M + marża do 4% 0,1% (minimum 100 – maksymalnie 500zł) brak do 2% (minimum 1000zł) 0 do 75% przewidywanych nakładów inwestycjnych BRE Bank Limit kredytu Okres spłaty do 5 lat z opcją przedłużenia BZ WBK WIBOR 1M/3M + maża 0,5-3% brak do 15 lat Deutsche Bank WIBOR 1M/3M + negocjo- od 1% wana marża brak do 10 lat ING Bank Śląski WIBOR 1M/3M/6M + marża do 1,8% 0,2% (minimum 500zł) brak Kredyt Bank WIBOR 1M/3M/6M + marża od 1,9% od 0,4% od 0zł brak do 15 lat Fortis Bank WIBOR 1M + od 0,5 punktu procentowego do 2% zależy od zdolności kredytowej klienta do 5 lat Millenium WIBOR 1M/3M + marża 1% brak do 15 lat MultiBank od 8,5% 1-2% Nordea WIBOR 1M/3M + marża od 1,5% od 1% (minimum 100 zł) Pekao S.A. WIBOR 1M/3M + negocjo- od 1,5% wana marża PKO BP WIBOR-S + marża 0,8-3,5% Polbank S.A. od 7,5% 0,75% 0,2% (minimum 200 zł) 80% wartości inwestycji netto do 15 lat 90% wartości inwestycji netto do 10 lat minimum 250zł do 80% wartości inwstycji 5 lat z opcją przedłużenia 0,1% (minimum 150 – maksymalnie 1500zł) 80% wartości inwestycji 5 lat z opcją przedłużenia brak do 20 lat 69 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Załącznik 4. Zestawienie ofert kredytów na dotacje wybranych banków komercyjnych Tabela 11 Zestawienie ofert kredytów na dotacje wybranych banków komercyjnych Bank Kwota Oprocentowanie Prowizje Dokumenty Spłata BZ WBK wysokość dotacji w zależności od waluty Indywidualnie ustalane - umowa o dofinansowanie projektu - wyniki finansowe - status prawny - opis inwestycji - propozycja zabezpieczeń raty miesięczne - cesja z praw z możliwością karencji z dotacji do 6 miesięcy - inne ustalane indywidualnie BRE Bank minimum 25% wkładu własnego w zależności od waluty indywidualnie ustalane - umowa o dofinansowanie projektu - wyniki finansowe - status prawny - opis inwestycji - propozycja zabezpieczeń raty miesięczne spłacane od momentu wpływu dotacji Fortis Bank wysokość dotacji w zależności od walu- indywidualnie ty-zmienne ustalane, bez opłat rozpatrzenie wniosku i spłata przed terminem - umowa o dofinansowanie projektu - wyniki finansowe - status prawny - opis inwestycji - propozycja zabezpieczeń raty miesięczne - cesja z praw z możliwością karencji z dotacji do 6 miesięcy - inne ustalane indywidualnie (np. poręczenie BGK) PKO BP minimalny wkład własny 10% stawka referencyjna indywidualnie usta+ marża banku lane, bez opłat spłata negocjowana indywi- przed terminem dualnie - umowa o dofinansowanie projektu - wyniki finansowe - status prawny - opis inwestycji - propozycja zabezpieczeń raty miesięczne - cesja z praw z możliwością karencji z dotacji do 12 miesięcy - inne ustalane indywidualnie (np. poręczenie BGK) Pekao S.A. wysokość dotacji WIBOR 1M/3M + marża indywidualnie ustalane - umowa o dofinansowanie projektu - wyniki finansowe - status prawny - opis inwestycji - propozycja zabezpieczeń raty miesięczne - cesja z praw z możliwością karencji z dotacji do 9 miesięcy - inne ustalane indywidualnie (np. poręczenie BGK) BISE WIBOR, LIBOR lub EURIBOR 1M/3M + marża, w zależności od waluty – zmienne indywidualnie ustalane, nie mniej niż 0,25%, JST minimium 0,1% Umowa o dofinansowanie projektu -wyniki finansowe - status prawny -opis inwestycji -propozycja zabezpieczeń raty miesięczne, kwartalne i półroczne z możliwością karencji do 12 miesięcy minimalny wkład własny 20%, dla JST wysokość dotacji 70 Zabezpieczenie - cesja z praw z dotacji - inne ustalane indywidualnie - cesja z praw z dotacji - inne ustalane indywidualnie (np. poręczenie BGK lub regionalnych funduszy poręczeniowych) Raport otwarcia Bank BISE Załącznik 5. Zestawienie ofert funduszy pożyczkowych województwa mazowieckiego Tabela 12 Zestawienie ofert funduszy pożyczkowych województwa mazowieckiego Nazwa funduszu Adresat oferty Przeznaczenie Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa przedsiębiorstwa (w tym działalność gospodarcza) do 50 osób na terenie województw: mazowieckiego, małopolskiego, zachodniopomorskiego i podlaskiego Fundacja Wspomagania Wsi Oprocentowanie Prowizje Zabezpieczenia rozpoczęcie lub kon- do 20.000 zł – pierwsza tynuacja działalności pożyczka gospodarczej do 120.000 zł – kolejna pożyczka 7,06% 1% za rozpatrzenie wniosku, 1-2% za udzielenie pożyczki weksel in blanco wraz z deklaracją wekslową +, przewłaszczenie majątku ruchomego lub inne, negocjowane mieszkańcy wsi i miast do 20 000 mieszkańców prowadzący działalność gospodarczą działalność gospodarcza, działalność pszczelarska Do 10 000 zł 0% do 3% za udzielenie pożyczki Weksel in blanco wraz z deklaracją wekslową +, poręczenie Fundusz Mikro sp. z o.o. mikroprzedsiębiorcy, osoby rozpoczynające działalność gospodarczą, stowarzyszenia, agroturystyka zakup środków trwałych, bieżąca działalność gospodarcza 1) do 3 000 zł –pożyczka ekspresowa 2) do 7 000 zł – pożyczka starter 3) 10 000-15 000 zł dla stałych klientów 4) 1 000–10 000 zł 5) 1 000–50 000 zł 6) 1 000-150 000 zł dla stałych klientów zależne od kwoty i okresu spłaty, zabezpieczenianegocjowane indywidualnie Mazowiecki Regionalny Fundusz Pożyczkowy sp. z o.o. mali przedsiębiorcy (zatrudniający do 50 osób) i bezrobotni działający w województwie mazowieckim zakup środków trwałych, bieżąca działalność gospodarcza do 30 000 zł dla działających krócej niż 6 miesięcy Do 120 000 zł dla działających dłużej niż 6 miesięcy (wymagany wkład własny nie niższy niż 20%) do 10% Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej mieszkańcy wsi i miast do 20 000 mieszkańców prowadzący sdziałalność gospodarczą zakup środków trwałych, bieżąca działalność gospodarcza do 20 000 zł Od 4% Stowarzyszenie „Ra- mali przedsiębiorcy (do 50 zazakup środków domskie Centrum trudnionych osób) i bezrobotni trwałych, remont Przedsiębiorczości” działający w regionie radomskim i adaptacja pomieszczeń do 120 000 zł (wymagany wkład własny nie niższy niż 20%) 1 rok – 10% 2-5 rok – 11% Stowarzyszenie Rozwoju Przedsiębiorczości i Inicjatyw Lokalnych mali przedsiębiorcy (do 50 ztrudnionych osób) i bezrobotni działający w województwie mazowieckim do 30 000 zł dla działających krócej niż 6 miesięcy do 120 000 zł dla działających dłużej niż 6 miesięcy (wymagany wkład własny nie niższy niż 20%) 6,55-8% Żyrardowskie Stowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości rozpoczynający lub prowadzący działalność gospodarczą z terenu działalności Stowarzyszenia zakup, budowa, rozbudowa lub modernizacja obiektów produkcyjno-usługowo-handlowych, zakup środków trwałych Limit pożyczki Do 20 000 USD (wymagany wkład własny nie niższy niż 20%) 71 1) brak 2) poręczenie 3 osób 3) brak 4) bez poręczenia 5) poręczenie + zabezpieczenie majątkowe 6) poręczenie + zabezpieczenie majątkowe 100 zł za rozpatrzenie wniosku do 3% za udzielenie pożyczki weksel in blanco wraz z deklaracją wekslową +, Inne do negocjacji (np. poręczenie, hipoteka) weksel in blanco wraz z deklaracją wekslową +, Przewłaszczenie majątku ruchomego + poręczenie do 3% za udzielenie pożyczki weksel in blanco wraz z deklaracją wekslową +, inne do negocjacji (np. poręczenie, hipoteka) weksel in blanco wraz z deklaracją wekslową +, inne do negocjacji (np. poręczenie, hipoteka) EKONOMIA SPOŁECZNA TEKSTY jest serią wydawniczą prezentującą teksty ważne z punktu widzenia dyskusji o ekonomii społecznej. Seria powstała w ramach projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”. Autorzy tekstów to: osoby związane z projektem, osoby aktywnie działające w obszarze ekonomii społecznej, a także przedstawiciele innych środowisk zainteresowanych ekonomią społeczną. Wszystkie materiały publikowane w serii są dostępne na stronach portalu www.ekonomiaspoleczna.pl. Niniejszy tekst powstał w ramach projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, realizowanego przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Administratorem projektu jest Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych.