Vol. 2 - Przegląd Zachodniopomorski

Transkrypt

U N I W E R S Y T E T
S Z C Z E C I Ń S K I
PRZEGLĄD
ZACHODNIOPOMORSKI
K
W
A
R
T
A
L
SZCZECIN 2013 – ROCZNIK XXVIII (LVII)
N
I
K
– ZESZYT 3 VOL. 2
Komitet Redakcyjny
Radosław Gaziński (redaktor naczelny), Eryk Krasucki (zastępca redaktora naczelnego),
Radosław Skrycki (sekretarz redakcji)
Rada Naukowa
Tadeusz Białecki (Szczecin, przewodniczący),
Ihor Cependa (Iwano-Frankiwsk), Roman Drozd (Słupsk), Stanisław Jankowiak (Poznań),
Danuta Kopycińska (Szczecin), Kazimierz Kozłowski (Szczecin),
Czesław Osękowski (Zielona Góra), Martin Schoebel (Greifswald),
Józef Stanielewicz (Szczecin), Eugeniusz Z. Zdrojewski (Koszalin)
Lista recenzentów znajduje się na stronie www.przegladzachodniopomorski.pl
i zostanie opublikowana w czwartym numerze 2013 r.
Redaktor naukowy
Prof. zw. dr hab. Danuta Kopycińska
Redaktor językowy
Joanna Dżaman
Korektor
Joanna Grzybowska
Okładkę projektował
Ludwik Piosicki
Skład komputerowy
Agnieszka Kozioł
Adres redakcji: 71–101 Szczecin, ul. Adama Mickiewicza 66
tel. (91) 444 20 12
e-mail: [email protected]
www.przegladzachodniopomorski.pl
Wersja papierowa jest wersją pierwotną
Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne online w międzynarodowej bazie danych
The Central European Journal of Social Sciences and Humanities
http://cejsh.icm.edu.pl
© Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2013
ISSN 0552-4245
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
Ark. wyd. 21,0. Ark. druk. 24,4. Format 170/240. Nakład 170 egz.
Cena zł 21,00 (w tym 5% VAT)
SPIS TREŚCI
ELŻBIETA BABULA, AGATA OLECHNOWICZ –
Ekonomiczna vs. psychologiczna perspektywa
oceny wpływu konsumpcji na dobrobyt indywidualny ............................... 7
EWA BARANOWSKA-PROKOP – Umowy offsetowe
a modernizacja polskiego przemysłu obronnego....................................... 23
YURIY BILAN – Rola determinantów społeczno-gospodarczych
w kształtowaniu zachowań oraz decyzji migracyjnych Ukraińców.
Wyniki badań empirycznych ..................................................................... 39
ANNA BLAJER-GOŁĘBIEWSKA – Ekonomiczne uzasadnienie klasyfikacji
krajów Unii Europejskiej ........................................................................... 53
MARCIN BRYCZ, LESZEK CZERWONKA – Koncepcja możliwości Amartyi
Kumar Sena a dobrobyt w Unii Europejskiej ............................................ 67
BARTOSZ CHORKOWY – Wpływ wyboru strategii inwestowania
na efektywność środków zgromadzonych
w ramach III filaru systemu emerytalnego ................................................ 83
ANNA CZECH, JOANNA KOS-ŁABĘDOWICZ –
Wpływ nowoczesnych technologii na decentralizację
sieci energetyczych i bezpieczeństwo energetyczne Danii........................ 95
JAKUB GAZDA, MARCIN PUZIAK – Mechanizmy wzrostu gospodarczego
w Unii Europejskiej. Ujęcie Bayesowskie............................................... 109
URSZULA GRZEGA – Poziom życia ludności w Polsce i Unii Europejskiej
w warunkach kryzysu gospodarczego. Wybrane zagadnienia ................. 123
JACEK JANKIEWICZ – Niepewność w diagnozach i prognozach
formułowanych w badaniach koniunktury konsumenckiej
w Polsce ................................................................................................... 143
WACŁAW JARMOŁOWICZ, MICHAŁ PILC – Instytucje rynku pracy
oraz uwarunkowania ich funkcjonowania
w krajach transformujących się ............................................................... 151
TERESA KAMIŃSKA – Dochód z bezpośrednich inwestycji zagranicznych
krajów Unii Europejskiej w okresie kryzysu ......................................... 167
AGNIESZKA KŁYSIK-URYSZEK – Ścieżka rozwoju inwestycji
(koncepcja IDP). Doświadczenia Polski.................................................. 187
MAŁGORZATA KOKOCIŃSKA – Stabilność sektora małych i średnich
przedsiębiorstw w wybranych gospodarkach europejskich .................... 201
JOANNA KUCZEWSKA, JOANNA STEFANIAK-KOPOBORU –
Ocena i kierunki rozwoju jednolitego rynku europejskiego .................... 217
JANUSZ KUDŁA, AGATA KOCIA, KATARZYNA KOPCZEWSKA, ROBERT KRUSZEWSKI,
KONRAD WALCZYK – Optymalna struktura podatkowa
w warunkach konkurencji międzynarodowej. Analiza symulacyjna ....... 231
ALEKSANDRA MILCZAREK – Współczesne trendy zachowań konsumenckich .... 247
KATARZYNA SZARZEC – Państwo a wolność gospodarcza
w czasie kryzysu gospodarczego lat 2007–2009.
Przykład krajów wysoko rozwiniętych ................................................... 261
BOGUMIŁA SZOPA, EWA ŚLĘZAK – Globalne procesy starzenia się.
Implikacje dla społeczeństw i gospodarek .............................................. 277
STANISŁAW SWADŹBA, URSZULA ZAGÓRA-JONSZTA – Liberalizm w niemieckiej
teorii ekonomii ........................................................................................ 291
TOMASZ URYSZEK – Inwestorzy zagraniczni na rynku
polskich skarbowych instrumentów dłużnych ......................................... 303
MARTA WAJDA-LICHY – Procedura nierównowagi makroekonomicznej
– rozwiązanie wzmacniające czy nadmiernie regulujące
funkcjonowanie gospodarek Unii Europejskiej ....................................... 317
GRAŻYNA WĘGRZYN – Pomiar innowacyjności w sektorze usług.
Wybrane problemy................................................................................... 331
RAFAŁ WISŁA – Regionalne zróżnicowanie ochrony patentowej
wyników działalności badawczo-rozwojowej w Polsce ......................... 345
BEATA WOŹNIAK-JĘCHOREK – Społeczna wartość pracy
a struktura instytucjonalna rynku pracy................................................... 359
MAŁGORZATA ZIELENKIEWICZ – Miejsce krajów Europy Środkowej
i Wschodniej we współczesnych modelach kapitalizmu ......................... 375
TABLE OF CONTENS
ELŻBIETA BABULA, AGATA OLECHNOWICZ – Economic vs psychological
perspective on the impact of individual consumption
on well-being ............................................................................................... 7
EWA BARANOWSKA-PROKOP – Offsets and modernization
of Polish defence industry ......................................................................... 23
YURIY BILAN – The role of socioeconomic factors
in migration decision-making and migration behavior
the case study on Ukraine .......................................................................... 39
ANNA BLAJER-GOŁĘBIEWSKA – Economic justification for classification
of EU countries .......................................................................................... 53
MARCIN BRYCZ, LESZEK CZERWONKA – Sen’s Capability Approach to Wefare
in the European Union .............................................................................. 67
BARTOSZ CHORKOWY – Influence of investment strategy choice
on effectiveness of means raised within third pension pillar ..................... 83
ANNA CZECH, JOANNA KOS-ŁABĘDOWICZ – Influence of modern technology
on the process of decentralization of energy supply networks
and energy security of Denmark ................................................................ 95
JAKUB GAZDA, MARCIN PUZIAK– Mechanisms of economic growth
in the EU – the Bayesian approach .......................................................... 109
URSZULA GRZEGA – Standard of living in Poland
and the European Union in times of the economic crisis ....................... 123
JACEK JANKIEWICZ – Uncertainty in the diagnoses and forecasts
formulated in consumer confidence surveys in Poland ........................... 143
WACŁAW JARMOŁOWICZ, MICHAŁ PILC – Labor market institutions
and determinants of their functioning
in transition countries .............................................................................. 151
TERESA KAMIŃSKA – The income gained from
the foreign direct investment
in the European Union countries during the last recession...................... 167
AGNIESZKA KŁYSIK-URYSZEK – Investment Development Path
– the case of Poland ................................................................................. 187
6
MAŁGORZATA KOKOCIŃSKA – Stability of small and medium enterprises
in selected European economies .............................................................. 201
JOANNA KUCZEWSKA, JOANNA STEFANIAK-KOPOBORU –
Evaluation and development trends
of the European Internal Market ............................................................. 217
JANUSZ KUDŁA, AGATA KOCIA, KATARZYNA KOPCZEWSKA, ROBERT KRUSZEWSKI,
KONRAD WALCZYK – Optimal tax mix in an international tax competition model. Simulation analysis............................................................... 231
ALEKSANDRA MILCZAREK – The Contemporary consumer Trends..................... 247
KATARZYNA SZARZEC – Sovereign state and economic freedom in terms of
financial crisis (2007-2009): case of developed countries....................... 261
BOGUMIŁA SZOPA, EWA ŚLĘZAK – Global ageing
Implications for societies and economies ............................................... 277
STANISŁAW SWADŹBA, URSZULA ZAGÓRA-JONSZTA – German liberalism
in economic theory .................................................................................. 291
TOMASZ URYSZEK – Foreign investors on Polish State Treasury debt market ... 303
MARTA WAJDA-LICHY – Macroeconomic imbalances procedure
– solution which enforces or overregulates functioning
of European Union economies................................................................. 317
GRAŻYNA WĘGRZYN – Innovation metrics in the services sector
Selected Problems.................................................................................... 331
RAFAŁ WISŁA – Regional differences in patent protection resutls
of research and development in Poland ................................................... 345
BEATA WOŹNIAK-JĘCHOREK – Social value of work vs. institutional structure
of the labor market ................................................................................... 359
Małgorzata Zielenkiewicz – The place of Central
and Eastern Europe countries within contemporary models
of capitalism............................................................................................. 375
P R Z E G L Ą D Z A C H O D N I O P O M O R S K I
TO M XXVIII (LVII) ROK 2 0 1 3 Z E S Z YT 3 VO L . 2
R O Z P R AW Y I S T U D I A
ELŻBIETA BABULA, AGATA OLECHNOWICZ* 1
Gdańsk
EKONOMICZNA
VS. PSYCHOLOGICZNA PERSPEKTYWA
OCENY WPŁYWU KONSUMPCJI NA DOBROBYT INDYWIDUALNY** 2
STRESZCZENIE
W obliczu rosnącego zainteresowania ekonomią szczęścia (economics of happiness),
która podaje w wątpliwość zależność między poziomem bogactwa a dobrobytem, istnieje potrzeba ponownego rozważenia wpływu wzrostu konsumpcji na dobrobyt. Celem
artykułu jest zbadanie zależności między konsumpcją a dobrobytem w ujęciu indywidualnym.
Praca ma charakter interdyscyplinarny – przyjęte zostały dwa punkty widzenia, to jest
psychologiczny i ekonomiczny. Przeprowadzona analiza dedukcyjna, oparta na badaniu przeglądowym literatury, jak również analiza danych statystycznych w układzie
przekrojowym i czasowym ostatecznie prowadzą do wniosku, że jakkolwiek bardzo
cenne analizy psychologów, dotyczące m.in. występowania patomechanizmów, takich
jak: postawy silnie materialistyczne, zakupoholizm czy niski poziom samokontroli, nie
stanowią wystarczających przesłanek dla podważenia ogólnych prawidłowości o dodatnim wpływie konsumpcji na jakość życia i dobrobyt w sensie ekonomicznym.
Słowa kluczowe: konsumpcja, dobrobyt indywidualny, dobrostan
*
Elżbieta Babula, dr, Katedra Mikroekonomii, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański,
e-mail: [email protected]; Agata Olechnowicz, Katedra Mikroekonomii, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański, e-mail: [email protected].
Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/B/HS4/04718.
**
8
Elżbieta Babula, Agata Olechnowicz
Wprowadzenie
W literaturze ekonomicznej coraz więcej uwagi poświęca się zagadnieniom
jakości życia i dobrobytu, rozszerzając w większym stopniu spektrum o aspekty
o charakterze pozamaterialnym. Nurt badający relacje pomiędzy szczęściem
a decyzjami i warunkami ekonomicznymi – ekonomia szczęścia (economics of
happiness) – przyciąga uwagę coraz szerszego grona ekonomistów. Wychodzi on
poza klasyczną perspektywę ekonomii, w której analizowane były jedynie ekonomiczne cele i motywy działalności człowieka. W takim poszerzonym ujęciu
podaje się w wątpliwość wpływ bogacenia się i rosnącej konsumpcji na dobrobyt
interpretowany w kategoriach szczęścia jednostek. W ujęciu czysto ekonomicznym również podnoszone są aspekty mogące stanowić głos w dyskusji. Wyrastają one przeważnie z analiz dotyczących efektów zewnętrznych konsumpcji,
zagadnień zrównoważonego rozwoju i zrównoważonej konsumpcji.
Celem artykułu jest zbadanie zależności między konsumpcją a dobrobytem w ujęciu indywidualnym. Praca ma charakter interdyscyplinarny – przyjęte
zostały dwa punkty widzenia – psychologiczny i ekonomiczny. Metoda badawcza obejmuje przede wszystkim analizę dedukcyjną opartą na badaniu literaturowym. Część artykułu ma zatem charakter przeglądowy. W ostatniej części
opracowania posłużono się elementami analizy statystycznej danych w układzie
przekrojowym i czasowym w celu skonfrontowania wniosków z analizy teoretycznej z realizacją obserwowanych zjawisk w rzeczywistości.
Rola konsumpcji w kształtowaniu dobrobytu indywidualnego
w ujęciu ekonomicznym
Ekonomiści w kontekście pomiaru dobrobytu indywidualnego posługują się
kategorią użyteczności. Pojęcie to przeszło długą ewolucję od czasu, gdy Jeremy
Bentham pod koniec XVII wieku stworzył fundament dla podejścia „subiektywnego” w teorii konsumenta1. Użyteczność w ujęciu tradycyjnym rozumiana
jest jako rosnąca funkcja obecnej i przyszłej konsumpcji dóbr, czasu wolnego
itp. Konsument ma ograniczone zasoby w postaci dochodów, zatem jest zmuszony do gospodarowania tymi zasobami tak, aby uzyskane z konsumpcji korzyści były jak najwyższe. Ten spójny w ramach swoich założeń (o racjonalności
H. Landreth, D.C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1998, s. 318.
1
Ekonomiczna vs. psychologiczna perspektywa...
9
wyborów oraz o rzadkości dóbr) model prowadzi w konsekwencji do wniosku,
że użyteczność z rosnącej konsumpcji nie może spadać. Wniosek taki jednak stoi
w sprzeczności z badaniami z zakresu psychologii dotyczącymi zależności między konsumpcją a poziomem dobrobytu indywidualnego (co jest przedmiotem
dalszej części artykułu).
Czy zatem można przypuszczać, że szeroko pojęty model wyboru ma braki,
czy też może badania wskazujące negatywną relację między dobrobytem indywidualnym a konsumpcją lub poziomem bogactwa są niemiarodajne dla perspektywy ekonomicznej? Aby rzucić więcej światła na ten problem, konieczne jest
wyjście poza analizę czysto ekonomiczną, co umożliwia podejście interdyscyplinarne do zagadnień dobrobytu i konsumpcji.
Dobrostan jako podejście subiektywne do dobrobytu indywidualnego
w psychologii
Dzięki tendencjom indywidualistycznym i rozwojowi psychologii pozytywnej
zaistniało w naukowej terminologii pojęcie „dobrostan”, którego po raz pierwszy
użyto w 1974 roku w „Social Indicators Research” do zdefiniowania zadowolenia i dobrego samopoczucia, chociaż badania empiryczne dotyczące zadowolenia, satysfakcji, jakości życia były prowadzone już wcześniej. Z perspektywy
psychologicznej na ten subiektywnie postrzegany dobry stan własnego życia
składają się dwa poziomy: poznawczy i emocjonalny2. Poziom poznawczy oznacza pozytywną ocenę i satysfakcję z poszczególnych aspektów swojego życia,
poziom emocjonalny natomiast to przewaga odczuwanych emocji pozytywnych
nad negatywnymi3.
Przenikanie się procesów ekonomicznych i społecznych w subiektywnej
ocenie życia sprawiło, że coraz częściej stosuje się pojęcie „jakość życia” – najbardziej odpowiadające określeniu zarówno dobrobytu, jak i dobrostanu4. Jakość
życia jest bowiem definiowana jako kombinacja ekonomicznych i pozamaterialnych wymiarów ludzkiego życia, stanowiących o ogólnym stopniu satysfakcji
2
E. Diener, F. Fujita, Social comparisons and subjective well-being, w: Health, coping, and
well-being, red. B.P. Buunk, F.X. Gibbons, Mahwah, New York 1994, s. 329–357.
3
J. Czapiński, Psychologia szczęścia. Przegląd i zarys teorii cebulowej, Pracownia Testów
Psychologicznych, Warszawa 1994, s. 13–14.
W. Ostasiewicz, Metodologia pomiaru jakości życia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej,
Wrocław 2002, s. 9.
4
10
człowieka z całokształtu egzystencji5. Stąd w badaniach empirycznych poziom
odczuwania satysfakcji z życia jest stosowany jako miernik dobrostanu lub jakości życia. Satysfakcja z życia mierzona jest w badaniach ankietowych za pomocą
bezpośredniego pytania typu: Jak bardzo jesteś zadowolony z życia jako całości?
(All things considered, how satisfied you are with the life you lead?). Wyniki
rejestrowane są na skali liczbowej – najczęściej od 1 do 4 lub od 1 do 10, gdzie
1 oznacza najbardziej niezadowolony, a 4 lub 10 – najwyższą możliwą satysfakcję z życia6.
Ujmując człowieka jako zintegrowaną wewnętrznie całość, funkcjonującą w ścisłej relacji ze światem zewnętrznym, psychologowie podkreślają, że
niesłuszne byłoby izolowanie psychologicznych mechanizmów wpływających
na jakość życia od czynników materialnych. Patrząc przez pryzmat stanów
emocjonalnych, człowiek jest tym bardziej zadowolony ze swojego życia, im
w lepszej znajduje się sytuacji materialnej7. Kupowaniu, jako formie aktywności, towarzyszy stan zadowolenia, a nawet szczęścia, co prowadzi do wniosku,
że konsumpcja może polepszać jakość życia8. Zwraca się jednocześnie uwagę,
że przełożenie konsumpcji na dobrobyt nie jest jednoznaczne. Psychologia
dostarcza bowiem dowodów, że istnieją czynniki, które mogą powodować, że
wzrost konsumpcji zamiast sprawiać, że ludzie czują się szczęśliwsi, prowadzi
do negatywnych stanów afektywnych, obniżonej samooceny, stresu, a nawet
depresji i stanów lękowych9. Jeden z takich mechanizmów jest wywoływany
orientacją materialistyczną.
5
C. Bywalec, Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2007.
6
R.H. Frank, The frame of reference as a public good, “Economic Journal” 1997, vol. 107,
s. 1832.
J. Czapiński, Psychologiczne teorie szczęścia. Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu,
zdrowiu, sile i cnotach człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
7
8
M. Górnik-Durose, W supermarkecie szczęścia. O różnorodności zachowań konsumenckich
w kontekście jakości życia, red. A.M. Zawadzka, M. Górnik-Durose, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012, s. 21.
L. Hudders, M. Pandelaere, The silver lining of materialism. The impact of luxury consumption on subjective well-being, “Journal of Happiness Studies” 2012, vol. 13, s. 411–437.
9
11
Materializm, konsumpcja i szczęście
Potocznie materializm bywa rozumiany jako negatywna charakterystyka człowieka, któremu obecnie posiadane lub pożądane dobra materialne przysłaniają
świat i który na dylemat „mieć czy być” opowiada się po stronie wysokiego
poziomu konsumpcji jako celu samego w sobie. Materializm to jednak nie tylko
liczba nabywanych dóbr. To przede wszystkim umiejscowienie stanu posiadania
na indywidualnej drabinie „rzeczy ważnych”.
W literaturze przedmiotu materializm rozumiany jest jako cecha osobowo10
ści bądź jako wartość11. Definicja pierwsza (Russella W. Belka) przedstawia
materializm jako stopień istotności, jaką człowiek przykłada do materialnego
posiadania, na który składa się kombinacja trzech cech: potrzeby gromadzenia,
braku hojności oraz zazdrości12. Marsha Richins i Scott A. Dawson, z kolei,
przedstawiają materializm jako głęboko zakorzenione przekonanie o centralnej roli posiadania dla szczęścia i sukcesu. Materializm ujmowany jest według
nich jako wartość, co oznacza, że na czele życiowych celów człowieka stoi
posiadanie dóbr materialnych, a ich nabywanie wyznacza indywidualny styl
życia13. Na tak rozumianą orientację materialistyczną składają się trzy filary:
centralna rola nabywania, stopień, w jakim osoba wierzy, że dobra materialne
są niezbędne do odczuwania satysfakcji z życia, oraz wiara, że wymiarem
sukcesu jest poziom posiadania14. Wyniki badań nad materializmem w kontekście zachowań konsumpcyjnych dowodzą, że materializm determinuje czas
poświęcony na kupowanie oraz ma pozytywny związek z potrzebą nabywania
unikatowych produktów15. Badano także, jak materializm jest związany z ekonomicznymi i psychologicznymi konstruktami, wśród których można między
innymi wymienić poczucie dobrostanu.
Na podstawie wyników badań nad dobrostanem w kulturze konsumpcji można wykazać negatywny wpływ dążenia do nabywania i posiadania na
10
R.W. Belk, Materialism. Trait aspects of living in material world, “Journal of Consumer Research” 1985, vol. 15, s. 265–280.
11
M.L. Richins, S. Dawson, Special possessions and the expression of material values, “Journal
of Consumer Research” 1994, vol. 21, s. 522–531.
12
R.W. Belk, Materialism..., s. 265–280.
N.D. Wright, V. Larsen, Materialism and life satisfaction: a meta-analysis, “Journal of Consumer Satisfaction, Dissatisfaction and Complaining Behavior” 1993, vol. 6, s. 158–165.
13
14
M.L. Richins, S. Dawson, Special possessions..., s. 522–531.
15
L. Hudders, M. Pandelaere, The silver lining..., s. 411–437.
12
subiektywny dobrostan. Założenie, że zwiększonemu materializmowi towarzyszy obniżony poziom subiektywnego dobrostanu, potwierdzone jest w licznych
badaniach16.
Aaron C. Ahuvia i Nancy Wong17 w swoim badaniu weryfikowali, jak
poszczególne aspekty materializmu, zarówno według koncepcji R.W. Belka,
jak i M. Richins, związane są z różnymi obszarami składającymi się na całokształt poczucia dobrostanu. W badaniu wykorzystano dwa narzędzia pomiaru
materializmu: zaktualizowaną skalę materializmu Güliz Ger i R.W. Belka18 oraz
skalę materializmu M. Richins i S.A. Dawsona19. W zmodyfikowanej wersji skali
materializmu R.W. Belka podskala potrzeby gromadzenia (na przykład I Get very
upset if something is stolen from me, even if it has little monetary value), podskala
braku hojności (na przykład I don’t like to lend things, even to good friends) oraz
podskala zazdrości (na przykład There are certain people I would like to to trade
place with) zostały uzupełnione o podskalę mierzącą skłonność do przechowywania wrażeń, doświadczeń, wspomnień w materialnej formie (na przykład When
I travel I like to take a lot photographs). Skala M. Richins i S.A. Dawsona, zgodnie z ich teorią, sprawdza centralne miejsce przekonań o istotności stanu posiadania za pomocą trzech podskal: centralności posiadania (na przykład I usually
buy only the things I need), szczęścia (na przykład I have all the things I really
need to enjoy life) oraz sukcesu (na przykład Some of the most important achievements in life include acquiring material possessions). Dobrostan natomiast jest
mierzony za pomocą narzędzia zaproponowanego przez Franka M. Andrewsa
i Stephena B. Whitneya20. Na skalę składało się sześć stwierdzeń, pozwalających
na określenie poczucia dobrostanu na podstawie cząstkowych satysfakcji: z życia
jako całości, z ilości zabawy i rozrywki, z relacji z rodziną i przyjaciółmi oraz
z warunków życia. Wyniki oceny każdego z tych aspektów były rejestrowane
16
A.C. Ahuvia, N. Wong, Materialism. Origins and implications for personal well-being, “European Advances in Consumer Research” 1995, vol. 2, s. 172–178; A.C. Ahuvia, N. Wong, Cognitive
and affective antecedents of Inglehart’s materialism. Implications for the development of materialism as a macro-values orientation, “Journal of Macromarketing”, Special Issue on Consumer
Wellbeing 2005; M. Sirgy, Materialism and quality of life, “Social Indicators Research” 1998, vol.
43, s. 227–260.
17
A.C. Ahuvia, N. Wong, Materialism…, s. 172–178.
G. Ger, R.W. Belk, Cross-cultural differences in materialism, “Journal of Economic Psychology” 1996, vol. 17, s. 55–77.
18
19
M.L. Richins, S.A. Dawson, Special possessions..., s. 522–531.
F.M. Andrews, S.B. Whitney, Social indicators of well-being. American perceptions of life
quality, Plennum Press, New York 1976.
20
13
na siedmiostopniowej skali od „okropny” do „zachwycony”. Wyniki tych badań
potwierdziły ogólne założenie o negatywnej zależności pomiędzy poczuciem
zadowolenia z życia a materializmem. Co ciekawe, najbardziej skorelowaną
z niezadowoleniem z życia okazała się podskala szczęścia w skali M. Richins
i S.A. Dawsona, co może prowadzić do wniosku, że w im większym stopniu
osoba jest przekonana, że to zwiększanie konsumpcji dóbr materialnych prowadzi do indywidualnego poczucia szczęścia, tym rzeczywiście odczuwa mniejsze
poczucie zadowolenia21.
Inne badania wykorzystujące skalę materializmu M. Richins i S.A. Dawsona pokazują ponadto, że osoby cechujące się wysokim poziomem materializmu
mają niższą samoocenę, zgłaszają większy poziom stresu, depresji i stanów lękowych oraz skarżą się na gorszy stan zdrowia w porównaniu z osobami o niskim
poziomie materializmu22.
Ujemną korelację pomiędzy satysfakcją z życia a przywiązywaniem dużej
wagi do pieniędzy można tłumaczyć, opierając się na założeniach teorii autodeterminacji23. Ta psychologiczna teoria motywacji zakłada, że siły motywujące
człowieka można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Czynniki takie jak: społeczny podziw i szacunek czy dobrobyt finansowy odpowiadają za motywację
zewnętrzną, która koncentruje się na poczuciu wartości poza jednostką i zakłada
poszukiwanie zewnętrznej nagrody i pochwały innych ludzi24. Taką szczególną
formą motywacji zewnętrznej stanowi właśnie materializm. Ludzie mogą angażować się jednak w różne czynności, także bez oczekiwania zewnętrznej gratyfikacji, kiedy kierują się w życiu motywacją umiejscowioną „wewnątrz”, wynikającą
z pasji, chęci rozwoju, troski o innych. Zgodnie z przytoczonymi badaniami,
wysoka pozycja dóbr materialnych w hierarchii wartości zamiast spełniać „amerykański sen”, wiąże się ze spadkiem odczuwanej satysfakcji życia. Osoby
deklarujące przywiązywanie wagi do zewnętrznych celów, to jest do pieniądzy,
21
A.C. Ahuvia, N. Wong, Materialism…, s. 172–178.
22
L. Hudders, M. Pandelaere, The silver lining..., s. 414.
R.M. Ryan, E.L. Deci, Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation,
social development, and well-being, “American Psychologist” 2000, vol. 55, s. 68–78.
23
T. Kasser, R.M. Ryan, Further examining the American dream. Differential correlates of intrinsic and extrinsic goals, “Personality and Social Psychology Bulletin” 1996, no. 22, s. 280–287.
24
14
wyglądu i popularności, cechowały się niższymi dążeniami do samoaktualizacji
oraz wyższym poziomem depresji niż osoby zorientowane na cele wewnętrzne25.
Podkreśla się, że materializm, jako uzależnienie od dobrobytu lub posiadania dóbr materialnych, trzeba rozpatrywać ze wszystkimi psychopatologicznymi
konsekwencjami, podobnie jak uzależnienie od substancji psychoaktywnych26.
Wynikiem rosnącego materializmu są bowiem między innymi pojawiające się
patologie zachowań konsumpcyjnych i finansowych. Za jedną z nich należy
uznać zakupoholizm, który jest próbą szybkiego uzyskania wysokiego standardu
życia. Zakupoholizm (natrętne kupowanie, kupowanie kompulsywne) polega na
chronicznym, niekontrolowanym dokonywaniu zakupów. Jednakże, o ile zakupom towarzyszy zazwyczaj poczucie zadowolenia, o tyle ten styl decyzji konsumenckich jest reakcją na stan napięcia, stres lub nudę. Zakupy kompulsywne
stanowią próbę zredukowania takich emocji, jak smutek, frustracja czy gniew27.
Wniosków o anomaliach w relacji między konsumpcją a dobrostanem
dostarczają także badania dotyczące skutków niezdolności do samokontroli.
Ekonomiczna teoria użyteczności zakłada, że zwiększanie konsumpcji jest racjonalną decyzją prowadzącą do wzrostu zadowolenia. Są jednak przykłady dóbr,
których charakter sprawia, że za racjonalne – w kontekście przyszłego dobrostanu – należałoby raczej uznać ograniczanie ich konsumpcji.
Alois Stutzer i Bruno Fray28 badali mechanizmy wyboru konsumpcyjnego
w aspekcie palenia papierosów, niewłaściwych nawyków żywieniowych oraz oglądania telewizji. Badania te dostarczają kolejnych dowodów na to, że rosnąca konsumpcja określonych dóbr może prowadzić do obniżonego zadowolenia z życia.
Za patomechanizm tego zjawiska można uznać niski poziom samokontroli.
Chociaż niektóre badania sugerują, że nie ma związku między rozwojem
ekonomicznym społeczeństwa a ogólnym poziomem szczęścia jego obywateli,
to według statystyk wciąż bogatsze narody są szczęśliwsze od tych mniej zamożnych. Łącząc te stwierdzenia, słuszne wydaje się być uznanie, że rzeczywisty
25
T. Kasser, R.M. Ryan, The dark side of the American dream. Correlates of intrinsic and extrinsic goals, “Journal of Personality and Social Psychology” 1993, no. 65, s. 410–422.
26
L. Jampolsky, Leczenie uzależnionego umysłu, Warszawa 1992, s. 200.
A. Gąsiorowska, Postawy wobec pieniędzy a kupowanie impulsywne, w: W supermarkecie
szczęścia. O różnorodności zachowań konsumenckich w kontekście jakości życia, red. A.M. Zawadzka, M. Górnik-Durose, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012, s. 209.
27
28
A. Stutzer, B.S. Frey, What happiness research can tell us about self-control problems and
utility misprediction, Institute for Empirical Research in Economics, Working Paper no. 267, Zurich 2006.
15
poziom zamożności i stosunek do posiadania to dwa odrębne czynniki, których
relacja z subiektywnym dobrostanem może mieć całkowicie inny charakter.
Konsumpcja a dobrobyt indywidualny i dobrobyt społeczny
Kontrowersje związane z konsumpcją i dobrobytem ujawniają się również, gdy
analiza jest prowadzona z poziomu dobrobytu społecznego. Już w latach siedemdziesiątych XX wieku dostęp do danych o charakterze makroekonomicznym,
pozwalających syntetycznie ocenić funkcjonowanie gospodarki (przykładowo
PKB per capita) oraz do wyników badań ankietowych o satysfakcji z życia
w dłuższym okresie, umożliwił zestawienie tych wielkości, a tym samym ocenę
wpływu sytuacji ekonomicznej społeczeństw na średnią satysfakcję z życia
mieszkańców. W uznawanej za klasyczną pracy Richarda Easterlina pokazano,
że mimo ujęcia przekrojowego, przy porównywaniu poziomu satysfakcji z życia
w relacji do dochodów między krajami występuje dodatnia zależność, a jednocześnie średni poziom satysfakcji z życia w danym kraju jest bardzo stabilny
w czasie, bez względu na wysoki wzrost PKB per capita w badanym okresie29.
Zjawisko to jest nazywane paradoksem Easterlina i stanowi podstawowe zagadnienie ekonomii szczęścia.
Wzajemne powiązania dobrobytu różnych jednostek były również wyjaśniane na poziomie dobrobytu indywidualnego. R. Easterlin, analizując zaobserwowane zjawiska, sformułował hipotezę, że dobrobyt indywidualny zależy od
dochodu relatywnego, a nie absolutnego. Opierając się na tym założeniu, Robert
H. Frank dowiódł, że jeśli wszyscy maksymalizują swoją użyteczność, to wzrost
konsumpcji jednej osoby powoduje, że poprawia się jej sytuacja w relacji do
sytuacji pozostałych osób, a tym samym zmniejsza się użyteczność innych osób.
W konsekwencji dochodzi do spadku dobrobytu społecznego. Ponieważ pozostałe osoby również będą dążyły do zwiększenia konsumpcji, w efekcie wszyscy
konsumują więcej niż to wynika z optimum społecznego30.
Analiza R.H. Franka głęboko nawiązuje do problematyki zrównoważonej
konsumpcji. Już w 1973 roku William Nordhaus i James Tobin zwrócili uwagę na
problem związany z rosnącą konsumpcją, definiując zrównoważoną konsumpcję
R. Easterlin, Does economic growth improve the human lot?, w: Nations and households in
economic growth. Essays in honor of Moses Abramovitz, red. D. Reder, M. Reder, Academic Press,
New York 1974, s. 89–105.
29
30
R.H. Frank, The frame of reference..., s. 1838–1844.
16
jako tę wielkość, którą społeczeństwo może konsumować, aby nie ograniczyć
konsumpcji (zasobów) w przyszłości31. Ogólnie efekty zewnętrzne konsumpcji
to skutki zaspokajania potrzeb odczuwane przez bliższe oraz dalsze otoczenie
konsumenta i mogą być one pozytywne albo negatywne. Pozytywnymi efektami
konsumpcji mogą być na przykład dobre zdrowie, długie życie, poczucie satysfakcji z życia, wysoki poziom kulturalny obywateli itp. Przykładami negatywnych efektów konsumpcji są nadmierne wykorzystanie niezbędnych zasobów,
degradacja środowiska przez zaprzestanie tradycyjnych form uprawy ziemi,
degradacja środowiska przez eksploatację zasobów nieodnawialnych, chaotyczna
urbanizacja, składowanie coraz większej ilości odpadów32, choroby, patologia
społeczna, wypadki komunikacyjne, konflikty społeczne itp.33. Zaliczyć tu można
również nasilanie się opisanych w artykule mechanizmów o charakterze psychologicznym. Wzrost dobrobytu z tytułu rosnącej konsumpcji zależy od tego, czy
przeważają pozytywne, czy negatywne efekty zewnętrzne konsumpcji.
Co na to dane statystyczne?
W celu zbadania, które tendencje – pozytywne czy negatywne – przeważają
obecnie w społeczeństwie, przeprowadzono analogiczną do badania R. Easterlina
analizę dla danych przekrojowych dla wszystkich krajów UE w 2010 roku oraz
w ujęciu dynamicznym w Polsce w latach 2001–2011.
Na rysunku 1 przedstawiono średnią satysfakcję z życia w skali od 1 do 10
w relacji do całkowitych wydatków konsumpcyjnych na mieszkańca (w cenach
stałych) w 27 krajach Unii Europejskiej w 2010 roku. Dynamika wydatków
konsumpcyjnych jest zbliżona do dynamiki PKB, zatem w świetle wyników
badań R. Easterlina (oraz jego następców) uzyskane wyniki nie są zaskakujące.
Potwierdzają zjawisko, że średnia satysfakcja z życia w krajach bogatszych jest
wyższa niż w krajach o niskim poziomie dochodów. W rezultacie uzyskuje się
dodatnią relację między wydatkami konsumpcyjnymi a satysfakcją z życia.
W.D. Nordhaus, J. Tobin, Is growth obsolete? Economic research: retrospect and prospect,
National Bureau of Economic Research, New York 1973, s. 38.
31
32
D. Kiełczewski, Konsumpcja a perspektywy trwałego i zrównoważonego rozwoju, Białystok 2004, s. 7–16.
33
C. Bywalec, Konsumpcja w teorii i praktyce..., s. 17.
17
Wydatki konsumpcyjne per capita (euro)
Rys. 1. Satysfakcja z życia w relacji do wydatków konsumpcyjnych na mieszkańca
w 27 krajach UE w 2010 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu oraz World Database of Happiness
(http://worlddatabaseofhappiness.eur.nl, dostęp 6.05.2013).
Warto zauważyć, że w prowadzonych w ramach tej problematyki badaniach
postulowany jest i potwierdzony w wynikach trend nieliniowy – najczęściej logarytmiczny34. Dla danych przedstawionych na rysunku 1 najlepszym dopasowaniem
charakteryzował się trend liniowy. Wydaje się jednak, że przyczyną tego jest nie
liniowość zależności satysfakcji z życia od konsumpcji w Europie, lecz występowanie dwóch odstających obserwacji – dotyczących Grecji i Portugalii. W tych
dwóch krajach satysfakcja z życia jest nieproporcjonalnie niższa w stosunku do
poziomu ich konsumpcji. Można przypuszczać, że spadek satysfakcji z życia
w nich jest efektem kryzysu po 2008 roku – od tego roku można zaobserwować
systematyczny i znaczny spadek satysfakcji z życia w Grecji i Portugalii. Po odrzuceniu tych dwóch krajów znacznie lepsze dopasowanie (R2 = 0,77) uzyskuje się dla
trendu logarytmicznego. Fakt taki mówiłby o tym, że średnia satysfakcja z życia
jest wyższa dla krajów o wyższych wydatkach konsumpcyjnych, jednak różnice
we wskaźnikach satysfakcji są relatywnie mniejsze dla krajów najbogatszych.
Drugą część analizy, to jest wyniki dotyczące zależności pomiędzy dynamiką
konsumpcji a dynamiką satysfakcji z życia w Polsce w latach 2001–2011, przedstawiono na rysunku 2. W badanych latach następował systematyczny wzrost
34
C. Graham, The economics of happiness, “World Economics” 2005, vol. 6, no. 3, s. 46.
18
wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych na mieszkańca według
parytetu siły nabywczej. Obserwowana dynamika satysfakcji z życia, mierzona
jako wartość średnia wyników z ankiet, wskazuje na towarzyszący wzrostowi
konsumpcji wzrost zadowolenia Polaków, nie jest on jednak proporcjonalny
do wysokiej dynamiki wydatków konsumpcyjnych, nie można więc tu mówić
o stabilizacji na jednym poziomie, jak w badaniach R. Eastelina. Dla porównania
naniesiono na wykres dynamikę wskaźnika „jakość życia”, obliczonego nie jako
średnia, lecz jako odsetek osób, które w ankiecie zaznaczyły, że są zadowolone
lub bardzo zadowolone z życia ogółem. Mimo że dostęp do opracowanych w ten
sposób danych dotyczy znacznie krótszego okresu (lat 2002–2006), to wystarczy,
aby zauważyć, że dynamika wzrostu w ten sposób mierzonego dobrobytu jest
zbliżona do dynamiki konsumpcji.
Rys. 2. Dynamika konsumpcji a dynamika satysfakcji z życia w latach 2001–2011 w Polsce
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu, World Database of Happiness
(http://worlddatabaseofhappiness.eur.nl, dostęp 6.05.2013) oraz Eurobarometru (http://
www.eurofound.europa.eu, dostęp 6.05.2013).
Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że w badanym okresie bogacenie
się społeczeństwa polskiego oraz wzrost konsumpcji nie prowadziły do spadku
satysfakcji z życia – można raczej przypuszczać, że przez poprawę jakości
życia ogółem prowadziły do poprawy dobrobytu indywidualnego przeważającej części społeczeństwa, co ma swoje odbicie w wynikach ankiet. Należy
przypuszczać, że jeśli nasila się znaczenie mechanizmów o charakterze psy-
19
chologicznym, wywołujących negatywny wpływ na zadowolenie z konsumpcji, to są to nadal zjawiska o charakterze jednostkowym w Polsce i nie rzutują
na średnią satysfakcję z życia w ramach całego społeczeństwa.
Podsumowanie
Przeprowadzona analiza pozwoliła skonfrontować ekonomiczną i psychologiczną perspektywę oceny wpływu konsumpcji na indywidualny dobrobyt.
Dokonano przeglądu funkcjonujących w obu dziedzinach definicji oraz metod
analizy badanego zagadnienia. W efekcie pozwoliło to na wyciągnięcie wniosku, że mimo znacznej i bardzo owocnej kooperacji dwóch dziedzin nauki
w ostatnich dekadach, cele badawcze i efekty prowadzonych badań w dziedzinie ekonomii bardzo różnią się od tych prowadzonych w dziedzinie psychologii, nawet w zakresie jednego problemu badawczego. Ekonomia, badając
postawy indywidualne, skupia się na najbardziej powszechnych tendencjach,
które mają najsilniejszy wpływ na wielkości zagregowane, psychologia zaś
interesuje się badaniem pewnych mechanizmów, które mogą występować
jednostkowo, na pograniczu ogólnych tendencji. Dlatego też wydaje się, że
bardzo cenne analizy psychologów, dotyczące między innymi występowania
patomechanizmów, takich jak postawy silnie materialistyczne, zakupoholizm
czy niski poziom samokontroli, nie stanowią jeszcze wystarczających przesłanek dla podważenia ogólnych prawidłowości o dodatnim wpływie konsumpcji
na jakość życia i dobrobyt w sensie ekonomicznym.
Bibliografia
Ahuvia A.C., Wong N., Cognitive and affective antecedents of Inglehart’s materialism.
Implications for the development of materialism as a macro-values orientation,
“Journal of Macromarketing”, Special Issue on Consumer Wellbeing 2005.
Ahuvia A.C., Wong N., Materialism. Origins and implications for personal well-being,
“European Advances in Consumer Research” 1995, vol. 2.
Andrews F.M., Whitney S.B., Social indicators of Well-being. American perceptions
of life quality, Plennum Press, New York 1976.
Becla A., Czaja S., Hałasa J.M., Rumianowska I., Elementy mikroekonomii, Wydawnictwo IBIS, Wrocław 2001.
Belk R.W., Materialism. Trait aspects of living in material world, “Journal of Consumer
Research” 1985, vol. 15.
20
Bywalec C., Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2007.
Czapiński J., Psychologia szczęścia. Przegląd i zarys teorii cebulowej, Pracownia Testów
Psychologicznych, Warszawa 1994.
Czapiński J., Psychologiczne teorie szczęścia. Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu,
zdrowiu, sile i cnotach człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Diener E., Fujita F., Social comparisons and subjective well-being, w: Health, coping,
and Well-being, red. B.P. Buunk, F.X. Gibbons, Mahwah, New York 1994.
Easterlin R., Does economic growth improve the human lot?, w: Nations and households
in economic growth. Essays in honor of Moses Abramovitz, red. D. Reder, M. Reder,
Academic Press, New York 1974.
Frank R.H., The frame of reference as a public good, “Economic Journal” 1997, vol. 107.
Gąsiorowska A., Postawy wobec pieniędzy a kupowanie impulsywne, w: W supermarkecie szczęścia. O różnorodności zachowań konsumenckich w kontekście jakości
życia, red. A.M. Zawadzka, M. Górnik-Durose, Difin, Warszawa 2012.
Ger G., Belk R.W., Cross-cultural differences in materialism, “Journal of Economic Psychology” 1996, vol. 17.
Graham C., The economics of happiness, “World Economics” 2005, vol. 6, no. 3.
Hudders L., Pandelaere M., The silver lining of materialism. The impact of luxury consumption on subjective Well-being, “Journal of Happiness Studies” 2012, vol. 13.
Jampolsky L., Leczenie uzależnionego umysłu, Warszawa 1992.
Kasser T., Ryan R.M., Further examining the American dream. Differential correlates
of intrinsic and extrinsic goals, “Personality and Social Psychology Bulletin” 1996,
vol. 22.
Kasser T., Ryan R.M., The dark side of the American dream. Correlates of intrinsic and
extrinsic goals, “Journal of Personality and Social Psychology” 1993, vol. 65.
Kiełczewski D., Konsumpcja a perspektywy trwałego i zrównoważonego rozwoju,
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2004.
Landreth H., Colander D.C., Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1998.
Nordhaus W.D., Tobin J., Is growth obsolete?, w: Economic research. Retrospect and
prospect, National Bureau of Economic Research, New York 1973.
Ostasiewicz W., Metodologia pomiaru jakości życia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2002.
Richins M.L., Dawson S., Special possessions and the expression of material values,
“Journal of Consumer Research” 1994, vol. 21.
21
Ryan R.M., Deci E.L., Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being, “American Psychologist” 2000, vol. 55.
Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Sirgy M.J., Materialism and quality of life, “Social Indicators Research” 1998, vol. 43.
Stutzer A., Frey B.S., What happiness research can tell us about self-control problems
and utility misprediction, Institute for Empirical Research in Economics, Working
Paper no. 267, Zurich 2006.
Wright N.D., Larsen V., Materialism and life satisfaction: a meta-analysis, “Journal of
Consumer Satisfaction, Dissatisfaction and Complaining Behavior” 1993, vol. 6.
ECONOMIC
VS PSYCHOLOGICAL PERSPECTIVE ON THE IMPACT
OF INDIVIDUAL CONSUMPTION ON WELL-BEING
SUMMARY
With the increasing interest in the economics of happiness, which questions the relation between the well-being and the level of economic development, there is a need to
reconsider the impact of the increase in consumption on well-being. The article examines the relationship between consumption and well-being. The interdisciplinary analysis
explored both, the economic and the psychological points of view. The study is based
on the literature review and some rough empirical evidence. The analysis leads to the
conclusion that, although very valuable, the findings of psychology on pathomechanisms
such as highly materialistic attitudes, shopaholism or low levels of self-control, do not
constitute the sufficient grounds to challenge the accuracy of the overall positive impact
of consumption on the quality of life and well-being in the economic sense.
Keywords: consumption, well-being, welfare
EWA BARANOWSKA-PROKOP* 1*
Warszawa
UMOWY
OFFSETOWE
A MODERNIZACJA POLSKIEGO PRZEMYSŁU OBRONNEGO
STRESZCZENIE
Głównym celem artykułu jest ocena wpływu zawartych dotychczas przez Polskę umów
offsetowych na modernizację polskiego sektora obronnego. Zastosowaną metodą
badawczą jest analiza opinii eksperckich oraz raportu Najwyższej Izby Kontroli (NIK).
Otrzymane wnioski uzasadniają stwierdzenie, iż ogólna ocena jest niejednoznaczna,
przeważają jednak efekty pozytywne.
W większości analizowanych przypadków polskie podmioty zbrojeniowe, będące stronami transakcji offsetowych, uzyskały dostęp do nowych technologii, zwiększyły swą
konkurencyjność na międzynarodowym rynku uzbrojenia oraz odnotowały wzrost zatrudnienia. Stwierdzono, że offset bezpośredni powinien być preferowaną formą transakcji offsetowych, gdyż przyczynia się on w największym stopniu do wspierania procesów
modernizacji polskiego przemysłu obronnego.
Słowa kluczowe: offset, rozwój technologiczny, przemysł obronny
*
Ewa Baranowska-Prokop, dr hab., prof. SGH, Instytut Międzynarodowego Zarządzania
i Marketingu, Kolegium Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, e-mail: ebarano@sgh.
waw.pl.
24
Ewa Baranowska-Prokop
Wprowadzenie
Głównym celem artykułu jest ocena wpływu zawartych dotychczas przez Polskę
umów offsetowych na modernizację polskiego sektora obronnego. Transakcje
offsetowe są niewątpliwie najnowocześniejszą, a zarazem najbardziej złożoną
formą transakcji wiązanych. W polskim ustawodawstwie offset jest określany
jako podstawowy instrument rekompensujący wydatki budżetowe związane
z zakupem uzbrojenia i sprzętu wojskowego, stanowiący formę wymuszonej
kooperacji między podmiotami krajowymi a zagranicznym dostawcą. Dokonuje
się też rozróżnienia pojęć „offset bezpośredni” i „offset pośredni”.
Transakcje offsetowe bezpośrednie są zazwyczaj wykorzystywane przez
rząd kraju importującego jako narzędzie realizacji strategii rozwoju danej gałęzi
przemysłu dla uzyskania efektu wzrostu zatrudnienia w danym okręgu geograficznym lub też jako metoda równoważenia bilansu płatniczego. Transakcje offsetowe pośrednie natomiast są typem umów, w którym świadczenie wzajemne
nie jest bezpośrednio powiązane z początkowym zakupem dóbr lub usług.
Transakcje offsetowe tego typu mają z reguły wysoką wartość sumy transakcyjnej i powodują konieczność utrzymywania wieloletnich kontaktów handlowych
i przemysłowych między krajami partnerskimi umowy.
Strategia rozwoju technologicznego
przy wykorzystaniu transakcji offsetowych
Ocena efektywności strategii rozwoju określonych sektorów gospodarki opartej
na wykorzystaniu transakcji offsetowych jest niezwykle trudna. Przede wszystkim poufny charakter negocjacji i brak danych dotyczących kolejnych etapów
realizacji uzgodnień w ramach kontraktu nie pozwalają na rzetelną ocenę ekonomiczną. Jedynym możliwym narzędziem badawczym jest analiza porównawcza
poszczególnych przypadków. Jednakże wyniki takiej analizy są zazwyczaj również niejednoznaczne.
W procesie negocjacji offsetowych zarysowują się odrębne stanowiska
stron dokonujących wielomiliardowych zakupów określonego systemu obronnego. Zazwyczaj dążą one do osiągnięcia jak najlepszego efektu mnożnikowego
w wielu gałęziach przemysłowych poprzez dostęp do nowoczesnych technologii.
Strona sprzedająca natomiast zawsze dąży do ograniczenia żądań w ramach wiązania offsetowego.
Umowy offsetowe...
25
Oprócz motywów ekonomicznych należy także wspomnieć o obawach
strony udostępniającej nowoczesne technologie o zachowanie względów bezpieczeństwa i groźbę utraty kontroli nad ich wykorzystaniem1.
Przed przystąpieniem do negocjacji w sprawie zakupów systemów obronnych rząd powinien opracować szczegółowe założenia swojej polityki offsetowej. Należy przeprowadzić analizę efektywności oraz określić możliwość
rozwoju konkretnych gałęzi wraz z ewentualnymi efektami mnożnikowymi
w pokrewnych dziedzinach. Negocjacje dotyczące transferu technologii powinny
uwzględniać potrzeby rozwoju konkretnych regionów, w których należy jednocześnie prowadzić działania przygotowawcze do skutecznej absorpcji otrzymanych technologii.
Logiczna i spójna wewnętrznie strategia offsetowa powinna się przyczyniać do osiągnięcia celów długookresowych polityki państwowej w dziedzinie
rozwoju naukowego i wdrażania nowych technologii. Działania takie często
obejmują tworzenie uniwersyteckich parków nauki, wzrost nakładów na B+R,
opracowywanie szczegółowych programów rozwoju regionalnego w ramach
tworzenia infrastruktury dla celów szkolnictwa wyższego itp. Należy podkreślić,
iż w praktyce efektywne rozwijanie bazy technologicznej przez realizację strategii offsetowych jest trudne. Podstawowym warunkiem skutecznego rozwoju jest
dostateczny potencjał istniejącej w danym kraju bazy technologicznej i posiadane przez nią możliwości absorpcyjne2.
Problemy realizacji transakcji offsetowych, podobnie jak w przypadku
pozostałych transakcji wiązanych, są znacznie większe niż w wypadku realizacji
konwencjonalnych umów handlowych i kooperacyjnych. Wynikają one zarówno
z kompleksowości, długiego okresu realizacji, jak i szczególnego ich przedmiotu,
jakim są systemy obronne i sprzęt bojowy.
Nieumiejętność korzystania z pozyskania technologii w ramach offsetu jest
dość powszechna w krajach rozwijających się3. Poważnym problemem jest także
1
Szerzej: R. Mathews, Defense offsets. Policy versus pragmatism, w: Arms trade and economic development. Theory, policy, and cases in arms trade offsets, red. J. Brauer, J.P. Dunne,
Routledge, London–New York 2004, s. 89–102.
2
Szerzej: E. Baranowska-Prokop, Kontrowersje związane z transakcjami offsetowymi jako
uwarunkowaną formą wymiany międzynarodowej, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej SGH nr 24, Warszawa 2009.
3
Przykładowo, zakup przez armię Filipin 150 transporterów opancerzonych Simba i wyposażenia o wartości ponad 100 mln dol. am. skutkował uruchomieniem linii montażowych, na których
złożono 142 pojazdy na podstawie ośmiu wzorcowych maszyn przywiezionych z Wielkiej Bry-
26
drastyczny wzrost żądań offsetowych datujący się od końca 2000 roku. Nawet
kraje wysoko rozwinięte, takie jak Wielka Brytania, Belgia, Dania, Norwegia,
Portugalia i Hiszpania, wysuwają żądania wiązania offsetowego nie mniejsze niż
100%. Rekordowo wysokie wiązanie – w wysokości 348% wartości pierwotnego
zakupu – uzyskała Republika Południowej Afryki podczas zakupu myśliwców
Gripen i samolotów szkoleniowych Hawk. Zakup pierwotny wynosił 2,5 mld
dolarów amerykańskich, a wiązanie w formie offsetu pośredniego i bezpośredniego osiągnęło wartość 8,7 mld dol.4
Ważnym problemem pozostaje także wycena rzeczywistej wartości oferowanego uzbrojenia. Przykładowo, konsorcjum Eurofighter miało poważne trudności negocjacyjne przy ustalaniu wartości kontraktu na sprzedaż 20 myśliwców
Eurofighter Typhoon dla norweskiego lotnictwa. Oferujący wycenili pakiet offsetowy na 26,7 mld koron norweskich. Ten sam pakiet norweskie Ministerstwo
Przemysłu wyceniło na 16 mld koron, a Ministerstwo Obrony, używając innych
metod kalkulacji, oszacowało go na zaledwie 4,5 mld koron5.
Państwa wysoko rozwinięte dostarczające sprzęt obronny w ramach umów
offsetowych coraz częściej podkreślają utratę miejsc pracy z tego tytułu. Przykładowo, Departament Obrony USA szacował, iż w wyniku realizacji tychże umów
w okresie kolejnych 20 lat doszło do redukcji 470 tys. miejsc pracy6.
Niewątpliwie w długim okresie realizacja transakcji offsetowych może
korzystnie wpływać na wzrost konkurencyjności gospodarczej, zwiększenie
zatrudnienia, nasilenie transferu technologii i podwyższenie potencjału obronnego kraju. Istotny jest także argument polityczny, iż koalicyjne siły zbrojne
odnoszą korzyści z racjonalizacji, standaryzacji i kompatybilności systemów
obronnych. Jednakże podstawowym warunkiem odnoszenia długookresowych,
gospodarczych korzyści z tytułu offsetu jest prawidłowe wdrażanie zakupionych
technologii. Większość krajów stawia żądania, aby technologie wynegocjowane
w ramach pakietów offsetowych były nie mniej zaawansowane niż poziom tech-
tanii. Po zakończeniu realizacji kontraktu zakład produkcyjny zamknięto. Szerzej: A. Villanon,
Philippine defense industrial development and offsets, Masters in Defense Administration thesis,
RMCS–Cranfield University 1998.
4
Por. An international deal with strings attached, “The Financial Times”, 18.07.2002.
Patrz: J. Berg, Eurofighter, Norway in Offset Value Wrangle, “Jane’s Defense Weekly”,
8.12.1999, s. 14.
5
Patrz: J. Spear, The role of offsets in the international arms trade, Presentation to the International Studies Association, Annual Meeting, Toronto, 19.03.1997.
6
Umowy offsetowe...
27
nologii zakupu pierwotnego. Jednak zgodnie z opublikowanymi danymi7, technologie oferowane w pakietach offsetowych w 85% miały około dziesięciu lat.
Restrukturyzacja i rozwój polskiego przemysłu obronnego
Konieczność restrukturyzacji i wspierania rozwoju polskiego przemysłu obronnego (ppo) jest zaliczana do priorytetów polskiej gospodarki od początku XXI
wieku8. Należy pamiętać, iż w latach powojennych Polska jako członek Rady
Wzajemnej Pomocy Gospodarczej i Układu Warszawskiego miała silnie rozbudowany, w ramach specjalizacji w bloku komunistycznym, sektor zbrojeniowy.
Przykładowo, w 1988 roku wchodziły w jego skład 84 przedsiębiorstwa państwowe, w których było zatrudnionych około 180 tys. pracowników. Produkcja
sektora zbrojeniowego wynosiła około 2% całości polskiej produkcji przemysłowej i stanowiła ponad 12% wartości eksportu9.
Rozpad ZSRR i rozwiązanie Układu Warszawskiego w latach 1989–1991
okazały się katastrofalne w skutkach dla ppo. Odnotowano około 50% spadek
wewnętrznego zapotrzebowania na produkty przemysłu zbrojeniowego. Jednocześnie nastąpiło poważne zmniejszenie eksportu wynikające z zakończenia ery
tak zwanej zimnej wojny. Przykładowo, w latach 1989–1997 wydatki budżetowe na cele obronne spadły w przybliżeniu o 44% – z poziomu 17,4 mld zł
do 9,8 mld zł.
Przystąpienie Polski do NATO w 1999 roku zapoczątkowało reformy
strukturalne ppo i proces jego prywatyzacji. W maju 2002 roku Rada Ministrów
podjęła uchwałę o utworzeniu dwóch grup kapitałowych, to jest Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego (PHZ) BUMAR oraz Agencji Rozwoju Przemysłu
(ARP), przy czym Skarb Państwa ma dysponować pakietem kontrolnym akcji
w obu tych grupach. Przystąpienie Polski do NATO skutkowało koniecznością
dostosowania standardów uzbrojenia i opracowania nowego systemu rządowych
zakupów obronnych.
7
P.J. Cahill, Testimony before the US Presidential Commission on Offsets, http:/www.offsets.
brtrc.net, 4.12.2000 (dostęp 14.09.2009).
8
Patrz: Strategia przekształceń strukturalnych przemysłowego potencjału obronnego w latach
2002–2005, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, maj 2002.
Szerzej: K. Piątkowski, Polski przemysł zbrojeniowy na rozdrożu, „Polska w Europie” 2003,
nr 1 (43), s. 151–192.
9
28
Zmiany dokonujące się w ppo wpisują się w ogólne tendencje widoczne
od wielu lat w europejskim i światowym przemyśle zbrojeniowym. Najważniejszy kierunek tych zmian wyznaczają procesy konsolidacji produkcji uzbrojenia
i sprzętu wojskowego oraz kapitału zaangażowanego w tego rodzaju działalność.
Polskie doświadczenia z dotychczasowej realizacji programów offsetowych
Przyczyny zawarcia przez Polskę po 2000 roku wielu umów offsetowych
i ogromne zainteresowanie tym rodzajem transakcji wzajemnie uwarunkowanych mają charakter zarówno gospodarczy, jak i polityczny. Największą umowę
offsetową polski rząd zawarł 18 kwietnia 2003 roku z koncernem amerykańskim Lockheed-Martin. Dotyczyła ona nabycia 48 myśliwców F-16 na sumę
3,5 mld dolarów amerykańskich. Był to największy zakup uzbrojenia, jakiego
dokonało byłe państwo członkowskie Układu Warszawskiego po 1989 roku.
Dostawy samolotów wielozadaniowych zaplanowano na lata 2006–2008. W celu
ułatwienia realizacji umowy Kongres USA zatwierdził przyznanie Polsce preferencyjnej pożyczki w wysokości 3,8 mld dol., a jej spłata została przesunięta
na lata 2011–201510. Towarzysząca temu zakupowi umowa offsetowa została
wyceniona na 6,028 mld dol. Ustalono, iż offset bezpośredni nie może być niższy niż 50% wartości zobowiązań. Wartość maksymalna offsetu pośredniego nie
powinna przekraczać 3 mld dol., to jest 300 mln dol. w skali roku11.
Według oceny polskiej strony 51% wartości pakietu offsetowego związanego z zakupem F-16 stanowiły transakcje typu samospłata z przedsiębiorstwami działającymi na terenie Polski. Kolejne 20% przypadało na tak zwane
nowe inwestycje. Transfer technologii przedstawiał około 10% wartości umowy,
a pozostałe 19% stanowiły różnego rodzaju transakcje zakupów wzajemnych12.
Szerzej: P. Evans, The financial factor in arms sales. The role of the official export and credit
guarantees, Appendix 13E, w: SIPRI Yearbook 2003. Armaments, disarmaments and international
security, Stockholm International Peace Research Institute, Oxford University Press, Oxford 2003,
s. 539–560.
10
11
Szerzej: Offset – szansą dla nauki i gospodarki, Ogólnopolska Konferencja Środowisk Naukowych, KBN, Warszawa, 29.01.2003.
Poland government aays Lockheed deal doesn’t meet invest aims, “Dow Jones Business
News”, Newswire by Marek Strzelecki, Warszawa, 13.03.2003.
12
Umowy offsetowe...
29
Do końca 2012 roku Polska podpisała 17 umów z zagranicznymi dostawcami . Głównymi partnerami polskich firm są między innymi Lockheed Martin
Corporation (LMC), USA oraz Rafael Armament Development Authority Ltd.
z Izraela. W realizację umowy offsetowej z LMC zaangażowanych było około 30
polskich przedsiębiorstw, między innymi Zakłady Metalowe (ZM) Dezamet SA,
Kombinat Państwowych Zakładów Lotniczych (PZL) Hydral oraz ZM Bumar-Łabędy SA (wartość offsetowa – ponad 6 mld dolarów amerykańskich). W przypadku umowy z Rafael Armament Development zobowiązania offsetowe zostały
natomiast skierowane między innymi do ZM MESKO SA w Skarżysku-Kamiennej oraz Zakładów Chemicznych NITRO-CHEM SA w Bydgoszczy (wartość
offsetowa – 0,44 mld dol.).
W roku 2007 do umów offsetowych wprowadzono nowe zobowiązania,
przede wszystkim związane z transferem nowoczesnych technologii. Umowę
podpisały między innymi Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego (WSK) PZL-Kalisz SA i AVIO (wartość offsetowa ponad 9 mln euro).
Wraz ze wzrostem liczby podpisanych kontraktów offsetowych Polska –
poprzez zdobyte doświadczenie – stara się eliminować błędy popełniane w negocjacjach i realizacji pierwszych umów tego typu. Nastąpiła też istotna zmiana
polskiego prawa offsetowego przez wejście w życie Ustawy z dnia 8 grudnia
2006 roku o zmianie ustawy o niektórych umowach kompensacyjnych zawieranych w związku z umowami dostaw na potrzeby obronności i bezpieczeństwa
państwa14. W myśl tego aktu nie można podpisać umów na zakup uzbrojenia
bez wcześniejszych uzgodnień zobowiązań offsetowych. Prawo do korzystania
z inwestycji kompensacyjnych dostali też przedsiębiorcy prywatni (wcześniej
offset dostawały niemal wyłącznie firmy państwowe). Minister gospodarki wprowadził katalog potrzeb offsetowych, w którym swoje oczekiwania i projekty będą
mogły umieszczać polskie firmy.
Zmienia się też procedura zawierania umów, między innymi wprowadzono obowiązek precyzyjnego wskazywania praw i zakresu obowiązków stron
umowy, opracowywania założeń do oferty offsetowej (kryterium ważone jako
element warunkujący postępowanie), szczegółowego uzgadniania ofert z offsetobiorcami. Ponadto dopuszczono możliwość wykluczenia oferenta z postępowania i kontynuację negocjacji z kolejnymi oferentami.
13
13
Szerzej: Wykaz umów offsetowych na dzień 1 lipca 2012 r., http://www.mg.gov.pl/Gospodarka/Offset/Umowy+offsetowe/ (dostęp 15.12.2012).
14
DzU 2006, nr 251, poz. 1845.
30
Obecnie umowa dostaw nie może być zawarta przed podpisaniem transakcji
offsetowej (zlikwidowano tak zwany preoffset). Obowiązuje też zasada pełnej
jawności umów tego typu i publikacji na stronach internetowych Ministerstwa
Gospodarki i ARP SA katalogu potrzeb offsetowych. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 18 maja 2007 r. w sprawie szczegółowych zasad
zaliczania zobowiązań offsetowych zagranicznego dostawcy uzbrojenia lub
sprzętu wojskowego na poczet wartości umowy offsetowej15,.
W opinii osób bezpośrednio zaangażowanych w realizację umów offsetowych, zmiany te miały pozytywny wpływ na polski przemysł zbrojeniowy16.
Skutkowały szeroko rozumianym transferem technologii. Gdyby nie offset, to
przeważająca część zaangażowanych w nie polskich podmiotów nie byłaby
w stanie pokryć kosztów zakupu wielu z nich w ramach tradycyjnych umów
handlowych. Ponadto offset umożliwił nawiązanie współpracy z czołowymi producentami uzbrojenia na świecie oraz zdobycie dostępu do know-how. Pozwoliło
to na podniesienie konkurencyjności polskich przedsiębiorstw na międzynarodowym rynku przemysłu obronnego oraz uzyskanie szerszego dostępu do rynków
zagranicznych.
Dotychczasowe przepisy dotyczące transakcji offsetowych wymagają, aby
co najmniej 50% każdej umowy offsetowej było lokowane w przemyśle zbrojeniowym. Co więcej, w ostatnich latach praktycznie wszystkie zobowiązania
offsetowe były umiejscowione w przemyśle obronnym. Tendencja ta jest jak
najbardziej słuszna, a praktyki ograniczania żądań offsetowych do tak zwanego
offsetu bezpośredniego powinny być kontynuowane17.
Jak już wcześniej wspomniano, w Polsce zawarto 17 umów offsetowych.
Pierwszą z nich – o wartości 385 mln dolarów amerykańskich – podpisano z hiszpańską firmą EADS w sierpniu 2001 roku; dotyczyła ona zakupu ośmiu samolotów
transportowych CASA. W październiku 2010 roku podpisano trzeci aneks do tej
umowy dotyczący transferu technologii i praw do utworzenia centrum serwisowego
dla samolotów C-295 (CASA) oraz na świadczenie usług w przyszłości. Należy
zaznaczyć, że w aneksie zawarto zobowiązanie pośrednie skierowane do czterech
polskich uczelni: Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Uniwersytetu w Białymstoku, Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku oraz Politechniki Gdańskiej.
15
DzU 2007, nr 91, poz. 612.
16
Patrz: H. Królikowski, Offset a przemysł zbrojeniowy w Polsce, „Defence24”, 24.08.2012.
Patrz: E. Baranowska-Prokop, Direct offsets in international trade as a remedy for asymmetric information, “Journal of International Trade Law and Policy” 2009, vol. 8, no. 3, s. 202–212.
17
Umowy offsetowe...
31
Wśród dobrych przykładów realizacji offsetu można wskazać zobowiązania
zawarte w umowie z LMC dotyczące utworzenia bazy obsługowo-naprawczej
wielozadaniowych samolotów F-16 w Wojskowych Zakładach Lotniczych nr 2
w Bydgoszczy. Realizacja umowy offsetowej przewiduje, że bydgoskie zakłady
będą mogły świadczyć na rzecz Polskich Sił Zbrojnych usługi usuwania powłok
lakierniczych, malowania i nakładania powłok dla polskich samolotów wielozadaniowych F-16 oraz naprawy i remonty określonych komponentów elektrycznych, hydraulicznych, podwozia oraz wybranych komponentów awioniki tych
samolotów.
Innym przykładem korzyści wynikających ze zobowiązań zawartych
w umowie offsetowej z przedsiębiorstwem LMC są umiejętności i wiedza zdobyta przez Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych w Warszawie. Pozwoliły one
na pozyskanie przez instytut możliwości wdrożenia w lotnictwie Polskich Sił
Zbrojnych Systemu Informatycznego Wsparcia Eksploatacji Samolotów F-16
(SIWESF-16).
Ponadto przedsiębiorstwo Bumar Amunicja SA (dawniej: ZM MESKO SA
w Skarżysku Kamiennej) pozyskało nowoczesne technologie do produkcji różnego rodzaju uzbrojenia w ramach umów offsetowych z firmami: LCM, Nammo
Raufoss AS, Saab Bofors Dynamics AB, Rafael Armament Development Authority Ltd. oraz Oto Melara S.p.A. W szczególności pozyskano technologię produkcji różnych typów amunicji, przeciwpancernych pocisków kierowanych Spike
oraz uruchomiono instalację do bezpiecznej utylizacji przeterminowanych środków bojowych. Niewątpliwie wpłynęło to na poprawę sytuacji ekonomiczno-finansowej firmy Bumar Amunicja SA18.
W ramach umowy offsetowej została nawiązana współpraca między Wojskowymi Zakładami Mechanicznymi w Siemianowicach a firmami Patria i Oto
Melara, w ramach której uruchomiono produkcję kołowych transporterów opancerzonych typu AMV 8x8 oraz montaż i produkcję podzespołów wieży HITFIST.
Kolejny przykład korzyści wynikających z transferu zaawansowanych technologii, to realizacja umowy offsetowej z Thales Nederland B.V., która umożliwiła
firmie Radmor SA przejście do produkcji nowej generacji radiostacji F@stnet.
Bardzo ważnym, pozytywnym skutkiem realizacji umów offsetowych jest
powstawanie nowych miejsc pracy. Można szacować, że w ich wyniku w ciągu
dziesięciu lat zatrudnienie znalazło około 10 tys. osób. Dzięki offsetom nowe
18
Patrz: H. Królikowski, K. Wilewski, Offset na nowo, „Prezentuj Broń” 2012, nr 7, s. 9–12.
32
miejsca pracy utworzyły między innymi następujące przedsiębiorstwa: ZM
MESKO SA, WSK „PZL-Kalisz” SA, Wojskowe Zakłady Mechaniczne SA
w Siemianowicach, Zakłady Chemiczne Nitro-Chem SA, EADS-PZL „Warszawa-Okęcie” SA, WSK „PZL-Rzeszów” SA, Flextronics International Poland
Sp. z o.o., Ericpol Telecom Sp. z o.o. oraz Instytut Lotnictwa. Należy pamiętać,
że beneficjentem umowy offsetowej zawartej z firmą LMC stał się także przemysł samochodowy. W szczególności ulokowanie w Gliwicach inwestycji firmy
General Motors Europe umożliwiło powstanie dwustu nowych miejsc pracy,
a jednocześnie pozwoliło utrzymać zatrudnienie od 5 do 8 tys. dotychczasowych
pracowników.
Ten niezwykle pozytywny obraz wpływu offsetu należy jednak poszerzyć
o analizę i wnioski wypływające z raportu Najwyższej Izby Kontroli (NIK)
dotyczącego pierwszej fazy realizacji zobowiązań offsetowych wynikających
z kontraktu na zakup samolotów F-1619. Zdaniem NIK błędy popełniono już na
etapie negocjacji. NIK krytycznie pod względem celowości ocenia nieopracowanie przez Ministerstwo Gospodarki, w okresie negocjowania i realizacji I etapu
umowy z LMC, kryteriów umożliwiających dokonanie oceny efektów realizacji
umowy w odniesieniu do pojedynczych zobowiązań offsetowych, jak i w skali
całej umowy [...]. Prace nad zdefiniowaniem mierników efektywności podjęto
dopiero w kwietniu 2008 r., w związku z przygotowaniami do opracowania „Strategii offsetowej”. Ich brak, będący konsekwencją zaniechań w początkowym
okresie wdrażania instrumentu offsetu przez Ministerstwo Gospodarki, utrudniał
przeprowadzenie rzetelnego podsumowania dotychczasowych efektów umowy
z LMC20. Ponadto, proponowane projekty nie były weryfikowane przez Ministerstwo Gospodarki pod kątem preferowanych kierunków i miejsc ich lokowania,
ani realności wykonania. W latach 2004–2008 niezbędne było więc wprowadzanie zmian ilościowych, a także dotyczących wartości projektu.
W ocenie NIK, w przypadku zaledwie 5 z 20 projektów realizowanych w I etapie umowy z LMC udało się jednocześnie zapewnić realne korzyści zarówno
z punktu widzenia potrzeb modernizacyjnych polskiej gospodarki (w skali makro),
jak i z punktu widzenia potrzeb restrukturyzacyjnych poszczególnych polskich
NIK, Informacja o wynikach kontroli realizacji zobowiązań offsetowych wynikających
z kontraktu na zakup samolotów F-16, Departament Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji, Warszawa 2009, http://bip.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik/kontrole,2048.html (dostęp
16.01.2014).
19
20
Ibidem, s. 33.
Umowy offsetowe...
33
przedsiębiorców (w skali mikro). W odniesieniu do pozostałych 15 projektów ich
efekty ograniczały się przede wszystkim do bieżących korzyści pojedynczego offsetobiorcy21. Należy jednak podkreślić, że w dalszej części raportu stwierdzono,
że wskazane pięć projektów stanowiło ponad połowę wartości wszystkich zobowiązań offsetowych realizowanych przez LMC (52,7% z 6 024 mln dolarów
amerykańskich).
Wyniki kontroli NIK wykazały, że stosunkowo nieliczne były zobowiązania,
przy których zaliczaniu stosowano maksymalne mnożniki offsetowe, zarezerwowane dla działań najbardziej preferowanych z uwagi na gospodarkę narodową
lub bezpieczeństwo i obronność państwa (między innymi przekazanie nowoczesnej technologii umożliwiającej rozpoczęcie produkcji dającej długoterminowe
perspektywy zbytu, w tym w szczególności eksport).
W opinii NIK zobowiązania zaliczane do offsetu bezpośredniego powinny
być zarezerwowane w pierwszej kolejności dla wsparcia procesów restrukturyzacyjnych przemysłu obronnego w drodze uzyskania dla przedsiębiorców tego
sektora dostępu do nowoczesnej techniki i technologii oraz know-how, a także
możliwości sprzedaży własnych wyrobów lub usług22.
Podsumowanie
Podsumowując, należy podkreślić, że niezbędnym zabezpieczeniem wykonania
wszystkich zobowiązań offsetowych tworzących projekt może być jedynie odpowiednio skonstruowana umowa biznesowa offsetodawcy z offsetobiorcą. Istotnymi barierami w efektywnym wykorzystaniu instrumentu offsetu mogą być:
– nieprzygotowanie offsetobiorcy do realizacji zobowiązań w terminach
określonych w umowie;
– zła sytuacja ekonomiczno-finansowa offsetobiorcy;
– nikła wiedza i doświadczenie offsetobiorcy, a także jego bierność i oczekiwanie, że administracja rządowa zdoła korzystnie rozstrzygnąć wszystkie wątpliwe kwestie;
– podejmowanie przez offsetodawcę prób wywiązania się z realizacji zobowiązań offsetowych jak najmniejszym kosztem23.
21
Ibidem, s. 35.
22
Ibidem, s. 14.
23
Ibidem, s. 47.
34
Ujawnione w toku kontroli nieprawidłowości polegały na:
– rozbieżnościach pomiędzy offsetobiorcą a LMC, co do oceny wartości
rzeczywiście transferowanej technologii;
– realizacji transakcji niezgodnie ze specyfikacją;
– dokonywaniu nakładów inwestycyjnych na rzecz offsetobiorcy odmiennych od przedmiotu zobowiązania wskazanego w specyfikacji (to jest
podniesienie kapitału zakładowego offsetobiorcy);
– wliczaniu do wartości zobowiązań kosztów transportu24.
Należy przypomnieć, że umowa z LMC formalnie powinna się zakończyć
w 2013 roku.
Podsumowując, ocena dotychczasowych polskich doświadczeń związanych
z realizacją transakcji offsetowych jest niejednoznaczna. W ogólnym rozrachunku
przeważają jednak efekty pozytywne, a z całą pewnością można stwierdzić, iż
umiejętne stosowanie praktyk offsetowych (jak wskazują na to przykłady wielu
państw) może być istotnym stymulatorem rozwoju sektora zbrojeniowego i źródłem transferu nowoczesnych technologii oraz uzyskania tak zwanych efektów
indukcyjnych w innych gałęziach gospodarki. Konieczne jest jednak wyciągnięcie wniosków z dotychczasowych doświadczeń i bardzo dobre przygotowanie
wszystkich zaangażowanych stron do realizacji tego typu transakcji. Należy
pamiętać, iż podstawowym celem takich kontraktów jest stworzenie warunków
do zaangażowania zagranicznych dostawców w proces restrukturyzacji polskiej
gospodarki.
Ujęte w kontrakcie zobowiązania są realizowane przez zagranicznego
dostawcę oraz offsetobiorców, którzy nie są stroną umowy offsetowej. Stąd też
konieczny jest udział beneficjentów offsetu w negocjacjach. Jest on tym bardziej
uzasadniony, iż stroną mogącą ocenić spodziewane efekty gospodarcze z realizacji umowy jest przede wszystkim beneficjent zobowiązania. Należy dodać, że
offsetobiorca nie ma obowiązku przyjęcia do realizacji proponowanych przez
zagranicznego partnera zobowiązań, które nie spełniają jego oczekiwań. Podstawowymi elementami umowy, na które powinien mieć wpływ offsetobiorca
już w trakcie negocjacji, są: wartość nominalna zobowiązania, jego przedmiot
i harmonogram realizacji.
Doświadczenia i problemy związane z realizacją pierwszych zawartych
przez Polskę kontraktów offsetowych wskazują na konieczność zawierania
24
Ibidem, s. 50.
Umowy offsetowe...
35
dodatkowych, bezpośrednich umów biznesowych między offsetodawcą a offsetobiorcą w celu zabezpieczenia interesów obu stron. Pozwoliłoby to określić
prawa i obowiązki stron oraz możliwości dochodzenia roszczeń w obrocie gospodarczym. Ponadto, umowa powinna zawierać bezpośrednie odniesienie do wynegocjowanych przez Ministerstwo Gospodarki zobowiązań oraz zapisy dotyczące
kar za ich niezrealizowanie, które są ujęte w podstawowej umowie offsetowej.
Stąd też wniosek, iż jedynie bezpośrednie umowy biznesowe mogą być gwarancją pełnej realizacji projektów ramowych określonych w specyfikacjach zobowiązań offsetowych.
Należy też podkreślić, iż patrząc z perspektywy utworzenia EDEM (European Defence Equipment Market), offsety są dla Polski doskonałą szansą zdobycia przewagi konkurencyjnej w zakresie określonej specjalizacji oraz znalezienia
swojego miejsca w łańcuchu dostaw na unijnym rynku uzbrojenia.
Istotnym argumentem jest też to, że omawiane umowy – będące wysoce
skomplikowanym typem transakcji wiązanych – są skuteczną formą handlu
i kooperacji przemysłowej w sytuacji kryzysów finansowych, niestabilności
waluty lub ograniczonego dostępu do rynku.
Bibliografia
An international deal with strings attached, “The Financial Times”, 18.07.2002.
Baranowska-Prokop E., Direct offsets in international trade as a remedy for asymmetric
information, “Journal of International Trade Law and Policy” 2009, vol. 8, no. 3.
Baranowska-Prokop E., Kontrowersje związane z transakcjami offsetowymi jako uwarunkowaną formą wymiany międzynarodowej, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej SGH nr 24, Warszawa 2009.
Berg J., Eurofighter, Norway in Offset Value Wrangle, “Jane’s Defense Weekly”,
8.12.1999.
Cahill P.J., Testimony before the US Presidential Commission on Offsets, http:/www.offsets.brtrc.net, 4.12.2000 (dostęp 14.09.2009).
Evans P., The financial factor in arms sales. The role of the official export and credit guarantees, Appendix 13E, w: SIPRI Yearbook 2003. Armaments, disarmaments and
international security, Stockholm International Peace Research Institute, Oxford
University Press, Oxford 2003.
Królikowski H., Offset a przemysł zbrojeniowy w Polsce, „Defence24”, 24.08.2012.
Królikowski H., Wilewski K., Offset na nowo, „Prezentuj Broń” 2012, nr 7.
36
Mathews R., Defense offsets. Policy versus pragmatism, w: Arms trade and economic
development. Theory, policy, and cases in arms trade affsets, red. J. Brauer,
J.P. Dunne, Routledge, London–New York 2004.
Nelson M.K., The Polish defence industry. Restructuring in the midst of economic transition, w: From defence to development? International perspectives on realizing the
peace dividend, red. A. Markusen, S. DiGiovanna, M.C. Leary, Routledge, London 2003.
NIK, Informacja o wynikach kontroli realizacji zobowiązań offsetowych wynikających
z kontraktu na zakup samolotów F-16, Departament Gospodarki, Skarbu Państwa
i Prywatyzacji, Warszawa 2009, http://bip.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik/
kontrole,2048.html (dostęp 16.01.2014 ).
Offset – szansą dla nauki i gospodarki, Ogólnopolska Konferencja Środowisk Naukowych, KBN, Warszawa, 29.01.2003.
Piątkowski K., Polski przemysł zbrojeniowy na rozdrożu, „Polska w Europie” 2003,
nr 1(43).
Poland government says Lockheed deal doesn’t meet invest aims, Newswire by Marek
Strzelecki, “Dow Jones Business News”, Warszawa, 13.03.2003.
Rozporządzenie Rady Ministrów z 18 maja 2007 r. w sprawie szczegółowych zasad zaliczania zobowiązań offsetowych zagranicznego dostawcy uzbrojenia lub sprzętu
wojskowego na poczet wartości umowy offsetowej, DzU 2007, nr 91, poz. 612.
Spear J., The role of offsets in the international arms trade, Presentation to the International Studies Association, Annual Meeting, Toronto, 19.03.1997.
Strategia przekształceń strukturalnych przemysłowego potencjału obronnego w latach
2002–2005, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, maj 2002.
Ustawa z dnia 8 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o niektórych umowach kompensacyjnych zawieranych w związku z umowami dostaw na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa, DzU 2005, nr 251, poz. 1845.
Villanon A., Philippine defense industrial development and offsets, Masters in Defense
Administration thesis, RMCS–Cranfield University 1998.
Wykaz umów offsetowych na dzień 1 lipca 2012 r., http://www.mg.gov.pl/Gospodarka/
Offset/Umowy+offsetowe/ (dostęp 15.12.2012).
37
Umowy offsetowe...
OFFSETS
AND MODERNIZATION OF
POLISH
DEFENCE INDUSTRY
SUMMARY
The main objective of this paper is to evaluate the impact of offset agreements signed
by Poland on the modernization of the Polish defense industry. The employed research
method is the analysis of the experts’ opinions and the report by NIK. The results lead to
the conclusion that the final evaluation is ambiguous, but the positive effects are prevailing. In the majority of the analyzed cases, Polish companies in the defense industry that
participated in the offset transactions obtained access to the new technologies, enhanced
their competitiveness and increased employment. It has been stated that direct offsets
should be the preferred form of transactions, because it provides the highest contribution
to the modernization of the Polish defense industry.
Keywords: offset, technological development, defense industry
YURIY BILAN* 1*
Szczecin
ROLA
DETERMINANTÓW SPOŁECZNO-GOSPODARCZYCH
W KSZTAŁTOWANIU ZACHOWAŃ
ORAZ DECYZJI MIGRACYJNYCH
WYNIKI
UKRAIŃCÓW
BADAŃ EMPIRYCZNYCH
STRESZCZENIE
Celem opracowania jest charakterystyka deklarowanych planów migracyjnych
mieszkańców Ukrainy w kontekście regionalnym. Przedstawione zostaną podstawowe
wyniki badań empirycznych uzyskanych przez autora w ramach projektu „EUMAGINE”.
Na początku opracowania opisano metodologię badań, a następnie strukturę społeczno-demograficzną badanych respondentów. W dalszej części artykułu autor przedstawił
ocenę skali i częstotliwości oraz potencjału migracji w zależności od wieku, wykształcenia,
zawodu, sytuacji materialnej. Socjodemograficzna charakterystyka respondentów została
dokonana na następujących trzech poziomach: obszar badań, płeć i plany migracyjne.
Najważniejsze wnioski z przeprowadzonych badań są następujące: około połowa
badanych respondentów deklaruje intencje migracyjne, nie zauważono znaczących
różnic między płciami, osoby z wyższym wykształceniem deklarują zamiary związane
z migracją.
Słowa kluczowe: migracja zarobkowa, determinanty migracyjne, regionalny rynek
pracy, Ukraina
Yuriy Bilan, dr, Katedra Mikroekonomii, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Uniwersytet Szczeciński, e-mail: [email protected].
*
40
Yuriy Bilan
Wprowadzenie
Ukraina to kraj o średnich dochodach, położony między Rosją a terytorium Unii
Europejskiej. Charakteryzuje się słabą kondycją gospodarczą, na co wpływ miał
między innymi niedawny kryzys ekonomiczny, jak również starzenie się i spadek
populacji (z 50 mln w latach dziewięćdziesiątych XX wieku do około 45 mln
pod koniec pierwszej dekady XXI wieku). Ukraina ma długą tradycję migracji:
przed wybuchem drugiej wojny światowej celem emigracji były Kanada i Stany
Zjednoczone, natomiast w czasach komunistycznych – republiki sowieckie. Od
momentu uzyskania niepodległości ludność ukraińska osiedla się na terenie Unii
Europejskiej, Rosji i Stanów Zjednoczonych.
Ostatnie dziesięciolecia zmieniły sposób postrzegania Ukrainy. Obecnie
może się ona poszczycić opinią kraju przychylnego migrantom, w tym również studentom. Należy jednak przyznać, że liczba imigrantów (w tym również
studentów oraz uchodźców) osiedlających się na Ukrainie nie jest imponująca.
W niektórych częściach kraju można zaobserwować społecznie zakorzenioną
kulturę migracji, na przykład w zachodniej Ukrainie, podczas gdy w innych
regionach można dostrzec wysoki poziom indywidualizmu, jak również tendencję do prowadzenia osiadłego trybu życia, często utożsamianego z silnymi więzami rodzinnym.
Na podstawie różnych źródeł danych ukraińscy eksperci i politycy często
zwracają uwagę na liczbę migrantów pracujących za granicą. Według ich szacunków, ukraińskich emigrantów pracujących za granicą jest od dwóch do blisko
siedmiu milionów. Chociaż większość badaczy zajmuje umiarkowane poglądy
co do liczby emigrantów, politycy przedstawiają znacznie wyższe liczby. Według
danych Ukraińskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych za granicą pracuje blisko 4,5 mln ukraińskich emigrantów, a ściślej:
– w Federacji Rosyjskiej – ponad 2 mln (oficjalna liczba – 169 tys.),
– we Włoszech – 500 tys. (oficjalna liczba 195,5 tys.),
– w Polsce – ponad 450 tys. (oficjalna liczba 20 tys.),
– w Hiszpanii – 250 tys. (oficjalna liczba 52,8 tys.),
– w Portugalii – 75 tys. (oficjalna liczba 44,6 tys.),
– w Republice Czeskiej – 150 tys. (oficjalna liczba 51 tys.),
– w Grecji – 75 tys. (oficjalna liczba 20 tys.),
– w Holandii – 40 tys.,
Rola determinantów społeczno-gospodarczych w kształtowaniu zachowań... 41
– w Wielkiej Brytanii – blisko 70 tys.,
– w Stanach Zjednoczonych – około 500 tys.1
W celu określenia mechanizmu aktywizacji, jak również konsekwencji
procesów migracyjnych na Ukrainie, należy wziąć pod uwagę ogólną sytuację
ekonomiczną i społeczną. Inne były bowiem warunki gospodarcze na początku
lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, a inne na początku obecnego stulecia.
Przedmiotem pracy jest próba przedstawienia roli i znaczenia najważniejszych mierników rozwoju społeczno-ekonomicznego Ukrainy oraz ich wpływu
na skalę i strumień migracji. Analiza zostanie przeprowadzona w kontekście
czynników migracyjnych z uwzględnieniem specyfiki regionalnej.
Punktem wyjścia do rozważań w artykule jest przekonanie o kluczowej roli
czynników społeczno-gospodarczych w kształtowaniu zachowań oraz decyzji
migracyjnych.
Metodologia badań – wybrane zagadnienia
Z uwagi na szeroki zakres badań konieczne okazało się zastosowanie zróżnicowanych metod, technik i narzędzi badawczych. Szczególnie zasadne było wykorzystanie metod jakościowych i ilościowych.
Podstawową techniką planowanego badania ilościowego był wystandaryzowany kwestionariusz ankiety przeprowadzonej za pomocą metody PAPI. Grupę
docelową stanowili mieszkańcy Ukrainy (rezydenci i nierezydenci) w wieku od
18 do 35 lat.
Badania w ramach projektu „EUMAGINE”2 były prowadzone na Ukrainie,
a ściślej: w czterech następujących lokalizacjach: Zbaraż, zachodnia Ukraina
(obszar o wysokim wskaźniku emigracji), Novovodolazka, wschodnia Ukraina
(obszar poddany badaniom z uwagi na kwestię praw człowieka), Znamyanska,
centralna Ukraina (obszar o niskim wskaźniku emigracji) oraz rejon Solomyansky/Kijów (obszar z bogatą historią imigracyjną). W przypadku każdego z nich
uzyskano 500 kwestionariuszy ankietowych oraz przeprowadzono 20 wywiadów
Obliczenia na podstawie oficjalnych danych statystycznych (www.ukrstat.gov.ua) i nieoficjalnych ocen skali emigracji, dla przykładu I. Markov, About 4.5 million Ukrainian work abroad
– excerpt’s data, http://novynar.com.ua/politics/24701, 2008 (dostęp 5.6.2010).
1
Badania zostały sfinansowane ze środków projektu „EUMAGINE” współfinansowanego
przez Unię Europejską w ramach 7 Programu Ramowego 2007–2013, www.eumagine.org.
2
42
Yuriy Bilan
pogłębionych (łącznie 2 tys. kwestionariuszy ankietowych oraz 80 wywiadów
jakościowych).
Kolejna część niniejszego opracowania będzie poświęcona wynikom badań.
Autor dokona również socjodemograficznej charakterystyki ankietowanych,
celem zaprezentowania podstaw analizy tematycznej przeprowadzonej w artykule. Wspomniana charakterystyka zostanie dokonana na następujących trzech
poziomach: obszar badań, płeć i plany migracyjne. Zatem główne cechy wzięte
pod uwagę w tym zakresie to wiek, wykształcenie, struktura rodzinna, status ekonomiczny, doświadczenia migracyjne oraz sieci społeczne.
Wyniki badań
Zaskakujący okazał się fakt, iż wysoki odsetek mieszkańców Ukrainy deklarujących plany migracyjne zamieszkuje obszary charakteryzujące się niskim
wskaźnikiem emigracji. Trudności gospodarcze oraz brak perspektyw to główne
determinanty migracji zagranicznej. Czynnikiem o szczególnym znaczeniu jest
posiadanie dzieci i w konsekwencji możliwość zapewnienia im niezależności.
Znalazło to odzwierciedlenie w deklaracjach ankietowanych.
Przeciwnie niż zakładano, mieszkańcy regionów charakteryzujących się
wysokim wskaźnikiem emigracyjnym nie są w istotnym stopniu zależni od otrzymywanych przekazów pieniężnych. Respondenci, dla których jest to czynnik
o dużym znaczeniu, stanowią nie więcej niż 7%.
Wewnętrzna migracja między poszczególnymi regionami Ukrainy jest zjawiskiem marginalnym (80–90% badanych większą część życia spędza w miejscu
urodzenia). Wyjątkiem jest stolica, w której 1/3 ankietowanych stanowi ludność
napływową – z innych części kraju bądź z zagranicy.
Respondenci niechętnie wracają z emigracji. Ankietowani, których krewni
mieszkali za granicą, jednak ostatecznie powrócili do ojczystego kraju, reprezentują
znikomy odsetek (wyjątek stanowi zachodnia Ukraina ze średnią wartością 10%).
Socjodemograficzna charakterystyka respondentów
Jedną z głównych cech poddanych analizie był wiek ankietowanych deklarujących gotowość do migracji, jeśli tylko mieliby taką możliwość. Zgodnie z danymi
przedstawionymi w tabeli 1, 28–43% młodych mężczyzn w grupie wiekowej od
18 do 24 lat, jak również 16–40% młodych kobiet deklaruje chęć wyjazdu za granicę. Z danych zawartych w tabeli wynika również, że aspiracje migracyjne mężczyzn maleją wraz z wiekiem, podczas gdy w przypadku kobiet obserwuje się
odwrotną zależność – ich plany dotyczące wyjazdu nabierają realnych kształtów
wraz z wiekiem (grupa wiekowa 24–29 lat). Tendencję tę można zaobserwować
we wszystkich badanych regionach. Jest to prawdopodobnie odpowiedź na trudną
sytuację społeczno-ekonomiczną, w której obliczu migracja jest postrzegana
zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn jako strategia mająca na celu zwiększenie
dochodu gospodarstwa domowego. Jednocześnie odsetek osób, które deklarują
pozostanie w kraju, jest zaskakująco niski i waha się od 17% do 35%. Wyniki
różnią się, rzecz jasna, w podziale ze względu na płeć i wiek.
Tabela 1
Ankietowani deklarujący plany migracyjne w podziale ze względu na wiek
Grupy wiekowe (%)
mężczyźni
Zbaraż
kobiety
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
razem
mężczyźni
Znamyanska
kobiety
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
razem
mężczyźni
Solomyansky
(Kijów)
kobiety
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
razem
mężczyźni
Novovodolazka
kobiety
razem
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
18–24
25–29
30–34
35–39
24,0
43,2
35,1
40,2
41,5
27,5
30,5
19,3
16,6
22,6
20,1
33,6
17,7
30,5
24,8
26,3
28,2
26,1
34,0
28,6
25,3
25,5
27,1
23,8
24,6
23,5
26,5
25,8
28,4
25,9
21,4
21,7
26,0
34,3
26,4
20,1
30,5
29,9
26,4
27,1
32,9
15,7
17,5
20,1
18,2
21,7
26,9
24,2
24,1
24,1
28,5
23,5
22,8
20,8
23,5
23,3
19,3
19,1
22,5
20,9
17,8
13,7
19,5
13,7
13,7
27,3
14,6
26,8
27,1
24,8
27,9
18,7
23,6
11,0
20,2
29,1
20,1
22,8
15,2
21,6
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
44
Yuriy Bilan
Plany migracyjne deklarują przede wszystkim młodzi mężczyźni. Istnieją oczywiście wyjątki od tej reguły. W regionie Novovodolazka taki zamiar
sygnalizują ankietowani w wieku od 25 do 29 lat, natomiast w regionie Znamyanska – mężczyźni w wieku od 35 do 39 lat. Najwyższy odsetek kobiet
deklarujących realizację takich planów stanowią Ukrainki w wieku od 25 do
29 lat. Wyjątek stanowi Zbaraż, gdzie 40,2% młodych kobiet wyraża chęć
wyjazdu za granicę.
W rejonie Solomyansky, charakteryzującym się wysokim wskaźnikiem
imigracji oraz znacznym wzrostem aspiracji migracyjnych, około 1/3 kobiet
w wieku od 18 do 29 lat deklaruje chęć wyjazdu z Ukrainy, jeśli zaistniałaby
taka możliwość. W Zbarażu, to jest na obszarze o wysokim wskaźniku emigracji na Zachód, mężczyźni w grupie wiekowej 18–24 lata sygnalizujący
taki zamiar stanowią ponad 43%. Kolejne interesujące spostrzeżenie dotyczy
regionu Novovodolazka (obszaru charakteryzującego się wysokim wskaźnikiem migracji na Wschód). 28% mieszkańców tego regionu, reprezentujących najmłodszą grupę wiekową, planuje migracje zagraniczne. Na podstawie
uzyskanych odpowiedzi można stwierdzić, że pierwsza z wymienionych grup
deklaruje gotowość do emigracji na Zachód, natomiast druga planuje wyjazd
zarobkowy do Rosji.
Dane przedstawione w tabeli 2 obrazują wykształcenie respondentów oraz
sposób, w jaki przekłada się ono na plany migracyjne bądź gotowość do pozostania w ojczystym kraju. Ogólnie rzecz ujmując, wskaźnik piśmienności jest
na Ukrainie3 bardzo wysoki, a edukacja na poziomie średnim jest bezpłatna
i obowiązkowa. Można również sformułować wniosek, że wśród respondentów
rozważających wyjazd za granicę osoby lepiej wykształcone wykazują większą
tendencję do podjęcia takiej decyzji, z wyjątkiem mieszkanek regionu Znamyanska oraz mieszkańców Novovodolazka. Ankietowani o niższym poziomie
wykształcenia są bardziej skłonni do pozostania w ojczystym kraju. Wyjątek stanowią osoby zamieszkujące Zbaraż oraz rejon Solomyansky.
Według raportu Banku Światowego nt. Wskaźnik piśmienności wśród dorosłych (% osób,
które ukończyły 15 rok życia), wskaźnik piśmienności w 2009 r. wyniósł na Ukrainie 100%. Raport
jest dostępny na stronie internetowej http://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.LITR.ZS (dostęp
2.08.2012).
3
Tabela 2
Wykształcenie respondentów a deklarowane plany migracyjne
Czas nauki (%)
mężczyźni
Zbaraż
kobiety
mniej niż 12 lat
więcej niż 12 lat
52,1
38,8
41,6
36,8
41,3
58,3
45,6
58,7
61,5
56,9
26,6
22,1
20,5
27,8
23,9
55,8
51,5
46,9
41,4
48,2
47,9
61,2
58,4
63,2
58,7
41,7
54,4
41,3
38,5
43,1
73,4
77,9
79,5
72,2
76,1
44,2
48,5
53,1
58,6
51,8
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
razem
mężczyźni
Znamyanska
kobiety
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
razem
mężczyźni
Solomyansky
(Kijów)
kobiety
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
razem
mężczyźni
Novovodolazka
kobiety
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
pozostanie w kraju
wyjazd za granicę
razem
W tabeli 2 wyróżniono dwie kategorie, mianowicie mniej niż 12 lat nauki (co
zazwyczaj oznacza wykształcenie średnie) oraz więcej niż 12 lat nauki (z założenia wykształcenie wyższe). Dane przedstawione w tabeli sugerują, że kobiety
są lepiej wykształcone niż mężczyźni, z wyjątkiem regionu Znamyanska. Niemniej jednak właśnie w tym regionie odsetek kobiet z wykształceniem wyższym
wyrażających wolę pozostania na Ukrainie wyniósł 41,3% wobec 38,5% ankietowanych deklarujących plany migracyjne. Znakomita większość kobiet wyrażających gotowość do opuszczenia Ukrainy ma wyższe wykształcenie. Reprezentują
one wysoki odsetek wśród mieszkańców stolicy (rejon Solomyansky), mianowicie ponad 70%. Podobna tendencja dotyczy mężczyzn planujących emigrację,
z tym, że w ich wypadku odsetek ten jest jeszcze wyższy (mianowicie 77,9%).
W przeciwieństwie do innych części kraju, mieszkańcy regionu Novovodolazka
46
Yuriy Bilan
stanowią mniej niż połowę ankietowanych z wyższym wykształceniem. Znajduje to odzwierciedlenie w popularności Rosji jako kraju docelowego w oczach
mieszkańców wschodniej Ukrainy, a przede wszystkim wśród wykwalifikowanych pracowników nieposiadających dyplomu uczelni wyższej. Fakt, że region
Novovodolazka charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem emigracyjnym, a duża
liczba tamtejszych mieszkańców migruje do Rosji, może wyjaśniać, dlaczego
mężczyźni z wyższym wykształceniem rzadziej deklarują plany migracyjne.
Dane dotyczące respondentów pragnących pozostać na Ukrainie potwierdzają
założenie, że kobiety są lepiej wykształcone niż mężczyźni. Wyjątkiem jest
region Znamyanska, gdzie kobiety stanowią wyższy odsetek ankietowanych
bez wyższego wykształcenia (58,7% – szkoła średnia, 41,3% – szkoła wyższa).
Jednocześnie kobiety i mężczyźni z wyższym wykształceniem deklarujący wolę
pozostania na Ukrainie reprezentują niemal taki sam odsetek wśród mieszkańców regionu Znamyanska (nieznacznie przekraczający 40%). Dotyczy to również respondentów obu płci, którzy ukończyli edukację na poziomie średnim.
Obie kategorie ankietowanych stanowią 60%.
Wymienione plany migracyjne deklarowane przez osoby lepiej wykształcone stanowią potencjalny problem dla ukraińskiego rynku pracy, ponieważ
niosą ze sobą ryzyko spadku jakości zasobów ludzkich na terenie całego kraju.
W długofalowej perspektywie mogłoby to podważyć plan reform oraz zakwestionować poprawę sytuacji ekonomicznej.
Dane zawarte w tabeli 3 pokazują zależność między wolą pozostania
w kraju lub planami migracyjnymi a ekonomiczną i pozaekonomiczną aktywnością podejmowaną przez ankietowanych reprezentujących następujące grupy:
studenci, osoby prowadzące gospodarstwo domowe, bezrobotni, pracownicy
wykwalifikowani zatrudnieni w sektorze prywatnym, a także nauczyciele
(w podziale według płci).
We wszystkich analizowanych regionach najwyższy odsetek ankietowanych stanowią osoby należące do kategorii „inne sektory”. Kobiety prowadzące
gospodarstwo domowe reprezentują drugą co do liczebności kategorię (mężczyźni pełniący taką rolę stanowią bardzo niewielką grupę, mianowicie od 13%
do 23%). Trzecia co do wielkości kategoria to wykwalifikowani pracownicy
fizyczni zatrudnieni w sektorze prywatnym, wśród których większość stanowią
mężczyźni. Równie liczną grupę stanowią studenci. Bezrobotni to średnio 10%,
chociaż można dostrzec istotne różnice między regionami.
Tabela 3
Plany migracyjne a ekonomiczna i pozaekonomiczna aktywność respondentów
Novovodolazka
Solomyansky
(Kijów)
Znamyanska
osoby prowadzącę gospodarstwo domowe
bezrobotni
sektor rolniczy
sektor handlowy
niewykwalifikowani
pracownicy (sektor
prywatny)
wykwalifikowani pracownicy (sektor prywatny)
nauczyciele
niewykwalifikowani
pracownicy (sektor
publiczny)
wykwalifikowani pracownicy (sektor publiczny)
pracownicy biurowi
inne sektory
Zbaraż
M*
studenci
Rodzaj aktywności zawodowej (%)
9,6
1,4
29,5
0,0
1,4
2,7
21,2
0,7
0,7
8,2
2,0
22,6
W* 18,2
0,5
31,9
0,0
3,9
4,9
19,1
4,4
0,0
3,9
0,0
13,2
Z*
Z
12,4
35,1
8,1
1,5
0,0
1,2
6,9
8,9
3,1
1,2
4,6
17,0
W
22,0
30,3
9,5
2,7
3,0
0,4
4,5
6,4
0,0
0,8
2,3
18,2
Razem
16,2
19,9
17,7
1,3
2,1
2,1
11,4
5,7
1,0
2,9
2,4
17,4
Z
4,2
2,5
18,1
2,3
3,5
2,4
11,9
1,2
1,2
31,8
0,6
20,4
W
6,1
0,0
20,3
1,5
7,7
1,6
7,5
0,7
3,1
35,3
0,0
16,1
K*
M
Z
3,9
42,7
6,9
3,2
0,7
0,4
6,1
6,4
2,7
9,8
7,1
10,2
W
28,9
6,5
3,1
1,3
0,7
14,9
4,9
1,9
10,3
3,8
18,2
Razem
5,8
4,7
23,1
11,7
2,7
2,7
1,1
9,5
3,9
2,3
19,4
3,7
15,2
Z
11,4
0,0
3,3
0,0
8,7
0,0
18,7
1,3
1,3
8,0
0,7
46,5
W
12,6
1,2
4,8
0,0
2,4
1,8
13,9
1,8
0,0
7,1
1,8
52,5
K
M
Z
8,1
20,3
4,8
0,0
2,6
1,1
7,1
4,0
0,4
2,8
4,1
44,7
W
24,5
5,0
0,0
2,0
0,0
4,4
3,0
0,9
1,0
4,5
40,2
Razem
14,5
11,3
13,5
4,6
0,0
3,6
0,8
10,0
2,8
0,6
4,2
3,1
45,6
Z
8,1
0,0
6,7
4,9
7,6
4,3
30,0
1,2
0,0
11,8
0,0
25,4
W
8,7
0,6
17,0
5,2
5,9
5,9
27,0
2,7
0,7
5,3
0,7
20,4
Z
7,5
33,9
6,0
2,6
1,8
4,8
19,9
3,4
0,0
0,7
3,4
16,1
W
11,6
8,9
27,8
7,2
2,4
4,3
3,3
11,0
9,0
0,5
2,4
4,3
16,3
19,0
8,6
3,5
4,4
4,5
20,9
4,3
0,3
4,3
2,4
18,9
K
M
K
Razem
Objaśnienia: M – mężczyźni, K – kobiety, W – wyjechać, Z – zostać.
Najwyższy odsetek ankietowanych deklarujących plany migracyjne reprezentują kobiety oraz mężczyźni z kategorii „inne sektory” zamieszkujący rejon
Solomyansky (Kijów) (odpowiednio: 52,5% i 40,2%), pracownicy fizyczni,
których miejscem zamieszkania jest Novovodolazka (35,3%), mężczyźni pozostający bez pracy (31,9%) oraz kobiety prowadzące gospodarstwo domowe
i zamieszkujące Zbaraż (30,3%), mieszkanki rejonu Solomyansky prowadzące
48
Yuriy Bilan
gospodarstwo domowe (24,5%) oraz studentki mieszkające w Zbarażu (22,0%).
Należy zauważyć, że studenci reprezentują wysoki odsetek ankietowanych
deklarujących gotowość do wyjazdu za granicę. W Zbarażu stanowili oni odpowiednio ponad 18% (mężczyźni) oraz 22% (kobiety), był to zdecydowanie wyższy odsetek niż w wypadku danych zebranych wśród studentów mieszkających
w Kijowie. Jest to zaskakujące z uwagi na fakt, że grupa ta ma szeroki wachlarz
możliwości (na przykład mogą oni wyjeżdżać w ramach badań etnograficznych
i innych). Biorąc pod uwagę wszystkie regiony objęte badaniem, bezrobotni, niewykwalifikowani pracownicy fizyczni i nauczyciele są bardziej skłonni opuścić
Ukrainę. Całkowity odsetek reprezentowany przez te grupy nie jest znaczący,
niemniej jednak dość wysoki w porównaniu z pozostałymi kategoriami wyróżnionymi ze względu na podejmowaną aktywność.
Najliczniejszą grupę respondentów deklarujących pozostanie na Ukrainie
stanowią kobiety prowadzące gospodarstwo domowe w regionie Znamyanska
(ponad 40%, a zatem zdecydowanie najwyższy odsetek w tej kategorii). Zdziwienie budzi fakt, iż bezrobotni mężczyźni deklarują chęć pozostania w ojczystym kraju (29,5% mieszkańców Zbaraża pozostających bez pracy chce zostać
w rodzinnej miejscowości). Odsetek kobiet deklarujących gotowość do wyjazdu
za granicę to zasadniczo mniej niż 10,0%, z wyjątkiem regionu Novovodolazka,
w którego przypadku odsetek ten wynosi 17,0% i jest niższy niż odsetek bezrobotnych mężczyzn. Oznacza to, że mężczyźni częściej postrzegają siebie jako
głównych żywicieli rodziny, a zatem częściej podejmują decyzję o emigracji
zarobkowej.
W tabeli 4 przedstawiono źródła dochodów respondentów i ich korelację
z planami migracyjnymi. Pensja miesięczna jest głównym źródłem dochodu dla
około 80,0% ankietowanych zamieszkujących rejon Solomyansky. Odsetek ten
jest jeszcze wyższy wśród mieszkańców Kijowa i stanowi 92,5% (najwyższy
wynik w porównaniu z innymi regionami). Rolnictwo również stanowi istotne
źródło utrzymania, jednakże tylko w Zbarażu (16,4%) i regionie Novovodolazka (11,2%).
Tabela 4
Plany migracyjne a źródła dochodu respondentów
inne nierolnicze
dochody od
działalności
gospodarczej
wsparcie finansowe z kraju
wsparcie finansowe z zagranicy
niesprecyzowane
wsparcie
Zbaraż
Znamyanska
Solomyansky
(Kijów)
Novovodolazka
rolnictwo
Z*
W*
Z
K*
W
Razem
Z
M
W
Z
K
W
Razem
Z
M
W
Z
K
W
Razem
Z
M
W
Z
K
W
Razem
M*
pensje
Źródła dochodu (%)
65,0
66,1
62,2
73,1
66,9
75,2
71,7
88,3
77,4
80,1
91,3
91,6
93,3
93,0
92,5
77,6
80,7
84,8
82,5
81,1
22,7
17,2
21,8
6,8
16,4
3,5
5,9
2,7
3,1
3,5
0,0
0,0
0,4
0,0
0,1
11,5
15,4
8,1
9,8
11,2
1,4
2,5
3,0
0,4
1,8
3,6
1,6
0,4
1,3
1,5
5,4
2,4
3,0
1,5
2,9
3,6
0,7
1,8
2,3
2,3
0,0
0,0
0,0
1,5
0,5
1,2
0,0
1,0
2,0
1,1
0,7
2,4
1,9
3,0
2,0
1,8
1,3
0,4
0,4
0,9
3,4
6,4
5,3
11,4
7,1
0,0
0,0
0,0
1,2
0,2
0,0
0,6
0,4
1,0
0,5
0,6
0,0
0,7
0,6
0,5
7,6
7,8
7,6
6,8
7,4
16,4
20,8
7,6
15,0
13,5
1,3
3,0
1,1
1,5
1,7
4,8
2,0
4,1
4,4
4,0
Objaśnienia: jak pod tabelą 3.
Co więcej, w regionie Znamyanska (13,5%) oraz w Zbarażu (7,4%) głównym źródłem utrzymania jest bliżej niesprecyzowane wsparcie finansowe. Jedynie w Zbarażu (7,1%) przekazy pieniężne są wymieniane jako istotne źródło
utrzymania. Wyższy odsetek odnotowano w przypadku kobiet (8,4%), natomiast
w pozostałych trzech regionach wyniósł on jedynie około 0,4%4.
Zgodnie z oficjalnymi danymi, w 2008 r. przekazy pieniężne z zagranicy stanowiły 2% PKB
na Ukrainie. W 2009 r. całkowita ich wartość wzrosła o 16%. Inne przykłady wpływu, jaki prze4
50
Yuriy Bilan
Wiele zależy od pieniędzy przysyłanych z zagranicy, powstają nowe domy,
[…] jeśli zabrakłoby ludzi pracujących za granicą, z całą pewnością byłoby tu
dużo trudniej [41112, obszar badawczy – Zbaraż].
Wśród ankietowanych, których głównym źródłem dochodu jest miesięczna
pensja, mieszkańcy i mieszkanki Zbaraża, jak również mieszkańcy regionów
Novovodolazka i Solomyansky (Kijów) stanowią większość respondentów
deklarujących plany migracyjne. Oznacza to, iż są oni w znacznym stopniu niezadowoleni z otrzymywanych zarobków. Co więcej, w większości analizowanych
regionów, z wyjątkiem Zbaraża, rolnicy stanowią dość liczną grupę posiadającą
aspiracje migracyjne. Kobiety i mężczyźni otrzymujący wsparcie finansowe
w postaci przekazów pieniężnych z zagranicy również skłaniają się ku wyjazdowi (odpowiednio: 11,4% i 6,4% w porównaniu z 5,3% i 3,4% ankietowanych
deklarujących pozostanie w ojczystym kraju). Wsparcie finansowe z zagranicy
może zatem stanowić zachętę do migracji. Otrzymywanie innego rodzaju wsparcia (w badaniach określonego jako „bliżej niesprecyzowane”) może zarówno
skłaniać, jak i zniechęcać do podjęcia decyzji o wyjeździe za granicę.
Wydaje mi się, że niewielki odsetek mieszkających w Zbarażu zarabia sensowne pieniądze, które pozwalają na godne życie. Zarobki umożliwiają wykupienie leków, opłacenie rachunków za ogrzewanie, innymi słowy żeby nie zamarznąć,
oraz zakupy spożywcze..., ale jakie to są zakupy, myślę, że jest bardzo różnie,
emeryci/renciści nie mogą sobie pozwolić na zakup czegoś ekstra. Jeśli pomagają
im dzieci, [...] może ktoś z rodziny pracuje za granicą, a okazuje się, że bardzo
wiele osób znalazło zatrudnienie za granicą, weźmy na przykład te ulicę, nie ma
domu [rodziny – dop. autor], w której ktoś nie wyjechał w celach zarobkowych,
...takich osób jest naprawdę wiele [41116, obszar badawczy – Zbaraż].
kazy te mają na poziom życia mieszkańców Ukrainy, zostały wymienione w raporcie Kobiety i migracja (s. 23), opublikowanym przez Radę Najwyższą Ukrainy – Komitet ds. Praw Człowieka,
Mniejszości Narodowych i Stosunków Międzynarodowych, Komitet ds. Migracji przy Radzie Europy oraz organizację La Strada, jak również w publikacji Prava lyudyny 2010, Kharkiv. Istnieją
również dane mówiące zupełnie coś innego – że przekazy pieniężne z zagranicy nie mają znaczącego wpływu na sytuację rodzin na Ukrainie (odbiorców tych przekazów). Szczegółowe dane są
dostępne w raporcie zatytułowanym Zagraniczna migracja zarobkowa ludności ukraińskiej (s. 54)
sporządzonym przez Fundację Otwarta Ukraina, Fundację Wiktora Pinczuka oraz Bank Światowy,
http://openukraine.org/doc/BK-MIGR-END.pdf.
Podsumowanie
Najważniejsze i najbardziej znamienne wnioski z przeprowadzonych badań są
następujące:
– Ukraińcy przejawiają znaczną tendencję do migracji, takie plany deklaruje 49,3%;
– plany migracyjne są rozważane przez wysoki odsetek kobiet i generalnie
nie zauważa się znaczących różnic między płciami;
– poza drobnymi wyjątkami, osoby z wyższym wykształceniem deklarują
zamiary związane z migracją (aż 80% w jednym z regionów poddanych
analizie);
– respondenci negatywnie oceniają Ukrainę, Europę natomiast postrzegają
jako „ziemię obiecaną”;
– brane pod uwagę kryteria stanowią swoiste połączenie aspektów finansowych oraz niefinansowych;
– osoby deklarujące brak zadowolenia z życia mają większe aspiracje związane z migracją (respondenci często deklarują brak zadowolenia z sytuacji finansowej, w przeciwieństwie do życia społecznego, co do którego
nie zgłaszają zastrzeżeń).
Poza omówionymi wynikami, badania ukazały poważne problemy, z jakimi
borykają się mieszkańcy Ukrainy, jakimi są na przykład wysoki poziom bezrobocia, niskie płace, niejednolity rozwój gospodarczy w poszczególnych regionach5,
a także niedostateczna opieka socjalna (edukacja). Skutkuje to powszechnym pesymizmem co do przyszłych zmian społecznych, politycznych oraz gospodarczych.
Bibliografia
Bilan Y., Lapshyna I., Vdovtsova S., Vollmer B., Justification of selection of regions. Eumagine project, Centre on Migration, Policy and Society, Oxford 2010.
Illegal migration in Ukraine, International Centre for Policy Studie, Kyiv 2006.
5
Produkt regionalny brutto (GRP) odzwierciedla produktywność oraz wzrost gospodarczy
w danym regionie. Dane za okres 2004–2010 pokazują, jak zróżnicowanie regionów na Ukrainie
– od bardziej rozwiniętych do dotkniętych spowolnieniem gospodarczym. Więcej na ten temat na
stronach Państwowego Komitetu Statystyki: http://www.zt.ukrstat.gov.ua/StatInfo/Poiasn/nacpoasn.htm.
52
Yuriy Bilan
Markov I., About 4,5 million Ukrainian work abroad – excerpt’s data (За кордоном
працює 4,5 млн Yкраїнців – експертні дані), http://novynar.com.ua/politics/24701, 2008 (dostęp 5.6.2010).
Popson N., Migration in Ukraine and the case of Kyiv. Suggestions for preparation of
a research agenda, http://www.ukrainianstudies.uottawa.ca/pdf/P_Popson.pdf
(dostęp 20.04.2010).
Poznyak A.V., Labour emigration from Ukraine as a factor of the labour market’s development (Трудовая эмиграция в Украине как фактор развития рынка труда),
“Демоскоп Weekly” 2008, № 405–406.
Semykina M.V., Regional problems of conservation and development of labor potential
in the global crisis, www.nbuv.gov.ua/portal/Soc_Gum/Rarpsu/2010_15/Semikina.
pdf, 2009 (dostęp 1.05.2010.
Shokalo O., Ukrainian emigration: reasons and consequences’ (Українська еміграція:
причини й наслідки), “Віче”, http://www.viche.info/journal/310/ (dostęp 19.04.2010).
Zagraniczna migracja zarobkowa ludności ukraińskiej, Fundacja Otwarta Ukraina, Fundacja Wiktora Pinczuka oraz Bank Światowy, raport dostępny na stronie internetowej: http://openukraine.org/doc/BK-MIGR-END.pdf.
http://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.LITR.ZS (dostęp 2.08.2012).
THE
ROLE OF SOCIOECONOMIC FACTORS IN MIGRATION DECISION-MAKING
AND MIGRATION BEHAVIOR THE CASE STUDY ON
UKRAINE
SUMMARY
The present paper is aimed at analysing the migration declaration Ukrainian citizens in
the regional context. It presents the main results of empirical research conducted by the
author as part of the project entitled ”EUMAGINE”. At first, the methodology of the
research will be described paying attention to particular groups of respondents. Then, the
author will analyse reasons and motives inspiring people to migrate and find employment
abroad. The main findings are: about half of the respondents declared migration intentions, no significant gender differences can be identified, the higher educated also display
high or even very high migration aspiration.
Keywords: foreign labour migration, determinants of migration, regional labour market,
Ukraine
ANNA BLAJER-GOŁĘBIEWSKA*
1∗
Gdańsk
EKONOMICZNE
KRAJÓW
UZASADNIENIE KLASYFIKACJI
UNII EUROPEJSKIEJ**
2
STRESZCZENIE
Współczesne klasyfikacje krajów europejskich pod względem czynników geograficznych czy też historyczno-politycznych są zbliżone. Celem niniejszego opracowania jest
sprawdzenie, czy biorąc pod uwagę wskaźniki ekonomiczne, popularny podział Europy
na Europę Zachodnią, kraje skandynawskie, Europę Środkowo-Wschodnią oraz kraje
śródziemnomorskie jest wciąż zasadny. Postawiono hipotezę, że grupy krajów powstałe z
uwzględnieniem uwarunkowań ekonomicznych w wysokim stopniu będą się pokrywały
z grupami wyodrębnionymi pod względem geograficznym lub historyczno-politycznym,
jednak niektóre kraje będą odstawać od powstałych grup.
Słowa kluczowe: struktura gospodarki, wolność gospodarcza, klasyfikacja gospodarki
Wprowadzenie
W poszczególnych okresach historycznych funkcjonowały odmienne sposoby postrzegania granic Europy i podział krajów europejskich. W starożytno∗
Anna Blajer-Gołębiewska, dr, Katedra Mikroekonomii, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet
Gdański, e-mail: [email protected].
∗∗
Badania przeprowadzone w ramach projektu Struktura sfery realnej gospodarek narodowych
w UE a poziom dobrobytu i sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na
podstawie decyzji numer DEC-2011/01/B/HS4/04718.
54
Anna Blajer-Gołębiewska
ści kontynent europejski dzielono na część śródziemnomorską, gdzie wpływy
miało Imperium Rzymskie, oraz barbarzyńską (Barbaricum). Granica na Renie
i Dunaju oddzielała nie tylko strefy wpływów kulturowych, ale i cywilizacyjnych. Te dwie części znajdowały się na różnych poziomach rozwoju społecznego
i gospodarczego, co miało duży wpływ nie tylko na późniejsze podziały Europy1,
ale i na dalszy jej rozwój gospodarczy. Granice Europy ewoluowały przez kolejne
stulecia. Na przełomie X i XI wieku ostatecznie podzieliła się ona na Zachodnią
(łacińską) i Wschodnią (bizantyjską)2. Powstanie Unii Europejskiej w XX wieku
wydzieliło zaś nową grupę krajów europejskich, których zasięg nakłada się na
współczesny podział kontynentu na Europę Zachodnią, kraje skandynawskie,
Europę Środkowo-Wschodnią, kraje śródziemnomorskie. Można więc powiedzieć, że kraje unijne należą do:
– Europy Zachodniej (Austria, Belgia, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Wielka Brytania),
– krajów skandynawskich (Dania, Norwegia, Szwecja) lub krajów nordyckich (kraje skandynawskie wraz z Finlandią i Estonią),
– Europy Środkowo-Wschodniej (Bułgaria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa,
Polska, Rumunia, Słowacja, Węgry),
– krajów śródziemnomorskich (Cypr, Grecja, Francja, Hiszpania, Malta,
Portugalia, Słowenia, Włochy).
Wykształcone przez wieki geograficzne oraz historyczno-polityczne
podziały Europy nie są jednoznaczne. I tak, na przykład Słowenię można zaliczyć do krajów Europy Środkowo-Wschodniej (na co wpływ mają czynniki
historyczno-polityczne) i do krajów śródziemnomorskich (ze względu na położenie geograficzne). Podobnie Estonię zalicza się do krajów Europy Środkowo-Wschodniej lub krajów nordyckich, a Francję – do krajów Europy Zachodniej
lub śródziemnomorskich.
Współcześnie można zatem sklasyfikować kraje europejskie pod względem czynników geograficznych czy też historyczno-politycznych i klasyfikacje
te będą zbliżone. Celem niniejszego opracowania jest sprawdzenie, czy biorąc
pod uwagę uwarunkowania ekonomiczne, popularny podział Europy na Europę
Zachodnią, kraje skandynawskie, Europę Środkowo-Wschodnią oraz kraje śród1
J. Bański, Polska i Europa Środkowo-Wschodnia w koncepcjach podziału Europy, w: „Prace
Geograficzne” nr 218, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s. 121–134.
P. Eberhardt, Koncepcja granicy między cywilizacją zachodniego chrześcijaństwa a bizantyjską na kontynencie europejskim, „Przegląd Geograficzny” 2004, vol. 76, nr 2, s. 169–188.
2
Ekonomiczne uzasadnienie klasyfikacji krajów Unii Europejskiej
55
ziemnomorskie jest wciąż zasadny. Postawiona hipoteza mówi, że grupy krajów
powstałe z uwzględnieniem uwarunkowań ekonomicznych w wysokim stopniu
będą pokrywały się z grupami wyodrębnionymi pod względem geograficznym
lub historyczno-politycznym, jednak niektóre kraje będą odstawać od powstałych grup.
W celu ustalenia grup krajów z uwagi na czynniki ekonomiczne wyodrębniono wskaźniki, które mogą świadczyć o poziomie ekonomicznego rozwoju.
Następnie zebrano dane dostępne dla krajów unijnych (za 2011 rok) oraz przeprowadzono badanie podobieństwa taksonomicznego gospodarek jako obiektów
wielocechowych za pomocą metod Warda, średnich połączeń ważonych oraz
k-średnich.
Zmienne diagnostyczne określające aktywność gospodarczą krajów UE
W niniejszym badaniu nacisk położono na czynniki związane z aktywnością
gospodarczą oraz możliwościami rozwoju gospodarki. W celu ustalenia klasyfikacji krajów, wyodrębniono trzy grupy wskaźników. Pierwszą grupę stanowią
wskaźniki określające strukturę aktywności gospodarczej, reprezentowane przez
udziały głównych grup aktywności gospodarczej w tworzeniu wartości dodanej,
w analizowanych krajach według klasyfikacji NACE, na najbardziej ogólnym
poziomie agregacji3:
I. rolnictwo, leśnictwo i rybactwo;
II. górnictwo i wydobywanie; wytwarzanie i zaopatrywanie w energię
elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów
klimatyzacyjnych; dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją;
III. przetwórstwo przemysłowe;
IV. budownictwo;
V. usługi: handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle; transport i gospodarka magazynowa;
działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicz3
W niniejszym badaniu wyróżniono jednak nie dziesięć, a dziewięć podstawowych obszarów
działalności gospodarczej, łącząc w jedną grupę sekcję „Górnictwo i wydobywanie” z sekcją „Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do
układów klimatyzacyjnych, dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność
związaną z rekultywacją”. Powodem były braki szczegółowych danych dla niektórych gospodarek.
56
nymi; działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją; pozostała
działalność usługowa; gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące
usługi na własne potrzeby; organizacje i zespoły eksterytorialne;
VI. informacja i komunikacja;
VII. działalność finansowa i ubezpieczeniowa; działalność związana
z obsługą rynku nieruchomości;
VIII. działalność profesjonalna, naukowa i techniczna; działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca;
IX. administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, edukacja, opieka zdrowotna i pomoc społeczna.
Druga grupa zmiennych miała odzwierciedlać możliwości rozwoju aktywności gospodarczej. Jako zmienne reprezentujące przyjęto indeksy wpływające
na poziom wolności gospodarczej4, takie jak:
– swoboda prowadzenia działalności gospodarczej (business freedom) –
indeks oparty na kosztach podejmowania działalności gospodarczej,
dostępie do licencji itp.;
– wolność handlu (trade freedom) – indeks oparty na stawkach celnych
i barierach wymiany handlowej;
– wolność fiskalna (fiscal freedom) – podstawą indeksu są stawki podatków
od osób fizycznych i prawnych oraz udział dochodów z podatków w PKB;
– wydatki rządowe (government spending) – indeks oparty na udziale
wydatków państwa w PKB; im wyższy udział wydatków rządowych
w PKB, tym niższy poziom wolności5;
– wolność monetarna (monetary freedom) – indeks oparty na ważonej stopie inflacji dla ostatnich trzech lat oraz kontroli cen;
– swoboda inwestycji (investment freedom) – podstawą indeksu są ograniczenia w przepływie inwestycji;
– wolność finansowa (financial freedom) – indeks oparty na stopniu interwencji państwa w funkcjonowanie rynków kapitałowych, banków i innych
przedsiębiorstw finansowych, otwartości na konkurencję zagraniczną itp.;
4
Indeksy te są składowymi Indeksu Wolności Gospodarczej (Index of Economic Freedom –
IEF) publikowanego przez „The Wall Street Journal” i „The Heritage Foundation”. Ocenianej gospodarce przypisuje się punkty. 100 pkt oznacza maksymalną swobodę gospodarczą.
5
Indeks obliczany jest według wzoru: GEi = 100 – α (Ei)2, gdzie Ei stanowi udział wydatków
rządowych w PKB, α jest współczynnikiem kontrolującym zmienność cechy (ustalonym na poziomie
0,03). Z tego wynika, że zerowa wartość indeksu oznacza, że wydatki rządowe przekroczyły 57% PKB.
57
– prawa własności (property rights) – w skład indeksu wchodzą między
innymi zdolność jednostek do gromadzenia własności prywatnej, niezależność sądownictwa;
– wolność od korupcji (freedom from corruption) – indeks percepcji korupcji (CPI);
– wolność rynku pracy (labor freedom) – podstawą indeksu są między
innymi stosunek płacy minimalnej do średniej wartości dodanej na jednego pracownika, utrudnienia przy zatrudnianiu i zwalnianiu pracowników, obowiązkowe odprawy.
Trzecią grupę stanowią zmienne reprezentujące poziom fundamentalnych
czynników warunkujących rozwój aktywności gospodarczej, a zatem:
– dochód narodowy per capita według PPP brutto (w cenach stałych
z 2005 roku, w dolarach międzynarodowych);
– wskaźnik rozwoju społecznego (Human Development Index – HDI),
opracowany przez ONZ syntetyczny miernik rozwoju społecznego i ekonomicznego, w którego skład wchodzą, oprócz dochodu narodowego per
capita według PPP, oczekiwana długość życia, średnia liczba lat edukacji, oczekiwana liczba lat edukacji dla dzieci i inne;
– oczekiwana długość życia (w czasie urodzenia), life expectancy at birth
(według UNDESA).
Następnym etapem był dobór zmiennych do analizy skupień. Aby zapewnić
porównywalność danych, zestandaryzowano je, a następnie sprawdzono korelacje pomiędzy zmiennymi. Drugim czynnikiem branym pod uwagę przy doborze
zmiennych był poziom ich zmienności. W rezultacie do badania przyjęto następujące zmienne:
– dochód narodowy per capita według PPP brutto,
– wskaźnik rozwoju społecznego (HDI),
– indeks wolności monetarnej (monetary freedom),
– indeks swobody inwestycji (investment freedom),
– indeks wolności finansowej (financial freedom),
– indeks praw własności (property rights),
– udział sektorów od II do IX w tworzeniu wartości dodanej.
Po usunięciu zbędnych zmiennych ustalono grupę państw (aglomerację)
najbardziej podobnych do siebie pod względem aktywności gospodarczej. Próbę
badawczą stanowiły wszystkie kraje unijne z wyjątkiem Bułgarii i Rumunii
(kraje, dla których były dostępne dane za 2011 rok).
58
Grupowanie krajów Unii Europejskiej metodami aglomeracyjnymi
W badaniu wykorzystano grupowanie hierarchiczne przy użyciu metody Warda6.
Wyniki badań wykazały, że klasyfikując kraje Unii Europejskiej pod względem
podobieństwa ekonomicznego, przy szczególnym uwzględnieniu czynników
związanych z aktywnością gospodarczą w 2011 roku, można wyróżnić następujące grupy państw najbardziej do siebie podobnych (rysunek 1):
– grupa I: Belgia, Francja, Niemcy, Austria, Hiszpania, Włochy i Słowenia,
– grupa II: Grecja, Malta i Portugalia,
– grupa III: Dania, Holandia, Finlandia, Szwecja, Wielka Brytania,
– grupa IV: Czechy, Słowacja, Polska, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa.
Zaobserwowane wartości zmiennych w przypadku Cypru, Irlandii oraz
Luksemburga odbiegają od pozostałych państw.
Rys. 1. Diagram drzewa podobieństwa na podstawie metody Warda (2011 r.)
Źródło: opracowanie własne.
6
T. Grabiński, Analiza taksonomiczna krajów Europy w ujęciu regionalnym, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2003; E. Gatnar, Symboliczne metody klasyfikacji
danych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
59
Ze względu na znaczną różnicę wartości zmiennych, zaklasyfikowanie
Cypru, Irlandii i Luksemburga do grupy trzeciej nie byłoby uzasadnione. Ewentualnie można by rozważyć włączenie Cypru do grupy III, ponieważ zmienne
w przypadku tego kraju są najbardziej zbliżone do zmiennych państw, które znalazły się w tej grupie.
Można zatem zauważyć, że grupa I obejmuje część krajów Europy Zachodniej, bez Luksemburga, Irlandii, Holandii, a także dwa kraje śródziemnomorskie
– Hiszpanię i Słowenię. W grupie II znalazły się trzy państwa śródziemnomorskie. Do grupy III weszły kraje nordyckie razem z Wielką Brytanią i Holandią.
Takie wyniki można tłumaczyć bliskim położeniem geograficznym państw znajdujących się w grupie III. Grupa IV objęła wszystkie analizowane kraje Europy
Środkowo-Wschodniej. Zatem w tym przypadku podział geograficzny pokrywał
się z podziałem polityczno-historycznym.
Rys. 2. Diagram drzewa podobieństwa na podstawie średnich połączeń ważonych
(2011 r.)
Metoda Warda charakteryzuje się dążeniem do tworzenia grup o podobnej liczebności7. Z tego względu przeprowadzono dodatkową analizę opartą na
A. Balicki, Statystyczna analiza wielowymiarowa i jej zastosowania społeczno-ekonomiczne,
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009.
7
60
metodzie średnich połączeń ważonych. Rezultaty były bardzo zbliżone do tych
uzyskanych metodą Warda (rysunek 2). Porównując uzyskane wyniki z poprzednimi, można zauważyć, że otrzymano identyczny skład grupy I (tabela 1). Jednak według metody średnich połączeń ważonych, najmniejsze podobieństwo do
pozostałych członków grupy wykazała Hiszpania (rysunek 2), czego nie zaobserwowano w dendrogramie uzyskanym metodą Warda.
Gospodarki unijne zostały i tym razem przyporządkowane do tych samych
klastrów, jednak kolejność grup była inna (tabela 1). Porządek grup, uzyskany
metodą średnich połączeń ważonych, wskazuje na większe podobieństwo krajów
Europy Zachodniej do krajów skandynawskich oraz krajów śródziemnomorskich
do krajów Europy Środkowo- Wschodniej, co odpowiada dużemu podobieństwu
uzyskanych metodą Warda grup: pierwszej do trzeciej oraz drugiej do czwartej
(rysunek 2, tabela 1). Również przy zastosowaniu tej metody widoczne się stały
kraje odstające – Cypr, Irlandia oraz Luksemburg.
Tabela 1
Porównanie wyników aglomeracji uzyskanych metodą Warda
oraz metodą średnich połączeń ważonych
Grupa
I
II
III
IV
Metoda Warda
Metoda średnich połączeń ważonych
Belgia, Francja, Niemcy, Austria, Hiszpania, Belgia, Francja, Niemcy, Austria, WłoWłochy, Słowenia
chy, Słowenia, Hiszpania
Grecja, Malta, Portugalia
Dania, Holandia, Finlandia, Szwecja,
Wielka Brytania
Dania, Holandia, Finlandia, Szwecja,
Wielka Brytania
Czechy, Słowacja, Polska, Estonia, Węgry,
Łotwa, Litwa
Czechy, Słowacja, Polska, Estonia,
Węgry, Łotwa, Litwa
Grecja, Malta i Portugalia
Inną powszechnie stosowaną metodą grupowania jest metoda k-średnich,
którą rozpoczyna się od wyznaczenia założonej liczby skupień (grup)8. Na
potrzeby przeprowadzenia badania metodą k-średnich, na podstawie wcześniejszych analiz dla danych z 2011 roku, założono występowanie siedmiu grup. Przy
użyciu poprzednich metod w istocie otrzymano cztery wieloelementowe grupy
J.B. MacQueen, Some methods for classification and analysis of multivariate observations,
Proc. of 5-th Berkeley Symposium on Mathematical Statistics and Probability, Berkeley, University
of California Press 1967, s. 281–297, http://www-m9.ma.tum.de/foswiki/pub/WS2010/CombOptSem/kMeans.pdf (dostęp 28.03.2013).
8
61
oraz oddzielne trzy jednoelementowe grupy gospodarek odstających (rysunki 1
i 2). Czasami rezultaty uzyskane metodą k-średnich mogą nieznacznie się różnić
od rezultatów uzyskanych za pomocą innej metody aglomeracji, jednak w tym
przypadku otrzymano identyczne wyniki, co może potwierdzić, że wyodrębnione
grupy są dość stabilne niezależnie od wybranej metody grupowania.
Tabela 2
Wyniki grupowania metodą k-średnich
Grupa
I
II
III
IV
V
VI
VII
Państwa w grupie
Cypr
Austria
Belgia
Włochy
Słowenia
Niemcy
Francja
Hiszpania
Luksemburg
Szwecja
Holandia
Finlandia
Dania
Wielka Brytania
Słowacja
Czechy
Estonia
Węgry
Polska
Litwa
Łotwa
Irlandia
Portugalia
Malta
Grecja
Odległość od środka właściwego skupienia
–
0,510492
0,547190
0,586550
0,658805
0,687091
0,806261
0,811891
0,327551
0,403350
0,444528
0,498478
0,688931
0,591369
0,669367
0,683295
0,684021
0,716462
0,749117
0,856325
0,485509
0,488946
0,611034
Analizując wyniki uzyskane metodą k-średnich, można zauważyć, że grupę
I stanowi znów odstająca gospodarka Cypru (tabela 2). W grupie II natomiast znalazły się Austria, Belgia, Włochy, Słowenia, Niemcy, Francja i Hiszpania, czyli te
same kraje, które tworzyły pierwsze grupy w poprzednich metodach. Zasięg odległości Hiszpanii jest dość duży, co potwierdzają wyniki analizy metodą średnich
62
połączeń ważonych. Można się spodziewać, że to państwo może zmienić grupę
przynależności (tabela 2). Luksemburg również tym razem został zaklasyfikowany do osobnej grupy (III). W grupie IV znalazły się: Szwecja, Holandia, Finlandia, Dania, Wielka Brytania, czyli kraje, które również były zakwalifikowane
do jednego klastra przy użyciu metody Warda oraz metody średnich połączeń
ważonych. Grupa V obejmuje: Słowację, Czechy, Estonię, Węgry, Polskę, Litwę
i Łotwę, czyli kraje, które przy użyciu poprzednich metod również zostały przydzielone do wspólnej grupy. Grupę VI stanowi jednoelementowy zbiór zawierający wyłącznie Irlandię, co potwierdza wcześniejsze analizy. Irlandia znacznie
się różni od innych krajów unijnych pod wzglądem aktywności gospodarczej. Do
ostatniej – VII grupy zaklasyfikowane zostały Portugalia, Malta i Grecja. Najmniejszym podobieństwem do pozostałych krajów tej grupy cechuje się Łotwa.
Również ta grupa, w tym samym składzie, została wyodrębniona przy użyciu
poprzednich metod.
Analizując wszystkie zmienne, określające aktywność gospodarczą
w niniejszym badaniu, można zauważyć, że struktura gospodarki najbardziej
różnicuje obserwacje (kraje) odstające. I tak, struktura gospodarki, odstającego
w każdej z analiz Luksemburga, w badanym roku charakteryzowała się wysokim
udziałem działalności finansowej i ubezpieczeniowej w tworzeniu wartości dodanej, wynoszącym około 25%. Podobnie udział działalności związanej z obsługą
rynku nieruchomości w tworzeniu wartości dodanej w gospodarce był stosunkowo wysoki i wynosił około 9% w 2011 roku. Dla porównania, w pozostałych
krajach zachodnich łączny udział działalności finansowej i ubezpieczeniowej
oraz działalności związanej z obsługą rynku nieruchomości w tworzeniu wartości
dodanej wynosił od 10% do 21%.
Cypr również odstaje od pozostałych krajów, choć najbliższe podobieństwo
wykazuje do grupy III. Gospodarka Cypru odróżnia się od innych stosunkowo
dużym udziałem podstawowych gałęzi przemysłu, takich jak: górnictwo i wydobywanie, wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną,
gorącą wodę, dostawa wody itp., których udział w tworzeniu wartości dodanej
w gospodarce jest najwyższy ze wszystkich analizowanych gospodarek i wynosi
aż 9,0% (średnia dla pozostałych krajów 4,29%).
W przypadku Irlandii udział aktywności gospodarczej w zakresie budownictwa w tworzeniu wartości dodanej gospodarki Irlandii był w 2011 roku bardzo
niski w porównaniu z innymi krajami Europy Zachodniej i wynosił zaledwie
1,7%. Natomiast średnia dla pozostałych krajów Europy Zachodniej wynosiła
63
5,9% (odchylenie standardowe 0,69%). Podobnie nieco niższy był udział usług9
(grupa V aktywności gospodarczej) w tworzeniu wartości dodanej w gospodarce Irlandii. Wynosił on 18,1% wobec średniej dla pozostałych krajów Europy
Zachodniej na poziomie 22,9% (z małym odchyleniem standardowym 1,5%).
Natomiast udział aktywności z zakresie informacji i komunikacji (10,1%) był
znacznie wyższy niż w pozostałych gospodarkach Europy Zachodniej (średnia
4,65% z odchyleniem standardowym 1,13%). Irlandia cechowała się w istocie
najwyższym udziałem tej aktywności (w tworzeniu wartości dodanej) w całej
badanej grupie krajów unijnych (średnia dla wszystkich krajów to 4,79%).
Podsumowanie
Wyniki analizy podobieństwa gospodarek unijnych za pomocą wszystkich trzech
zastosowanych metod – Warda, średnich połączeń ważonych oraz k-średnich – są
zbieżne. W każdej z analiz uzyskano siedem identycznych grup krajów podobnych pod względem aktywności gospodarczej jako różnicującego czynnika ekonomicznego. Kraje przyporządkowane do poszczególnych klastrów to:
I. Belgia, Francja, Niemcy, Austria, Hiszpania, Włochy i Słowenia,
II. Grecja, Malta i Portugalia,
III. Dania, Holandia, Finlandia, Szwecja, Wielka Brytania,
IV. Czechy, Słowacja, Polska, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa,
V. Luksemburg,
VI. Cypr,
VII. Irlandia.
Na podstawie przedstawionych wyników widać, że utworzone grupy krajów pokrywają się z podziałem geograficznym i historyczno-politycznym.
Powstałe klastry obejmują kraje: Europy Zachodniej (z Hiszpanią, Włochami
i Słowenią, które jednak geograficznie, historycznie i kulturowo bliskie są Europie Zachodniej), kraje śródziemnomorskie, kraje nordyckie (z Wielką Brytanią,
która zarówno pod względem geograficznym, jak i historyczno-politycznym
relatywnie blisko jest związana z krajami nordyckimi) oraz kraje Europy Środ9
Do tej grupy usług zaliczono: usługi: handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, transport i gospodarka magazynowa, działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, działalność związana z kulturą, rozrywką
i rekreacją, pozostała działalność usługowa, gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników;
gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, organizacje
i zespoły eksterytorialne.
64
kowo-Wschodniej. Estonia jest zaliczana do krajów nordyckich lub Europy Środkowo-Wschodniej, w tym przypadku zaklasyfikowano ją do drugiej grupy.
Zbliżone wyniki uzyskane każdą z trzech metod pozwalają stwierdzić, że
nie ma podstaw do odrzucenia postawionej w artykule hipotezy. Zatem grupy
krajów powstałe z uwzględnieniem uwarunkowań ekonomicznych w wysokim
stopniu pokrywają się z grupami wyodrębnionymi pod względem geograficznym
lub historyczno-politycznym, jednak niektóre kraje odstają od powstałych grup
(Cypr, Irlandia, Luksemburg).
Bibliografia
Balcerzak A.P., Taksonomiczna analiza jakości kapitału ludzkiego w Unii Europejskiej
w latach 2002–2008, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu
nr 176, Wrocław 2011.
Balicki A., Statystyczna analiza wielowymiarowa i jej zastosowania społeczno-ekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009.
Bański J., Polska i Europa Środkowo-Wschodnia w koncepcjach podziału Europy, Prace
Geograficzne nr 218, IGiPZ PAN, Warszawa 2008.
Blajer-Gołębiewska A., Struktura branżowa gospodarek UE, w: Uwarunkowania dobrobytu w sferze realnej, red. T. Kamińska, E. Babula, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2013.
Eberhardt P., Koncepcja granicy między cywilizacją zachodniego chrześcijaństwa a bizantyjską na kontynencie europejskim, „Przegląd Geograficzny” 2004, vol. 76, nr 2.
Gatnar E., Symboliczne metody klasyfikacji danych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
Grabiński T., Analiza taksonomiczna krajów Europy w ujęciu regionalnym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2003.
MacQueen J.B., Some methods for classification and analysis of multivariate observations, Proc. of 5-th Berkeley Symposium on Mathematical Statistics and Probability, Berkeley, University of California Press 1967, http://www-m9.ma.tum.de/
foswiki/pub/WS2010/CombOptSem/kMeans.pdf (dostęp 28.03.2013).
Wronowska G., Kapitał ludzki w krajach Unii Europejskiej – analiza porównawcza,
w: Kapitał ludzki jako czynnik przewagi konkurencyjnej, Wydawnictwo Katedry
Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009.
ECONOMIC
JUSTIFICATION FOR CLASSIFICATION OF
EU
65
COUNTRIES
SUMMARY
Contemporary classifications of the European countries regarding geographical, historical or political factors are similar. The aim of this study is to determine whether, taking into account economic indicators popular division of Europe into Western Europe,
Scandinavia, Central and Eastern Europe and the Mediterranean countries is still wellfounded. The main hypothesis of the article states that the clusters of European countries,
formed taking into account the economic conditions, to some extent, will coincide with
the clusters formed on the basis of geographical, historical or political factors, however
some countries will stand out from the resulting groups.
Keywords: structure of business activities, economic freedom, classification of economies
MARCIN BRYCZ, LESZEK CZERWONKA* 1*
Gdańsk
KONCEPCJA
AMARTYI KUMAR SENA
UNII EUROPEJSKIEJ* 2
MOŻLIWOŚCI
A DOBROBYT W
STRESZCZENIE
Celem artykułu jest poszukanie związków pomiędzy koncepcją możliwości Amartyi
K. Sena a danymi publikowanymi przez urzędy statystyczne na przykładzie krajów Unii
Europejskiej. W pierwszej części artykułu przedstawiono poglądy na temat interpretacji
koncepcji możliwości. Druga część to przegląd literatury dotyczącej praktycznego wykorzystania tej koncepcji w modelowaniu dobrobytu. Trzecia, z kolei, to badanie związków
między odsetkiem osób zagrożonych ubóstwem a indeksem HDI. Z przeprowadzonej analizy wynika, że mimo dużego powiązania dochodu na mieszkańca z zagrożeniem, jakim
jest ubóstwo, niedochodowa część indeksu HDI jest istotnie powiązana z zagrożeniem
ubóstwa, co może odzwierciedlać wpływ możliwości na dobrobyt.
Słowa kluczowe: dobrobyt, A.K. Sen, ubóstwo
Wprowadzenie
Koncepcja możliwości Amartyi Kumar Sena jest jednym z najpełniejszych,
a zarazem najtrudniejszym do zmierzenia pojęciem dobrobytu. Jej podstawą jest
Marcin Brycz, dr, Katedra Mikroekonomii, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański,
e-mail: [email protected]; Leszek Czerwonka, dr, Katedra Mikroekonomii, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański, e-mail: [email protected].
*
Praca badawcza w ramach projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki przyznanego na podstawie decyzji DEC-2011/01/B/HS4/04718.
**
68
Marcin Brycz, Leszek Czerwonka
założenie, że jednostki mogą dążyć do szczęścia, gdy mają możliwość wykorzystania posiadanych zasobów w zamierzony sposób i dopiero wtedy można
zmierzyć rzetelnie użyteczność podejmowanych decyzji. Pojawia się jednak problem, gdyż tak pojęte szczęście składa się z kilku etapów. Po pierwsze, należy
posiadać zasoby, po drugie, muszą zaistnieć określone okoliczności, by można
było je wykorzystać w zamierzony sposób, dopiero wtedy jednostka może zacząć
funkcjonować tak, aby maksymalizować swój poziom szczęścia. Obserwowane
szeregi dotyczą głównie funkcjonowania, natomiast A.K. Sen argumentuje, że to
możliwości są najbardziej skorelowane ze szczęściem i tym samym z dobrobytem społeczeństwa. Metodologia równań strukturalnych jest odpowiedzią na problem oszacowania zmiennej nieobserwowalnej, konieczne jest jednak posiadanie
danych ankietowych na poziomie mikro. Inną strategią, szeroko stosowaną, jest
podejście w skali makro, przez konstrukcję takich indeksów, jak HDI, który opisuje raczej funkcjonowanie niż możliwości. Jednocześnie metodologia indeksu
HDI jest krytykowana za dużą korelację indeksu z PKB per capita. Celem
artykułu jest znalezienie związku pomiędzy niedochodowym składnikiem HDI
a zagrożeniem ubóstwem przy kontroli poziomu dochodu w UE.
Koncepcja możliwości Amartyi Kumar Sena
Problem bogactwa narodów stał u podstaw dzieła Adama Smitha (1776), które
zapoczątkowało dziedzinę naukową, jaką jest ekonomia. Bogactwo narodów
w głównym nurcie ekonomii jest postrzegane jako suma dóbr i usług wyprodukowanych w danym kraju, najlepszym zaś sposobem ich dystrybucji w społeczeństwie jest mechanizm rynkowy. Pierwsze twierdzenie ekonomii dobrobytu
zakłada, że dobrobyt jest maksymalizowany, gdy rynki są konkurencyjne, co
może być zmierzone przez wartość nadwyżek podmiotów rynkowych. Drugie
prawo ekonomii dobrobytu zakłada natomiast, że bogactwo może być maksymalizowane, gdy nad gospodarką będzie czuwał planista, który w sposób
doskonały nałoży podatki na pewne podmioty gospodarcze, a innym zapewni
transfery. Trzecie prawo ekonomii dobrobytu dowodzi, że nie istnieje funkcja
dobrobytu zaproponowana przez Kennetha Josepha Arrowa (1963), spełniająca
jednocześnie warunki uniwersalności, optimum Pareta, niezależności wyboru
i demokracji. Ewolucja poglądów dotycząca zagadnienia, czym jest dobrobyt,
Koncepcja możliwości Amartyi Kumara Sena...
69
została ukierunkowana na filozoficzne wyprowadzenie tego pojęcia, a następnie
na poszukiwanie nowych metod pomiaru dobrobytu1.
Amartya Kumar Sen2 krytykuje koncepcję egoizmu Francisa Y. Edgewortha
jako głównego motywu zawierania kontraktów na rynku oraz dychotomicznego
podziału zachowań podmiotów gospodarczych na racjonalne i nieracjonalne,
argumentując, że występują stany pośrednie pomiędzy tymi skrajnymi zachowaniami, które są determinowane przez takie czynniki, jak: przynależność do
klasy społecznej, grupy zawodowej itp. W kolejnej pracy A.K. Sen3 przedstawia
aspekty jakości życia oraz dobrobytu jako koncepcję możliwości: Można zająć
lepszą pozycję [w grze rynkowej – dop. autora], ale nadal pozycja ta nie będzie
wystarczająco dobra. Można zająć dobrą pozycję, ale nie być w stanie prowadzić
działalności, która byłaby pożądana. Można prowadzić pożądaną działalność,
ale nie być szczęśliwym. Można być szczęśliwym, ale nie być wolnym. Można być
wolnym, ale niewiele osiągnąć4.
Problemy zawarte w tych zdaniach można podzielić pod kątem kilku aspektów, które dotyczą pojęć „użyteczność”, „szczęście”, „chęć posiadania danego
dobra”, i „wybór”, jakiego jednostka może dokonać. Po pierwsze, pojęcie „użyteczność” należy rozpatrywać z perspektywy poziomu szczęśliwości, jaką cieszy
się dana jednostka. Po drugie, jednostki mogą przypisać wartość do konkretnego
dobra lub uporządkować poszczególne dobra (koszyki dóbr), jednak uporządkowanie to może być inne dla dóbr, których dana osoba nigdy nie miała, i gdy dane
dobro zawsze miała. Po trzecie, kolejny problem to z jednej strony chęć posiadania
danego dobra, a z drugiej – okoliczności, w jakich dana osoba się znajduje. Wpływ
na postrzeganą jakość życia przez pryzmat posiadania danego dobra będzie miało
to, czy inne jednostki również mają omawiane dobro. Po czwarte, na jakość życia
wpływa także fakt, w jakim stopniu dane dobro jest niezbędne do funkcjonowania
danej jednostki. Wzrost dochodu danej osoby i tym samym wzrost konsumpcji
danego dobra może nie wpływać na to, że osoba ta będzie bardziej zamożna od jednostki, która potrzebuje danego dobra mniej, lecz jej dochód nie wzrósł. Po piąte,
1
M. Brycz, Dobrobyt w historii myśli ekonomicznej, w: Uwarunkowania dobrobytu w strefie
realnej, red. T. Kamińska, E. Babula, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk (w druku).
A. Sen, Rational fools. A critique of the behavioral foundations of economic theory, “Philosophy & Public Affairs” 1977, vol. 6, no. 4, s. 317–344.
2
3
Idem, The standard of living. The Tanner lectures on human values, wykład wygłoszony
w Clare Hall, Cambridge 11 i 12 marca 1985.
4
Ibidem, s. 3.
70
problem wartości absolutnej i relatywnej. Granica dochodu realnego, który przyjmuje się za próg ubóstwa, różni się pomiędzy krajami, a także różnią się dobra,
które uważa się w poszczególnych krajach za niezbędne oraz podstawowe.
David Alexander Clark5 argumentuje, że w tradycyjnym podejściu pojęcia
„dochód realny” i „użyteczność” łączą się. A.K. Sen uważa natomiast, że dobra
i usługi dopiero dają możliwości funkcjonowania jednostki, co prowadzi do
funkcji użyteczności.
1. Funkcjonowanie – zakres zdolności użycia posiadanego zasobu.
2. Możliwość – możliwość osiągnięcia zamierzonego funkcjonowania.
3. Zbiór funkcjonowania – styl życia, jaki prowadzi jednostka, wynikający
z jej funkcji użyteczności (w rozumieniu A.K. Sena).
4. Zbiór możliwości – sposobność danej jednostki do wyboru stylu życia.
Dalej D.A. Clark podkreśla, że koncepcja A.K. Sena nie definiuje uniwersalnej listy możliwości, ponieważ związek pomiędzy jakością życia a możliwościami
jest determinowany przez cele i wartości konkretnej jednostki. Za podstawowe
jednak możliwości uważa się: życie, zdrowie, swobodę wyrażania myśli, edukację.
Tomasz Panek6 argumentuje, że koncepcja możliwości opiera się na założeniu, że same dobra nie są kluczowe w określaniu dobrobytu, lecz właściwości tych dóbr, które umożliwiają funkcjonowanie poszczególnych jednostek,
kombinacje sposobów funkcjonowania tworzą zaś zbiory możliwości, z których
wybiera jednostka. (Ryszard Szarfenberg7, który napisał recenzje prac A.K. Sena,
zawarł w nich między innymi spostrzeżenie, że niejasność tak rozumianej koncepcji wynika stąd, że kombinacja to pewien rodzaj zbioru, dlatego trudno sobie
wyobrazić „kombinacje funkcjonowania”).
Anthony Barnes Atkinson8 przedstawił koncepcję możliwości A.K. Sena
jako następującą relację: zasób → charakterystyka → możliwości → użyteczność. A zatem zasób ma określoną charakterystykę (służy do czegoś), gdy go
5
D.A. Clark, The capability approach: its development, critiques and recent advances, An
ESRC Research Group Working Paper 2005.
6
T. Panek, Ubóstwo i nierówności: dylematy pomiaru, w: Statystyka społeczna – dokonania, szanse, perspektywy, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych” t. 57, GUS, Warszawa 2008, s. 96–108.
R. Szarfenberg, Recenzja książki „Development as Freedom” A. Sena, „Problemy Polityki
Społecznej” 2003, nr 5; idem, Recenzja książki „Inequality Reexamined” A. Sena, „Problemy Polityki Społecznej” 2002, nr 4.
7
A.B. Atkinson, The contribution of Amatrya Sen to welfare economics, “Scandinavian Journal
of Economics” 1999, vol. 101 (2), s. 173–190.
8
71
posiadamy i możemy korzystać z jego charakterystyki, wtedy mamy możliwość,
aby go wykorzystać do obranego celu.
Badania empiryczne nad koncepcją możliwości Amartyi Kumar Sena
Możliwości w rozumieniu A.K. Sena nie są zmienną obserwowalną, dlatego zbadanie tego zjawiska wymaga modelu, który je „odtworzy” za pomocą zmiennych
dostępnych w urzędach statystycznych. Jaya Krishnakumar9 przyjmuje następujące założenia dotyczące koncepcji możliwości:
1. Możliwości są zmienną utajoną, nieobserwowalną, współzależną oraz
endogeniczną w modelu.
2. Na możliwości wpływają czynniki społeczne, polityczne i instytucjonalne.
3. Możliwości są determinowane także przez czynniki kulturowe, polityczne
i instytucjonalne, inne niż wymienione w punkcie 2.
4. Funkcjonowanie jest mierzalne i powiązane z możliwościami.
5. Na zależność pomiędzy utajonymi możliwościami a obserwowanym
funkcjonowaniem mają wpływ zmienne egzogeniczne.
Założenia te implikują zastosowanie modelu równań strukturalnych (SEM),
w którym zmienną utajoną będą możliwości.
Obserwowalna zmienna
endogeniczna
Utajona zmienna
endogeniczna: moĪliwoĞci
Obserwowana zmienna:
funkcjonowanie
…znn
z11...z
y*11...y*
…y*nn
y*
yy11…y
...ypp
Obserwowane zmienne egzogeniczne
x11...x
…xkk
Obserwowalne czynniki
egzogeniczne
w11…w
...wss
Rys. 1. Schemat równań strukturalnych dla koncepcji możliwości
Źródło: J. Krishnakumar, Going beyond functionings...
9
J. Krishnakumar, Going beyond functionings to capabilities: an econometric model to explain and estimate capabilities, Département des Sciences Économiques, Université de Genève,
Research Papers by the Department of Economics 2004.
72
Na rysunku 1 przedstawiono schemat obrazujący zależności w modelu
strukturalnym dla koncepcji możliwości. Zmienna utajona y* reprezentuje możliwości (na przykład zdrowie, wiedza), wpływa ona na funkcjonowanie jednostek
w społeczeństwie y, zmienna ta jest obserwowana (na przykład PKB per capita,
oczekiwana długość życia). Zmienne egzogeniczne x są obserwowalne i dotyczą
zjawisk, które mają wpływ na możliwości oraz na zmienną endogeniczną jednocześnie (na przykład struktura społeczna, tradycja, czynniki międzynarodowe).
Zmienna egzogeniczna w to czynniki, które oddziałują na funkcjonowanie jednostki, ale nie mają wpływu na możliwości. Natomiast zmienna z odzwierciedla
zjawiska, które zarówno wpływają na możliwości, jak i możliwości wpływają na
zmienną z (wydatki rządowe na rozwój, dostęp do kredytu).
Jaya Krishnakumar i Paola Ballon10 podają przykład zastosowania modelu
przedstawionego na rysunku 1. Celem badania było oszacowanie możliwości
w zakresie wiedzy i standardu życia mieszkańców. Za zmienne egzogeniczne
x przyjęto charakterystykę miasta, w którym badane osoby mieszkały, oraz
czynniki rodzinne, takie jak wykształcenie rodziców. Za zmienne egzogeniczne
w przyjęto charakterystykę indywidualną (wiek, płeć), charakterystykę gospodarstwa domowego (liczba osób, liczba dzieci itp.), natomiast funkcjonowanie y
oznaczało między innymi liczbę lat edukacji czy warunki mieszkaniowe.
Opisana metoda jest adekwatna dla badań ankietowych przeprowadzonych
na licznej próbie mieszkańców danego kraju. Problemem jednak może być oszacowanie możliwości dla danych zagregowanych, które są dostępne w urzędach
statystycznych. Sabina Alkire, Flavio Comim i Mozaffar Qizilbash11 argumentują, że najbliższe dane, które przyczynią się do oszacowania możliwości, to:
wielkość zakupów oraz ceny dóbr poszczególnych kategorii, badania ankietowe,
pozarynkowe dane odzwierciedlające status społeczny jednostek lub poszczególnych grup społecznych (na przykład ceny usług medycznych/ubezpieczeń,
badania ankietowe dotyczące stanu zdrowia oraz barier w dostępie do usług
medycznych).
Innym podejściem do pomiaru możliwości jest budowa wskaźników, które
odzwierciedlają, jaki udział populacji nie ma dostępu do poszczególnych możliwości, przez co funkcjonowanie jednostek danego społeczeństwa jest pogor10
J. Krishnakumar, P. Ballon, Estimating basic capabilities. A structural equation model applied to Bolivia, “World Development” 2008, vol. 36, no. 6, s. 992–1010.
S. Alkire, F. Comim, M. Qizilbash, The capability approach: concepts, measures and applications, Oxford University Press, Oxford 2008, s. 178.
11
73
szone. Podejście to próbuje odzwierciedlić indeks HDI oraz inne wskaźniki
publikowane przez United Nations Development Programme12.
Ingrid Robeyns13 (2006) opisała przykłady empirycznego wykorzystania
koncepcji możliwości:
1. Porównywanie krajów pod względem poziomu rozwoju (HDI).
2. Ocena poszczególnych projektów, które miały na celu poprawę dobrobytu.
3. Identyfikacja biedy w krajach rozwijających się.
4. Identyfikacja biedy i dobrobytu w krajach rozwiniętych.
5. Szacowanie wzrostu kosztów utrzymania u osób dotkniętych kalectwem.
6. Ocena efektów polityki ekonomiczno-społecznej z punktu widzenia zmiany
możliwości w poszczególnych grupach społecznych.
7. Krytyka dotychczasowych norm i tradycji.
Fotis Papadopoulos i Panos Tsakloglou 14 zwrócili uwagę na problem wykluczenia społecznego, które nie tylko stanowi opuszczenie rynku pracy przez daną
jednostkę, ale jest także związane ze znacznym ograniczeniem dostępu do dóbr
publicznych. Zwracają także uwagę, że dane zawarte w ankiecie ECHP bardziej
odpowiadają pojęciu funkcjonowanie niż możliwości. Przyjmują jednak cztery
kryteria, które odpowiadają wykluczeniu w myśl koncepcji możliwości: dochód,
jakość życia, dobra niezbędne do życia oraz relacje społeczne.
Koncepcja możliwości a dobrobyt w Unii Europejskiej
Jednym z podejść do pomiaru założeń koncepcji możliwości jest poziom ubóstwa
w analizowanym kraju. Celem badania staje się poszukanie związku pomiędzy
agregatowymi wskaźnikami i indeksami określającymi poziom rozwoju gospodarczo-społecznego a ubóstwem w Unii Europejskiej. Dane o ubóstwie pochodzą
z baz Eurostatu i dotyczą odseteka osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem
społecznym w poszczególnych kategoriach wiekowych (people at risk of poverty
or social exclusion): odsetek ogółem (T); odsetek kobiet (TK); odsetek mężczyzn
(TM); odsetek osób w wieku od 16 do 24 lat (T1624); odsetek osób w wieku
12
H. Mahbub ul, Reflections on human development, Oxford University Press, Oxford 1995.
I. Robeyns, The capability approach in practice, “The Journal of Political Philosophy” 2006,
vol. 14, no. 3, s. 351–376.
13
14
F. Papadopoulos, P. Tsakloglou, Social exclusion in the EU, EUI Working Paper 2005.
74
od 25 do 49 lat (T2549); odsetek osób w wieku od 50 do 64 lat (T5064). Informacje o ubóstwie zostały zestawione z indeksem HDI, a dane pochodziły z bazy
United Nations Development Programme (www.undp.org). Przyjęto następujące
zmienne: NIHDI – komponent indeksu HDI niezależny od dochodu, i IHDI –
dochodowy komponent HDI. W analizie pominięto Cypr, Maltę i Luksemburg
jako przypadki znacznie odstające. Analizowane dane za lata 2007–2011; próba
objęła 119 obserwacji15. Okres ten wybrano ze względu na dużą zmienność w tym
okresie wysokości dochodu na mieszkańca, co było konsekwencją kryzysu finansowego. Okres ten był także na tyle krótki, że zmiany produktu krajowego brutto
nie przełożyły się na pozostałe elementy indeksu HDI, takie jak: długość życia,
edukacja. A zatem celem badania stało się ustalenie, w jakim stopniu zróżnicowanie krajów UE pod względem poziomu rozwoju mierzonego za pomocą HDI
(komponentu niedochodowego i dochodowego) odzwierciedla zróżnicowanie
odsetka osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym.
Tabela 1
Statystki opisowe analizowanych szeregów w latach 2007–2011
HDI
IHDI
NIHDI
T
T1624
T2549
T5064
TK
TM
Średnia
Maksimum
Minimum
Odchylenie
standardowe
Współczynnik
zmienności (%)
0,861
0,806
0,886
24,584
28,846
21,640
25,551
25,807
23,297
0,921
0,878
0,957
60,700
62,800
54,700
61,400
61,900
59,400
0,766
0,685
0,809
13,900
14,300
11,800
10,200
14,200
12,300
0,043
0,056
0,040
8,912
8,486
8,217
9,116
8,863
8,975
5,0
6,9
4,5
36,3
29,4
38,0
35,7
34,3
38,5
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
W krajach UE współczynnik zmienności niedochodowego indeksu HDI
(zmienna NIHDI) jest mniejszy niż indeksu dochodu (zmienna IHDI). Poziom
zagrożenia ubóstwem w krajach UE w latach 2007–2011 wynosił średnio 24,58%.
Największy był wśród osób młodych – w wieku od 16 do 24 lat (28,84%), a także
wśród kobiet (25,8% vs. do 23,3% dla mężczyzn).
15
Brak danych dla poziomu zagrożenia ubóstwem dla Irlandii w 2011 r.
75
W badanych krajach UE w latach 2007–2011 największy spadek wskaźnika ubóstwa odnotowano w Bułgarii (z 60,7% do 49,1%), natomiast największy
przyrost w Irlandii (z 23,1% do 29,9% w 2010 roku). Niedochodowy indeks HDI
wzrósł we wszystkich analizowanych krajach – najmniej w Finlandii (o 0,005),
a najwięcej w Austrii (o 0,021). Indeks dochodowy HDI najbardziej spadł w Irlandii (o 0,027), a największy wzrost odnotowano w Polsce (o 0,021).
Tabela 2
Macierz korelacji pomiędzy HDI a zagrożeniem ubóstwem w UE
Korelacja
p
HDI
IHDI
NIHDI
T
T1624
T2549
T5064
TK
TM
HDI
1.000000
----0.944786
0.0000
0.869708
0.0000
-0.811716
0.0000
-0.617206
0.0000
-0.780190
0.0000
-0.777960
0.0000
-0.810836
0.0000
-0.807586
0.0000
IHDI
NIHDI
T
1.000000
----0.790905
0.0000
-0.816202
0.0000
-0.627187
0.0000
-0.797258
0.0000
-0.796177
0.0000
-0.815117
0.0000
-0.812135
0.0000
1.000000
-----0.648013
0.0000
-0.385854
0.0000
-0.594130
0.0000
-0.669650
0.0000
-0.655147
0.0000
-0.636984
0.0000
1.000000
----0.856642
0.0000
0.981806
0.0000
0.958005
0.0000
0.997991
0.0000
0.997672
0.0000
Korelacje proste pomiędzy analizowanymi zmiennymi zamieszczone
w tabeli 2 sugerują, że:
a) siła korelacji pomiędzy indeksem dochodowym a HDI jest większa niż
pomiędzy indeksem niedochodowym a HDI;
b) cały indeks HDI oraz część dochodowa są tak samo silnie skorelowane
z poziomem zagrożenia ubóstwem;
c) część niedochodowa indeksu HDI jest ujemnie skorelowana z poziomem
zagrożenia ubóstwem;
76
d) poziom zagrożenia ubóstwem w poszczególnych grupach wiekowych
oraz wśród kobiet i mężczyzn jest podobnie skorelowany z poziomem
zagrożenia ubóstwem ogółem;
e) zagrożenie ubóstwem w grupie osób młodych – od 16 do 24 lat – odstaje
od pozostałych grup wiekowych.
Tabela 3
Korelacja cząstkowa pomiędzy HDI a zagrożeniem ubóstwem w krajach UE
przy kontroli indeksu dochodowego HDI (IHDI)
Korelacja
p
T
T1624
T2549
T5064
TK
TM
HDI
-0.214337
0.0198
-0.096576
0.2982
-0.136253
0.1412
-0.129836
0.1611
-0.214536
0.0197
-0.210735
0.0220
T
1.000000
----0.766061
0.0000
0.949307
0.0000
0.881512
0.0000
0.994004
0.0000
0.993167
0.0000
Gdy zostaje wyłączony wpływ zmienności dochodu na osobę na korelację pomiędzy HDI a poziomem zagrożenia ubóstwem, korelacja indeksu HDI
i poziomu ubóstwa jest wciąż istotna, jednak o wiele mniej (-0,81 vs. -0,21),
co sugeruje, że istnieje związek pomiędzy niedochodowym indeksem HDI
a ubóstwem w UE. Przy kontroli dochodu korelacja pomiędzy zagrożeniem
ubóstwem w grupach wiekowych 16–24 lata oraz 50–64 lata i zmienną T nieznacznie spadła.
77
Tabela 4
Korelacja cząstkowa pomiędzy IHDI, NIHDI a zagrożeniem ubóstwem w krajach UE
przy kontroli ogólnego poziomu ubóstwa (zmienna T)
Korelacja
p
T1624
T2549
T5064
TK
TM
NIHDI
IHDI
T1624
1.000000
----0.540775
0.0000
-0.564587
0.0000
-0.524597
0.0000
0.533811
0.0000
0.430761
0.0000
0.241570
0.0084
T2549
T5064
1.000000
-----0.125407
0.1760
-0.522898
0.0000
0.529774
0.0000
0.291049
0.0014
0.037319
0.6883
1.000000
----0.090630
0.3291
-0.094779
0.3073
-0.223678
0.0149
-0.086019
0.3544
TK
TM
NIHDI
IHDI
1.000000
-----0.988149 1.000000
0.0000
-----0.174841 0.183295 1.000000
0.0583
0.0469
-----0.015153 .054988 0.595386 1.000000
0.8706
0.5542
0.0000
-----
Przy kontroli poziomu ubóstwa (to jest gdy wyłączona zostanie zmienna
T) dochodowa część indeksu HDI jest istotnie skorelowana jedynie ze zmienną
T1624, a więc po wyłączeniu zróżnicowania krajów UE ze względu na zmienną
T w krajach o większym poziomie dochodu na mieszkańca w latach 2007–2011,
występuje większe zagrożenie ubóstwem wśród osób młodych w wieku od 16 do
24 lat. Niedochodowa część indeksu HDI jest ujemnie skorelowana z zagrożeniem wśród kobiet oraz osób w wieku od 50 do 64 lat.
Kolejnym etapem analizy było zbadanie wpływu indeksu dochodowego
i niedochodowego HDI na poziom zagrożenia ubóstwem w poszczególnych grupach. W tym celu zastosowano model regresji z efektem stałym dla
krajów.
78
Tabela 5
Dochodowa i niedochodowa część indeksu HDI a zagrożenie ubóstwem w UE
Zmienna
objaśniana
→
Zmienna
objaśniająca↓
IHDI
NIHDI
C
R2
Test F
DW
T
TK
TM
T1624
T2549
T5064
-158,33
(31,09)***
-56,24
(33,62)*
202,09
(45,22)***
0,97
122
1,864
-135,27
(29,89)***
-81,48
(32,32)**
207,06
(43,47)***
0,97
131
1,873
-183,8
(34,16)***
-30,0
(36,93)
198,1
(49,68)***
0,96
102
1,787
-255,57
(51,45)***
71,81
(55,63)
171,35
(74,82)**
0,91
38
1,987
-212,07
(40,44)***
37,81
(43,73)
159,18
(58,82)**
0,94
59,5
1,776
-185,88
(38,85)***
-145,37
(42,01)***
304,23
(56,5)***
0,96
80,6
1,724
*** p < 0,001; **p < 0,05; *p < 0,1. Efekt stały dla krajów.
W tabeli 5 przedstawiono wyniki sześciu regresji z efektem stałym dla
krajów, gdzie zmienną niezależną są kolejno odsetki osób zagrożone ubóstwem i wykluczeniem społecznym w badanych grupach. Dochodowy komponent indeksu HDI w latach 2007–2011 jest ujemnie powiązany z ubóstwem
we wszystkich analizowanych grupach. Komponent niedochodowy natomiast,
a więc zmienna, która odzwierciedla możliwości, obniża poziom ubóstwa dla
całej populacji danego kraju, jednak parametr ten jest istotny na poziomie
p < 0,1. Możliwości (odzwierciedlane przez zmienną NIHDI) istotnie zmniejszają zagrożenie biedą wśród kobiet oraz osób w wieku od 50 do 64 lat. Wyższy indeks NIHDI w danym kraju nie ma wpływu na zagrożenie ubóstwem
mężczyzn oraz osoby w wieku od 25 do 49 lat, natomiast wśród osób młodych wzrost możliwości może przekładać się na wyższe ubóstwo, choć teza ta
może być wątpliwa (parametr NIHDI jest nieistotny, jednak różnica pomiędzy
wartością parametru a błędu standardowego – 71,81 i 55,63 sugeruje, że jest
on dodatni).
79
Rys. 2. Efekt stały dla badanych krajów UE
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z modeli zawartych w tabeli 5.
Efekt stały wyłącza pozostałe czynniki, które mogą mieć wpływ na zmienną
objaśnianą, a są niezmienne w czasie, takie jak na przykład model demokracji, kultura. Kraje, w których poziom ubóstwa jest wyższy niż wynikałoby to
z modeli zawartych w tabeli 5, to Belgia, Dania, Niemcy, Irlandia, Grecja, Hiszpania, Francja, Włochy, Holandia, Finlandia, Szwecja i Wielka Brytania, a zatem
rysuje się wyraźny podział na kraje „starej” i „nowej” UE. Zagrożenie ubóstwem
osób w wieku od 16 do 24 lat, a więc tych, którzy dopiero wchodzą na rynek
pracy, jest znacznie większe w Danii, Holandii, Szwecji i w Wielkiej Brytanii
niż wynikałoby to z poziomu dochodu (IHDI) oraz z niedochodowego składnika
HDI (NIHDI).
Podsumowanie
Celem badań była empiryczna próba połączenia koncepcji możliwości A.K. Sena
i zmiennych, które odzwierciedlają poziom dobrobytu w UE. Pomiar możliwości
za pomocą zagregowanych danych jest niezwykle utrudniony, ponieważ jest to
zmienna nieobserwowalna.
Hipotezę badawczą stanowiło to, czy większe możliwości przyczyniają się
do spadku ubóstwa niemonetarnego, a więc do dostępu do podstawowych dóbr,
80
takich jak na przykład kultura. Zależność ta została sprawdzona na przykładzie krajów UE w latach 2007–2011. W tym okresie wystąpiła duża zmienność
poziomu dochodu na mieszkańca oraz odsetka osób zagrożonych ubóstwem. Przy
kontroli za pomocą efektu stałego i zmienności dochodu na mieszkańca stwierdzono, że niedochodowy indeks HDI również jest istotnie powiązany z zagrożeniem ubóstwem (jednak w mniejszym znacząco stopniu niż zmiany dochodu
na mieszkańca). Wzrost możliwości towarzyszy redukcji zagrożenia ubóstwem
wśród grup, które są wrażliwe na dyskryminacje (kobiety, osoby w wieku od
50 do 64 lat), natomiast nie jest on istotny dla grup, które mają silną pozycję
na rynku pracy (mężczyźni, osoby w wieku od 25 do 49 lat). Niewyjaśniona
pozostała kwestia osób w wieku od 16 do 24 lat, którym wzrost możliwości może
towarzyszyć większym zagrożeniem ubóstwem.
Bibliografia
Alkire S., Comim F., Qizilbash M., The capability approach: concepts, measures and
applications, Oxford University Press, Oxford 2008.
Atkinson A.B., The contribution of Amatrya Sen to welfare economics, “Scandinavian
Journal of Economics" 1999, vol. 101 (2).
Brycz M., Dobrobyt w historii myśli ekonomicznej, w: Uwarunkowania dobrobytu w strefie realnej, red. T. Kamińska, E. Babula, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk (w druku).
Clark D.A., The capability approach: its development, critiques and recent advances, An
ESRC Research Group, Working Paper 2005.
Krishnakumar J., Going beyond functionings to capabilities: an econometric model to
explain and estimate capabilities, Département des Sciences Économiques, Université de Genève, Research Papers by the Department of Economics 2004.
Krishnakumar J., Ballon P., Estimating basic capabilities. A structural equation model
applied to Bolivia, World Development 2008, vol. 36, no. 6.
Mahbub ul H., Reflections on human development, Oxford University Press, Oxford 1995.
Panek T., Ubóstwo i nierówności: dylematy pomiaru, w: Statystyka społeczna – dokonania, szanse, perspektywy, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych” t. 57, GUS,
Warszawa 2008.
Papadopoulos F., Tsakloglou P., Social exclusion in the EU, EUI Working Paper 2005.
Robeyns I., The capability approach in practice, “The Journal of Political Philosophy”
2006, vol. 14, no. 3.
81
Sen A., Rational fools. A critique of the behavioral foundations of economic theory, “Philosophy & Public Affairs” 1977, vol. 6, no. 4.
Sen A., The standard of living. The Tanner lectures on human values, wykład wygłoszony
w Clare Hall, Cambridge 11 i 12 marca 1985.
Szarfenberg R., Recenzja książki „Development as Freedom” A. Sena, „Problemy Polityki Społecznej” 2002, nr 5.
Szarfenberg R., Recenzja książki „Inequality Reexamined” A. Sena, „Problemy Polityki
Społecznej” 2002, nr 4.
SEN'S CAPABILITY APPROACH
TO
WELFARE
IN THE
EUROPEAN UNION
SUMMARY
The purpose of this article is to look for relationships between the concept of A. Sen’s
capabilities, and data published by the statistical offices on the example of the European
Union. In the first part of the article views on the interpretation of the capabilities are
presented. The second part is a review of the literature on the practical application of this
concept in modeling. The third part of this study is the relationship between the percentage of people at risk of poverty and HDI index. The analysis shows that despite the high
correlation between GDP and HDI, HDI presets additional data that reflects capabilities
in the sense of A. Sen.
Keywords: welfare, A.K. Sen, poverty
BARTOSZ CHORKOWY* 1∗
Opole
WPŁYW
WYBORU STRATEGII INWESTOWANIA
NA EFEKTYWNOŚĆ ŚRODKÓW ZGROMADZONYCH
W RAMACH III FILARU SYSTEMU EMERYTALNEGO
STRESZCZENIE
Zgodnie z prognozami przejście na emeryturę będzie się wiązało z koniecznością drastycznego ograniczenia wydatków (stopa zastąpienia z obu – I i II filarów będzie się
kształtować na poziomie około 40% ostatniego wynagrodzenia), a tym samym obniżenia
dotychczasowego poziomu życia. Aby tego uniknąć lub chociaż zminimalizować skutki tych niekorzystnych zmian, wydaje się konieczne gromadzenie oszczędności przy
wykorzystaniu dostępnych instrumentów zaliczanych do III filaru systemu emerytalnego.
Odkładanie kapitału w tego rodzaju produktach ma charakter dobrowolny, przystąpienie
do takiego programu i sposób alokacji środków są uzależnione od indywidualnej decyzji
potencjalnego uczestnika.
Celem opracowania jest przedstawienie wpływu wyboru strategii inwestycyjnej
na efektywność środków zgromadzonych przez indywidualnego uczestnika w ramach
III filaru systemu emerytalnego.
Słowa kluczowe: system emerytalny, oszczędności, strategia, efektywność
Bartosz Chorkowy, dr, Zakład Ekonometrii i Informatyki, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Opolski, e-mail: [email protected].
*
84
Bartosz Chorkowy
Wprowadzenie
Z uwagi na obserwowane w Polsce niekorzystne zmiany demograficzne przejawiające się zbyt szybkim przyrostem liczby osób w wieku poprodukcyjnym
na emeryturze w stosunku do liczby osób w wieku produkcyjnym, a także ze
względu na wady repartycyjnego systemu emerytalnego, od 1 stycznia 1999 roku
obowiązuje nowy, repartycyjno-kapitałowy system emerytalny. Reforma systemu emerytalnego w założeniu miała doprowadzić do zapewnienia jego uczestnikom godziwego życia w czasie starości, gdy z przyczyn naturalnych nie będą
zdolni do pracy, a tym samym zostaną pozbawieni możliwości zarobkowania.
Osiągnięcie wieku emerytalnego i przejście na emeryturę niesie ze sobą znaczne
prawdopodobieństwo zmniejszenia wysokości uzyskiwanych dochodów.
Niestety, jak wskazują przeprowadzone już badania, poziom skuteczności nowego systemu emerytalnego (I i II filaru) będzie niewielki. Niewątpliwy
wpływ na to mają wspomniane już niekorzystne zmiany demograficzne, które
obserwuje się w Polsce. Obecnie na jednego emeryta przypada 3,6 osoby pracującej. Przewiduje się, że za 25 lat ta relacja będzie wynosiła 1 : 1,4. W konsekwencji będzie to oznaczać znaczące zmniejszenie wielkości kapitału od osób
pracujących, co, z kolei, spowoduje obniżenie świadczeń przyszłych emerytów.
Zgodnie z prognozami przejście na emeryturę będzie się wiązało z koniecznością
drastycznego ograniczenia wydatków (stopa zastąpienia z I i II filaru będzie się
kształtować na poziomie około 40% ostatniego wynagrodzenia), a tym samym
obniżenia dotychczasowego poziomu życia. Aby tego uniknąć lub chociaż zminimalizować skutki tych niekorzystnych zmian, nieuniknione wydaje się gromadzenie oszczędności przy wykorzystaniu dostępnych instrumentów zaliczanych
do III filaru systemu emerytalnego. Odkładanie kapitału w tego rodzaju produktach ma charakter dobrowolny, przystąpienie do takiego programu, sposób alokacji środków są uzależnione od indywidualnej decyzji potencjalnego uczestnika.
Celem opracowania jest przedstawienie wpływu wyboru strategii inwestycyjnej na efektywność środków zgromadzonych przez indywidualnego uczestnika w ramach III filaru systemu emerytalnego.
Uwarunkowania uczestnictwa w III filarze systemu emerytalnego
Przystąpienie uczestnika do programu należącego do III filaru systemu emerytalnego jest zaledwie początkiem drogi do osiągnięcia zadowalających efektów
Wpływ wyboru strategii inwestowania...
85
w przyszłości. Osoba tym zainteresowana ma do wyboru kilka możliwości. Do
III filaru zreformowanego systemu emerytalnego w Polsce zalicza się:
Pracownicze Programy Emerytalne (PPE), stanowiące dobrowolną formę
grupowego oszczędzania na emeryturę, organizowaną przez pracodawcę przy
współudziale pracowników;
Indywidualne Konta Emerytalne (IKE), prowadzone na podstawie umowy
zawartej przez oszczędzającego z funduszem inwestycyjnym, podmiotem prowadzącym działalność maklerską, zakładem ubezpieczeń, bankiem lub dobrowolnym funduszem emerytalnym;
Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE), które – podobnie
jak IKE – są prowadzone na podstawie umowy zawartej przez oszczędzającego
z funduszem inwestycyjnym, podmiotem prowadzącym działalność maklerską,
zakładem ubezpieczeń, bankiem lub dobrowolnym funduszem emerytalnym1.
Do III filaru można również zaklasyfikować umowy ubezpieczenia na życie
z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym (UFK) mające charakter mieszany,
to jest ochronno-oszczędnościowy, co oznacza, że część składki jest przeznaczana na ochronę, a pozostała część zasila oszczędności – fundusz kapitałowy.
Pomimo szeroko zakrojonej kampanii reklamowej mającej na celu uświadomienie społeczeństwu konieczności odkładania kapitału na starość za pomocą
dobrowolnych form oszczędzania, ze szczególnym naciskiem na instrumenty III
filaru, ich popularność w polskim społeczeństwie jest bardzo niska. W tabeli 1
przedstawiono liczbę uczestników oraz wielkość zgromadzonego kapitału
w poszczególnych produktach należących do III filaru systemu emerytalnego.
Tabela 1
Liczba uczestników oraz wielkość kapitału zgromadzona
w ramach III filaru systemu emerytalnego
Wyszczególnienie
PPE
IKE
IKZE
2010
2011
2012
Liczba
Liczba
Liczba
Kapitał
Kapitał
Kapitał
uczestników
uczestników
uczestników
342 500 5 318 322 344 643 6 390 658 ok. 350 000 ok. 7 400 000
792 466 2 726 395 814 449 2 763 980 813 734
3 541 995
x
x
x
x
496 821
52 822
Źródło: opracowanie własne na podstawie raportów Komisji Nadzoru Finansowego z lat 2010–2012.
Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem
systemu ubezpieczeń społecznych, DzU 2011, nr 75, poz. 398.
1
86
Bartosz Chorkowy
Na koniec 2012 roku IKE miało ponad 813 tys. osób, co stanowiło 5,2%
aktywnych zawodowo w Polsce. Z kolei IKZE miało niecałe 500 tys. osób, czyli
3,2% aktywnych zawodowo. W przypadku PPE na koniec 2012 roku liczba osób
korzystających z tej formy oszczędzania kształtowała się na poziomie około
350 tys., to jest około 2,13% aktywnych zawodowo2. Jak widać, uczestnikami
wymienionych programów należących do III filaru jest niewiele ponad 10% ludności aktywnej zawodowo w Polsce.
Dlaczego tak mała liczba osób decyduje się na korzystanie z tych form gromadzenia oszczędności na starość? Odpowiedź na to pytanie jest bardzo złożona.
Główną przyczyną małego zainteresowania dodatkowym zabezpieczeniem
emerytalnym jest utrzymanie w nowym systemie emerytalnym dużego zakresu
systemu obowiązkowego. Bardzo niski poziom wynagrodzeń w stosunku do
wyżej rozwiniętych krajów Unii Europejskiej i wysoki poziom obowiązkowych
składek na ubezpieczenie emerytalne odprowadzanych do obowiązkowej części
systemu sprawia, że w obecnym systemie nie pozostaje zbyt wiele przestrzeni na
oszczędzanie w systemie dobrowolnym3.
Przystępując do programów zaliczanych do III filaru systemu emerytalnego,
należy pamiętać, że pozostają one w ścisłym związku z koniunkturą na rynku kapitałowym. Powoduje to, że środki w nich zgromadzone, w zależności od przyjętej
strategii inwestowania, są obarczone różnym poziomem ryzyka. Należy tu zwrócić
uwagę na dwojakie podejście do kwestii ryzyka. Z jednej strony ryzyko jest rozpatrywane przez pryzmat zagrożenia i rozumiane jako możliwość poniesienia straty.
Z drugiej strony pojęcie „ryzyko” definiuje się jako możliwość wystąpienia efektu
działania niezgodnego z oczekiwaniami4. To podejście uwidacznia, że ryzyko może
stanowić zarówno zagrożenie (w przypadku, gdy efekt jest gorszy od oczekiwań)
lub szansę (w sytuacji, gdy efekt jest lepszy niż przewidywano)5.
Przy zawieraniu umów dotyczących programów należących do III filaru
bardzo istotną rolę odgrywa odpowiedni zasób informacji o produkcie będącym
2
W chwili składania referatu najnowsze dane dotyczące PPE obejmowały 2011 r. Biorąc pod
uwagę znaczącą stagnację liczby uczestników PPE, przyjęto, że wartość z 2011 r. w kolejnych
latach będzie się kształtowała na zbliżonym poziomie.
3
M. Szczepański, Dylematy reformy polskiego systemu emerytalnego, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2006, s. 113.
4
M. Dybał, Efektywność inwestycyjna funduszy emerytalnych, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu.pl, Warszawa 2008, s. 155.
K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje. Instrumenty finansowe. Aktywa niefinansowe. Ryzyko finansowe. Inżynieria finansowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 179.
5
87
przedmiotem umowy. Obowiązek przekazania tych informacji klientowi spoczywa na osobie oferującej zawarcie umowy – na pośredniku ubezpieczeniowym,
pracowniku banku lub doradcy finansowym. Niestety, w większości przypadków informacje te podawane są mało precyzyjnie i niezgodnie z faktycznymi
warunkami umowy. Ponadto, bardzo często konsumenci w momencie zawierania
umowy są informowani wyłącznie o wysokości zysku (który ma sięgać nawet
kilkudziesięciu procent) mogącego się spodziewać, gdy zdecydują się wpłacać
swoje pieniądze, natomiast nie są informowani o ryzyku inwestycji i o ewentualnym możliwym poniesieniu straty. Skutkuje to wprowadzaniem klientów w błąd
i podważa zaufanie do instytucji finansowych. Do głównych przyczyn występowania opisanych sytuacji należy zaliczyć:
– „pogoń” za uzyskaniem jak najwyższej prowizji z tytułu podpisanej
umowy, co powoduje, że osoby oferujące zawarcie umowy świadomie
pomijają pewne istotne dla klienta fakty, aby sprzedać produkt;
– w większości bardzo niski poziom merytoryczny osób oferujących zawarcie umowy, co wynika z niskiego poziomu szkoleń przygotowujących do
pełnienia funkcji pośrednika w sprzedaży opisywanych produktów;
– brak odpowiedzialności za wprowadzenie klienta w błąd – pośrednicy nie
identyfikują się z klientem, który po podpisaniu umowy jest zdany sam
na siebie, jeśli chodzi o zarządzanie środkami zgromadzonymi w ramach
programu.
Czynniki te powodują, że znacząca większość polskiego społeczeństwa,
obawiając się utraty swoich oszczędności, sceptycznie odnosi się do przystąpienia do III filaru systemu emerytalnego.
Etiologia wyboru strategii inwestycyjnej
w ramach III filaru systemu emerytalnego
Jak już wspomniano, programy zaliczane do III filaru pozostają w ścisłym związku
z koniunkturą na rynku kapitałowym, a co za tym idzie – kluczową kwestią jest
przyjęta przez uczestnika strategia inwestycyjna. Od tej decyzji uzależniona
jest wielkość zgromadzonego kapitału, który będzie wykorzystywany w okresie
starości. Jako że programy o charakterze III filaru lokują środki w jednostkach
funduszy inwestycyjnych, to wielkość oszczędności zależy od osiąganych przez
nie stóp zwrotu. Oczywiste jest, że im stopa zwrotu z funduszy inwestycyjnych
będzie wyższa, tym większy kapitał będzie pozostawał do dyspozycji oszczędza-
88
Bartosz Chorkowy
jących. W zależności od przyjętej strategii lokowania środków w różne typy funduszy inwestycyjnych zmienia się stopa zwrotu. Można tu wyróżnić trzy główne
rodzaje strategii:
– strategia bezpieczna,
– strategia zrównoważona,
– strategia agresywna.
Z pierwszą strategią mamy do czynienia w przypadku, gdy uczestnik systemu ma na celu przede wszystkim ochronę swojego kapitału. Inwestuje on swoje
środki w fundusze należące do grupy funduszy papierów dłużnych lub rynku
pieniężnego. Jednocześnie oznacza to dla uczestnika uzyskiwanie relatywnie
mniejszych stóp zwrotu nieznacznie przekraczających poziom inflacji.
Strategia zrównoważona polega na inwestowaniu środków w fundusze
hybrydowe. Z jednej strony pozwala to na uzyskiwanie wyższych stóp zwrotu
niż w przypadku funduszy wybieranych w strategii bezpiecznej, ale niższych niż
w przypadku funduszy akcyjnych. Jednocześnie ryzyko inwestycji kształtuje się
na umiarkowanym poziomie.
Największym ryzykiem inwestycyjnym obarczona jest strategia agresywna.
Związane jest to z faktem inwestowania przez uczestnika środków w fundusze
akcyjne. Przez swoje ścisłe powiązanie z rynkiem akcyjnym są one najbardziej
narażone na cykliczne wahania giełdowe. Jednocześnie strategia ta potencjalnie
pozwala na osiąganie stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału znacznie przewyższającej oprocentowanie lokat bankowych czy też z inwestowania w fundusze papierów dłużnych lub zrównoważonych.
Z przedstawioną klasyfikacją strategii ściśle jest powiązany jej podział na:
– strategię bierną, w której uczestnik lokuje swoje oszczędności w jeden
typ funduszy inwestycyjnych i nie dokonuje konwersji środków między
funduszami;
– strategię czynną, w której uczestnik aktywnie zarządza swoim portfelem,
dokonując konwersji środków pomiędzy funduszami o różnym stopniu
ryzyka w zależności od koniunktury na rynku kapitałowym.
Znaczna część pośredników prezentuje pogląd, w którym sugeruje się lokowanie oszczędności w fundusze mieszane jako te o umiarkowanym poziomie
ryzyka i średnim potencjale wzrostu. Ponadto zaleca się niezmienianie tej strategii przez cały okres trwania programu, wychodząc z założenia, że koniunktura
na rynku kapitałowym charakteryzuje się cyklicznością i w długim okresie taka
strategia przyniesie wymierne korzyści uczestnikom (strategia bierna). Analizu-
89
jąc zachowanie głównego indeksu giełdowego na giełdzie warszawskiej WIG
w okresie ostatnich 15 lat, można mieć bardzo poważne wątpliwości co do słuszności przedstawionej strategii.
Na rysunku 1 zaprezentowano notowania indeksu WIG w latach 1999–2013.
Indeks ten w prezentowanym okresie osiągnął stopę zwrotu na poziomie 169,80%.
Rys. 1. Notowania indeksu WIG w okresie 15.05.1998–15.05.2013
Źródło: opracowanie własne na podstawie notowań WIG.
W ciągu ostatnich 15 lat na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie
miały miejsce trzy duże bessy: pierwsza w latach 2000–2001, druga w latach
2007–2009 (największa w historii warszawskiej giełdy) oraz trzecia w 2011 roku.
Szczególnie drugi okres bessy okazał się dla uczestników rynku bardzo kosztowny. Inwestorzy, którzy w odpowiednim czasie nie wycofali swojego kapitału z rynku akcyjnego, utracili w relatywnie krótkim czasie około 70% swojego
kapitału, co dla wielu z nich stanowiło praktycznie całe oszczędności. Efektem
tego była znacząca utrata zaufania do instytucji finansowych, a co się z tym wiąże
– niechęć i obawa przed przystąpieniem do produktów przez te instytucje oferowanych, w tym należących do III filaru systemu emerytalnego.
Bazowanie na przekonaniu, że wysokość emerytury z I i II filaru systemu
emerytalnego pozwoli na godne życie w okresie starości wydaje się być dość
90
Bartosz Chorkowy
naiwne, biorąc pod uwagę przemiany demograficzne w naszym kraju, o czym
była już mowa wcześniej.
W przypadku strategii czynnej należy zwrócić uwagę na bardzo istotny element, jakim jest poziom wiedzy finansowej uczestników systemu emerytalnego.
Strategia czynna wymaga znaczącej wiedzy w zakresie inwestowania na rynku
kapitałowym. Niestety, znajomość tej tematyki w polskim społeczeństwie jest
na bardzo niskim poziomie. Z jednej strony wynika to z faktu, że polski rynek
kapitałowy nadal jest „młody”, a oferowane na rynku tytuły uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych weszły do kanonu podstawowych alokacyjnych instrumentów finansowych stosunkowo niedawno i wciąż stanowią dla dużej części
społeczeństwa innowację finansową6. Ponadto gwałtowny wzrost liczby i typów
oferowanych funduszy inwestycyjnych znacząco utrudnia wybór, przed jakim
staje uczestnik systemu wyrażający chęć lokowania swoich środków. Jednocześnie znaczącą rolę odgrywają głęboko zakorzenione przekonania i stereotypy,
a także brak zaufania do instytucji finansowych, które powodują ogólną niechęć
do poszerzenia wiedzy o inwestowaniu na rynku kapitałowym.
Problem niskiej świadomości finansowej społeczeństw jest na tyle poważny,
że stał się przedmiotem działań zmierzających do kształtowania świadomości
finansowej. Inicjatywę taką podjęła Organizacja Współpracy Gospodarczej
i Rozwoju, która przedstawiła rekomendacje dotyczące zasad i dobrych praktyk
w zakresie edukacji i świadomości finansowej i skierowała je do wszystkich krajów rozwiniętych i rozwijających się7.
Analiza efektywności wybranych strategii inwestycyjnych
Analiza efektywności strategii inwestycyjnych ukazuje, że zdecydowanie najkorzystniejszą dla ubezpieczonego jest strategia czynna dopasowująca się do
aktualnej sytuacji na rynku. W tabeli 2 i na rysunku 2 przedstawiono porównanie
procentowej zmiany WIG ze stopą zwrotu strategii inwestycyjnej opartej na analizie średniej kroczącej oraz stopą zwrotu z długoterminowej lokaty bankowej8
w latach 2003–2012.
K. Stańczak-Strumiłło, Uwarunkowania rozwoju funduszy inwestycyjnych w Polsce, Difin,
6
7
The importance of financial education, OECD, “Policy Brief”, july 2006, s. 3.
Stopę zwrotu długoterminowej lokaty bankowej obliczono na podstawie rocznej stopy procentowej WIBID (3M).
8
91
Tabela 2
Stopy zwrotu z kapitału zainwestowanego w III filarze
przy zastosowaniu różnych strategii inwestycyjnych (%)
Rodzaj
strategii
Strategia
bierna
Strategia
czynna
Lokata
bankowa
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Łączna
stopa
zwrotu
43,5
25,6
33,3
39,9
10,9
-50,8
47,6
18,8
-20,8
23,9
215,2
36,6
34,2
29,7
37,8
25,4
3,7
57,2
15,7
0,6
21,6
847,4
5,51
6,03
5,09
4,03
4,54
6,16
4,21
3,74
4,34
4,71
143,3
Rys. 2. Stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału przy zastosowaniu różnych strategii
inwestycyjnych
Przykładem strategii czynnej jest strategia opierająca się na średniej kroczącej. Pozwala ona osiągać znaczące stopy zwrotu w okresach hossy oraz uniknąć
strat wynikających z bessy na rynkach finansowych. Bardzo istotną i zarazem
bardzo trudną kwestią jest ustalenie długości średniej kroczącej takiej, aby osią-
92
Bartosz Chorkowy
gnąć zadowalającą stopę zwrotu z kapitału. Im dłuższy okres zostanie przyjęty za
bazowy, tym mniejsza podatność strategii na krótkotrwałe wahania na rynkach
finansowych. Równocześnie dłuższy okres bazowy oznacza późniejszą reakcję
na zmianę trendu na rynku. Z kolei, im krótszy okres bazowy, tym szybsza jest
reakcja na zmiany trendu na rynku, jednocześnie strategia ta jest bardziej podatna
na krótkoterminowe wahania giełdowe.
Jak widać, aktywne zarządzanie środkami zgromadzonymi w ramach III filaru
systemu emerytalnego umożliwia uzyskanie ponadprzeciętnej stopy zwrotu. Przewyższyła ona w ciągu ostatnich dziesięciu lat czterokrotnie procentową zmianę
indeksu WIG oraz sześciokrotnie stopę zwrotu z długoterminowej lokaty bankowej.
Zastosowanie aktywnej strategii oszczędzania w instrumentach należących
do III filaru systemu emerytalnego z dużym prawdopodobieństwem pozwoli
co najmniej na zniwelowanie różnicy pomiędzy otrzymanym ostatnim wynagrodzeniem a świadczeniem uzyskanym z I i II filarów systemu emerytalnego.
W tabeli 3 przedstawiono wysokość annuitetu o częstotliwości miesięcznej od
momentu przejścia na emeryturę do śmierci beneficjenta. Zaprezentowano pięć
wariantów w zależności od wysokości średniorocznej stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału, co, jak widać po wysokości annuitetu, ma kluczowe znaczenie.
Tabela 3
Wysokość annuitetu o częstotliwości miesięcznej
od momentu przejścia na emeryturę do śmierci beneficjenta∗
Roczna stopa
zwrotu
2%
3%
4%
5%
10%
∗
5
26,85
27,50
28,18
28,88
32,75
10
63,13
66,22
69,53
73,06
94,68
15
111,45
119,64
128,66
138,62
206,63
W obliczeniach przyjęto następujące założenia:
– składka początkowa – 100 zł,
– urealnienie składki – wzrost o 4,5% rocznie,
– opłata za zarządzanie – 2,5% w skali roku,
– prowizja od każdej wpłaty – 3,5%.
Liczba lat oszczędzania
20
25
30
175,12 258,27 366,10
192,21 289,60 419,07
211,64 326,38 483,21
233,79 369,69 561,26
403,35 742,61 1320,23
35
505,12
589,81
695,55
828,47
2294,83
40
683,50
813,50
980,80
1198,03
3928,53
93
W przedstawionych wariantach symulacji należy zwrócić uwagę, że zakładają one oszczędzanie 100 zł miesięcznie realnie. Obecnie stawka minimalna
w programach należących do III filaru jest bardzo zróżnicowana. Na przykład
w IKZE jest to 80 zł, z kolei w oferowanych przez towarzystwa ubezpieczeniowe
polisach ubezpieczeniowych z UFK kwota ta kształtuje się na poziomie od 200 do
300 zł. Z jednej strony ta wyższa kwota oznacza odkładanie większego kapitału
i tym samym w perspektywie daje możliwość odłożenia większej ilości środków
na starość. Z drugiej strony wysokość tej minimalnej kwoty stanowi skuteczną
barierę, która uniemożliwia przystąpienie do tego typu programów uboższej części
społeczeństwa, gdyż stanowi to zbyt duże obciążenie dla ich budżetu domowego.
Podsumowanie
Oceniając wpływ wyboru strategii inwestowania na efektywność środków
zgromadzonych w ramach III filaru systemu emerytalnego w Polsce, należy
zwrócić uwagę na znaczący potencjał programów zaliczanych do części systemu emerytalnego o charakterze dobrowolnym. Systematycznie oszczędzając,
można za ich pomocą zgromadzić znaczący kapitał na starość. Uczestnik systemu musi samodzielnie podjąć decyzję co do wyboru strategii inwestowania
oraz stopnia aktywności zarządzania portfelem inwestycyjnym. Są to decyzje
o charakterze strategicznym, ponieważ mają bezpośredni wpływ na wielkość
zgromadzonego kapitału.
Przedstawiona w opracowaniu analiza stóp zwrotu ukazuje przewagę aktywnych strategii zarządzania kapitałem nad strategiami biernymi. Należy jednak
pamiętać, że stosowanie strategii aktywnych wymaga znaczącej wiedzy w zakresie inwestowania na rynku kapitałowym. Jest to niezbędne w celu prawidłowej
interpretacji sygnałów płynących z tego rynku. W przeciwnym wypadku, gdy
będą one błędnie odczytywane i interpretowane, ewentualne konwersje środków
pomiędzy funduszami będą obarczone znaczącym ryzykiem, co może skutkować
częściową utratą tych środków.
Podsumowując, należy podkreślić, że osiągnięcie satysfakcjonującego
poziomu stopy zwrotu z zainwestowanych środków jest możliwe tylko w przypadku wyboru właściwej, odpowiadającej profilowi inwestycyjnemu uczestnika
systemu, strategii inwestycyjnej. Strategia ta umożliwi zgromadzenie takiej wielkości kapitału, która korzystnie wpłynie na sytuację finansową osób uczestniczącym w systemie i zapewni godziwe życie w czasie starości.
94
Bartosz Chorkowy
Bibliografia
Dybał M., Efektywność inwestycyjna funduszy emerytalnych, Wydawnictwa Fachowe
CeDeWu.pl, Warszawa 2008.
Jajuga K., Jajuga T., Inwestycje. Instrumenty finansowe. Aktywa niefinansowe. Ryzyko
finansowe. Inżynieria finansowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Raporty Komisji Nadzoru Finansowego z lat 2010–1012.
Stańczak-Strumiłło K., Uwarunkowania rozwoju funduszy inwestycyjnych w Polsce,
Difin, Warszawa 2013.
Szczepański M., Dylematy reformy polskiego systemu emerytalnego, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2006.
The importance of financial education, OECD, “Policy Brief”, july 2006.
Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych, DzU 2011, nr 75, poz. 398.
INFLUENCE
OF INVESTMENT STRATEGY CHOICE ON EFFECTIVENESS
OF MEANS RAISED WITHIN THIRD PENSION PILLAR
SUMMARY
According to forecasts retiring will be connected with necessity to drastically cut expenses (the replacement rate from the first and the second pension pillar will be about
40% of the last remuneration) and simultaneously to lower the current life level. In order
to avoid such a situation or to minimize the consequences of these negative changes it
seems inevitable to collect savings by means of available instruments of the third pension
pillar. Saving capital by means of these products is voluntary and an potential participant
can make his own decision to join the pillar and to choose the way to allocate means.
This elaboration aims to present the influence of investment strategy choice on effectiveness of means accumulated by an individual participant within the third pension pillar.
Keywords: pension system, savings, strategy, effectiveness
ANNA CZECH, JOANNA KOS-ŁABĘDOWICZ*
1
Katowice
WPŁYW
NOWOCZESNYCH TECHNOLOGII
NA DECENTRALIZACJĘ SIECI ENERGETYCZYCH
I BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE
DANII
STRESZCZENIE
Celem niniejszego artykułu jest spojrzenie na problematykę bezpieczeństwa energetycznego przez pryzmat nowoczesnych technologii. Naturalną egzemplifikacją
omawianych zjawisk jest Dania, która identyfikuje współcześnie problematykę nowoczesnych technologii i bezpieczeństwa energetycznego jako jeden ze swoich głównych
priorytetów. Struktura analizy objęła wprowadzenie zarysowujące główną problematykę,
następnie omówiono podstawowe ujęcia definicyjne bezpieczeństwa energetycznego i nowoczesnych technologii. W dalszej kolejności przytoczone ujęcia teoretyczne bezpieczeństwa energetycznego i nowoczesnych technologii zostały zaprzęgnięte
w próbę opisu i wyjaśnienia relacji energetycznych w Danii.
Słowa kluczowe: nowoczesne technologie, smart grid, bezpieczeństwo energetyczne,
Dania
Anna Czech, dr, Katedra Międzynarodowych Stosunków Ekonomicznych, Wydział Ekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: [email protected]; Joanna KosŁabędowicz, dr, Katedra Międzynarodowych Stosunków Ekonomicznych, Wydział Ekonomii,
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: [email protected].
*
96
Anna Czech, Joanna Kos-Łabędowicz
Wprowadzenie
Od lat 70. ubiegłego stulecia, kiedy to rozpoczął się kryzys energetyczny
obejmujący wszystkie kraje wysoko uprzemysłowione, bezpieczeństwo energetyczne stało się jednym z głównych czynników zapewniających stabilność
gospodarczą i polityczną. Bezpieczeństwo energetyczne ma dziś kluczowe znaczenie przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych i pozaekonomicznych, tak
na poziomie gospodarki narodowej poszczególnych krajów, jak i na szczeblu
międzynarodowym. Zatem zajmowanie się tym zagadnieniem wynika nie tylko
z konieczności pojawienia się problemu kryzysu energetycznego, ale także
z roli, jaką odgrywa sektor energetyczny w kształtowaniu efektywności i konkurencyjności gospodarki.
Przeprowadzenie rozważań z zakresu bezpieczeństwa energetycznego
wymaga w pierwszej kolejności przedstawienia różnego ujmowania definicji tego
pojęcia. Zachodzące procesy globalizacji i regionalizacji w gospodarce światowej,
a także pojawiające się kryzysy energetyczne wymuszają na krajach stosowanie
coraz to nowych technologii w zakresie wytwarzania energii. Nowoczesne technologie przyczyniają się do wzrostu poziomu bezpieczeństwa energetycznego kraju
oraz, co ważne, pozytywnie wpływają na środowisko naturalne. Rozwiązania technologiczne zastosowane w Danii stanowią przykład dla innych państw chcących
poprawić swoje bezpieczeństwo energetyczne. Dlatego też przedmiotem analizy
stała się Dania, która zdobyła pozycję europejskiego lidera w dziedzinie efektywności wykorzystania energii, udziału energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z produkcją ciepła oraz wprowadzeniu na rynek technologii wykorzystujących
zasoby odnawialne. Warto zatem prześledzić, jaką drogą podążała Dania, aby od
importera surowców energetycznych stać się eksporterem energii.
Celem niniejszego artykułu jest zatem spojrzenie na problematykę bezpieczeństwa energetycznego przez pryzmat nowoczesnych technologii. Naturalną
egzemplifikacją omawianych zjawisk jest Dania, która identyfikuje współcześnie
problematykę nowoczesnych technologii i bezpieczeństwa energetycznego jako
jeden ze swoich głównych priorytetów.
Bezpieczeństwo energetyczne – ujęcie teoretyczne
Próby zdefiniowania pojęcia „bezpieczeństwo energetyczne” podejmowane
są w dokumentach prawnych państw i organizacji międzynarodowych, a także
Wpływ nowoczesnych technologii...
97
w literaturze naukowej. Obecnie istnieje wiele definicji bezpieczeństwa energetycznego uwzględniających wielorakie aspekty tego terminu, używanych
w licznych kontekstach oraz w bardzo różnych celach. Warto dodać, że termin
„bezpieczeństwo energetyczne” jest często traktowany w literaturze przedmiotu
jako tożsamy z pojęciem „bezpieczeństwo dostaw energii”.
Tradycyjnie bezpieczeństwo energetyczne definiowane jest jako niezawodność dostaw energii w odpowiedniej wielkości i po przystępnej cenie1 lub też
jako stan braku zagrożenia przerwaniem dostaw energii2. Są to wąskie ujęcia,
które odnoszą się tylko do wymiaru zewnętrznego bezpieczeństwa. Bardziej rozbudowaną definicję przedstawił – blisko trzy dekady temu – Peter Baxendell,
który zauważył, że energia powinna być dostępna w odpowiednich wielkościach,
a także w odpowiednim czasie i miejscu, tak aby mogła warunkować wzrost
gospodarczy państwa. Zwrócił on uwagę na kształtowanie się cen surowców energetycznych w taki sposób, aby cena produkowanej energii nie ograniczała rozwoju gospodarczego i zapewniała możliwość tworzenia zapasów na przyszłość,
biorąc pod uwagę także długi okres3. Z kolei w dokumentach Unii Europejskiej
pojęcie „bezpieczeństwo energetyczne” jest ściśle powiązane ze strukturą gospodarczą i konsumpcją w państwach członkowskich4. Stąd też jest ono definiowane
jako pewność dostaw energii pochodzących ze źródeł wspólnotowych i rezerw
strategicznych. Ponadto uznano, że energia powinna być dostarczana po ekonomicznie uzasadnionych cenach i przy wykorzystaniu zdywersyfikowanych,
stałych i dostępnych źródeł5.
Mając na uwadze wiele czynników wpływających na poziom bezpieczeństwa energetycznego, konieczne wydaje się uzupełnienie przedstawionych definicji o aspekty efektywności energetycznej oraz ochrony środowiska. Według
1
Por. F. Umbach, German debates on energy security and impacts on Germany’s 2007 EU
Presidency, w: Energy security. Visions from Asia and Europe, red. A. Marquina, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2008, s. 1; M. Meidan, Perceptions and misperceptions of energy supply security
in Europe and the “China Factor”, w: ibidem, s. 34.
2
R. Riedel, Superanationalisation of energy security in Europe. Theoretical approaches, Natiolin European Centre, Florence 2010, s. 106.
3
P. Baxendell, Oil companies and the changing energy market, w: The energy crisis ten years
after, red. D. Hawdon, London 1984, s. 53–54, za: M. Nowacki, Prawne aspekty bezpieczeństwa
energetycznego w UE, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 21.
4
M. Meidan, Perceptions..., s. 37.
COM (2007) 1: Communication from the Commission to the European Council and the European Parliament – An energy policy for Europe, Brussels 10.01.2007; COM (94) 659: For a European Union Energy Policy – green paper, Brussels, 23.02.1995.
5
98
Komisji Europejskiej i Międzynarodowej Agencji Energii bezpieczeństwo energetyczne definiowane jest jako możliwość produkcji i wykorzystania stosunkowo niedrogiej, pewnej i przyjaznej środowisku energii6, natomiast Komisja
Gospodarcza Narodów Zjednoczonych dla Europy (United Nations Economic
Commission for Europe) definiuje bezpieczeństwo energetyczne jako pewność
dostaw energii w momencie końcowego jej zużycia, przy przystępnym poziomie
cen, w wystarczającej ilości i terminowości, z uwzględnieniem wspierania efektywności energetycznej, przy której rozwój społeczny i gospodarczy kraju nie
jest ograniczony7.
Złożoność pojęcia „bezpieczeństwo energetyczne” można dostrzec także,
analizując prace innych badaczy, którzy podchodzą do tego zagadnienia z zupełnie
różnych punktów odniesienia. Dla przykładu, Gal Luft i Anne Korin dostrzegają
różnicę w definiowaniu bezpieczeństwa energetycznego ze względu na poziom
rozwoju danego państwa8. Z kolei Gianluca Pastori rozpatruje bezpieczeństwo
energetyczne z punktu widzenia konsumenta, określając je jako gwarancję niezawodnego przepływu energii, po rozsądnych cenach, oraz w ilościach odpowiadających pokryciu krajowych potrzeb w średnim i długim okresie, mających
wzgląd na aspekt środowiskowy9. Inne ujęcie przedstawił Kenneth B. Medlock,
który uważa, że na wzorce wykorzystania energii na poziomie globalnym mają
wpływ elementy mikroekonomiczne, a w szczególności postępujący rozwój ekonomiczny oraz towarzyszący mu model zmian konsumpcji i produkcji będących
wynikiem przeobrażeń struktur gospodarczych kraju10. Zmiany te powodują
wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną na przykład w sektorze usług. To,
z kolei, oznacza, że tempo wzrostu zapotrzebowania energetycznego w stosunku
do tempa wzrostu gospodarczego będzie się zmieniać w czasie, wpływając tym
samym na bezpieczeństwo energetyczne oraz na politykę ochrony środowiska.
Por. Energy security, International Energy Agency, http://www.iea.org/subjectqueries/keyresult.asp?KEYWORD_ID=4103 (dostęp 6.04.2013); S. Müller-Kraenner, Energy security, Verlag
Antje Kunstmann GmbH, München 2007, s. XI.
6
7
Emerging global energy security risks, Economic Commission for Europe, United Nations,
New York and Geneva 2007, no. 36, s. 8.
8
G. Luft, A. Korin, Energy security in the eyes of the Beholder, w: Energy security challenges
for the 21st century, red. G. Luft, A. Korin, ABC-CLIO, Santa Barbara 2009, s. 5–6.
G. Pastori, Between continuity and change: the Italian approach to energy security, w: Energy
security. Visions from Asia and Europe, red. A. Marquina, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2008,
s. 84.
9
K.B. Medlock, Energy demand theory, w: International handbook on the economics of energy, red. J. Evans, L.C. Hunt, Edward Elgar, Cheltenham 2009, s. 109.
10
99
Ponadto pod uwagę należy wziąć zmiany technologiczne i ich wpływ na ceny
energii, a także wydajność i rozmieszczenie kapitału, które również determinują
popyt na energię. Oznacza to, że bezpieczeństwo energetyczne jest kategorią
wieloaspektową i w takim ujęciu należy je rozpatrywać, przez analizę wymiaru
podmiotowego i przedmiotowego.
Wymiar podmiotowy bezpieczeństwa energetycznego odnosi się do roli,
jaką odgrywają różni aktorzy w dziedzinie bezpieczeństwa. Tradycyjny główny
podmiot, jakim jest państwo, dominuje, niemniej jednak zmuszony jest do
uwzględnienia interesów jednostek pozarządowych, zarówno na arenie międzynarodowej, jak i aktorów wewnątrz państwa, którzy reprezentują określone grupy
społeczne. Bezpieczeństwo energetyczne w wymiarze przedmiotowym jest natomiast uzupełnieniem wymiaru podmiotowego i obejmuje przede wszystkim
aspekt polityczny, ekonomiczny oraz środowiskowy. Taki sposób rozpatrywania
bezpieczeństwa energetycznego pozwala na bardziej precyzyjną identyfikację
czynników, które warunkują jego poziom. Dla przykładu, czynniki ekonomiczne
mogą zawierać się w gospodarczych uwarunkowaniach funkcjonowania podmiotów na rynku energetycznym, kondycji ekonomiczno-finansowej użytkowników paliw i energii, stopniu zrównoważenia popytu i podaży energii oraz paliw,
a także ze związanym z nim przewidywanym poziomie cen. Aspekt polityczny
będzie brać pod uwagę stosunki z dostawcami surowców energetycznych czy stopień dywersyfikacji dostaw i źródeł pozyskiwania energii. Znaczenie będzie mieć
zróżnicowanie struktury nośników energii, tworzących krajowy bilans paliwowy,
oraz stan zapasów paliw, zapewniający utrzymanie ciągłości dostaw. W wymiarze technologicznym ważny będzie poziom sprawności urządzeń i instalacji elektrycznych oraz stan techniczny systemów transportu i przesyłu. Bezpieczeństwo
energetyczne w skali państwa jest też uzależnione od jego stanu na poziomie
lokalnym, czyli od zdolności do zaspokojenia potrzeb energetycznych różnych
społeczności. Takie wieloaspektowe podejście wydaje się dzisiaj kluczem do
wszechstronnego zrozumienia, czym jest współczesne bezpieczeństwo energetyczne i od jak wielu czynników faktycznie zależy.
Dania – od zależności energetycznej do samowystarczalności energetycznej
Obecnie Dania dysponuje dużym potencjałem energetycznym, pomimo że jeszcze
na początku lat 70. ubiegłego wieku była zależna od importu surowców energetycznych. Wydarzenia związane z tak zwanymi szokami naftowymi, które miały
100
miejsce w latach 1973–1974 oraz 1979–1980, wywołanymi gwałtownym wzrostem cen ropy naftowej na skutek ograniczenia jej wydobycia przez kraje należące
do Organizacji Krajów Eksportujących Ropę Naftową (Organization of Petroleum
Exporting Countries), oraz kwestia zapewnienia bezpieczeństwa dostaw, spowodowały w latach 80. poważne zmiany w polityce energetycznej Dani11. W bilansie
energetycznym kraju nastąpiło odwrócenie proporcjonalnego udziału ropy naftowej i węgla, tym samym już na początku lat 90. udział ropy naftowej w produkcji energii szacowano jedynie na 5%. Dania powróciła do korzystania z węgla,
rozwijając technologię spalania węgla i nie zapominając o oszczędności energii
i zwiększeniu efektywności. Duńskie elektrownie węglowe budowane pod koniec
ubiegłego stulecia należały do najbardziej wydajnych na świecie, uwzględniając
wychwytywanie szkodliwych substancji, to jest tlenku siarki czy tlenku azotu12.
Zmiana realizowanej powszechnie formy ogrzewania duńskich obszarów zurbanizowanych, a także energooszczędne budownictwo przyczyniły się natomiast do
zwiększenia efektywności energetycznej. Jako przykład można podać „Budynek
2000” (w Hedehusene w Danii), który jest obecnie jednym z najbardziej efektywnych energetycznie biurowców na świecie. Ilość energii potrzebnej do jego
ogrzania wynosi zaledwie 39 kWh/m2 na rok. Obowiązujące w 2000 roku w Danii
wymagania w zakresie energooszczędnego budownictwa wynosiły 55 kWh/m2 na
rok, a od 2006 roku jest to 40 kWh/m2 na rok13.
Dania jest w posiadaniu nowoczesnej wiedzy w zakresie technologii energetycznych, co pozwala jej odgrywać znaczącą rolę na rynku energii. Świadczą
o tym między innymi inwestycje firmy Maersk Contractors w produkcję morskich platform wydobywczych, które cechuje bardzo wysokie tempo rozwoju
ze względu na zmniejszające się zasoby śródlądowe ropy naftowej, jak również
inwestycje zorientowane na rynki zagraniczne państwowego koncernu DONG
Energy A/S w elektrownie w Niemczech i Norwegii14. W Niemczech przewi11
Zob. D. Hammes, D. Wills, Black gold: the end of Bretton Woods and the Oil-Price Shocks of
the 1970s, „The Independent Review” 2005, vol. 9/4.
R. Czarny, Państwa regionu nordyckiego wobec problemu bezpieczeństwa energetycznego,
w: Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku, red. E. Cziomera, Wydawnictwo
Akademii Frycza Modrzewskiego, Kraków 2008, s. 131–133.
12
Duńskie sposoby oszczędzania energii wzorem dla Polski, “Informator Budowlany”, http://
info.chemia-budowlana.eu/2010/11/dunskie-sposoby-oszczedzania-energii-wzorem-dla-polski/
(dostęp 10.04.2013).
13
DONG Energy, http://www.dongenergy.com.pl/PL/about_us/backgrounder/Pages/default.
aspx (dostęp 10.04.2013).
14
101
dywana jest budowa elektrowni węglowej, a w Norwegii – budowa elektrowni
napędzanej gazem uwzględniająca zastosowanie nowoczesnej technologii polegającej na odfiltrowywaniu dwutlenku węgla z wydzielanego dymu i wpompowaniu go do naturalnych zbiorników morskich powstałych po wydobyciu gazu15.
Szczególne podejście Danii do kwestii energii znajduje swoje odzwierciedlenie w skali jej zużycia. Dania jest liderem w Unii Europejskiej w redukcji
zużycia energii. To właśnie dzięki opracowanym technologiom możliwe jest
zredukowanie zużycia energii w budynkach o przynajmniej 50%, a nawet 80%.
Ponadto Dania jest także liderem pod względem zużycia odnawialnych źródeł
energii. Obecnie ponad 20% używanej elektryczności dostarczają elektrownie
wiatrowe. Prognozuje się, że do 2020 roku energia pozyskana z wiatru pokryje
połowę zapotrzebowania na elektryczność w Danii16.
Niezależność energetyczną Danii upatruje się nie w posiadanych przez nią
zasobach, ale w nowoczesnych technologiach i rozwoju odnawialnych źródeł
energii. Wskazuje na to plan duńskiego rządu, który zakłada, że w 2020 roku
Dania będzie niezależna od dostawców z zagranicy, a 25% zużywanej energii
w kraju będzie pochodzić ze źródeł odnawialnych17. To właśnie dzięki swojej
efektywnej polityce energetycznej Dania stała się jedynym krajem w Unii Europejskiej, który eksportuje energię, mimo że nie ma własnych zasobów paliw
kopalnianych.
Nowoczesne technologie a generacja energii elektrycznej
W ostatnich latach, w związku z coraz większymi obawami dotyczącymi bezpieczeństwa energetycznego i powolnym wyczerpywaniem się paliw kopalnianych,
system energetyczny stanął przed nowym wyzwaniem. Postęp technologiczny
(zwłaszcza w zakresie odnawialnych źródeł energii) pozwolił na rozwój nowych
technologii generacji energii elektrycznej na małą i średnią skalę. W wielu krajach
zaczęto tworzyć mikrosieci, które z rozproszonych źródeł dostarczają energię do
systemu elektroenergetycznego. Przez określenie „mikrosieć” należy rozumieć
zbiór powiązanych źródeł, odbiorców i zasobników energii podłączonych do sieci
głównej, posiadających jednak możliwości samodzielnej (wyspowej) generacji
15
R. Czarny, Państwa regionu nordyckiego...
Dania stawia na zieloną energię, Energianews, http://www.ekonomia24.pl/artykul/790699.
html (dostęp 6.04.2013).
16
17
R. Czarny, Państwa regionu nordyckiego...
102
energii18. Rozwój w dziedzinie automatyki, informatyki i technologii komunikacyjnych umożliwił powstanie koncepcji inteligentnych mikrosieci (smart grid).
Inteligentna mikrosieć to sieć elektryczna o lokalnym zasięgu, pozwalająca na
tworzenie łączy zarówno pomiędzy producentami i konsumentami, jak i pomiędzy konsumentami19.
Mikrogenerację definiuje się najczęściej jako wytwarzanie na niewielką
skalę ciepła i/lub energii elektrycznej z wykorzystaniem technologii powodujących niską lub zerową emisję dwutlenku węgla. W przeciwieństwie do tradycyjnych elektrowni produkujących energię elektryczną na dużą skalę i dla masowego
odbiorcy, systemy oparte na mikrogeneracji wykorzystują energię w tym samym
lub blisko miejsca jej wytworzenia, co – w wyniku minimalizacji strat energii
wynikających z przesyłu i transmisji – przekłada się na znacznie większą efektywność. Można wyszczególnić różnego rodzaju technologie mikrogeneracyjne,
z których większość jest oparta na odnawialnych źródłach energii. Mikrogeneracja do wytwarzania ciepła i/lub energii elektrycznej wykorzystuje między innymi
ogniwa słoneczne, wiatraki montowane na dachach, biomasę, pompy cieplne,
małe turbiny20.
Głównymi zaletami układów mikrogeneracyjnych są:
– niższe koszty pozyskania energii dla użytkowników,
– zmniejszenie lub wręcz eliminacja strat przesyłowych,
– decentralizacja sieci energetycznej oraz wyższa efektywność całego systemu.
Za wady układów kogeneracyjnych powszechnie uznaje się21:
– wysokie koszty początkowe inwestycji,
– problemy wynikające z konieczności uzgodnień w sprawie podłączenia
bloku energetycznego do sieci energetycznej,
– problemy związane z potencjalną odsprzedażą nadwyżek energii.
18
P. Olszowiec, Autonomiczne systemy elektroenergetyczne małej mocy, “Mikrosieci. Energia
Gigawat” 2009, nr 7–8, http://www.cire.pl/pliki/2/GIGmikrosieci2.pdf (dostęp 2.04.2013).
19
Powstała pierwsza inteligentna mikrosieć, “Elektro.info”, 8.07.2010, http://www.elektro.
info.pl/aktualnosc/id1875,powstala-pierwsza-inteligentna-mikrosiec (dostęp 2.04.2013).
What is microgeneration?, http://www.microgeneration.com/professional-zone/ClimateChange/What-is-microgeneration (dostęp 2.04.2013).
20
21
R. Szczerbowski, Mikrogeneracja ciepła i energii elektrycznej w lokalnych systemach zasilania, “Energia Elektryczna”, styczeń 2011, http://www.cire.pl/pliki/2/Mikrogeneracja_Technika.
pdf (dostęp 2.04.2013).
103
Dania, chcąc zmniejszyć swoje uzależnienie od importu paliw kopalnianych
(a zwłaszcza ropy naftowej), od lat stara się włączyć odnawialne źródła energii do swojej sieci elektroenergetycznej, co znacząco wpływa na elastyczność
duńskiego rynku energetycznego. Prowadzone badania nad możliwością wdrożenia i upowszechnienia inteligentnych mikrosieci mają wpłynąć na zwiększenie
wykorzystania odnawialnych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej oraz
zwiększyć zaangażowanie społeczne. Aktywizacja jednostek i lokalnych społeczności w roli producentów energii elektronicznej oraz idąca za nią decentralizacja
systemu elektroenergetycznego mają na celu wywołanie zmian w zachowaniach
konsumpcyjnych i stymulowanie bardziej efektywnego i oszczędnego użytkowania i korzystania z energii elektrycznej22.
Przejście od scentralizowanego systemu opartego na niewielkiej liczbie
dużych, wykorzystujących paliwa kopalniane elektrowni na tysiące małych
jednostek produkcyjnych stanowi duże wyzwanie infrastrukturalne i administracyjne. Duński rząd zdecydował się na wdrożenie różnorodnych strategii
promujących wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii i zachęcających do
skorzystania z subsydiów, dzięki którym mieszkańcy (zarówno osoby indywidualne, jak i wspólnoty) mogą zakupić i zaimplementować wybrane urządzenia
mikrogeneracyjne23. Prawdopodobnie połączenie akcji promocyjnych z możliwością dofinansowania inwestycji, a także zwiększająca się świadomość społeczeństwa oraz poczucie własności i większego wpływu zarówno na konsumpcję
energii, jak i jej produkcję wpłynęły na dużą społeczną akceptację rozwiązań
opartych na inteligentnych mikrosieciach.
Poważnym problemem, przemawiającym za wykorzystaniem nowoczesnych technologii informatyczno-komunikacyjnych w sektorze energetycznym,
jest zarządzanie dodatkowymi przepływami energii wynikającymi z przesyłania
nadwyżki wyprodukowanej przez konsumentów energii z powrotem do ogólnej
sieci dystrybucyjnej24. Wzrost wykorzystania odnawialnych źródeł energii będzie
22
J. Keirstead, Behavioural responses to photovoltaic systems in the UK domestic sector, “Energy Policy” 2007, vol. 35, no. 8, s. 4128–4141.
23
T. Fornalczyk, Rynek energii elektrycznej – Dania, “Polska Energia”, luty 2009, http://www.
cire.pl/pliki/2/rynek_dania.pdf (dostęp 2.04.2013).
24
Główne elementy systemu, niezbędnego do sprawnego funkcjonowania mikrosieci, to m.in.
urządzenia montowane u konsumenta-producenta pozwalające na komunikację w czasie rzeczywistym z producentem-operatorem sieci; zintegrowane systemy zarządzania oprogramowaniem,
bazy danych i interfejsy programowania aplikacji wyposażone w interfejsy służące do wizualizacji
stanu systemu; sieć komunikacyjna i protokół komunikacji pozwalający na przesyłanie relatywnie
niewielkich pakietów danych; wbudowane systemy i ich oprogramowanie oraz sieci czujników.
104
wymagał podjęcia działań między innymi w zakresie równoważenia przepływów
energii elektrycznej w czasie rzeczywistym, połączeń pomiędzy poszczególnymi
mikrosieciami, przechowywania naddatkowej energii i efektywnego zarządzania
mikrosieciami25.
Rozbudowanie duńskiej sieci elektroenergetycznej pozwalającej w pełni
wykorzystywać inteligentne mikrosieci będzie wymagało poniesienia nakładów
inwestycyjnych związanych między innymi z26:
– Wymianą urządzeń pomiarowych w celu ciągłego monitorowania obciążenia sieci, co pozwoli generować sygnały dotyczące aktualnej ceny energii, którymi konsumenci będą mogli się kierować w celu uzyskania jak
największych korzyści zarówno dla siebie, jak i dla całej sieci, planując
korzystanie z urządzeń wykorzystujących energię elektryczną (na przykład, w jakich godzinach ładować baterie samochodu hybrydowego).
– Urządzeniami elektrycznymi w gospodarstwach domowych, które będą
mogły się kontaktować się z systemem i na podstawie tak uzyskanych
danych (za zgodą konsumenta) kontrolować zużycie energii elektrycznej
w danym gospodarstwie.
– Rozwojem sieci dystrybucji w obszarach, gdzie energia wytwarzana
przez mikrosieci (z różnych powodów) nie będzie zaspokajała całego
zapotrzebowania.
– Ze zwiększeniem stabilności systemu energoelektrycznego (między
innymi zwiększenie liczby wiatraków).
– Odpowiednim oprogramowaniem pozwalającym na wymianę danych
pomiędzy wszystkimi uczestnikami systemu.
Oczekiwane korzyści związane z wdrożeniem rozwiązań opartych na smart
grid, w przypadku Danii odnoszą się głównie do strefy społeczno-ekonomicznej27 i są to:
– możliwość korzystania z energii elektrycznej w czasie, kiedy jest ona
tańsza – co wpływa na zmniejszenie całkowitego kosztu wytworzenia
energii przy jednoczesnym braku obniżenia komfortu wynikającego
z wprowadzonych oszczędności;
25
Zob. także: Smart grid in Denmark, Danish Energy Association, http://kom.aau.dk/project/
edge/repository/02_literature/PowerSystem/Smart_Grid_Denmark.pdf, s. 12 (dostęp 2.04.2013).
26
Ibidem, s. 15.
27
Ibidem, s. 16.
105
– obniżenie całkowitych kosztów funkcjonowania systemu przez umożliwienie dostępu do rynku większej liczbie producentów;
– bieżąca kontrola zużycia energii elektrycznej i potencjalne wdrożenie
rozwiązań energooszczędnych bez konieczności obciążania ich wdrożeniem konsumentów.
Obecnie technologie mikrogeneracji energii elektrycznej są częścią systemu
energoelektrycznego Danii. Zaobserwowany trend decentralizacji produkcji
energii elektrycznej, blisko lub u konsumenta, sprzedaży nadwyżki wyprodukowanej energii elektrycznej z powrotem do sieci będzie się z czasem pogłębiał.
Do podstawowych zalet takiego rozwiązania można zaliczyć większą dyfuzję
technologii produkcji energii elektrycznej opartych na odnawialnych źródłach
energii, większą konkurencję wśród producentów energii elektrycznej i potencjał stworzenia w przyszłości nowych modeli biznesowych oraz nowych usług
w zakresie zaopatrywania w energię elektryczną.
Podsumowanie
Inteligentne mikrosieci to elektroenergetyczne systemy integrujące działania wszystkich uczestników (generacji, transmisji, dystrybucji i użytkowania)
mające na celu ekonomiczne, trwałe i bezpieczne dostarczanie energii elektrycznej. Przesyłanie energii elektrycznej za pomocą inteligentnych mikrosieci
pozwala zmniejszyć koszty oraz zwiększyć niezawodność dostaw i ograniczyć
wykorzystanie dużych źródeł wytwórczych energii elektrycznej28. Korzyści
płynące z budowania mikrosieci powodują bardzo duże zainteresowanie i coraz
bardziej dynamiczny rozwój tych systemów. Według raportu Pike Research, aby
wdrażane technologie mogły być skuteczne, musi nastąpić współpraca przedsiębiorstw z różnych sektorów. Ponadto w raporcie wskazano, że microgrid będą się
rozwijały o 22% rok do roku, by do 2017 roku osiągnąć łączną moc na poziomie
4,7 GW, pozwalając tym samym na uzyskanie przychodów w wysokości 17,3 mld
dolarów. Co więcej, w dokumencie tym podkreślono, że Dania jest jedynym krajem w Unii Europejskiej, który opracował zintegrowaną i wszechstronną politykę
energetyczną zawierająca przyjazne regulacje dotyczące microgrid, tworząc tym
T. Kowalak, Smart grid – wyzwanie XXI wieku, “Rynek Energii” 2010, nr 1, ise.ure.gov.pl/
(dostęp 2.04.2013).
28
106
samym dobre warunki do ich rozwoju29. Dodatkowo wykorzystanie do mikrogeneracji technologii opartych na odnawialnych źródłach energii wpływa na
zmniejszenie niekorzystnego wpływu na środowisko naturalne oraz, co istotne
zwłaszcza w przypadku krajów nieposiadających znaczących złóż paliw kopalnianych, na zwiększenie niezależności od zewnętrznych dostaw tych surowców,
a co za tym idzie – na poprawę bezpieczeństwa energetycznego państwa.
Bibliografia
About the Danish Energy Agency, Danish Energy Agency, http://www.ens.dk/en-US/Service/About_us/Sider/Forside.aspx (dostęp 6.04.2013).
Baxendell P., Oil companies and the changing energy market, w: The energy crisis ten
years after, red. D. Hawdon, London 1984, za: Nowacki M., Prawne aspekty bezpieczeństwa energetycznego w UE, Wolters Kluwer, Warszawa 2010.
COM (2007) 1: Communication from the Commission to the European Council and the
European Parliament – An energy policy for Europe, Brussels, 10.01.2007.
COM (94) 659: For a European Union Energy Policy – green paper, Brussels, 23.02.1995.
Czarny R., Państwa regionu nordyckiego wobec problemu bezpieczeństwa energetycznego, w: Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku, red. E. Cziomera, Kraków 2008.
Dania stawia na zieloną energię, Energianews, http://www.ekonomia24.pl/artykul/790699.html (dostęp 6.04.2013).
Danish energy policy goals, Danish Energy Agency, http://www.ens.dk/EN-US/POLICY/
ENERGY_TECHNOLOGY/POLITICAL%20GOALS/Sider/Forside.aspx (dostęp
6.04.2013).
Dolecki S., Wydzielanie enklawy w systemie energetycznym, „Dzisiaj. Magazyn dla klientów ABB w Polsce” 2012, nr 3, http://www02.abb.com/global/plabb/plabb045.nsf/0/
a9201f32cc75eb89c1257a61003bef2d/$file/Dzisiaj_3_12.pdf (dostęp 11.04.2013).
DONG Energy, http://www.dongenergy.com.pl/PL/about_us/backgrounder/Pages/default.
aspx (dostęp 10.04.2013).
Duńskie sposoby oszczędzania energii wzorem dla Polski, “Informator Budowlany”,
http://info.chemia-budowlana.eu/2010/11/dunskie-sposoby-oszczedzania-energiiwzorem-dla-polski/ (dostęp 10.04.2013).
Emerging global energy security risks, Economic Commission for Europe, United
Nations, New York and Geneva 2007, no. 36.
29
S. Dolecki, Wydzielanie enklawy w systemie energetycznym, „Dzisiaj. Magazyn dla Klientów
ABB w Polsce” 2012, nr 3, http://www02.abb.com/global/plabb/plabb045.nsf/0/a9201f32cc75eb8
9c1257a61003bef2d/$file/Dzisiaj_3_12.pdf, s. 14 (dostęp 11.04.2013).
107
Energy security, International Energy Agency, http://www.iea.org/subjectqueries/keyresult.asp?KEYWORD_ID=4103 (dostęp 6.04.2013).
Fornalczyk T., Rynek energii elektrycznej – Dania, „Polska Energia 2009”, http://www.
cire.pl/pliki/2/rynek_dania.pdf (dostęp 2.04.2013).
Hammes D., Wills D., Black gold. The end of Bretton Woods and the Oil-Price Shocks
of the 1970s, „The Independent Review” 2005, vol. 9/4.
Keirstead J., Behavioural responses to photovoltaic systems in the UK domestic sector,
“Energy Policy” 2007, vol. 35, no. 8.
Kowalak T., Smart grid – wyzwanie XXI wieku, „Rynek Energii” 2010, nr1, http://ise.ure.
gov.pl/ (dostęp 2.04.2013).
Luft G., Korin A., Energy security in the eyes of the beholder, w: Energy security challenges for the 21st century, red. G. Luft, A. Korin, ABC-CLIO, Santa Barbara 2009.
Medlock K.B., Energy demand theory, w: International handbook on the economics
of energy, red. J. Evans, L.C. Hunt, Edward Elgar, Cheltenham 2009.
Meidan M., Perceptions and misperceptions of energy supply security in Europe and the
“China Factor”, w: Energy security. Visions from Asia and Europe, red. A. Marquina, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2008.
Müller-Kraenner S., Energy security, Verlag Antje Kunstmann GmbH, München 2007.
Olszowiec P., Autonomiczne systemy elektroenergetyczne małej mocy, “Mikrosieci. Energia Gigawat” 2009, nr 7–8, http://www.cire.pl/pliki/2/GIGmikrosieci2.pdf (dostęp
2.04.2013).
Pastori G., Between continuity and change: The Italian approach to energy security.
w: Energy security. Visions from Asia and Europe, red. A. Marquina, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2008.
Powstała pierwsza inteligentna mikrosieć, “Elektro.info”, http://www.elektro.info.pl/
aktualnosc/id1875,powstala-pierwsza-inteligentna-mikrosiec (dostęp 2.04.2013).
Riedel R., Superanationalisation of energy security in Europe. Theoretical approaches,
Natiolin European Centre, Florence 2010.
Smart Grid in Denmark, Danish Energy Association, http://kom.aau.dk/project/edge/
repository/02_literature/PowerSystem/Smart_Grid_Denmark.pdf (dostęp 2.04.2013).
Szczerbowski R., Mikrogeneracja ciepła i energii elektrycznej w lokalnych systemach
zasilania, „Energia Elektryczna” 2011, http://www.cire.pl/pliki/2/Mikrogeneracja_Technika.pdf (dostęp 2.04.2013).
Umbach F., German debates on energy security and impacts on Germany’s 2007 EU
Presidency, w: Energy security. Visions from Asia and Europe, red. A. Marquina,
Palgrave Macmillan, Basingstoke 2008.
What is microgeneration?, http://www.microgeneration.com/professional-zone/ClimateChange/What-is-microgeneration (dostęp 2.04.2013).
108
INFLUENCE OF MODERN TECHNOLOGY
ON THE PROCESS OF DECENTRALIZATION
OF ENERGY SUPPLY NETWORKS AND ENERGY SECURITY OF
DENMARK
SUMMARY
This paper primary goal is to provide a perspective on energy security issues in the light
of modern technology. Natural example for provided analysis is the country of Denmark,
country that points both energy security and modern technology as its top priority. The
analysis includes introduction that depicts the crucial issues, followed by basic definitions
of energy security and modern technology. Furthermore, detailed theoretical perspectives
concerning the energy security and modern technology are harnessed in an attempt to
describe and explain relations concerning energy in Denmark.
Keywords: new technologies, Smart Grid, energy security, Denmark
JAKUB GAZDA, MARCIN PUZIAK* 1
Poznań
MECHANIZMY
WZROSTU GOSPODARCZEGO W
UJĘCIE
BAYESOWSKIE
UNII EUROPEJSKIEJ
STRESZCZENIE
Celem głównym artykułu jest określenie determinant wzrostu gospodarczego
w wybranych regionach krajów Unii Europejskiej. Badanie objęło lata 1995–2007
i zostało przeprowadzone dla wszystkich regionów UE-15. Na podstawie jego wyników
stwierdzono, że w procesie wzrostu gospodarczego w regionach, zgodnie z teorią konwergencji, znaczenie ma początkowy poziom PKB per capita. Istotnym czynnikiem
wzrostu w analizowanym okresie było również posiadanie waluty euro oraz lokalizacja
(duże regiony w Hiszpanii i/lub w Wielkiej Brytanii).
Słowa kluczowe: wzrost gospodarczy, proces konwergencji, Unia Europejska
Wprowadzenie
Zjawisko wzrostu gospodarczego należy do jednego z najważniejszych zagadnień ekonomicznych XX i XXI wieku. Jest ono szczególnie ważne zarówno
z punktu widzenia nauki, jak i polityki gospodarczej. Jest również przedmiotem
wielu analiz tak pod kątem poszczególnych gospodarek, jak i całych ugrupowań gospodarczych. Ewolucja koncepcji teoretycznych i badań empirycznych
*
Jakub Gazda, dr, Katedra Mikroekonomii, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Ekonomiczny
w Poznaniu, e-mail: [email protected]; Marcin Puziak, dr, Katedra Mikroekonomii, Wydział
Zarządzania, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected].
110
Jakub Gazda, Marcin Puziak
obejmujących zagadnienie wzrostu gospodarczego doprowadziła do znacznego
poszerzenia spektrum badawczego, zdominowanego w początkowym okresie
przez zmiany zachodzące na poziomie całych gospodarek. Stopniowo punkt
ciężkości w badaniach nad wzrostem gospodarczym przesuwał się z poziomu
makroekonomicznego na niższe stopnie agregacji gospodarek. Jednym z nich
jest region, rozumiany zgodnie z klasyfikacją NUTS (Nomenclature d’Unités
Territoriales Statistiques). Do podniesienia rangi regionu jako jednostki terytorialnej, ekonomicznej i społecznej doszło wraz z rozszerzeniem Unii Europejskiej i pojawieniem się polityki kohezji, wspierającej niwelowanie różnic między
regionami, szczególnie w krajach o niższym poziomie rozwoju.
W badaniach nad wzrostem gospodarczym najważniejszym aspektem
wydaje się konieczność udzielenia odpowiedzi na pytania dotyczące źródeł
samego wzrostu i czynników determinujących jego tempo. Wyniki badań empirycznych ściśle zależą od doboru analizowanych krajów czy regionów i od
metody badawczej. Prawidłowe określenie czynników wpływających na tempo
wzrostu gospodarczego jest jednym z najistotniejszych wyzwań tak współczesnej
teorii ekonomii, jak i polityki gospodarczej. Nabiera ono szczególnego znaczenia
w przypadku analizy regionów należących do Unii Europejskiej, gdzie poprzez
aktywne uczestnictwo państwa podejmowana jest próba kształtowania przebiegu
procesów wzrostu gospodarczego oraz konwergencji.
Niniejsza publikacja mieści się w nurcie regionalnych badań nad wzrostem
gospodarczym, a głównym celem prowadzonej analizy było udzielenie odpowiedzi na pytanie, jakie są determinanty wzrostu gospodarczego w wybranych
regionach krajów Unii Europejskiej.
Zakres czasowy badania objął lata 1995–2007, co pozwoliło zidentyfikować
zmiany, jakie zaszły w dekadzie obejmującej przełom wieków do czasu światowego kryzysu finansowego. Przyjęcie tego okresu było także zdeterminowane
dostępnością danych statystycznych (Eurostat). Wartości PKB w euro na mieszkańca w poszczególnych regionach wyrażono w cenach stałych z 2000 roku.
Podstawą do przeprowadzenia badania było stworzenie autorskiej bazy danych
opracowanej dla 221 regionów gospodarek Unii Europejskiej wchodzących w skład
UE-151. W badaniu metodą BMA (Bayesian Model Averaging) zaproponowano
grupę zmiennych objaśniających potencjalnych czynników odpowiedzialnych za
zróżnicowanie średniej stopy wzrostu PKB w regionach w ujęciu dynamicznym.
Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg,
Niemicy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy.
1
Mechanizmy wzrostu gospodarczego w Unii Europejskiej...
111
Artykuł składa się z dwóch części. Pierwsza ma charakter teoretyczny,
przedstawiono w niej zastosowanie metod Bayesowskich w badaniach konwergencji regionów. Opisana procedura badawcza znalazła zastosowanie do wyznaczenia źródeł wzrostu gospodarczego w regionach Unii Europejskiej. Podstawą
do przeprowadzenia badania była wspomniana autorska baza danych opracowana
dla 221 regionów 15 gospodarek Unii Europejskiej oraz wyznaczenie potencjalnych czynników wpływających na wzrost gospodarczy w badanych regionach.
W drugiej części scharakteryzowano przyjęte do badań regiony oraz opisano
wzięte pod uwagę czynniki potencjalnie wpływające na ich wzrost gospodarczy.
Przedstawiono wyniki badań dotyczące uzyskanego metodami Bayesowskimi
rankingu czynników wpływających z największym prawdopodobieństwem na
wzrost gospodarczy w regionach wybranych krajów Unii Europejskiej. Zastosowany w badaniu algorytm MC3 pozwolił wskazać te modele, które mają największą moc wyjaśniającą. Jego głównym zadaniem było przeprowadzanie losowań
w tych rejonach, gdzie występują najbardziej prawdopodobne modele i pominięcie tych obszarów, w których znajdują się modele najmniej prawdopodobne.
Celem artykułu jest wskazanie determinant wzrostu gospodarczego
w regionach krajów UE-15 na podstawie badania przeprowadzonego metodami
Bayesowskimi.
Metoda badawcza
Badając regiony Unii Europejskiej, odwołano się do standardu, który dla członków
Unii Europejskiej przybrał charakter prawnie regulowanego wzorca taksonomicznego. Mowa tu o klasyfikacji jednostek terytorialnych do celów statystycznych
NUTS2. NUTS, jako klasycznie skonstruowana klasyfikacja statystyczna, ma układ
hierarchiczny obejmujący trzy szczeble, określane jako NUTS 1, NUTS 2 i NUTS
33. Poszczególne szczeble grupują jednostki administracyjne, których średnia wiel2
Por. Rozporządzenie (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 maja
2003 roku w sprawie ustalenia wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS), Dz. Urz. L z dnia 21 czerwca 2003 r. Odpowiednim polskim aktem prawnym
jest Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie wprowadzenia Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS), DzU 2007, nr 214, poz. 1572.
Poziomy bardziej szczegółowe, nazwane Local Administrative Units (LAU) nie są regulowane przepisami rozporządzenia (WE) nr 1059/2003. Przykładowo, w Polsce poziom LAU 1 to
powiaty, a LAU 2 to gminy. Z tego względu Polska nie ma obowiązku przekazywania do Eurostatu
informacji w przekroju LAU.
3
112
kość powinna się mieścić w odpowiednich dla każdego poziomu NUTS granicach
stanu ludności. Jeśli dla pewnego poziomu NUTS nie istnieją w danym państwie
jednostki administracyjne o właściwej skali wielkości, to ten poziom tworzy się,
łącząc ze sobą już istniejące mniejsze i przylegające jednostki administracyjne.
W związku z tym nie można utożsamiać jednostek NUTS z jednostkami podziału
administracyjnego, choć zamysłem twórców uwzględnianej tu klasyfikacji była
chęć osiągnięcia daleko posuniętej porównywalności.
W niniejszej pracy przyjęto, że analiza konwergencji regionalnej oraz badanie
zróżnicowania regionalnego dochodu per capita będzie analizowane na poziomie
jednostek NUTS 24. Wybór ten był podyktowany dostępnością bardzo wielu danych
na tym szczeblu agregowania5. Dolna granica stanu ludności dla tego typu obiektów ma wynosić 800 tysięcy, a górna trzy miliony osób6. W przypadku Polski
odpowiada to podziałowi na województwa, jednak na przykład w Wielkiej Brytanii nie pokrywa się z żadną klasyfikacją jednostek administracyjnych.
W związku z wydarzeniami i procesami, jakie zachodzą od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku (przejście większości państw przyjętych do UE po 2004
roku od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej; zmiany geopolityczne: zjednoczenie Niemiec, rozpad Czechosłowacji, odzyskanie niepodległości przez kraje należące do ZSRR; rewolucja technologiczna – internetowa, a także
niespotykane dotychczas procesy integracyjne w ramach UE itp.), oraz zmianami
w obliczaniu rachunków narodowych (standard ESA 1995), w niniejszej analizie
badaniami objęto dane z lat 1995–2007. W ten sposób pominięto okres szoku transformacyjnego, który najczęściej wypacza wyniki badań empirycznych.
Prawidłowe określenie czynników wpływających na tempo wzrostu gospodarczego stanowi jedno z najistotniejszych wyzwań zarówno współczesnej teorii ekonomii, jak i polityki gospodarczej. Nabiera ono szczególnego znaczenia
w przypadku analizy regionów należących do Unii Europejskiej. Literatura
przedmiotu7 zawiera wiele opracowań, w których wymieniane są różne czynniki
i grupy czynników odpowiedzialne za kształtowanie procesów wzrostu gospo4
Wykaz jednostek NUTS 2 stanowi załącznik do rozporządzenia (WE) nr 1059/2003.
Przyjęcie poziomu NUTS 3 powoduje, że nie ma możliwości przeprowadzenia analizy dla
całej UE.
5
W praktyce na poziomie badanych jednostek NUTS 2 występują takie, które mają zarówno
mniej niż 800 tys. mieszańców, jak i takie, które mają więcej niż 3 mln mieszkańców.
6
7
Por. X. Sala-i-Martin, G. Doppelhofer, R.I. Miller, Determinants of long-term growth. A Bayesian Averaging of Classical Estimates (BACE) approach, “American Economic Review” 2004, vol.
94, no. 4, s. 813 – 835.
113
darczego. Opracowania te stały się bazą przedstawianych rozważań. W literaturze panuje zgodność co do ogólnego traktowania metod wykształconych na
gruncie ekonometrii Bayesowskiej jako właściwych do analizy tak złożonego
zjawiska ekonomicznego, jakim jest analiza źródeł wzrostu gospodarczego.
Wnioskowanie Bayesowskie, w tym algorytm MC3, umożliwia wybór najbardziej prawdopodobnej kombinacji zmiennych niezależnych spośród bardzo
dużego zbioru tych zmiennych, a także obliczenie mocy wyjaśniającej wszystkich
interesujących badacza modeli i ich uszeregowanie w kolejności od najbardziej
do najmniej prawdopodobnego oraz uśrednianie ocen a posteriori (w tym średniej
i wariancji), gdzie jako wagi występują prawdopodobieństwa a posteriori modeli.
Dlaczego w przypadku prostego modelu regresji istnieje potrzeba stosowania
Bayesowskiego łączenia wiedzy i technik numerycznych, skoro przy odpowiednio wybranych rozkładach a priori możemy otrzymać wyniki estymacji w sposób analityczny8? Odpowiedź na to pytanie jest bardzo prosta. W modelu regresji
przy bardzo dużej liczbie zmiennych niezależnych obliczenie wszystkich możliwych kombinacji tych zmiennych jest bardzo czasochłonne lub wręcz niemożliwe. Dodatkowo, bardzo często okazuje się, że model, który ma największą moc
wyjaśniającą, ma niewielkie prawdopodobieństwo a posteriori. Gdy skupimy się
jedynie na tym jednym modelu, pomijamy tak naprawdę mnóstwo dodatkowych
informacji zawartych w pozostałych modelach, których łączne prawdopodobieństwo a posteriori może być bardzo wysokie. Ponadto David Madigan i Jeremy
York9 wykazali, że popularne metody doboru zmiennych mogą prowadzić do
wyboru różnych zmiennych niezależnych i tym samym do innych wniosków.
Rozważmy na przykład model regresji z trzema potencjalnymi zmiennymi
niezależnymi X 1 , X 2 , X 3 . Mamy w tym przypadku L = 23 = 8 liniowych kombinacji zmiennych niezależnych. Można je wypisać w następujący sposób:
M 1 : y = α0 + e , M 2 : y = α0 + α1 X 1 + e ,
M 4 : y = α0 + α3 X 3 + e ,
M 5 : y = α0 + α1 X 1 + α2 X 2 + e ,
M 7 : y = α0 + α2 X 2 + α3 X 3 + e , M 8 : y = α0 + α1 X 1 + α2 X 2 + α3 X 3 + e.
8
Por. A. Zellner, An introduction to Bayesian inference in econometrics, John Wiley and Sons,
New York 1971.
Por. D. Madigan, J. York, Bayesian graphical models for discrete data, “International Statistical Review” 1995, no. 63, s. 215–232.
9
114
Załóżmy, że składnik losowy ma rozkład normalny i skończone momenty.
Przy sprzężonych rozkładach a priori estymację parametrów we wszystkich
wymienionych modelach możemy przeprowadzić w sposób analityczny bez
konieczności stosowania metod numerycznych10. Przyjęte założenia umożliwiają
również analityczne obliczenie mocy wyjaśniającej konkurencyjnych modeli
i określenie, który z nich jest najbardziej prawdopodobny a posteriori.
W podejściu klasycznym (teoretycznopróbkowym) typowa procedura
budowy modelu polega na odrzuceniu zmiennych nieistotnych, tak aby stworzyć
jeden poprawny model i na jego podstawie wnioskować na temat interesujących
nas wielkości. W podejściu tym pomija się zatem niepewność związaną z mocą
wyjaśniającą modelu. Wnioskowanie Bayesowskie różni się od podejścia klasycznego między innymi tym, że uwzględnia niepewność związaną z wyborem
modelu, poprzez obliczenie jego prawdopodobieństwa a posteriori. Załóżmy na
przykład, że największą moc wyjaśniającą uzyskał model piąty M 5 z prawdopodobieństwem a posteriori równym 0,3. Wszystkie pozostałe modele miały mniejszą moc wyjaśniającą, jednak łącznie ich wspólne prawdopodobieństwo wyniosło
70%. Jeżeli będziemy analizować tylko jeden model, to pominiemy mnóstwo
dodatkowych informacji zawartych w pozostałych. Stąd właśnie istnieje niekiedy
potrzeba stosowania metody Bayesowskiego łączenia wiedzy, polegającej między innymi na uśrednianiu ocen parametrów i ich rozkładów a posteriori, gdzie
jako wagi występują prawdopodobieństwa a posteriori poszczególnych specyfikacji. Na temat interesujących nas wielkości możemy zatem wnioskować nie
tylko na podstawie jednego modelu, lecz wszystkich modeli, zgodnie z ich mocą
wyjaśniającą.
Gdy zbiór potencjalnych zmiennych niezależnych składa się z 30 elementów, to liczba możliwych kombinacji wzrasta aż do L = 230 = 1073741824 . Przy
założeniu, że obliczenie każdej z nich zajmie nam tylko sekundę, to na wyliczenie wszystkich trzeba by czekać aż 34 lat! Z tego też powodu potrzebujemy bardziej efektywnego algorytmu obliczania kombinacji, tak aby koncentrować się na
wariantach najbardziej prawdopodobnych, a pomijać te o znikomym prawdopodobieństwie a posteriori. W tym właśnie celu D. Madigan i J. York11 opracowali
10
Idea rozkładów sprzężonych polega na tym, że jeżeli rozkład a priori interesującego nas
parametru należy do danej rodziny rozkładów, to dla dowolnej liczebności próby n i dowolnych
wartości obserwacji jego rozkład a posteriori należy również do tej samej rodziny. Idealna rodzina
rozkładów to taka, dla której łatwo uzyskać punktową ocenę parametru, a jednocześnie jest ona
elastyczna na tyle, że łatwo jest nią wyrazić wstępną informację.
11
Por. D. Madigan, J. York, Bayesian graphical models...
115
algorytm MC3. Bayesowski sposób estymacji modelu regresji wraz z algorytmem
MC3 został obszernie omówiony przez Jerzego Kwiatkowskiego, Marcina Błażejowskiego i Jakuba Gazdę w Zastosowanie metod Bayesowskich w badaniach
nad wzrostem gospodarczym w regionach12. Wspomniana procedura badawcza
została zastosowana do wyznaczenia źródeł wzrostu gospodarczego w regionach
Unii Europejskiej.
Baza danych wykorzystana na potrzeby niniejszego artykułu zawiera grupę
zmiennych objaśniających potencjalnych czynników odpowiedzialnych za zróżnicowanie średniej stopy wzrostu PKB w regionach w ujęciu dynamicznym. Na
rozwój regionów potencjalnie może wpływać bardzo wiele czynników. Sama
ich próba uporządkowania natrafia na problemy klasyfikacyjne, trudno wskazać kryteria podziału. Z jednej strony trzeba bowiem wyróżnić określone grupy
czynników, z drugiej – źródła oddziaływania. Wyboru dokonano na podstawie
przeglądu literatury z zakresu wzrostu gospodarczego oraz konwergencji Xaviera
Sala-i-Martina13 oraz wcześniej przeprowadzonych badaniach empirycznych14.
Chcąc uwzględnić znaczną liczbę potencjalnych źródeł, możliwie wszystkich, które da się pozyskać ze źródeł statystycznych, bez nadawania im z góry
znaczenia, należy sięgnąć do metod Bayesowskich. Zastosowany w badaniu
algorytm MC3 pozwala na łatwe „wychwycenie” tych modeli, które mają największą moc wyjaśniającą. Jego głównym zadaniem jest przeprowadzanie
losowań w tych rejonach, gdzie występują najbardziej prawdopodobne modele,
i pominięcie tych obszarów, w których znajdują się modele najmniej prawdopodobne. Celem badania jest prezentacja rankingów, ze względu na wartość prawdopodobieństwa zarówno modeli, jak i zmiennych, które opisują zmiany średniej
stopy wzrostu PKB w regionach UE-15.
Por. J. Kwiatkowski, M. Błażejowski, J. Gazda, Zastosowanie metod Bayesowskich w badaniach nad wzrostem gospodarczym w regionach, w: Etapy konwergencji w rozwiniętych krajach
Unii Europejskiej, red. M. Kokocińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu,
Poznań 2012, s. 98–112.
12
13
Por. X. Sala-i-Martin, G. Doppelhofer, R.I. Miller, Determinants..., s. 813–835.
Por. M. Puziak, Real convergence of New EU Members. An experience for Ukraine, “Journal
of International Studies” 2009, no. 1, s. 40–50; M. Kokocińska, M. Puziak, Structural changes
in the economy in the light of the neoclassical approach. A case study: Spain and Poland, “The
Journal of World Economics” (“Revista de Economia Mundial”) no. 21, Sociedad de Economía
Mundial, Servicio de Publicaciones de la Universidad de Huelva 2009, s. 169–193 oraz J. Gazda,
M. Puziak, Realna konwergencja gospodarek nadbałtyckich w świetle dekompozycji wzrostu gospodarczego, Prace Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Zeszyty
Naukowe nr 132, Poznań 2010.
14
116
Wszystkie wykorzystane do budowy panelu dane ekonomiczne pochodzą
z baz danych Eurostatu. Panel oprócz danych ekonomicznych zawiera również
zmienne typu 0–1 (dummies). W tabeli 1 wymieniono wszystkie zmienne użyte
w panelu badawczym wraz z ich szczegółowym opisem.
Liczba iteracji, jakie zostały zrealizowane w symulacji Monte Carlo,
wynosi 5 000 000, przy czym pierwszych 10% przebiegów zostało uznanych
za „spalone” – zostały wykorzystane w celu wyeliminowania wpływu wartości startowych (początkowych). W związku z tym, że w literaturze przedmiotu
brakuje jednoznacznego określenia liczby powtórzeń regresji, a na podstawie
doświadczeń empirycznych określono, że zwiększanie liczby iteracji dla analizowanych baz nie przynosiło zmiany wyników, przyjętą liczbę iteracji uznano
za wystarczającą.
Tabela 1
Zmienne wykorzystane w badaniu i ich opis
Oznaczenie
1
Y
X1
X2
X3
X4
X6
X7
X8
X9
X10
X11
X12
X13
X14
X15
X16
X17
X18
X19
X20
Definicja
2
średnia stopa wzrostu PKB per capita w latach 1997–2007
przeciętna wielkość gospodarstwa rolnego w regionie w latach 1997–2007
powierzchnia całkowita regionu
liczba ludności w regionie w 1997 r.
wartość współczynnika feminizacji w regionie w 1997 r.
przeciętne nakłady na badania i rozwój w regionie w latach 1997–2007
przeciętny udział nakładów na badania i rozwój w regionie w sektorze przedsiębiorstw prywatnych w stosunku do PKB w latach 1997–2007
przeciętny udział nakładów na badania i rozwój w regionie w sektorze rządowym
w stosunku do PKB w latach 1997–2007
przeciętny udział nakładów na badania i rozwój w regionie w sektorze szkolnictwa
wyższego w stosunku do PKB w latach 1997–2007
liczba patentów na jeden milion mieszkańców w regionie w 1997 r.
liczba patentów wysokiej technologii na jeden milion mieszkańców w regionie
w 1997 r.
liczba patentów ICT na jeden milion mieszkańców w regionie w 1997 r.
przeciętna liczba przyjazdów obcokrajowców w latach 1997–2007
przeciętna liczba miejsc noclegowych w latach 1997–2007
przeciętna liczba noclegów w hotelach nieobcokrajowców w latach 1997–2007
przeciętna liczba noclegów w hotelach obcokrajowców w latach 1997–2007
współczynnik aktywności zawodowej w 1997 r.
odsetek osób posiadających wykształcenie w 1997 r.
odsetek osób posiadających wykształcenie podstawowe w 1997 r.
odsetek osób posiadających wykształcenie średnie w 1997 r.
1
X21
X22
X23
X24
X25
X26
X27
X28
X29
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
117
2
odsetek osób posiadających wykształcenie wyższe w 1997 r.
logarytm naturalny PKB per capita w 1997 r.
udział sektora rolnego w wytwarzaniu wartości dodanej brutto w 1997 r.
udział sektora przem. przetwórczego w wytwarzaniu wartości dodanej brutto
w 1997 r.
udział sektora usług w wytwarzaniu wartości dodanej brutto w 1997 r.
odsetek zatrudnionych w rolnictwie w 1997 r.
odsetek zatrudnionych w przemyśle w 1997 r.
odsetek zatrudnionych w sektorze usług w 1997 r.
średnia stopa nakładów na inwestycje w środki trwałe w latach 1997–2007
przynależność regionu do „dużej gospodarki europejskiej”
region stołeczny
region w kraju należącym do strefy EURO w 2002 r.
przynależność regionu do Wielkiej Brytanii
przynależność regionu do Hiszpanii
przynależność regionu do Francji
przynależność regionu do Niemiec
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostatu.
Badanie
W pierwszym kroku badania szacowana jest postać modelu wykorzystująca
wszystkie dostępne zmienne niezależne, a następnie z tego modelu odrzucone
są te zmienne, dla których poziom istotności15 p < α, gdzie α = 0,6. W wyniku
tych działań spośród zaproponowanych zmiennych otrzymano te, których prawdopodobieństwo wystąpienia jest najwyższe, a także postaci modeli najbardziej
prawdopodobnych spośród wszystkich dostępnych (tabela 2). Za zmienne, które
są istotne, uznano te, których wartość prawdopodobieństwa a posteriori jest
większa od 0,5 i jednocześnie dodanie bądź odjęcie od uśrednionej wartości
oczekiwanej a posteriori współczynnika regresji uśrednionej wartości odchylenia standardowego a posteriori współczynnika regresji nie zmienia znaku uśrednionej wartości oczekiwanej a posteriori współczynnika regresji.
Jest to maksymalne dopuszczalne prawdopodobieństwo popełnienia błędu I rodzaju. Określa
maksymalne ryzyko błędu, jakie badacz jest skłonny zaakceptować.
15
118
Tabela 2
Wyniki estymacji modelu wzrostu gospodarczego w regionach krajów UE-15
Uśredniona warUśredniona wartość odchylenia
tość oczekiwana
standardowego
Prawdopodobieństwo
B+C
a posteriori
Zmienna
a posteriori
a posteriori
współczynnika
współczynnika
regresji
regresji
A
B
C
D
D5
0,99760
0,02001
0,00389
0,02390
D1
0,96468
-0,00785
0,00269
-0,00516
X22
0,88951
-0,01071
0,00514
-0,00557
D4
0,85750
0,00929
0,00585
0,01514
D2
0,71785
0,00608
0,00449
0,01056
D3
0,49006
0,00420
0,00495
0,00916
B-C
E
0,01612
-0,01054
-0,01585
0,00344
0,00159
-0,00075
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników uzyskanych z obliczeń z programu.
W przypadku analizy przeprowadzonej dla UE-15 w okresie 1997–2007
uzyskane wyniki sugerują, że średnie tempo wzrostu PKB w regionach UE-15
było skorelowane głównie ze zmiennymi 0–1 (dummy). Najsilniej zaakcentowany jest wpływ zmiennej D5, to jest przynależność regionu do Hiszpanii.
Faktycznie, w analizowanym okresie regiony hiszpańskie należały do liderów
wzrostu gospodarczego w UE-15. Informacja ta sugeruje, że jeżeli dla wybranego regionu zostaną stworzone warunki przypominające te, które występowały
w Hiszpanii w latach 1997–2007, to z bardzo dużym prawdopodobieństwem
można się spodziewać wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Oprócz przynależności regionu do Hiszpanii istotnym czynnikiem wpływającym na średnie
tempo wzrostu regionu była jego przynależność do kraju większego od średniej
dla UE-15. Zgodnie z teorią konwergencji, w rankingu zmiennych pojawiła się
wartość PKB per capita w 1997 roku – zmienna X22. Dwie ostatnie zmienne, które
spełniły przyjęte kryteria istotności, to przynależność regionu do Wielkiej Brytanii oraz jego stołeczność. Zwłaszcza ta druga zmienna w dość oczywisty sposób kojarzy się z wyższym tempem wzrostu gospodarczego; wszystkie regiony
stołeczne Unii Europejskiej charakteryzują się znaczenie wyższym poziomem
rozwoju. Pomimo niespełniania przyjętego kryterium wartości prawdopodobieństwa a posteriori, na ostatnim miejscu rankingu znalazła się zmienna D3, czyli
przynależność do strefy euro. Z punktu widzenia okresu analizy – zakres czasowy
badania objął dekadę przed światowym kryzysem – należy uznać, że przynależ-
119
ność regionu do strefy euro była ważnym elementem jego rozwoju. Skrócenie
okresu badania do ośmiu lat i przyjęcie okresu 1999–2005 powoduje, że zmienna
D3 spełnia przyjęte kryteria i jest skorelowana ze średnim tempem wzrostu PKB.
Ranking (tabela 3) został ustalony na podstawie prawdopodobieństw
a posteriori poszczególnych modeli – od najbardziej do najmniej prawdopodobnego. W badaniu ograniczono ranking do pięciu najbardziej prawdopodobnych
modeli. Średnia liczba zmiennych w modelu w przypadku badania UE-15 wynosiła 9,2257. Współczynnik korelacji pomiędzy prawdopodobieństwami analitycznymi a numerycznymi dla poszczególnych modeli wynosił 0,9975.
Tabela 3
Ranking prawdopodobieństwa modeli
Miejsce
w rankingu
1
2
3
4
5
Wartość prawdopodobieństwa
Postać modelu
0,15136
0,13767
0,13767
0,10016
0,09443
Y=X17,X22,D1,D2,D3,D4,D5
Y=X12,X22,D1,D2,D4,D5
Y=X11,X22,D1,D2,D4,D5
Y=X11,X17,X22,D1,D2,D3,D4,D5
Y=X21,X22,D1,D2,D4,D5
Wartość prawdopodobieństwa najbardziej prawdopodobnej postaci modelu
wynosi około 0,15 i nie jest satysfakcjonująca. Interpretując uzyskaną wielkość,
otrzymujemy informację, że postać najbardziej prawdopodobnego modelu wyjaśnia zaledwie około 1% zmienności. Łączne prawdopodobieństwo modeli w rankingu w stosunku do wszystkich potencjalnych modeli wynosi 0,0781 i oznacza,
że modele z rankingu odpowiadają 7,8% wszystkich możliwych modeli. Nie
jest to wysoka wartość. Należy jednak zwrócić uwagę, że mamy tu do czynienia z bardzo dużym panelem badawczym i w związku z tym istnieje ryzyko,
że zastosowana metoda wychwytuje interesujące zależności na dość wysokim
poziomie ogólności. Uszczegółowienie badań przez zmniejszenie panelu badawczego pozwoliłoby na lepsze dostrzeżenie interesujących zależności.
120
Podsumowanie
Badanie przeprowadzone dla wszystkich regionów UE-15 pozwala ocenić,
że znaczenie w procesie wzrostu gospodarczego w regionach, zgodnie z teorią
konwergencji, miał początkowy poziom PKB per capita. Istotnymi czynnikami
wzrostu w analizowanym okresie były również waluta euro oraz zlokalizowanie w dużym regionie hiszpańskim i/lub w Wielkiej Brytanii. Oznacza to,
że w latach 1995–2007 Hiszpania znacząco zniwelowała różnice we wzroście
gospodarczym regionów, co pozwala domniemywać o efektywnym wykorzystaniu funduszy unijnych. Wielka Brytania, z kolei, reprezentująca tak zwany
europejski model anglosaski, charakteryzuje się odmienną strukturą gospodarczą w porównaniu z pozostałymi krajami i jest skoncentrowana na rozwoju
usług o wysokiej produktywności pracy. Zakres czasowy i przestrzenny przeprowadzonego badania z punktu widzenia polskich regionów może być traktowany jako atraktor.
Bibliografia
Gazda J., Puziak M., Realna konwergencja gospodarek nadbałtyckich w świetle dekompozycji wzrostu gospodarczego, Prace Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Zeszyty Naukowe nr 132, Poznań 2010.
Kokocińska M., Puziak M., Structural changes in the economy in the light of the neoclassical approach. A case study: Spain and Poland, Revista de Economia Mundial no.
21, Sociedad de Economía Mundial, Servicio de Publicaciones de la Universidad
de Huelva 2009.
Kwiatkowski J., Błażejowski M., Gazda J., Zastosowanie metod Bayesowskich w badaniach nad wzrostem gospodarczym w regionach, w: Etapy konwergencji w rozwiniętych krajach Unii Europejskiej, red. M. Kokocińska, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2012.
Madigan D., York J., Bayesian graphical models for discrete data, “International Statistical Review” 1995, no. 63.
Puziak M., Real convergence of new EU members. An experience for Ukraine, “Journal
of International Studies” 2009, no. 1.
Sala-i-Martin X., Doppelhofer G., Miller R.I., Determinants of long-term growth:
A Bayesian Averaging of Classical Estimates (BACE) approach, “The American
Economic Review” 2004, vol. 94, no. 4.
121
Sala-i-Martin X., Regional cohesion. Evidence and theories of regional growth and convergence, “European Economic Review” 1996, vol. 40.
Zellner A., An introduction to Bayesian inference in econometrics, John Wiley and Sons,
New York 1971.
MECHANISMS
OF ECONOMIC GROWTH IN THE
THE
BAYESIAN
EU
APPROACH
SUMMARY
The basic aim of the article is to find the determinants of economic growth in a selected
EU regions. The research embraced the years of 1995-2007 and it was conducted for all
the regions of EU-15. As a result of research, according to the process of convergence, the
crucial factor in the economic growth process was the initial level of GDP per capita.The
important element of growth in the indicated period were also the euro currency membership and the localization (regions of large countries Spain and Great Britain).
Keywords: Economic Growth, Convergence Process, European Union
URSZULA GRZEGA* 1
Katowice
POZIOM
ŻYCIA LUDNOŚCI W
POLSCE I UNII EUROPEJSKIEJ
W WARUNKACH KRYZYSU GOSPODARCZEGO
WYBRANE
ZAGADNIENIA
STRESZCZENIE
Celem pracy było poznanie zmian w poziomie życia ludności Polski i Unii Europejskiej w latach 2008–2011 oraz określenie pozycji Polski wśród krajów UE na podstawie
wybranych wskaźników syntetycznych.
Jednym z celów integracji Polski z UE była poprawa warunków życia ludności. Kryzys
gospodarczy panujący na świecie wywołał wiele zmian w życiu społeczno-gospodarczym
Europy, w tym zmiany w stopniu zaspokojenia potrzeb. Wpływ kryzysu na poziom
życia ludności ma charakter niebezpośredni i odroczony w czasie. Najwięcej czasu jest
potrzebne do rozpoznania oznak kryzysu w poziomie życia makropodmiotu, jakim jest
ludność kraju ogółem.
Ogólnie kryzys wpływa na pogorszenie się sytuacji na rynku pracy i/lub sytuacji dochodowej ludności, w wyniku czego obniża się poziom zaspokojenia wybranych potrzeb konsumpcyjnych gospodarstw domowych i w efekcie poziom życia ludności danego kraju.
Słowa kluczowe: poziom życia, konsumpcja, wydatki, Unia Europejska
Urszula Grzega, dr, Katedra Badań Konsumpcji, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach,
e-mail: [email protected].
*
124
Urszula Grzega
Wprowadzenie
Kryzys gospodarczy zapoczątkowany w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej w drugiej połowie 2007 roku z czasem rozprzestrzenił się na inne części
świata i wywołał między innymi wiele zmian w życiu społeczno-gospodarczym
Europy, w tym zmiany w stopniu zaspokojenia potrzeb jej mieszkańców. Gospodarka polska stanowi element organizmu europejskiego, jakim jest Unia Europejska. Jednym z celów akcesji Polski do Wspólnoty była poprawa poziomu życia
ludności. Osiągnięcie tego celu umożliwia na przykład wykorzystanie funduszy
strukturalnych i spójności przeznaczanych na wyrównywanie poziomu życia ludności państw „starej” i „nowej” Unii. Na obecny obraz poziomu życia ludności
w Polsce i UE wpłynęło wiele czynników i uwarunkowań, w tym różnego typu
przeobrażenia gospodarcze wywołane kryzysem europejskim z lat 2008–2011.
Zmiany w stopniu zaspokojenia potrzeb wywołane kryzysem nie są obserwowane bezpośrednio po rozpoznaniu pierwszych jego oznak, co wynika z charakteru kryzysu jako makrouwarunkowania poziomu życia ludności. Wpływ
kryzysu określa się jako obiektywny, pośredni i najczęściej odroczony w czasie. Jego działanie, jak również sposób jego postrzegania, jest różny wśród różnych podmiotów konsumpcji i zależy głównie od stopnia, w jakim zostały one
dotknięte sytuacją kryzysową. Zasadniczo najwięcej czasu potrzeba do rozpoznania wpływu kryzysu na poziom życia makropodmiotu, jakim jest ludność
danego kraju ogółem. Jeśli zaś chodzi o stopień zaspokojenia potrzeb gospodarstwa domowego, to wpływ kryzysu, mimo że niebezpośredni, może się okazać
znaczący. Kryzys z czasem ogranicza możliwości konsumpcyjne, co najściślej
się wiąże z wystąpieniem takiego zjawiska kryzysowego, jakim jest bezrobocie. Bezrobocie, a także niepewna sytuacja na rynku pracy oraz obawy o utratę
zatrudnienia i pogorszenie sytuacji ekonomicznej podmiotu, znajdują wyraz
w wydatkach konsumpcyjnych.
Główna zależność pomiędzy kryzysem gospodarczym a poziomem życia ludności kształtuje się zatem następująco: kryzys gospodarczy wpływa na pogorszenie
się sytuacji na rynku pracy i/lub sytuacji dochodowej ludności, w wyniku czego
obniża się poziom i/lub jakość zaspokojenia poszczególnych potrzeb konsumpcyjnych gospodarstw domowych i w efekcie poziom życia ludności danego kraju.
Zmiany w poziomie życia ludności można mierzyć za pomocą różnych
mierników i wskaźników o charakterze cząstkowym i syntetycznym. Wykorzystując wybrane wskaźniki syntetyczne, za cel pracy przyjęto poznanie zmian
Poziom życia ludności w Polsce i Unii Europejskiej...
125
w poziomie życia ludności Polski i Unii Europejskiej w latach 2008–2011 oraz
określenie pozycji Polski wśród krajów UE.
Zakres przestrzenny badań obejmuje obszar UE, czasowy – lata 2008–2011
(w niektórych przypadkach również 2012 rok). Do osiągnięcia założonego celu
zostały wykorzystane informacje pochodzące ze źródeł wtórnych, zwłaszcza
dane Eurostatu. Zastosowaną metodę badawczą należy określić jako analizę opisową z elementami analizy ilościowej.
Opracowanie składa się z trzech części. Pierwsza z nich zawiera podstawowe kwestie terminologiczne dotyczące pomiaru poziomu życia ludności.
W drugiej części porównano poziom życia ludności oraz poziom rozwoju gospodarek krajów UE na podstawie wskaźnika PKB per capita. W trzeciej części
przedstawiono analizę porównawczą stopnia zaspokojenia potrzeb ludności na
podstawie wskaźnika spożycia indywidualnego oraz wskaźnika żywnościowego.
W podsumowaniu natomiast podjęto próbę oceny wpływu kryzysu gospodarczego panującego w Europie na poziom życia ludności w Polsce i UE oraz wyciągnięto wnioski z całości rozważań.
Pomiar poziomu życia ludności w ujęciu teoretycznym
Przez poziom życia ludności można rozumieć stopień zaspokojenia potrzeb ludzkich wynikający z konsumpcji dóbr materialnych i usług oraz z wykorzystania
walorów środowisk naturalnego i społecznego1. W zależności od rodzaju podmiotu przyjętego do badań, analizy poziomu życia mogą być prowadzone w skali
makro- i mikroekonomicznej. Głównymi podmiotami badań poziomu życia są
zatem ludność oraz gospodarstwa domowe.
Poziom życia ludności można mierzyć, używając wielu miar2, które dzielą
się według różnych kryteriów klasyfikacyjnych. Jednym z szeroko stosowanych
1
C. Bywalec, S. Wydymus, Poziom życia ludności Polski w porównaniu z krajami Europejskiej
Wspólnoty Gospodarczej, „Ekonomista” 1992, nr 5/6, s. 669.
Miara to najbardziej ogólne określenie używane do obliczania stopnia zaspokojenia potrzeb
ludności. Oprócz tego pojęcia w literaturze przedmiotu funkcjonują także określenia: „miernik”
i „wskaźnik” poziomu życia. Miernik pełni bezpośrednią funkcję informującą, gdyż informuje konkretnie o tym, do czego się odnosi. Wskaźnik natomiast pełni funkcję pośrednią i wiąże badany
problem z szerszym tłem. Mimo różnic w pojęciach, wszystkie wspomniane kategorie wykorzystywane są do pomiarów i ocen poziomu życia ludności. Wielu autorów traktuje je zamiennie, dlatego
też i w tym opracowaniu będą one mieć charakter synonimów.
2
126
Urszula Grzega
podziałów wyodrębnionych na podstawie liczby badanych elementów ujmowanych we wskaźniku jest podział na wskaźniki cząstkowe i syntetyczne.
Wskaźniki cząstkowe, zwane inaczej jednostkowymi czy szczegółowymi,
w postaci jednej liczby przedstawiają wybrany do badań wąski wycinek rzeczywistości. Wskaźniki syntetyczne natomiast, także w postaci jednej wielkości,
przedstawiają wynik wpływu wielu zmiennych, czyli różnych elementów badanej rzeczywistości. Mogą one mieć charakter wskaźników ilościowych, tak jak
na przykład syntetyczny wskaźnik liczony metodą genewską, oraz wskaźników
opartych na kategoriach wartościowych. Te ostatnie można podzielić dodatkowo
na podstawowe wskaźniki systemu rachunków narodowych, na przykład wskaźnik globalnej wielkości spożycia, oraz zmodyfikowane mierniki systemu rachunków narodowych, na przykład miernik dobrobytu ekonomicznego MEW3.
Na potrzeby analizy przeprowadzonej w niniejszej pracy wykorzystane
zostaną takie wskaźniki, jak: PKB per capita, wskaźnik spożycia indywidualnego oraz wskaźnik żywnościowy.
PKB per capita jest jednym z podstawowych mierników systemu rachunków narodowych i miarą kondycji gospodarek. Jego wielkość ogółem, per capita,
wskaźniki dynamiki oraz struktury są uznawane za miary charakteryzujące rozwój społeczno-gospodarczy kraju, które pośrednio obrazują także zmiany
poziomu życia ludności. W ocenie poziomu życia ludności PKB per capita ma
charakter miary „wyjściowej”, gdyż to od niej zwykle rozpoczyna się wszelkie
analizy o charakterze makroekonomicznym.
Za wykorzystaniem wskaźnika PKB per capita w badaniach poziomu życia
i potraktowaniem go jako punktu wyjścia w porównaniach międzynarodowych
przemawia fakt istnienia pozytywnej korelacji między wzrostem PKB a dobrobytem, na co wskazuje wiele badań prowadzonych przez polskich i zagranicznych
naukowców.
Podstawową zaletą PKB jako miernika poziomu życia jest jego prostota,
pewność obliczeń oraz obiektywizm4. Obrazuje on jednak tylko wartości przeciętne, które nie ujmują struktury wewnętrznej i dysproporcji między poszcze-
3
U. Grzega, Poziom życia ludności w Polsce – determinanty i zróżnicowania, Uniwersytet
Ekonomiczny w Katowicach, Katowice 2012, s. 87.
S. Gorobievschi, L. Nădrag, The worldwide methodologies for assessing living standards,
“Economics, Management and Financial Markets” 2011, no. 6 (1), s. 640–649.
4
127
gólnymi grupami społecznymi5. Nie uwzględnia on takich aspektów poziomu
życia, jak na przykład: warunki mieszkaniowe, środowisko naturalne, zaopatrzenie rynku, wartość czasu wolnego, wypoczynek. PKB nie opisuje także rozmiarów i jakości usług z takich dziedzin, jak: ochrona zdrowia, szkolnictwo, usługi
kulturalne. Abstrahuje ponadto od warunków pracy zawodowej, poziomu samoobsługi w gospodarstwach domowych, czasu wolnego. PKB nie mierzy również
wystarczająco dobrze dobrobytu jednostek i dlatego pomiar dokonany na jego
podstawie należy uzupełniać innymi rachunkami, które bardziej niż na produkcji
koncentrują się na dochodzie i konsumpcji osób6.
Liczne badania prowadzone na podstawie zużycia środków spożycia wskazują
na znaczącą i stale rosnącą rolę konsumpcji w badaniach poziomu życia ludności.
Argumenty teoretyczne na temat miar poziomu życia, związane z wykorzystaniem
dochodu lub konsumpcji, prawie zawsze wypadają na korzyść konsumpcji7.
Jedną z syntetycznych miar obrazujących materialny poziom życia ludności
jest wskaźnik globalnej wielkości spożycia. Spożycie wyrażone w wartości pieniężnej może obejmować wartość dóbr i usług materialnych oraz niematerialnych.
Podstawowym zarzutem stawianym w odniesieniu do tego miernika jest trudność
dokonania prawidłowej wyceny usług przekazywanych nieodpłatnie i częściowo
odpłatnie. Wskaźnik ten nie uwzględnia także ruchu oszczędności, stanu zapasów,
5
Krytykę PKB jako miary rozwoju społecznego wyraża wielu uznanych i najbardziej szanowanych ekonomistów XX w., w tym laureaci Nagrody Nobla. Szczególnie istotny wkład wnieśli: Kuznets (1941), Hicks (1948), Galbraith (1958), Samuelson (1961), Mishan (1967), Nordhaus i Tobin
(1972), Easterlin (1974), Hueting (1974), Hirsch (1976), Sen (1976), Scitovsky (1976), Daly (1977),
Frank (1985, 2004), Hartwick (1990), Tinbergen i Hueting (1992), Arrowet i in. (1995), Weitzman
i Lofgren (1997), Dasgupta i Maler (2000), Dasgupta (2001), Ng (2003), Kahneman, Krueger,
Schkade, Schwarz, Stone (2004). W swych opracowaniach poruszali oni takie kwestie, jak: zasady
prawidłowego rozliczania PKB, leksykograficzne preferencje związane z zaspokojeniem podstawowych potrzeb człowieka, empiryczne badania szczęścia, dystrybucję dochodów, uśredniony charakter miary, rozliczanie konsumpcji nierynkowej oraz dochodów nieformalnych, nieuwzględnianie
w rachunku zewnętrznych czynników środowiskowych i wyczerpywanie się zasobów naturalnych.
Szerzej: J. van den Bergh, The GDP paradox, “Journal of Economic Psychology” 2009, no. 30,
s. 117–135; P. Dasgupta, K. Mäler, Net national product, wealth, and social well-being, “Environment and Development Economics” 2000, no. 5 (1–2), s. 69–93; Y. Ng, From preference to happiness. Towards a more complete welfare economics, “Social Choice and Welfare” 2003, no. 20,
s. 307–350; D. Kahneman i in., Toward national well-being accounts, “American Economic Review.
Papers and Proceedings” 2004, no. 94, s. 429–434.
H. Noll, The Stiglitz-Sen-Fitoussi-report. Old wine in new skins? views from a social indicators perspective, “Social Indicators Research” 2010, no. 102 (1), s. 111–116.
6
7
B. Chan Yin Fah, Living standard, living level and economic wellbeing of older persons. Similarity and differences in measuring these concepts, “Canadian Social Science” 2010, no. 6 (5),
s. 145–150.
128
Urszula Grzega
trwałych środków konsumpcyjnych gospodarstw domowych oraz nie informuje
o strukturze spożywanych artykułów i usług. Pewnym rozwiązaniem jest zastosowanie miernika spożycia rozszerzonego, który dodatkowo obejmuje wartość pracy
domowej gospodarstw wyrażonej w pieniądzu. Nie jest to także miernik doskonały,
gdyż wyraża tylko te czynności, które przynoszą dodatni efekt w sferze poziomu
życia. Ponadto bardzo trudno wycenić te czynności.
Najbardziej adekwatną miarą poziomu życia, którą można oprzeć na systemie
rachunków narodowych, jest wskaźnik żywnościowy. Wyraża on udział wydatków
na żywność w wydatkach ogółem i jest jednym z podstawowych wskaźników tak
dobrobytu, jak i poziomu życia ludności.
Już ponad 150 lat temu Ernst Engel zauważył, że wielkość dochodu określa
materialny poziom życia ludności i kształtuje wydatki na żywność oraz pozostałe
dobra. Zgodnie z prawem Engla wzrostowi dochodów towarzyszy zmniejszenie
udziału wydatków na żywność. Niska wartość wskaźnika żywnościowego oznacza, że stosunkowo niewielka część dochodów ludności jest przeznaczana na
żywność. Świadczy to o tym, że dane społeczeństwo jest zamożne, i odwrotnie8.
Podsumowując tę część rozważań, należy podkreślić, że opisane wskaźniki syntetyczne umożliwiają formułowanie syntetycznych opinii, dokonywanie
porównań i ocen poziomu życia w analizach prowadzonych w przekrojach czasowych i przestrzennych (zwłaszcza w międzynarodowych analizach porównawczych). Wykorzystywane są także wtedy, gdy celem badawczym jest określenie
dynamiki zmian rozwoju społecznego. W ograniczonym zakresie pozwalają też
opisać strukturę badanego zjawiska oraz informują o tendencjach rozwojowych
poszczególnych elementów poziomu życia9.
PKB jako ogólny wskaźnik poziomu życia ludności
oraz miara rozwoju gospodarki
PKB jako miara poziomu życia ludności danego kraju najlepiej wyraża ów rozwój w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Analiza PKB per capita według
parytetu siły nabywczej przedstawionej w relacji do średniej wartości w Unii
Europejskiej wskazuje na postęp w rozwoju gospodarczym Polski, jaki dokonał
8
U. Grzega, Poziom życia ludności..., s. 170.
C. Bywalec, Społeczne aspekty transformacji gospodarczej w Europie Środkowo-Wschodniej,
Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1998, s. 42.
9
129
się w latach 2008–2011. Od 2008 roku stosunek PKB per capita w Polsce do
średniej wartości w UE wzrósł o 8 pkt proc. i ukształtował się na poziomie 64
w 2011 roku. Niestety, wartość ta wciąż kształtuje się znacznie poniżej średniego
poziomu w UE. W roku kończącym okres prowadzonej analizy niższą wartość
omawianego wskaźnika odnotowano jedynie w trzech krajach – w Bułgarii, na
Łotwie i w Rumunii.
Tabela 1
PKB per capita w PPS w latach 2008–2011(UE-27 = 100)
Wyszczególnienie
UE-27
Austria
Belgia
Bułgaria
Cypr
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Litwa
2008
2009
2010
2011
100
124
116
43
99
125
69
119
107
93
104
134
132
61
100
125
118
44
100
123
63
114
109
94
103
132
130
55
100
127
119
44
97
128
63
113
108
87
99
131
129
57
100
129
119
46
94
125
67
114
108
79
98
131
129
66
Wyszczególnienie
Luksemburg
Łotwa
Malta
Niemcy
Polska
Portugalia
Rep. Czeska
Rumunia
Słowacja
Słowenia
Szwecja
Węgry
Wlk. Brytania
Włochy
2008
2009
2010
2011
263
58
79
116
56
78
81
47
73
91
124
64
113
104
255
54
83
115
61
80
83
47
73
87
120
65
111
104
267
54
85
119
63
80
80
47
73
84
124
65
111
101
271
58
85
121
64
77
80
49
73
84
127
66
109
100
Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do (dostęp 11.04.2013).
Mimo stosunkowo niskich wartości omawianej miary, należy podkreślić
dodatnie tempo wzrostu PKB w Polsce w warunkach kryzysu panującego w UE
(tabela 2). Na tle krajów unijnych w Polsce odnotowywano wzrost PKB we
wszystkich latach badanego okresu, a w 2009 roku była wręcz jedynym krajem,
spośród 27 państw UE, który zanotował wzrost.
Rok 2009 był wyjątkowo niekorzystny zarówno dla rozwoju gospodarek krajów UE, jak i warunków funkcjonowania podmiotów konsumpcji. PKB per capita
dla UE-27 obniżył się aż o 4,3% w stosunku do roku poprzedniego. Wśród grupy
krajów, w których odnotowano najwyższe spadki, znalazły się: Łotwa (-17,7%),
Litwa (-14,8%), Estonia (-14,1%), Finlandia (-8,5%) i Słowenia (-7,8%). Kryzys
panujący w Europie przyniósł spowolnienie polskiej gospodarki. Tempo wzrostu
PKB obniżyło się do 1,6% wobec 5,1% w 2008 roku. Negatywny wpływ zjawisk
130
Urszula Grzega
kryzysowych na sytuację w Polsce okazał się jednak znacznie słabszy niż w większości krajów UE. Czynnikami przeciwdziałającymi wystąpieniu recesji w Polsce
były między innymi: stosunkowo małe uzależnienie polskiej gospodarki od eksportu,
duży i stabilny rynek wewnętrzny, który amortyzował wpływ popytu zewnętrznego,
umiarkowany, w porównaniu z innymi krajami, poziom długu publicznego oraz
poziom zadłużenia przedsiębiorstw i gospodarstw domowych z tytułu zaciąganych
kredytów, osłabienie złotego, które zwiększało między innymi konkurencyjność polskich wyrobów na rynku krajowym oraz opłacalność eksportu, i napływ funduszy
unijnych umożliwiających finansowanie inwestycji publicznych oraz prywatnych10.
Z punktu widzenia ocen poziomu życia ludności spowolnienie gospodarcze, które
wystąpiło w Polsce w 2009 roku, najbardziej przyczyniło się do pogorszenia sytuacji
na rynku pracy oraz ograniczenia dostępności kredytów dla gospodarstw domowych.
Tabela 2
Zmiany PKB per capita w krajach UE w latach 2008–2012
(ceny stałe; rok poprzedni = 100)
Wyszczególnienie
UE-27
Austria
Belgia
Bułgaria
Cypr
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Litwa
a
2008 2009 2010 2011 2012
0,3 -4,3
1,4 -3,8
1,0 -2,8
6,2 -5,5
3,6 -1,9
-0,8 -5,7
-4,2 -14,1
0,3 -8,5
-0,1 -3,1
-0,2 -3,1
0,9 -3,7
1,4 -3,8
-2,1 -5,5
2,9 -14,8
2,1
2,1
2,4
0,4
1,3
1,6
3,3
3,3
1,7
-4,9
-0,3
2,1
-0,8
1,5
1,6
2,7
1,8
1,8
0,5
1,1
8,3
2,8
1,7
-7,1
0,4
2,7
1,4
5,9
-0,3
0,8
-0,2
0,8
-2,4
-0,6
3,2
-0,2
0,0
-6,4
-1,4
0,8
0,9
3,6
Wyszczegól2008 2009 2010 2011
nienie
Luksemburg
-0,7 -4,1
2,9
1,7
Łotwa
-3,3a -17,7a -0,9a 5,5a
Malta
3,9 -2,6
2,9
1,7
Niemcy
1,1 -5,1
4,2
3,0
Polska
5,1
1,6
3,9
4,3
Portugalia
0,0 -2,9
1,9 -1,6
Rep. Czeska
3,1 -4,5
2,5
1,9
Rumunia
7,3 -6,6 -1,1
2,2
Słowacja
5,8 -4,9
4,4
3,2
Słowenia
3,4 -7,8
1,2
0,6
Szwecja
-0,6 -5,0
6,6
3,7
Węgry
0,9 -6,8
1,3
1,6
Wlk. Brytania -1,0 -4,0
1,8
1,0
Włochy
-1,2 -5,5
1,7
0,4
2012
0,3
5,6
0,8
0,7
2,0
-3,2
-1,3
0,7
2,0
-2,3
0,8
-1,7
0,3
-2,4
Niepełne szeregi czasowe.
Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_k&lang=en (dostęp
11.04.2013).
10
Sytuacja społeczno-gospodarcza kraju i województw w I półroczu 2009 roku, Ministerstwo
Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009, s. 3.
131
W krajach UE, po silnym załamaniu gospodarczym w 2009 roku, kolejny
rok przyniósł poprawę. PKB w UE-27 wzrósł w skali roku o 2,1%. Sytuacja
w poszczególnych krajach była jednak silnie zróżnicowana. Wyodrębniła się
grupa krajów o wysokim wzroście gospodarczym; wśród nich znalazły się:
Szwecja (6,6%), Słowacja (4,4%), Niemcy (4,2%) i Polska (3,9%). Jednocześnie nadal istniała grupa krajów, w których utrzymywała się recesja, jak: Grecja
(-4,9%), Rumunia (-1,1%), Łotwa (-0,9%), Irlandia (-0,8%) i Hiszpania (-0,3%).
Po ożywieniu, które można było zaobserwować w 2010 roku, w 2011 roku
odnotowano ponowne osłabienie dynamiki wzrostu PKB w krajach UE (1,6-procentowy wzrost w stosunku do roku poprzedniego). Najgorzej sytuacja wyglądała w Grecji (-7,1%). Ujemne tempo wzrostu odnotowano także w Portugalii
(-1,6%). Wśród krajów najszybciej rozwijających się znalazły się natomiast:
Estonia (8,3%), Litwa (5,9%), Łotwa (5,5%) i Polska (4,3%). Wyniki gospodarcze Polski na tle innych krajów UE prezentowały się bardzo dobrze. Wynikało
to ze stopniowej odbudowy potencjału polskiej gospodarki. Ponad 4-procentowy
wzrost PKB w 2011 roku był głównie efektem wzrostu spożycia indywidualnego
(o 3,1%) oraz inwestycji (o 8,7%). Tym samym głównym czynnikiem wzrostu
gospodarczego był popyt wewnętrzny11. Wciąż jednak utrzymywała się trudna
sytuacja na rynku pracy. Stopa bezrobocia w Polsce, podobnie jak w całej UE,
osiągnęła poziom 9,9% (najwyższe bezrobocie zanotowano w Hiszpanii – 22,9%,
najniższe w Austrii – 4,1%)12.
W roku 2012 odnotowano niewielki spadek PKB w krajach UE. Wyniósł
on 0,3%. Najtrudniejsza sytuacja nadal utrzymywała się w Grecji (-6,4%),
a w dalszej kolejności – w Portugalii (-3,2%), we Włoszech (-2,4%), na Cyprze
(-2,4%) oraz w Słowenii (-2,3%). W porównaniu z rokiem poprzednim spadek
PKB odnotowano również na Węgrzech, w Hiszpanii, Republice Czeskiej, Danii,
Belgii i w Finlandii. Wśród krajów o najwyższej dynamice wzrostu ponownie
znalazły się: Łotwa (5,6%), Litwa (3,6%), Estonia (3,2%), Słowacja (2%) i Polska (2,0%). Spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego w Polsce było efektem
wpływu niekorzystnych uwarunkowań w gospodarce światowej i europejskiej.
Nadal utrzymywały się trudności na rynkach pracy. Pogarszała się dynamika
zatrudnienia oraz rosła stopa bezrobocia. Wciąż nasilały się także zjawiska
11
Analiza sytuacji gospodarczej Polski w 2011 r., Ministerstwo Gospodarki, Departament Strategii i Analiz, Warszawa 2012, s. 5.
Sytuacja społeczno-gospodarcza Polski w 2011 roku, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
12
132
Urszula Grzega
inflacyjne (ceny dóbr i usług konsumpcyjnych rosły, jednak nieco wolniej niż
przed rokiem). Przeciętne wynagrodzenia brutto rosły wolniej niż rok wcześniej,
przez co i siła nabywcza gospodarstw domowych była niższa w relacji do roku
poprzedniego (0,2% wobec wzrostu o 0,9% w 2011 roku)13. Wszystko to łącznie,
ze szczególnym uwzględnieniem stagnacji w dochodach podmiotów konsumpcji,
wskazuje na brak poprawy w zakresie materialnych warunków życia. Zjawisko
to dotyczyło zwłaszcza ludności zamieszkującej tak zwane słabsze regiony ekonomiczne, czyli regiony o szczególnie wysokim bezrobociu i niskich płacach.
Poziom życia ludności w świetle danych o spożyciu i wydatkach
Wielkość, tempo przemian i struktura konsumpcji sektora gospodarstw domowych to zasadnicze wskaźniki pozwalające stosunkowo obiektywnie ocenić
poziom dobrobytu społeczeństwa. W metodologii Eurostatu wykorzystuje się
w tym celu wskaźnik spożycia indywidualnego skorygowanego (AIC – Actual
Individual Consumption). Obejmuje on wszystkie dobra i usługi skonsumowane
przez ludność, niezależnie od źródła finansowania (prywatne lub publiczne).
Część opłacana z dochodów rozporządzalnych, realizowana w ramach konsumpcji indywidualnej, jest określana w badaniach Eurostatu jako wydatki na
spożycie ostateczne w sektorze gospodarstw domowych (HFCE – Household
Final Consumption Expenditure). Kategoria ta obejmuje wszystkie wydatki
ponoszone przez sektor gospodarstw domowych. Pozostałą część stanowią
wydatki rządowe i wydatki organizacji pozarządowych między innymi na
służbę zdrowia i edukację14.
Skutki kryzysu gospodarczego znalazły odzwierciedlenie w konsumpcji
gospodarstw UE. Sektor gospodarstw domowych stanowi główny podmiot badań
tej części rozważań. Z danych tabeli 3 wynika, że w latach 2008–2011 nastąpiło
obniżenie spożycia państw UE ogółem. Większość państw unijnych musiała zredukować swoje wydatki i dostosować je do warunków panujących na rynkach
krajowych. Sytuacja poszczególnych krajów była silnie zróżnicowana. Najgorzej
13
Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju rok 2012, GUS, Warszawa 2013, s. 4.
Dane wykorzystane w tej części opracowania pochodzą z baz Eurostatu prowadzonych
w ramach europejskiego systemu rachunków narodowych i regionalnych (ESA 95), opracowanego
zgodnie z klasyfikacją spożycia indywidualnego według celu (COICOP – Classification of Individual Consumption by Purpose).
14
133
sytuacja wyglądała w 2009 roku. Największe spadki spożycia indywidualnego
odnotowano w przypadku krajów bałtyckich (Łotwa -21,4%, Litwa -16,6%
i Estonia -13,3%) oraz Rumunii (-10,1%). Liderem wśród krajów, w których
odnotowano wzrost, była Polska (2,1%). Niewielki wzrost obserwowano także
w Szwecji, Belgii, Austrii oraz w Niemczech.
Tabela 3
Zmiany w spożyciu indywidualnym w sektorze gospodarstw domowych
w latach 2008–2011
Wyszczególnienie
UE-27
Austria
Belgia
Bułgaria
Cypr
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Litwa
2008
2009
2010
2011
-0,3
1,2
2,0
1,4
4,7
-0,4
-5,4
2,1
0,1
4,3
-0,8
1,0
-1,4
3,2
-2,1
0,5
0,6
-7,1
-8,5
-4,0
-13,3
-3,8
-0,1
-2,5
-4,1
-2,4
-5,3
-16,6
1,8
1,7
2,5
1,5
2,0
2,0
-2,2
3,5
1,2
-6,5
0,7
0,9
0,7
-3,3
-0,3
0,9
0,1
-0,6
1,6
-0,3
3,2
2,9
0,5
-7,1
-0,3
-0,6
-0,7
7,3
Wyszczególnienie
Luksemburg
Łotwa
Malta
Niemcy
Polska
Portugalia
Rep. Czeska
Rumunia
Słowacja
Słowenia
Szwecja
Węgry
Wlk. Brytania
Włochy
2008
2009
2010
2011
3,3
-5,6
2,5
0,7
5,7
1,1
1,6
8,7
5,9
2,7
0,1
-0,2
-1,2
-1,0
-0,9
-21,4
-1,1
0,2
2,1
-2,4
0,0
-10,1
-0,3
-0,4
0,7
-5,7
-2,3
-1,8
1,6
2,9
4,3
1,2
3,2
2,1
1,1
-0,2
-0,5
1,9
3,4
-3,1
1,6
1,2
3,1
4,8
5,0
1,6
2,5
-3,8
0,5
1,3
-0,8
1,0
2,0
0,4
-0,8
0,2
Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_co3_k&lang=en (dostęp 4.04.2013); http://www.stat.gov.pl/gus/5840_11293_PLK_HTML.htm (dostęp
12.04.2013).
W kolejnych dwóch latach krajem, w którym nastąpiło największe obniżenie wskaźnika spożycia indywidualnego, była Grecja. Ogólnie spadek spożycia
w Grecji w latach 2008–2011 wyniósł 15,3%, przy czym w ostatnim roku analizy
aż 7,1%. W 2011 roku znaczny spadek odnotowano też w Portugalii (-3,8%).
Zmalało spożycie w Wielkiej Brytanii, Słowacji, Irlandii, Bułgarii, Danii i Hiszpanii, były to jednak bardzo umiarkowane spadki (między -0,8% a -0,3). Jeśli zaś
chodzi o kraje bałtyckie, to były one krajami, które najszybciej odrabiały straty
poniesione w okresie wcześniejszym. W 2011 roku znalazły się one w czołówce
państw, w których konsumpcja wzrosła najbardziej (Litwa 7,3%, Łotwa 4,8%,
Estonia 3,2%). W grupie liderów wzrostu znalazły się także Malta (5%) oraz
134
Urszula Grzega
Luksemburg (3,1%). Niewielki wzrost obserwowano w pozostałych państwach
członkowskich.
Polska w obliczu kryzysu radziła sobie stosunkowo dobrze. Zaznaczyć jednak należy, że przy ogólnym wzroście konsumpcji, jaki miał miejsce w latach
2008–2011, w ostatnim roku analizy wzrost ten wyniósł tylko 2,5%. Podobną
sytuację można było zaobserwować w krajach Europy Zachodniej, zwłaszcza
w Luksemburgu, Belgii, Austrii oraz w Szwecji i Danii. Inaczej jednak sytuacja
wygląda, gdy zostanie przeanalizowana faktyczna wartość konsumpcji sektora
gospodarstw domowych przeliczona na siłę nabywczą waluty w danym kraju.
Ludność z wymienionych krajów jest statystycznie dwa, a w przypadku Luksemburga prawie trzy razy zamożniejsza niż w Polsce, która zajmuje w rankingu
bardzo niskie miejsce, niższe nawet niż Grecja. Wśród państw, których obywatele najmniej wydali, poza Polską znalazły się Łotwa, Estonia i Węgry, a także
najprawdopodobniej Bułgaria i Rumunia (dostępne są tylko dane za 2010 rok).
Zmianie w poziomie i tempie przemian spożycia indywidualnego sektora gospodarstw domowych towarzyszyła także zmiana jej struktury (tabela
4). Ogólnie w latach 2008–2011 zaobserwowano wzrost udziału wydatków na
utrzymanie mieszkania i nośniki energii. Najbardziej skutki kryzysu odbiły się
natomiast na wielkości wydatków na wyposażenie mieszkania. I tak, w krajach
UE ogólny udział wydatków mieszkaniowych, na które składają się wydatki na
utrzymanie mieszkania i nośniki energii, wyposażenie oraz prowadzenie gospodarstwa domowego, wzrósł o 1 pkt proc. O wzroście tym zadecydowały głównie
wydatki na czynsze oraz nośniki energii. Nieznacznie wzrosły także wydatki na
zdrowie, a także napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe i narkotyki. Spadły natomiast na transport i łączność, rekreację i kulturę, odzież i obuwie, restauracje
i hotele oraz inne towary i usługi. Na tym samym poziomie ukształtowały się
natomiast wydatki na żywność oraz edukację. Ogólnie, mimo że zmiany w strukturze wydatków konsumpcyjnych w sektorze gospodarstw domowych nie są
duże (wzrosty nie przekroczyły 1%, a spadki 0,5%), świadczą one o ograniczaniu
wydatków swobodnego wyboru kosztem wydatków podstawowych.
Jeśli chodzi o zmiany w strukturze spożycia indywidualnego, jakie wystąpiły w tym czasie w Polsce, to – podobnie jak w UE-27 – można było zaobserwować wzrost wydatków mieszkaniowych (o 0,8 pkt proc.) oraz wydatków
na zdrowie (o 0,6 pkt. proc.). Dodatkowo wzrosły także wydatki na transport
i łączność, rekreację i kulturę oraz odzież i obuwie. Spadły natomiast, i była
to największa różnica, wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe (o 1,3 pkt
135
proc.), inne towary i usługi (o 0,7 pkt. proc.), napoje alkoholowe oraz wyroby
tytoniowe i narkotyki (0,1 pkt. proc.). Na stałym poziomie ukształtowały się
natomiast wydatki na restauracje i hotele oraz na edukację.
Tabela 4
Struktura spożycia indywidualnego w sektorze gospodarstw domowych w Polsce i UE
w latach 2008–2011 (w %; spożycie ogółem = 100)
Wyszczególnienie
2008
2009
2010
2011
Polska
UE-27
Polska
UE-27
Polska
UE-27
Polska
UE-27
żywność i napoje
bezalkoholowe
20,2
12,9
20,1
13,1
19,6
12,9
18,9
12,9
napoje alkoholowe,
wyroby tytoniowe
i narkotyki
6,6
3,4
7,0
3,5
6,8
3,5
6,5
3,6
odzież i obuwie
4,1
5,4
3,9
5,4
1,1
5,3
4,2
5,3
użytkowanie i wyposażenie mieszkaniaa
27,9
28,3
28,8
28,8
28,6
29,4
28,7
29,3
zdrowie
3,9
3,5
4,2
3,7
4,1
3,7
4,5
3,6
transport i łączność
12,4
16,1
12,2
15,9
12,4
15,8
12,9
15,8
rekreacja i kultura
7,6
9,2
7,7
9,1
7,8
8,9
7,7
8,8
edukacja
1,2
1,1
1,2
1,1
1,3
1,1
1,2
1,1
restauracje i hotele
2,8
8,7
2,9
8,5
2,8
8,5
2,8
8,6
inne towary i usługi
13,3
11,4
12,0
11,0
12,5
10,9
12,6
10,9
a
Obejmuje: utrzymanie mieszkania, nośniki energii, wyposażenie i prowadzenie gospodarstwa domowego.
Źródło: Polska w Unii Europejskiej, GUS, Warszawa 2010–2012; http://appsso.eurostat.ec.europa.
eu/nui/submitViewTableAction.do (dostęp 6.04.2013).
Z danych zawartych w tabeli 4 wynika, że struktura spożycia indywidualnego
polskich gospodarstw domowych wciąż różni się od struktury spożycia gospodarstw
UE ogółem. Przede wszystkim znacznie większy udział stanowią w niej wydatki na
żywność. Polacy więcej wydają także na używki, zdrowie oraz inne towary i usługi
konsumpcyjne. Zdecydowanie mniej natomiast na restauracje i hotele, a następnie
transport i łączność, odzież i obuwie oraz rekreację i kulturę. Najbardziej zbliżony
element struktury spożycia indywidualnego sektora gospodarstw domowych Polski i UE-27 stanowi użytkowanie mieszkania i jego wyposażenie oraz edukacja.
Badanie struktury spożycia indywidualnego pozwala na bardziej szczegółową analizę wpływu kryzysu na konsumpcję gospodarstw domowych wcho-
136
Urszula Grzega
dzących w skład UE-27. Skupiając się tylko na danych za 2009 rok, który jest
uznawany za najbardziej kryzysowy, można zauważyć, że wydatki na utrzymanie mieszkania i nośniki energii oraz na żywność i napoje bezalkoholowe oraz
zdrowie, łączność i edukację mniej dotknął kryzys niż wydatki ogółem. Najbardziej znaczący wpływ kryzysu można było natomiast obserwować w przypadku
wydatków na wyposażenie mieszkania, restauracje i hotele, rekreację i kulturę
oraz inne towary i usługi konsumpcyjne.
Ogólnie spożycie indywidualne per capita w większości krajów UE stanowiło
około 70% PKB (71,4% dla UE-27 w 2011 roku). Jak już wcześniej wspomniano,
istnieją jednak duże różnice między poziomem faktycznej konsumpcji indywidualnej per capita w euro (dane za 2011 rok) – od 34 000 euro w Luksemburgu i 29 800
euro w Danii do 3700 euro w Bułgarii i 6400 euro na Węgrzech (średnia w Unii
wyniosła 20 300 euro, dla Polski brakuje danych w tym układzie)15.
Rys. 1. Poziom wydatków konsumpcyjnych w Polsce i w UE w 2011 r. w euro w przeliczeniu na jednego mieszkańca
Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do (dostęp 6.04.2013).
Mając na uwadze wymienione wartości oraz dane zaprezentowane na
rysunku 1, widzimy, że w gospodarstwach domowych UE ogółem w 2011 roku
15
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do (dostęp 15.04.2013).
137
przeznaczono na cele mieszkaniowe 4200 euro (w przeliczeniu na jednego
mieszkańca), z tego 3400 euro na utrzymanie mieszkania i nośniki energii. Drugą
co do wielkości grupę stanowiły wydatki na transport i łączność – 2300 euro,
z czego 1900 euro przeznaczano na sam transport. Trzecią grupę wydatków stanowiły wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe (1800 euro). Te trzy grupy
stanowiły prawie 60% wydatków ogółem gospodarstw UE. Pozostała część
obejmowała wydatki na rekreację i kulturę, restauracje i hotele, odzież i obuwie, zdrowie, napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe i narkotyki, edukację i inne
towary oraz usługi (które obejmują na przykład koszty usług ubezpieczeniowych
i finansowych). Dla porównania pokazano także bezwzględną wartość wydatków przeznaczanych na zakup poszczególnych dóbr i usług w Polsce. Największe dysproporcje widać w zakresie wydatków na rekreację i kulturę, restauracje
i hotele, odzież i obuwie.
Cennych informacji na temat poziomu życia ludności danego kraju dostarcza analiza wskaźników żywnościowych. Wskaźnik żywnościowy wyraża procentowy udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach
ogółem w sektorze gospodarstw domowych. Liczony jest z dochodów osobistych, w cenach bieżących.
Analizując dane z tabeli 5, widzimy, że przeciętny udział wydatków żywnościowych w UE wynosi 12,9%. Nietrudno zauważyć także, że państwa z południowej i wschodniej Europy przekraczają średni dla państw UE-27 udział wydatków
na żywność i napoje bezalkoholowe. Najwyższym udziałem wydatków żywnościowych cechują się Łotwa i Estonia (około 20%), najniższym – Luksemburg,
Wielka Brytania i Austria (poniżej 10%). W Polsce z roku na rok obserwuje się
spadek udziału wydatków żywnościowych, niemniej jednak wciąż przewyższa
on znacznie przeciętne wartości dla UE. Stosunkowo wysokim wskaźnikiem
żywnościowym cechują się także: Litwa, Rumunia, Bułgaria, Słowacja, Węgry
i Portugalia. Spośród państw, które przystąpiły do Unii Europejskiej po 1 maja
2004 roku, tylko w jednym przypadku udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem kształtuje się poniżej przeciętnego poziomu w UE – na Cyprze.
Wśród państw tak zwanej starej Unii krajami, w których udział wydatków na
żywność przekracza wartość przeciętną dla UE, są: Portugalia, Grecja, Włochy,
Hiszpania, Francja oraz Belgia, przy czym tylko w Grecji obserwuje się stały
wzrost wartości omawianej miary (w latach 2008–2011 zwiększyła się ona o 1,6
pkt proc.). Wzrost udziału wydatków na żywność w wydatkach ogółem świadczy
w przypadku Grecji o pogorszeniu poziomu życia jej mieszkańców. Znacznie
138
Urszula Grzega
wyższe, w porównaniu ze średnią unijną, wartości wskaźnika żywnościowego
dla „nowych” członków UE także świadczą o niższym poziomie życia mieszkańców tych krajów. Jednak powolny, aczkolwiek systematyczny spadek wartości
omawianej miary wskazuje na stopniową poprawę sytuacji.
Tabela 5
Wskaźnik żywnościowy w sektorze gospodarstw domowych w latach 2008–2011
Wyszczególnienie
UE-27
Austria
Belgia
Bułgaria
Cypr
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Litwa
2008
2009
2010
2011
12,9
10,3
13,3
19,8
12,7
11,4
19,6
12,4
13,4
14,6
13,7
11,3
9,6
24,8
13,0
10,2
13,9
18,2
12,4
11,6
20,9
12,9
13,5
15,3
13,9
11,7
10,1
25,4
12,9
10,0
13,7
18,8
12,5
11,3
20,1
12,3
13,5
15,8
14,1
11,7
9,7
–
12,9
9,9
13,4
–
12,6
11,4
19,8
12,2
13,5
16,2
–
11,8
10,4
–
Wyszczególnienie
Luksemburg
Łotwa
Malta
Niemcy
Polska
Portugalia
Rep. Czeska
Rumunia
Słowacja
Słowenia
Szwecja
Węgry
Wlk. Brytania
Włochy
2008
2009
2010
2011
8,7
18,1
16,4
11,3
20,2
16,6
14,9
28,0
17,5
14,6
12,3
17,5
9,0
14,6
8,8
18,9
15,8
11,5
20,1
16,9
14,1
27,5
17,4
14,5
12,6
17,0
9,3
14,8
8,7
18,9
15,1
11,4
19,6
16,4
14,1
27,5
17,3
14,5
12,2
16,8
9,1
14,5
8,5
19,9
15,2
11,5
18,9
16,8
14,5
–
17,4
14,8
12,2
17,1
9,1
14,2
Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do (dostęp 6.04.2013);
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_11293_PLK_HTML.htm (dostęp 12.04.2013).
Podsumowując, wpływ kryzysu gospodarczego na poziom i strukturę konsumpcji indywidualnej gospodarstw domowych można określić jako stosunkowo
umiarkowany, aczkolwiek rosnący. Porównując wskaźniki dynamiki spożycia
indywidualnego gospodarstw domowych ze wskaźnikami dynamiki PKB per
capita, należy zaznaczyć, iż w najgorszym roku kryzysu – w 2009, kiedy to spadek PKB wyniósł 4,3%, spożycie indywidualne spadło o 2,1%. Pamiętać jednak
trzeba, że wpływ kryzysu na konsumpcję uwidacznia się zwykle po pewnym czasie. Ostatni rok prowadzonej analizy przyniósł spadek konsumpcji podobny do
spadku PKB per capita, czyli mniejszy od spodziewanego. Oznacza to, że wpływ
kryzysu finansowego i gospodarczego na konsumpcję indywidualną w krajach
UE był dość stonowany. Był on jednak z pewnością różny w zależności od grupy
wydatków oraz kraju analizy. Przykładowo, podobny spadek konsumpcji gospodarstw domowych można było obserwować na Litwie (-15,5%), Łotwie (-15,3%),
139
w Grecji (-15,3%) i w Estonii (-12,6%). Niemniej jednak największe ograniczenia
w zakresie wydatków na tak zwane inne towary i usługi konsumpcyjne (-27,7%),
transport (-26%) i żywność (-21,6%) wystąpiły na Litwie. Na Łotwie najbardziej
zmniejszył się udział wydatków na edukację (-45,6%), odzież i obuwie (-36,4%)
i zdrowie (-26,6%), podczas gdy gospodarstwa w Estonii najbardziej ograniczyły wydatki na edukację (-31%), rekreację (-27,7%) i inne towary oraz usługi
(-25,6%). Spadek wszystkich kategorii wydatków konsumpcyjnych można było
obserwować w Grecji. Grecy najbardziej jednak ograniczyli wydatki na odzież
(-28,6%), transport (-37,5%), komunikację (-28,3%) oraz wyposażenie mieszkań
(-26,6%)16. Ogólnie należy uznać, że stracili oni najwięcej na skutek nękającego
Europę kryzysu.
Podsumowanie
Poziom życia ludności Unii Europejskiej jest silnie zróżnicowany przestrzennie,
co między innymi wynika z ogólnego rozwoju społeczno-gospodarczego państw.
Poszczególne kraje różnią się między sobą posiadanymi zasobami, a te, jak
wiadomo, określają możliwości zaspokojenia potrzeb. Z tego właśnie powodu
warunki życia państw wchodzących w skład UE, w tym bezpośrednio sąsiadujących ze sobą, mogą być zupełnie odmienne. Istnieją kraje cechujące się relatywnie wysokim stopniem zaspokojenia potrzeb swoich mieszkańców w porównaniu
z innymi (na przykład Luksemburg). Mają one bardziej nowoczesną strukturę
gospodarki, która tworzy lepsze warunki do zaspokojenia potrzeb ich mieszkańców. Jednocześnie istnieją kraje (na przykład Rumunia), które ze względu na
brak środków i niski potencjał rozwojowy tworzą warunki sprzyjające pogłębianiu się różnic strukturalnych, przyczyniając się tym samym do zwiększania
dysproporcji w poziomie życia ludności UE.
Kryzys jako makrouwarunkowanie poziomu życia ludności zwykle wiąże
się z sytuacją ekonomiczną krajów bardziej rozwiniętych. Wyjaśnia to skalę rozprzestrzeniania się kryzysu zapoczątkowanego w USA, który ostatecznie wpłynął na sytuację panującą w Europie, stwarzając tym samym realne zagrożenie
dla warunków funkcjonowania podmiotów konsumpcji. Spowolnienie gospodarcze dotknęło w różnym stopniu podmioty funkcjonujące na rynku europejskim.
C. Gerstberger, D. Yaneva, Analysis of EU-27 household final consumption expenditure, “Statistics in focus Eurostat” 2013, no. 2, s. 2–7.
16
140
Urszula Grzega
Dla podmiotów konsumpcji szczególnie dotkliwe okazało się zmniejszenie się
liczby miejsc pracy, „obawa o jutro” oraz stagnacja dochodów.
Jednoznaczna ocena wpływu kryzysu gospodarczego na poziom życia
ludności UE jest skomplikowana. Najprościej ujmując, kryzys ów przełożył
się na decyzje konsumenckie, co znalazło wyraz w częściowym zmniejszeniu
się konsumpcji. Obniżenie tempa wzrostu dochodów rozporządzalnych wraz
z niepewnością zatrudnienia i ogólnej sytuacji gospodarczej krajów spowodowało wyhamowanie tempa wzrostu wydatków konsumpcyjnych. Niższy popyt
na dobra oraz usługi powodował zaś zmniejszone zapotrzebowanie na pracę, co
wywołało dalsze pogorszenie sytuacji panującej na europejskich rynkach pracy.
Obserwowany w latach 2008–2011 w UE wzrost udziału wydatków na utrzymanie mieszkania i nośniki energii, zdrowie, a także żywność (w 2009 roku),
czyli wydatków podstawowych, oraz ograniczenie wydatków na odzież i obuwie,
wyposażenie mieszkań, rekreację i kulturę, restauracje i hotele, czyli wydatków
swobodnego wyboru, wskazuje pośrednio na negatywny wpływ kryzysu gospodarczego na stopień zaspokojenia potrzeb ludności UE. Wydatki o charakterze
elementarnym są zasadniczo bardziej odporne na recesję gospodarczą niż wydatki
ponadpodstawowe, których spadek świadczy o oszczędnościach czynionych pod
wpływem niestabilnej sytuacji rynkowej. O braku poprawy w omawianej kwestii świadczy także stabilizacja wskaźnika żywnościowego na niezmiennym, od
kilku lat, poziomie wynoszącym 12,9%.
Jeśli chodzi o sytuację w Polsce, to ogólnie wzrost bezrobocia i spowolnienie tempa wzrostu wynagrodzeń wpłynęły na warunki życia polskich podmiotów konsumpcji, szczególnie tych bezpośrednio dotkniętych problemem.
Mimo jednak spowolnienia w gospodarce, Polska uniknęła ujemnej dynamiki
PKB w sytuacji, gdy w wielu innych krajach europejskich wystąpiła głęboka
recesja. Ogólnie na podstawie analizy przyjętych do badań wskaźników można
uznać, że w 2011 roku poziom życia ludności w Polsce osiągnął stan wyższy od
stanu z 2008 roku. Potwierdzają to zarówno dane dotyczące PKB, jak i pozytywne zmiany w poziomie i strukturze spożycia indywidualnego. O wyższym
stopniu zaspokojenia potrzeb ludności Polski świadczą przede wszystkim: dodatnie tempo wzrostu spożycia indywidualnego sektora gospodarstw domowych,
obniżenie wskaźnika żywnościowego oraz wzrost udziału wydatków swobodnego wyboru. Wpłynęło to w pewnym stopniu na upodobnienie się struktury spożycia Polaków do struktury spożycia państw wyżej rozwiniętych. Wciąż jednak
widać znaczne różnice na niekorzyść ludności Polski. Dodatkowo trzeba pamię-
141
tać, że w warunkach spowolnienia gospodarczego poprawa stopnia zaspokojenia
potrzeb Polaków była wynikiem inercji wywołanej dynamiką lat poprzednich,
a skutki kryzysu gospodarczego w Europie mogą się dopiero ujawnić w perspektywie kilku lat, tak w poziomie życia ogółem, jak i w poszczególnych jego
elementach.
Bibliografia
Analiza sytuacji gospodarczej Polski w 2011 r., Ministerstwo Gospodarki, Departament
Strategii i Analiz, Warszawa 2012.
Bergh J.van den, The GDP paradox, “Journal of Economic Psychology” 2009, no. 30.
Bywalec C., Społeczne aspekty transformacji gospodarczej w Europie Środkowo-Wschodniej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1998.
Bywalec C., Wydymus S., Poziom życia ludności Polski w porównaniu z krajami Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, „Ekonomista” 1992, nr 5/6.
Chan Yin Fah B., Living standard, living level and economic wellbeing of older persons. Similarity and differences in measuring these concepts, “Canadian Social Science” 2010, no. 6 (5).
Dasgupta P., Mäler K., Net national product, wealth, and social well-being, “Environment and Development Economics” 2000, no. 5(1–2).
Gerstberger Ch., Yaneva D., Analysis of EU-27 household final consumption expenditure,
“Statistics in focus Eurostat” 2013, no. 2.
Gorobievschi S., Nădrag L., The worldwide methodologies for assessing living standards,
“Economics, Management and Financial Markets”” 2011, no. 6 (1).
Grzega U., Poziom życia ludności w Polsce – determinanty i zróżnicowania, Uniwersytet
Ekonomiczny w Katowicach, Katowice 2012.
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_co3_k&lang=en, (dostęp
4.04.2013).
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_k&lang=en (dostęp
11.04.2013).
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do (dostęp 11.04.2013)
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do (dostęp 6.04.2013)
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_11293_PLK_HTML.htm (dostęp 12.04.2013)
Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju rok 2012, GUS, Warszawa 2013.
Kahneman D., Krueger A., Schkade D., Schwarz N., Stone A., Toward national well-being
accounts, “American Economic Review. Papers and Proceedings” 2004, no. 94.
142
Urszula Grzega
Ng Y., From preference to happiness. Towards a more complete welfare economics,
“Social Choice and Welfare” 2003, no. 20.
Noll H., The Stiglitz-Sen-Fitoussi-report. Old wine in new skins? Views from a social
indicators perspective, „Social Indicators Research” 2010, no. 102 (1).
Polska w Unii Europejskiej, GUS, Warszawa 2010–2012.
Sytuacja społeczno-gospodarcza kraju i województw w I półroczu 2009 roku, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009.
Sytuacja społeczno-gospodarcza Polski w 2011 roku, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2012.
STANDARD
AND THE
POLAND
UNION
OF LIVING IN
EUROPEAN
IN TIMES OF THE ECONOMIC CRISIS
SUMMARY
The aim of the research was to know the changes in the standards of living of people in
Poland and the European Union in the years 2008-2011 and determining the position of
Poland among the European Union countries.
One of the aims of integration of Poland and the European Union was to improve the
standards of living. The economic crisis present in the world contributed to a number of
changes in socio-economic life of Europe including the changes connected with the level
of meeting needs. The impact of the crisis on the living standards is indirect and postponed in time. It takes the most time to know its impact on the standards of living of total
population of the country. Generally, the crisis affects the deterioration of the situation on
a job market and /or the income situation of the population which results in the lowering
of the level of meeting the chosen consumption needs of households and consequently
lowers the standards of living of population.
Keywords: standard of living, consumption, expenditures, European Union
JACEK JANKIEWICZ* 1
Poznań
NIEPEWNOŚĆ
W DIAGNOZACH I PROGNOZACH
FORMUŁOWANYCH W BADANIACH KONIUNKTURY KONSUMENCKIEJ
W
POLSCE
STRESZCZENIE
W artykule przeanalizowano zmiany w poziomie niepewności gospodarstw domowych,
które można zaobserwować w ocenach i prognozach zarówno własnej sytuacji materialnej, jak i kondycji gospodarczej kraju. Wykorzystano w tym celu dane z badań koniunktury konsumenckiej z lat 1992–2013. Ucząc się reguł funkcjonowania gospodarki
podlegającej transformacji, polscy respondenci wykazywali coraz mniejszą niepewność
zarówno w diagnozowaniu, jak i prognozowaniu sytuacji gospodarczej w kraju. Odwrotną
tendencję zaobserwowano odnośnie do diagnozowania i prognozowania własnej sytuacji
materialnej.
Słowa kluczowe: koniunktura konsumencka, wskaźniki niepewności
Wprowadzenie
W długim okresie poprzedzającym przełom 1989 roku w Polsce nie istniała
potrzeba badania nastrojów konsumentów. W obliczu ciągłych niedoborów podstawowych artykułów konsumpcyjnych trwałego i nietrwałego użytku nie było
problemu ze zbytem większości wyprodukowanego asortymentu. Postawy i oczeJacek Jankiewicz, dr, Katedra Mikroekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu,
*
144
Jacek Jankiewicz
kiwania konsumentów miały więc drugorzędne znaczenie. Sytuacja radykalnie
się zmieniła w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. W trakcie transformacji,
jaka dokonywała się w Polsce, zaczęto dostrzegać potrzebę przeprowadzania
badań w gospodarstwach domowych, ponieważ konsumpcja prywatna stała się
jednym ze znaczących czynników wzrostu gospodarczego.
Celem artykułu jest analiza zmian w formułowaniu opinii przez polskich
konsumentów w latach 1992–2013. Szczególną uwagę poświęcono kształtowaniu się niepewności, którą można zaobserwować w ocenach i prognozach
zarówno własnej sytuacji materialnej, jak i kondycji gospodarczej kraju. Dostęp
do odpowiednio długich szeregów czasowych pomógł odpowiedzieć na pytanie
o rosnącą umiejętność opisywania przez respondentów sytuacji wraz z oswajaniem się z nowymi warunkami gospodarowania.
Dobór danych statystycznych
Obecnie w Polsce informacje na temat nastrojów panujących w gospodarstwach
domowych można pozyskać co najmniej z kilku źródeł. W 1997 roku rozpoczęto program Kondycja gospodarstw domowych, w którego ramach współpracują przedstawiciele Głównego Urzędu Statystycznego i Narodowego Banku
Polskiego. Instytut Rozwoju Gospodarczego (IRG) Szkoły Głównej Handlowej
także zbiera, przetwarza i analizuje informacje na temat sytuacji gospodarstw
domowych. IRG, podobnie jak GfK Polonia, korzysta ze zharmonizowanej
metody Komisji Europejskiej1. Kolejnym ośrodkiem, który dostarcza wyniki
analiz nastrojów konsumenckich dla Polski, jest grupa badawcza IPSOS. W tym
przypadku stosowana metoda różni się od zharmonizowanej, niemniej jednak
źródło to jest interesujące co najmniej z dwóch przyczyn. Po pierwsze, zawiera
najdłuższe szeregi danych w porównaniu z innymi bazami2, co pozwala na prześledzenie zmian w postawach konsumentów w ważnym okresie transformacji
gospodarczej. Po drugie, wspomniane wskaźniki są obliczane na podstawie
niezmienianego zestawu pytań i pod tym względem są porównywalne w cza1
Na temat zharmonizowanej metody zob. Komisja Europejska, The joint harmonised EU
Programme of Business and Consumer Surveys. User guide, DG ECFIN, Brussels, 4 lipca 2007,
http://ec.europa.eu/economy_finance/db_indicators/surveys/documents/userguide_en.pdf (dostęp
1.08.2012).
M. Drozdowicz-Bieć, Cykle i wskaźniki koniunktury, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2012,
s. 204, 205.
2
Niepewność w diagnozach i prognozach...
145
sie. Dzięki temu jest ułatwiona interpretacja zmienności skwantyfikowanych
odpowiedzi respondentów. Przyczyn tych zmian można więc szukać w ewolucji postępowania konsumentów, a nie w modyfikacji metody badania. Z uwagi
na wymienione walory, dane IPSOS stały się materiałem poddanym analizie
w niniejszym artykule.
Warto zauważyć, że uwzględniane w analizach ekonomicznych wyniki
badań opinii konsumentów mają zwykle postać statystyk bilansowych, czyli różnic pomiędzy odsetkami odpowiedzi „poprawa”, „pogorszenie”. Eliminowane są
wtedy informacje, które mogą być istotne w ocenie zachowań konsumentów. Procentowy udział odpowiedzi „trudno powiedzieć” lub „nie wiem” może być miarą
niepewności respondentów w stosunku do ocenianego zagadnienia3. Dlatego też,
w dalszej części artykułu porównano zmiany poziomu niepewności respondentów w odniesieniu do kondycji gospodarczej kraju, a także do sytuacji gospodarstwa domowego. Można przypuszczać, że konsumentom łatwiej jest postawić
diagnozę własnej sytuacji niż stanu gospodarczego kraju. Wraz z upływem czasu
ich poziom niepewności powinien się zmniejszać zarówno w przypadku jednego,
jak i drugiego zadania.
Zmiana poziomu niepewności – odsetek odpowiedzi „trudno powiedzieć”
Zgodnie z oczekiwaniem, wariant odpowiedzi „trudno powiedzieć” wybierano
znacznie częściej w przypadku pytania o przyszłą sytuację gospodarczą w kraju
niż przy ocenie aktualnego stanu gospodarki4. Średnie odsetki dla lat 1992–2012
wyniosły odpowiednio: 10,6% i 4,4%. Niepewność w zakresie przewidywania
sytuacji wyraźnie malała w czasie – zmniejszyła się z maksymalnego udziału
odpowiedzi „trudno powiedzieć” na poziomie 14,6% w 1995 roku do minimalnego, wynoszącego 6,5%, w 2012 roku (redukcja o 55,5%). W przypadku diagnozy względny spadek był tylko nieznacznie mniejszy – z 6,6% w 1996 roku
do minimalnego – 3,1% – w 2012 roku (redukcja o 53%). Wynika z tego, że
wraz z upływem czasu i oswajaniem się z nowymi warunkami gospodarowania
M. Bovi, Long-run biases in consumer sentiment. Micro evidence from European Surveys,
OECD Workshop on Business and Consumer Tendency Surveys, Roma 2006, http://www.oecd.org/
std/clits/37324774.pdf, s. 7.
3
Podobne wyniki otrzymano, wykorzystując dane IRG SGH. P. Białowolski, S. Dudek, Wzorce
formułowania ocen i prognoz przez polskie gospodarstwa domowe – fakty i mity, w: Koniunktura
gospodarcza – 20 lat doświadczeń Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH, red. E. Adamowicz,
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2008, s. 49.
4
146
Jacek Jankiewicz
respondenci wykazywali coraz mniejszą niepewność zarówno w diagnozowaniu,
jak i prognozowaniu sytuacji gospodarczej w kraju. Warto wspomnieć, że opisanej tendencji towarzyszyła rosnąca trafność w diagnozowaniu oraz prognozowaniu sytuacji gospodarczej wyrażona współczynnikiem korelacji liniowej. Wyniki
dla dwóch podokresów (I kwartał 1996–II kwartał 2004 oraz III kwartał 2004–IV
kwartał 2012) zaprezentowano w tabeli 1.
Tabela 1
Związki liniowe i odroczenia czasowe między prostymi wskaźnikami diagnoz i prognoz
dotyczących sytuacji gospodarczej w kraju a przyrostami względnymi PKB
w cenach stałych
Zmienna makroekonomiczna
PKB (I kw. 1996–II kw. 2004)
PKB (II kw. 2004–IV kw. 2012)
Proste wskaźniki opinii konsumentów
P2
P3
1 (0,62)
2 (0,59)
-1 (0,81)
0 (0,79)
P2 – salda odpowiedzi na pytanie o ocenę zmiany sytuacji gospodarczej w Polsce w ciągu ostatnich 12 miesięcy
P3 – salda odpowiedzi na pytanie o prognozę zmiany sytuacji gospodarczej w Polsce w kolejnych 12 miesiącach
Źródło: obliczenia własne, dane IPSOS, GUS.
W dalszej kolejności przeanalizowano zmiany niepewności w zakresie oceny
własnej sytuacji materialnej i dotyczących jej oczekiwań. Tendencje, które zaobserwowano w tym przypadku, mogą się wydawać zaskakujące. Jedynym rezultatem, którego oczekiwano, jest ponaddwukrotnie mniejsza niepewność związana
z diagnozą własnej sytuacji materialnej w porównaniu z oceną stanu gospodarki
(średnie dla lat 1996–2012 to odpowiednio: 2% i 4,4%)5. Jednocześnie odnotowano bardzo niewielką różnicę, porównując niepewność przy formułowaniu
prognoz własnej sytuacji materialnej i stanu gospodarki. Średnie dla przyjętego
horyzontu czasowego to odpowiednio: 10,3% i 10,6%. Przy czym w pierwszym
przypadku nie istniała wyraźna tendencja w czasie (rok 1992 – 10,6%, rok 2012
– 10,5%). Stosunkowo wysoka niepewność przy formułowaniu prognoz własnej
sytuacji może wynikać z dużej zmienności warunków ekonomicznych w Polsce,
co jest charakterystyczne dla gospodarek podlegających procesom transforma-
5
Analogiczne wyniki otrzymano dla piętnastu krajów UE, co zostało też potwierdzone na danych dla Polski: M. Bovi, Long-run biases..., s. 8; P. Białowolski, S. Dudek, Wzroce formułowania
ocen..., s. 49.
147
cyjnym. Zmienność dynamiki PKB ma wpływ na sytuację na rynku pracy, a ta,
z kolei, silnie oddziałuje na opinie konsumentów6.
Ostatecznie trzeba podkreślić, że w ciągu dwudziestu jeden lat niepewność
w zakresie diagnozowania własnej sytuacji nie tylko nie zmniejszała się, ale nawet
wzrosła – z 1,2% w 1992 roku, przez maksymalny odsetek – 3,6% – w roku 2005
do 2,1% w 2012 roku. Dotyczy to oceny zmiany sytuacji materialnej własnego
gospodarstwa domowego w stosunku do stanu sprzed 12 miesięcy. W analizowanym horyzoncie czasowym zwiększyły się też odsetki odpowiedzi „trudno
powiedzieć” na pytania o aktualną sytuację finansową gospodarstwa domowego
(z 0,8% do 4,8%) oraz o możliwość odłożenia pieniędzy przez respondentów
w kolejnych 12 miesiącach (z 4,5% do 12,2%). Wyraźne zmiany, świadczące
o rosnących trudnościach w prognozowaniu własnej sytuacji finansowej, mogą
mieć związek z trudnościami w ocenie prawdopodobieństwa utraty zatrudnienia. Aby to sprawdzić, prześledzono sposób formułowania przez gospodarstwa
domowe prognoz bezrobocia w Polsce.
Analiza procentowych udziałów poszczególnych wariantów odpowiedzi na
to pytanie pokazuje obraz wyraźnie pesymistyczny. Na 256 obserwacji miesięcznych, które badano, tylko w 29 przypadkach optymiści przeważali nad pesymistami (odpowiednio wariant 3 –„będzie spadać” i wariant 1 – „będzie rosło”), co
stanowi nieco ponad 11% przypadków. Trzeba podkreślić, że opisywane wyniki
otrzymano w czasie, kiedy w Polsce następowały po sobie okresy lepszej i gorszej koniunktury, i – co istotne – nie miało wtedy miejsce kurczenie się gospodarki w formie absolutnych spadków PKB.
Dodatkowo niepewność związana z prognozowaniem bezrobocia mocno
zmieniała się w czasie – ze stosunkowo wysokiej w latach 1996–1997 na niewielką w latach 2001–2003 i ponownie dużą w latach 2005–2006. Wynika z tego,
że w zależności od stanu gospodarki, konsumenci mieli większe lub mniejsze problemy z formułowaniem oczekiwań co do bezrobocia. Z poczynionych obserwacji
wynika, że mniejsze trudności występowały w okresach pogorszenia koniunktury
(w 2012 roku udział odpowiedzi „trudno powiedzieć” ponownie znacząco spadł),
większe natomiast w czasie względnie dobrej sytuacji gospodarczej.
Możliwych przyczyn rosnącej niepewności w zakresie diagnozowania
własnej sytuacji materialnej może być wiele. Wraz z bogaceniem się polskiego
6
J. Jankiewicz, Nastroje konsumentów a fluktuacje koniunkturalne w polskiej gospodarce, artykuł wygłoszony na konferencji Zachowania gospodarstw domowych w warunkach zmian koniunktury, która odbyła się 11 kwietnia 2013 roku na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu.
148
Jacek Jankiewicz
społeczeństwa powiększa się paleta możliwości oszczędzania i inwestowania
wolnych środków pieniężnych. Korzystający z różnorodnych, często skomplikowanych form oszczędzania, mogą mieć trudności z wyceną własnych aktywów w momencie wypełniania ankiety konsumenckiej. Z pewnością nie jest to
wystarczające wyjaśnienie, ponieważ, jak wynika z badań polskiego społeczeństwa, osób, które mają oszczędności, jest stosunkowo niewiele7. Innym źródłem
trudności z diagnozą własnej sytuacji materialnej może być to, że jednym z podstawowych elementów zasobności gospodarstw domowych są posiadane przez
nie dobra trwałego użytku. W związku z dynamicznym rozwojem technologii
starzenie się techniczne wielu takich zasobów w ostatnich kilkudziesięciu latach
zostało znacząco przyspieszone. Po pewnym czasie użytkowania oszacowanie
wartości posiadanych dóbr trwałego użytku może być trudne.
Podsumowanie
W artykule przeanalizowano zmiany w formułowaniu opinii przez polskich
konsumentów w badaniach ankietowych prowadzonych w latach 1992–2013.
Główną uwagę poświęcono poziomowi niepewności, który można zaobserwować w ocenach i prognozach zarówno własnej sytuacji materialnej, jak i kondycji
gospodarczej kraju. Wariant odpowiedzi „trudno powiedzieć” wybierano znacznie częściej w przypadku pytania o przyszłą sytuację gospodarczą kraju niż przy
ocenie aktualnego stanu gospodarki. Odnotowano też, że wraz z upływem czasu
i oswajaniem się z nowymi warunkami gospodarowania respondenci wykazywali coraz mniejszą niepewność zarówno w diagnozowaniu, jak i prognozowaniu
sytuacji gospodarczej w kraju. Opisanej tendencji towarzyszyła rosnąca trafność
w diagnozowaniu oraz prognozowaniu sytuacji gospodarczej.
Określenie własnej sytuacji materialnej sprawiało konsumentom znacznie
mniej problemu niż ocena stanu gospodarki. Jednak w ciągu dwudziestu jeden
lat niepewność w zakresie diagnozowania własnej sytuacji wzrosła. Dotyczy
to oceny zmiany sytuacji materialnej, a także aktualnej sytuacji finansowej
gospodarstwa domowego i możliwości odłożenia pieniędzy przez respondentów
w kolejnych 12 miesiącach. Wydaje się, że wśród możliwych przyczyn rosnącej niepewności w zakresie diagnozowania własnej sytuacji materialnej można
7
Diagnoza społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków, red. J. Czapiński, T. Panek, Rada
Monitoringu Społecznego, Warszawa 2011, http://www.diagnoza.com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2011.pdf, s. 66.
149
wskazać rozwój rynku finansowego i skomplikowanych form oszczędzania, co
może stwarzać trudności w wycenie własnych aktywów wśród tych respondentów, którzy mają oszczędności. Poza tym, w związku z dynamicznym rozwojem
technologii, dobra trwałego użytku, które są jednym z podstawowych elementów
zasobności gospodarstw domowych, szybciej starzeją się pod względem technicznym, a przez to trudniej ocenić ich wartość.
Aby wyjaśnić rosnące trudności w prognozowaniu własnej sytuacji finansowej,
odwołano się do sposobu formułowania przez konsumentów prognoz bezrobocia
w Polsce. Analiza procentowych udziałów poszczególnych wariantów odpowiedzi
na pytanie o przyszły stan rynku pracy pokazała, że w całym analizowanym okresie
pesymiści przeważali nad optymistami aż w 89% przeprowadzanych badań. Dodatkowo odnotowano, że w zależności od koniunkturalnego stanu gospodarki problemy konsumentów z formułowaniem oczekiwań na temat bezrobocia wyraźnie
się zmieniały. W okresach pogorszenia koniunktury malały, a w czasie względnie
dobrej sytuacji gospodarczej rósł odsetek odpowiedzi „trudno powiedzieć”.
Bibliografia
Białowolski P., Dudek S., Wzorce formułowania ocen i prognoz przez polskie gospodarstwa domowe – fakty i mity, w: Koniunktura gospodarcza – 20 lat doświadczeń
Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH, red. E. Adamowicz, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2008.
Bovi M., Long-run biases in consumer sentiment. Micro evidence from European surveys, OECD Workshop On Business And Consumer Tendency Surveys, Roma
2006, http://www.oecd.org/std/clits/37324774.pdf (dostęp 2.05.2013).
Diagnoza społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków, red. J. Czapiński, T. Panek,
Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2011, http://www.diagnoza.com/pliki/
raporty/Diagnoza_raport_2011.pdf (dostęp 2.05.2013).
Drozdowicz-Bieć M., Cykle i wskaźniki koniunktury, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2012.
Jankiewicz J., Nastroje konsumentów a fluktuacje koniunkturalne w polskiej gospodarce
(w druku).
Komisja Europejska, The joint harmonised EU Programme of Business and Consumer
Surveys. User guide, DG ECFIN, Brussels, 4 lipca 2007, http://ec.europa.eu/economy_finance/db_indicators/surveys/documents/userguide_en.pdf (dostęp 1.08.2012).
Souleles N.S., Expectations, heterogeneous forecast errors, and consumption. Micro evidence from the Michigan Consumer Sentiment Surveys, “Journal of Money, Credit
and Banking” 2004, vol. 36, no. 1.
150
UNCERTAINTY
Jacek Jankiewicz
IN THE DIAGNOSES AND FORECASTS FORMULATED IN CONSUMER
CONFIDENCE SURVEYS IN
POLAND
SUMMARY
The paper analyzes changes in the level of uncertainty among households that can be
observed in their assessments and forecasts of both their own financial situation and the
economic condition of the country. To achieve this aim, data from consumer confidence
surveys conducted during the years 1992-2013 was utilized. Over time, as respondents
adapted to the new market conditions, they showed less and less uncertainty in both the
diagnosis and prognosis of the economic situation in the country. The opposite trend was
observed where diagnosing their own financial situation was concerned, as well as in
formulating forecasts of household finances.
Keywords: consumer tendency survey, indicators of uncertainty
WACŁAW JARMOŁOWICZ, MICHAŁ PILC* 1*
Poznań
INSTYTUCJE
RYNKU PRACY
ORAZ UWARUNKOWANIA ICH FUNKCJONOWANIA
W KRAJACH TRANSFORMUJĄCYCH SIĘ** 2
STRESZCZENIE
Celem niniejszego opracowania była analiza zmian wybranych instytucji rynku pracy
w 25 krajach transformujących się z wykorzystaniem 14 wskaźników instytucji rynku
pracy oraz próba udzielania odpowiedzi na pytanie, czy wzrost konkurencyjności na
rynku dóbr w analizowanych krajach był powodem wzrostu ochronnych funkcji instytucji rynku pracy, rozumianych jako wzrost kosztów redukcji zatrudnienia wynikających
z prawa pracy, wzrost zasiłków dla bezrobotnych, wzrost wydatków na aktywną politykę
rynku pracy oraz wzrost stopnia uzwiązkowienia. Przeprowadzona analiza pozwoliła
zauważyć znaczące zróżnicowanie instytucji rynku pracy w krajach transformujących
się, zarówno w czasie, jak i przede wszystkim w przestrzeni. Otrzymane rezultaty nie
potwierdzają jednak jednoznacznie związku między stopniem konkurencyjności na
rynku dóbr a ochronnymi funkcjami instytucji rynku pracy, za wyjątkiem restrykcyjności
prawa pracy mierzonej wskaźnikiem EPL.
Słowa kluczowe: instytucje, polityka rynku pracy, kraje transformujące się
Wacław Jarmołowicz, prof. dr hab., prof. zw. UEP, Katedra Makroekonomii i Badań nad
Gospodarką Narodową, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: waclaw.jarmolowicz@
ue.poznan.pl. Michał Pilc, mgr, Katedra Makroekonomii i Badań nad Gospodarką Narodową, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected].
*
**
Badanie zostało sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/B/HS4/00802 na projekt badawczy pt. Państwo wobec wolności gospodarczej. Teoria i praktyka transformacji.
152
Wacław Jarmołowicz, Michał Pilc
Wprowadzenie
Od wielu lat toczy się w ekonomii ożywiona dyskusja na temat pojmowania roli
instytucji rynku pracy1 w kontekście sprawności funkcjonowania tego rynku2
oraz jego elastyczności3. Pomimo jednak rosnącego zainteresowania, pojęcie
i znaczenie instytucji rynku pracy w jego funkcjonowaniu jest wciąż w wielu
aspektach niewystarczająco objaśnione i wymagające dalszych badań4.
Instytucje rynku pracy są w literaturze przedmiotu analizowane przede
wszystkim na podstawie danych dla krajów OECD. W tym kontekście warto
zwrócić szczególną uwagę na kraje transformujące się, w których instytucje
rynku pracy były poddane gruntownej przebudowie już na początku okresu transformacji i podlegały istotnym zmianom w latach późniejszych. Ze względu na
skalę dokonujących się zmian oraz ich zróżnicowanie między poszczególnymi
państwami, gospodarki krajów transformujących mogą być traktowane jako swoiste „laboratoria”, będące dobrą płaszczyzną do analizy zmian w różnych insty-
1
Przez instytucje rynku pracy rozumie się w niniejszej pracy tylko usankcjonowane prawnie
uwarunkowania funkcjonowania tego rynku, swoiste „reguły gry” (por. D.C. North, The contribution of the new institutional economics to an understanding of the transition process, “WIDER
Annual Lecture” vol. 1, UNU-WIDER 1997, s. 2). Przedmiotem analizy nie są natomiast, z założenia, organizacje na rynku pracy (W. Jarmołowicz, B. Woźniak-Jęchorek, Instytucje rynku pracy wobec zmian w koniunkturze gospodarczej, w: Rynek pracy a koniunktura gospodarcza, red.
W. Jarmołowicz, Wydawnictwo Forum Naukowe, Poznań 2011, s. 81–102; W. Jarmołowicz,
B. Woźniak-Jęchorek, Rynek pracy, w: Liberalne przesłanki polskiej transformacji gospodarczej,
red. W. Jarmołowicz, K. Szarzec, PWE, Warszawa 2011, s. 190–215).
Kompleksowe omówienie literatury w tym zakresie zawiera praca T. Boeri, J. Van Ours,
The economics of imperfect labor markets, Princeton University Press, Princeton 2008. Bardziej
syntetyczne omówienie można natomiast znaleźć w pracach: R. Layard, S. Nickell, R. Jackman,
Unemployment. Macroeconomic performance and the labour market, Oxford University Press, New
York 2005; O. Blanchard, European unemployment. The evolution of facts and ideas, “Economic
Policy” 2006, vol. 21, iss. 45, s. 5–59; W. Eichhorst, M. Feil, C. Braun, What have we learned?
Assessing labor market institutions and indicators, IZA Discussion Paper no. 3470, IZA 2008.
2
3
E. Kwiatkowski, M.W. Socha, U. Sztanderska, Labour market flexibility and employment
security. Poland, Employment Paper no. 28, ILO, Geneva 2001; S. Cazes, Do labour market institutions matter in transition economies? An analysis of labour market flexibility in the late nineties,
ILO Discussion Paper no. 140, ILO 2002; OECD Employment Outlook 2004, OECD, Paris 2004,
s. 61–125; I. Ostoj, Formalne i nieformalne instytucje rynku pracy, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2012.
4
O. Blanchard, European unemployment..., s. 43–46; H. Lehmann, A. Muravyev, Labor market
institutions and labor market performance: What can we learn from transition countries?, “Economics of Transition” 2012, vol. 20, iss. 2, s. 237.
Instytucje rynku pracy oraz uwarunkowania ich funkcjonowania...
153
tucjach rynku pracy oraz zależności między tymi zmianami a funkcjonowaniem
rynku pracy w ogóle5.
Inspirującym przykładem możliwej analizy i oceny zmian zachodzących
w instytucjach rynku pracy w zależności od innych czynników ekonomicznych
może być model zaproponowany przez Tito Boeriego6. Przedstawił on zależność między poziomem konkurencyjności7 na rynku dóbr (produktów i usług)
a zmianami instytucji rynku pracy. Boeri zauważył, że wzrost poziomu konkurencyjności na rynku dóbr powoduje presję na zwiększenie produktywności
przedsiębiorstw, co – z jednej strony – nasila presję pracodawców na rzecz zwiększenia elastyczności zatrudnienia i ograniczenie roli związków zawodowych;
z drugiej natomiast strony – wzmaga wysiłki pracowników na rzecz zwiększania
ochronnych funkcji prawa pracy i na wzrost wydatków państwa w sferze polityki
rynku pracy oraz skłania do wstępowania do związków zawodowych. Szczególnie silnej presji należy się przy tym spodziewać ze strony pracowników o niskich
kwalifikacjach, a więc i najmniej wydajnych. Wskazany mechanizm może być
godny uwagi w odniesieniu do krajów transformujących się, z uwagi na fakt,
że rozwój gospodarki rynkowej w tych krajach wiązał się nieuchronnie właśnie
z silnym wzrostem konkurencyjności na rynku dóbr, a jednocześnie kraje transformujące się (zwłaszcza na początku transformacji) charakteryzowały się przerostami zatrudnienia osób, których kwalifikacje stawały się nieprzystosowane do
zachodzących zmian w postsocjalistycznej gospodarce rynkowej8. Wzrost konkurencyjności na rynku dóbr wymuszał też restrukturyzację istniejących przedsiębiorstw, która wiązała się zazwyczaj ze znaczną redukcją poziomu i zmianami
w strukturze zatrudnienia9, co mogło powodować presję na rzecz zwiększania
ochronnych funkcji istniejących lub tworzonych instytucji rynku pracy.
Celem niniejszego opracowania czynimy zatem analizę i ocenę zmian zachodzących w wybranych instytucjach rynku pracy w 25 krajach transformujących
5
H. Lehmann, A. Muravyev, Labor market..., s. 240–241.
T. Boeri, Reforming labour and product markets. Some lessons from two decades of experiments in Europe, IMF Working Paper 2005, no. 05/97, s. 13.
6
7
Przez poziom konkurencyjności rozumie się tu stopień, w jakim rynek dóbr zbliżony jest do
funkcjonowania zgodnie z modelem konkurencji doskonałej.
8
J. Winiecki, Employment and unemployment in transition: the legacy of the communist past,
“Post-Communist Economies” 2008, vol. 20, s. 377–390.
S. Cazes, A. Nesporova, Labour markets in transition. Balancing flexibility and security in
Central and Eastern Europe, ILO, Geneva 2003, s. 8–10.
9
154
się10 wraz z próbą udzielania odpowiedzi na pytanie, czy wzrost konkurencyjności na rynku dóbr w analizowanych krajach mógł być istotnym powodem wzrostu
ochronnych funkcji w działaniu instytucji rynku pracy, rozumianych zwłaszcza
jako wzrost kosztów redukcji zatrudnienia, przez zmiany w prawie pracy, wzrost
wysokości zasiłków dla bezrobotnych, wzrost wydatków w ramach aktywnej
polityki rynku pracy oraz zwiększenie aktywności związków zawodowych.
Struktura opracowania została podporządkowana jego celom. W pierwszej części został przedstawiony syntetyczny przegląd literatury przedmiotu
odnoszący się do instytucji rynku pracy w krajach transformujących się. Część
druga została poświęcona analizie zmian zachodzących w tych instytucjach na
podstawie zebranych danych statystycznych. W części trzeciej przeanalizowano natomiast zależność między poziomem konkurencyjności na rynku dóbr
a ochronnymi funkcjami instytucji rynku pracy na podstawie modelu panelowego typu fixed effects.
Zmiany instytucji rynku pracy w krajach transformujących się
– wnioski z literatury
W krajach transformujących się proces restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstw oraz charakterystyczny dla wszystkich tych krajów okres recesji transformacyjnej11 powodowały już od początku transformacji znaczące zmiany na
rynkach pracy. Objawiały się one szczególnie w spadku poziomu zatrudnienia
i zmianach w jego strukturze, w zmniejszeniu się aktywności zawodowej oraz
w szybkim wzroście bezrobocia i zatrudnienia w tak zwanej szarej strefie12.
10
Dane zostały zebrane dla wymienionych krajów, które dla większej przejrzystości skategoryzowano do następujących trzech grup regionalnych:
– Europa Środkowo-Wschodnia i kraje bałtyckie (region oznaczony jako CEE, ang. Central-Eastern Europe and Baltic States): Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Węgry;
– Europa Południowo-Wschodnia (region oznaczony jako SEE, ang. South-East Europe): Albania, Bułgaria, Chorwacja, Macedonia, Rumunia, Słowenia;
– Rosja i byłe republiki radzieckie z wyłączeniem krajów bałtyckich (region oznaczony jako
CIS, ang. Commonwealth of Independent States): Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja,
Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan;
– Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Kosowo i Serbia nie były analizowane.
O. Havrylyshyn, Recovery and growth in transition: a decade of evidence, Staff Papers
no. 48, IMF 2001; D. Piątek, K. Szarzec, Przebieg procesów transformacji, w: Liberalne przesłanki polskiej transformacji gospodarczej, red. W. Jarmołowicz, K. Szarzec, PWE, Warszawa 2011,
s. 233–249.
11
12
S. Cazes, A. Nesporova, Labour markets..., s. 7–19.
155
W celu dostosowywania się do dynamicznych zmian zachodzących na rynku
pracy dokonywano zatem również istotnych reform w obrębie dotychczas istniejących instytucji rynku pracy. Charakterystyka tych zmian w literaturze przedmiotu – z uwagi na niedostatek odpowiednich danych (zwłaszcza dla byłych
republik radzieckich) – jest przede wszystkim przedstawiana w odniesieniu do
krajów, które zostały członkami Unii Europejskiej13 oraz w ograniczonym jedynie zakresie dla innych państw transformujących się14. W tym kontekście warto
wskazać pracę Alexandra Muravyeva15, który obliczył wartości wskaźnika EPL16
dla byłych republik radzieckich dla lat 1990–2009. Wyniki te zostały później
wykorzystane w pracy Hartmuta Lehmanna i Alexandra Muravyeva17, którzy
instytucje rynku pracy przeanalizowali jako determinanty sytuacji na rynku
pracy, wykorzystując stworzoną przez siebie bazę danych aż dla 27 krajów transformujących się. Chociaż baza ta umożliwiła włączenie do analiz ilościowych
także byłych republik radzieckich, to jednak zebrane przez nich dane dotyczyły
tylko czterech następujących lat: 1995, 1999, 2003 i 2007.
Ibidem; T. Boeri, P. Garibaldi, Are labour markets in the new member states sufficiently flexible
for the EMU?, “Journal of Banking & Finance” 2005, vol. 30, iss. 5, s. 1393–1407; W. Jarmołowicz,
M. Knapińska, Polityka państwa na rynku pracy w warunkach transformacji i integracji gospodarczej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005, s. 219–257; S. Anspal,
A. Võrk, Labour market institutions and productivity in the New EU Member States, PRAXIS
Working Papers no. 27, PRAXIS Centre for Policy Studies 2007; K. Fialova, O. Schneider, Labor
market institutions and their effect on labor market performance in the new EU member countries,
“Eastern European Economics” 2009, vol. 47, iss. 3, s. 57–83; M. Tonin, Employment protection legislation in central and east European countries, “South-East Europe Review” 2009, vol. 4,
s. 477–491.
13
14
R. Eamets, J. Masso, The paradox of the Baltic States. Labour market flexibility but protected
workers?, “European Journal of Industrial Relations” 2005, vol. 11, no. 1, s. 71–90; A. Kajzer,
Development of the Slovenian labour market in 1996–2006 and the main challenges of labour
market policy, “Post-Communist Economies” 2007, vol. 19, no. 4, s. 471–482; V. Gligorov i in.,
Western Balkan Countries. Adjustment capacity to external shocks, with a focus on labour markets, Research Reports no. 352, The Vienna Institute for International Economic Studies 2008;
M. Micevska, The labour market in Macedonia. A labour demand analysis, “Labour” 2008, vol.
22, iss. 2, s. 2345–2368.
15
A. Muravyev, Evolution of employment protection legislation in the USSR, CIS and Baltic
States, 1985–2009, IZA Discussion Paper no. 5365, IZA 2010.
Wskaźnik restrykcyjności prawa pracy w zakresie zwalniania pracowników, mierzący de facto łączne koszty takiego zwolnienia dla pracodawcy. Szerzej: OECD Indicators of Employment
Protection, OECD 2013, http://www.oecd.org/employment/emp/oecdindicatorsofemploymentprotection.htm (dostęp 18.02.2013).
16
17
H. Lehmann, A. Muravyev, Labor market...
156
Mając na uwadze wskazane opracowania literaturowe, można sformułować następujące trzy główne wnioski dotyczące działania instytucji rynku
pracy w krajach transformujących się. Po pierwsze, instytucje te wyznaczają
ramy funkcjonowania rynku pracy i istotnie wpływają na jego elastyczność. Po
drugie, w większości krajów transformujących się instytucje rynku pracy nie
„usztywniały” go w większym stopniu niż w przypadku państw z grupy UE-15,
a w wielu czyniły go nawet bardziej elastycznym. Po trzecie, pomimo pewnych
podobieństw w zakresie instytucji rynku pracy w krajach transformujących się
(na przykład ogólnej tendencji do spadku stopnia uzwiązkowienia), cechą charakterystyczną instytucji rynku pracy w krajach transformujących się było ich
silne zróżnicowanie, zarówno w czasie, jak i przede wszystkim w przestrzeni.
Zmiany w instytucjach rynku pracy w krajach transformujących się
– empiryczne elementy analizy porównawczej
Analiza i ocena działania oraz ewolucji instytucji rynku pracy w krajach transformujących się w niniejszym opracowaniu została dokonana na podstawie
wybranej grupy 14 wskaźników zebranych dla 25 krajów transformujących się.
Źródła zebranych wskaźników zostały przedstawione w tabeli 1, natomiast wartości poszczególnych wskaźników – na rysunku 1. Dla większej przejrzystości
analizowane dane zaprezentowano w formie średnich wartości dla poszczególnych grup krajów transformujących (CEE, CIS, SEE). Zdecydowano się przy
tym przeanalizować dane tylko dla lat 1995, 1999, 2003 i 2007. (Zebrano, co
prawda, dane dla krajów z grup CEE i SEE także dla innych lat, jednak dla wielu
krajów z obszaru CIS jedynym źródłem danych, jaki mógł być wykorzystany,
była wspomniana wcześniej baza danych wykorzystana w pracy H. Lehmanna
i A. Muravyeva18, którzy zebrali dane tylko dla wskazanych lat). Decyzja o wyborze zaprezentowanych wskaźników była podyktowana dostępnością literatury19
oraz danych.
18
Ibidem.
O. Blanchard, J. Wolfers, The role of shocks and Institutions in the Rise of European Unemployment. The aggregate evidence, NBER Working Paper no. 7282, NBER 1999; R. Layard,
S. Nickell, R. Jackman, Unemployment..., s. XXVII–XXXIX; A. Arpaia, G. Mourre, Labour market institutions and labour market performance. A survey of the literature, European Commission
Economic Papers no. 238, Directorate-General for Economic and Financial Affairs 2005, s. 33–35.
19
157
Tabela 1
Źródła danych oraz ich krótka charakterystyka
Nazwa wskaźnika
Charakterystyka
1
2
EPL (2 wersja)
EPL dla umów na czas
nieokreślony (for regular
contracts)
EPL dla umów terminowych
(for temporary contracts)
EPL dla zwolnień grupowych (for collective
dismissals)
klin podatkowy
wskaźnik restrykcyjności prawa
pracy w zakresie zwalniania
pracowników, mierzący de facto
łączne koszty takiego zwolnienia
dla pracodawcy1
relacja klina podatkowego do
łącznych kosztów pracy ponoszonych przez pracodawcę (dane
w procentach)
płaca minimalna (Eurostat) relacja płacy minimalnej do średniej pensji w przemyśle i usługach (dane w procentach)
relacja minimalnego wynapłaca minimalna (Doing
grodzenia dla osoby w wieku
Business)
19 lat do średniej wielkości
wartości dodanej przypadającej
na jednego zatrudnionego (dane
w procentach)
średni poziom zasiłków dla jako odsetek średniej płacy (dane
bezrobotnych
w procentach)
w miesiącach
maksymalna długość
wypłacania zasiłków dla
bezrobotnych
wydatki na pasywną polijako odsetek PKB (dane
tykę rynku pracy (PLMP)
w procentach)
wydatki na aktywną polijako odsetek PKB (dane
tykę rynku pracy (ALMP) w procentach)
stopień uzwiązkowienia
Źródło danych
3
OECD; H. Lehmann, A. Muravyev, op.cit.;
A. Muravyev, op.cit.;
V. Gligorov i in., op.cit.;
M. Micevska, op.cit.;
A. Kajzer, op.cit
Eurostat;
H. Lehmann, A. Muravyev,
op.cit.
Eurostat
Doing Business. Employing
workers, Bank Światowy
op.cit.
op.cit.
Eurostat
Eurostat;
op.cit.
odsetek członków związków
ICTWSS Database, Amsterdam
zawodowych wśród pracowników Institute for Advanced Labour
najemnych (dane w procentach) Studies (AIAS);
op.cit.
158
1
2
odsetek pracowników obję- odsetek pracowników najemnych,
tych porozumieniami zbio- którzy objęci są porozumieniami
rowymi (union coverage)
zbiorowymi dotyczącymi wysokości płac (dane w procentach)
szczebel organizacyjny, na wysokość płac negocjowana na
którym negocjowane są
poziomie:
płace
1 –przedsiębiorstw
2 – przedsiębiorstw lub gałęzi
przemysłu
3 – na poziomie gałęzi przemysłu
4 – na poziomie gałęzi przemysłu
lub na poziomie całego kraju
5 – na poziomie na całego kraju
*
3
Institute for Advanced Labour
Studies (AIAS)
Institute for Advanced Labour
Studies (AIAS)
Szerzej: OECD Indicators…
Analiza zaprezentowanych danych wskazuje, że instytucje rynku pracy
zmieniały się w znaczący i niejednorodny sposób w poszczególnych krajach
transformujących się w badanym okresie 1995–2007 (rysunek 1 a–n). Przykładowo, wskaźnik EPL nie zmienił się istotnie w krajach CEE i CIS, ale zmniejszył
się w krajach SEE (rysunek 1 a). Można przy tym zauważyć pewne obniżenie
wartości tego wskaźnika dla wszystkich krajów w kwestii umów o prace na czas
nieokreślony (rysunek 1 b). Było to jednak w pewnym sensie rekompensowane
przez wzrost wartości tego wskaźnika dla kontraktów terminowych (rysunek
1 c), co najprawdopodobniej było związane z rosnącą liczebnością tego rodzaju
kontraktów wśród umów o pracę w analizowanych krajach w okresie transformacji20. Można przy tym zauważyć, że o ile poziom EPL jest średnio niższy
w krajach CIS niż w pozostałych regionach, o tyle cechą charakterystyczną dla
tego wskaźnika jest raczej jego wyraźne zróżnicowanie między poszczególnymi
krajami transformującymi się.
W analizowanych krajach doszło również do pewnego, choć nieznaczącego,
obniżenia się wielkości klina podatkowego, zwłaszcza w krajach CIS (rysunek
1 e). Należy jednak zauważyć, że w porównaniu z innymi wskaźnikami zmiany
wysokości klina podatkowego były generalnie stosunkowo nieznaczne.
Kolejnym elementem prowadzonej analizy były zmiany poziomu płacy minimalnej, których dokonano za pomocą dwóch wskaźników. Powodem było istnienie znaczących różnic metodologicznych między nimi, a także ich różny zasięg
20
S. Cazes, A. Nesporova, Labour markets...
1 a. EPL
1 b. EPL dla umów na czas nieokreĞlony
1 c. EPL dla umów terminowych
1 d. EPL dla zwolnieĔ grupowych
1 e. Klin podatkowy
1 f. Páaca minimalna (Eurostat)
1 g. Páaca minimalna (doing business)
1 h. ĝredni poziom zasiáków dla bezrobotnych
1 i. Maksymalna dáugoĞü wypáacania zasiáków dla 1 j. Wydatki na PLMP
bezrobotnych
1 k. Wydatki na ALMP
1 l. StopieĔ uzwiązkowienia
1 m. Odsetek pracowników objĊtych
porozumieniami zbiorowymi
1 n. Szczebel organizacyjny, na którym
negocjowane są páace
Objaśnienie: z uwagi na brak danych dla kilku krajów z regionów CIS i SEE,
niektóre policzone średnie nie obejmują wszystkich krajów w tych regionach.
Rys. 1. Instytucje rynku pracy w krajach transformujących się
Źródło: opracowanie własne na podstawie źródeł wskazanych w tabeli 1.
159
160
czasowy i przestrzenny. I tak, baza Eurostatu nie zawiera danych dla regionu CIS,
natomiast baza Doing Business gromadzi dane dopiero od 2006 roku. W przypadku
zmian zachodzących w płacy minimalnej można tu zatem jedynie zauważyć, że jej
poziom zmalał w regionie CEE oraz wzrósł w SEE (rysunek 1 f), przy czym pod
koniec analizowanego okresu (rysunek 1 g) średni poziom płacy minimalnej był
najniższy w krajach CIS, wyraźnie wyższy w krajach CEE oraz prawie dwukrotnie
wyższy w krajach SEE (w porównaniu z krajami CIS).
W przypadku analizowania poszczególnych typów polityki rynku pracy
warto dostrzec pewną tendencję do obniżania poziomu zasiłków dla bezrobotnych (rysunek 1 h) oraz do skracania maksymalnego okresu ich wypłacania
(rysunek 1 i). Zwraca też uwagę wyraźna tendencja do obniżania w ogóle wydatków na aktywną politykę rynku pracy w krajach CIS i SEE oraz ich podnoszenie
w krajach CEE. Należy jednak podkreślić, że pomimo pewnych podobieństw,
kraje transformujące się w analizowanym okresie charakteryzowały się przede
wszystkim znacznym zróżnicowaniem wielkości wydatków na politykę rynku
pracy oraz stosowanych instrumentów w ramach tej polityki.
W krajach transformujących się można również zauważyć wyraźną tendencję do obniżania się stopnia uzwiązkowienia (rysunek 1 l), która współwystępowała ze spadkiem odsetka pracowników objętych porozumieniami zbiorowymi
(rysunek 1 m). W okresie transformacji poszczególne kraje decentralizowały
również proces negocjacji płacowych, co w konsekwencji powodowało, że negocjacje dotyczące płac odbywały się przede wszystkim na poziomie poszczególnych przedsiębiorstw lub gałęzi przemysłu (rysunek 1 n).
Zależności między stopniem konkurencyjności na rynku dóbr
a wybranymi instytucjami rynku pracy – ujęcie modelowe
W celu określenia stopnia konkurencyjności na rynku dóbr w krajach transformujących się skorzystano z dwóch wskaźników. Pierwszym był indeks Competition
Policy publikowany przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju21. Wskaźnik
ten mierzy skalę działań podjętych przez władze danego państwa w celu ograniczenia praktyk monopolistycznych na rynku dóbr oraz promowania wolnej
EBRD, Forecasts, macro data, transition indicators, 2012, http://www.ebrd.com/pages/research/economics/data/macro.shtml#macro (dostęp: 5.11.2012).
21
161
konkurencji22. Z kolei w celu określenia stopnia otwartości gospodarki na konkurencję międzynarodową, wykorzystano wskaźnik Trade Freedom publikowany
przez Heritage Foundation. Wskaźnik ten jest miernikiem barier taryfowych
i pozataryfowych wpływających na wymianę dóbr i usług z zagranicą23.
W badaniu wykorzystano modele danych panelowych. Z uwagi na fakt,
że celem badania było sprawdzenie tezy mówiącej, że zróżnicowanie instytucji
rynku pracy między krajami transformującymi się może być – choćby częściowo
– tłumaczone przez zróżnicowanie poziomu konkurencyjności na rynku dóbr
w tych krajach, zdecydowano się na wykorzystanie przekształconych danych
w postaci odchyleń od średnich wielkości dla poszczególnych wskaźników24.
Analizowano zatem, czy odchylenie danego kraju pod względem poszczególnych
wskaźników instytucji rynku pracy od średniej dla wszystkich krajów może być
częściowo wytłumaczone przez odchylnie wskaźnika dla tego kraju w kwestii
konkurencyjności na rynku dóbr od średniego poziomu konkurencyjności. Przekształcenie takie pozwoliło również na lepsze dopasowanie modeli do danych
niż w przypadku estymacji modeli dla poziomów zmiennych. Obliczenia przeprowadzono przy tym dla czterech zmiennych objaśniających (EPL, wysokość
średniego poziomu zasiłków dla bezrobotnych, wielkość wydatków na aktywną
politykę rynku pracy oraz stopień uzwiązkowienia). Zmienne te, jak już wskazywano wcześniej, mogą być powiązane ze stopniem konkurencyjności oraz – co
również istotne – były wskaźnikami, w przypadku których liczba brakujących
obserwacji należała do najmniejszych.
W pierwszej kolejności dokonano estymacji modeli typu pooled, następnie
zaś, wykorzystując test Breuscha-Pagana, sprawdzono, czy zasadne jest wprowadzenie efektów indywidualnych do modeli. Przeprowadzone testy w przypadku
wszystkich modeli wskazały, że wprowadzenie takich efektów jest uzasadnione.
Zdecydowano się zatem na estymację modeli typu fixed effects (LSDV). Następnie sprawdzono testem Walda, czy jest zasadne wprowadzenie również zmiennych zero-jedynkowych dla czasu, jednak dla wszystkich modeli test ten wskazał,
22
EBRD, Transition indicators methodology, 2012, http://www.ebrd.com/pages/research/economics/data/macro/ti_methodology.shtml (dostęp 7.11.2012).
23
Heritage Foundation, Index of Economic Freedom. Methodology, 2012, http://www.heritage.
org/index/book/methodology, (dostęp 16.07.2012).
24
Dokonano zatem przekształcenia zgodnie ze wzorem: xit' = xit − ∑xit / nt , gdzie x’ jest przei
kształceniem wektora źródłowego x, i oznacza kraj, t czas, natomiast nt oznacza liczbę obserwacji
zmiennej x w roku t.
162
że zmienne te byłyby łącznie nieistotne. Nie zdecydowano się przy tym na estymację z wykorzystaniem modeli random effects z uwagi na niezbilansowanie
panelu, co mogłoby mieć istotny wpływ na dokładność uzyskanych wyników25.
Ostatecznie zatem estymowano modele następującej, ogólnej postaci:
LMI it = const + β1 Compit −1 + β 2 Tradeit −1 + ci + ε it ,
gdzie:
i – oznacza kraj,
t – czas,
LMI – symbolizuje daną instytucję rynku pracy,
Comp – indeks Competition Policy,
Trade – wskaźnik Trade Freedom,
ci – efekt indywidualny dla kraju,
ε – składnik losowy.
Finalne wyniki przeprowadzonych obliczeń zostały przedstawione
w tabeli 2. Wynika z nich, że wskaźnik Competition Policy okazał się istotny
jedynie w przypadku indeksu EPL. Co więcej, znak parametru przy tym wskaźniku był zgodny z teorią zaproponowaną przez T. Boeriego – wskazywał bowiem,
że kraje, które gwarantowały wyższy poziom konkurencyjności na rynku dóbr,
oferowały także większą – a wynikającą z prawa pracy – ochronę pracowników przed zwolnieniami. Zwraca natomiast uwagę brak zależności między
wskaźnikiem Competition Policy a innymi instytucjami rynku pracy. Podobnie
w przypadku wskaźnika Trade Freedom także nie zidentyfikowano istotnej zależności między nim a innymi analizowanymi instytucjami rynku pracy. Otrzymane
wyniki są zatem zbliżone do uzyskanych przez T. Boeriego jedynie w bardzo
ograniczonym stopniu. Należy jednak mieć na uwadze, że przedstawione analizy oparto na danych niezbilansowanych i to dla wybranych czterech lat, co,
jak już wspomniano, wynikało z braku dostępnych danych. Niemniej jednak
wnioski wyprowadzone na podstawie wskazanych danych, chociaż mogą mieć
ograniczony zakres i muszą być traktowane z pewną ostrożnością, wskazują na
znaczące i charakterystyczne zależności także dla krajów transformujących się.
Por. K. Kopczewska, T. Kopczewski, P. Wójcik, Metody ilościowe w R. Aplikacje ekonomiczne i finansowe, CeDeWu, Warszawa 2009.
25
163
Tabela 2
Wyniki estymacji modeli LSDV
Zmienna
Competition Policy
Trade Freedom
Wyraz wolny
Liczba obserwacji
liczba krajów
R2
P – wartość testu F
P – wartość testu F
na zróżnicowanie
wyrazu wolnego
w grupach
EPL
UB
ALMP
UD
0,252**
(0,114)
0,006
(0,004)
-0,017***
(0,002)
93
25
72,2%
0,00
0,00
0,855
(2,74)
0,081
(0,095)
-0,51
(0,433)
79
24
87,8%
0,00
0,00
0,025
(0,056)
-0,003
(0,003)
0,01
(0,018)
69
21
66,2%
0,00
0,00
-6,269
(6,684)
0,042
(0,245)
0,973
(1,242)
74
23
81,5%
0,00
0,00
Oznaczenia:
UB – wysokość średniego poziomu zasiłków dla bezrobotnych, ALMP – wielkość wydatków na aktywną politykę
rynku pracy, UD – stopień uzwiązkowienia.
Wartości błędów standardowych w nawiasach. Gwiazdkami oznaczono istotność poszczególnych zmiennych:
*** – zmienna istotna na poziomie 1%, ** – zmienna istotna na poziomie 5%, * – zmienna istotna na poziomie 10%.
Podsumowanie
Celem niniejszego opracowania była analiza i ocena zmian zachodzących
w wybranych instytucjach rynku pracy w 25 krajach transformujących się
w okresie 1995–2007 wraz z próbą udzielania odpowiedzi na pytanie, czy wzrost
konkurencyjności na rynku dóbr w analizowanych krajach był powodem wzrostu
ochronnych funkcji instytucji rynku pracy, rozumianych tu jako wzrost kosztów
redukcji zatrudnienia wynikających z prawa pracy, wzrost zasiłków dla bezrobotnych, wzrost wydatków na aktywną politykę rynku pracy oraz wzrost stopnia
uzwiązkowienia. Przeprowadzona analiza pozwoliła zauważyć znaczące zróżnicowanie instytucji rynku pracy w krajach transformujących się w badanym okresie, zarówno w czasie, jak i przede wszystkim w przestrzeni. Otrzymane rezultaty
nie potwierdzają jednak wyraźnego związku między stopniem konkurencyjności
na rynku dóbr a ochronną funkcją instytucji rynku pracy, za wyjątkiem restrykcyjności prawa pracy mierzonej wskaźnikiem EPL.
164
Przedmiotem dalszego badania z wykorzystaniem zebranych danych
mogłaby być analiza zależności między poszczególnymi instytucjami rynku
pracy a sprawnością funkcjonowania tego rynku (mierzoną takimi wskaźnikami,
jak: stopa bezrobocia, wskaźnik zatrudnienia etc.). Zasadne wydaje się w przyszłych badaniach zweryfikowanie zależności między stopniem konkurencyjności
na rynku dóbr a instytucjami na rynku pracy za pomocą dynamicznych modeli
panelowych oraz testów przyczynowości w sensie Grangera, jeżeli tylko uda się
zebrać zbilansowany zestaw danych.
Bibliografia
Anspal S., Võrk A., Labour market institutions and productivity in the New EU Member
States, PRAXIS Working Papers no. 27, PRAXIS Centre for Policy Studies 2007.
Arpaia A., Mourre G., Labour market institutions and labour market performance. A survey of the literature, European Commission Economic Papers no. 238, DirectorateGeneral for Economic and Financial Affairs 2005.
Blanchard O., European unemployment: The evolution of facts and ideas, “Economic
Policy” 2006, vol. 21, iss. 45.
Blanchard O., Wolfers J., The role of shocks and institutions in the rise of European unemployment: the aggregate evidence, NBER Working Paper no. 7282, NBER 1999.
Boeri T., Reforming labour and product markets. Some lessons from two decades of
experiments in Europe, IMF Working Paper 2005, no. 05/97.
Boeri T., Garibaldi P., Are labour markets in the new member states sufficiently flexible
for the EMU?, “Journal of Banking & Finance” 2005, vol. 30, iss. 5.
Boeri T., Van Ours J., The economics of imperfect labor markets, Princeton University
Press, Princeton 2008.
Cazes S., Do labour market institutions matter in transition economies? An analysis
of labour market flexibility in the late nineties, ILO Discussion Paper no. 140,
ILO 2002.
Cazes S., Nesporova A., Labour markets in transition. Balancing flexibility and security
in Central and Eastern Europe, ILO, Geneva 2003.
Eamets R., Masso J., The paradox of the Baltic States. Labour market flexibility but protected workers?, “European Journal of Industrial Relations” 2005, vol. 11, no. 1.
EBRD, Forecasts, macro data, transition indicators, http://www.ebrd.com/pages/
research/economics/data/macro.shtml#macro, 2012 (dostęp 5.11.2012).
EBRD, Transition indicators methodology, http://www.ebrd.com/pages/research/economics/data/macro/ti_methodology.shtml, 2012 (dostęp 7.11.2012).
165
Eichhorst W., Feil M., Braun C., What have we learned? Assessing labor market institutions and indicators, IZA Discussion Paper no. 3470, IZA 2008.
Fialova K., Schneider O., Labor market institutions and their effect on labor market performance in the new EU member countries, “Eastern European Economics” 2009,
vol. 47, iss. 3.
Gligorov V., Iara A., Landesmann M., Stehrer R., Vidovic H., Western Balkan countries. Adjustment capacity to external shocks, with a focus on labour markets, Research
Reports no. 352, The Vienna Institute for International Economic Studies 2008.
Havrylyshyn O., Recovery and growth in transition: a decade of evidence, Staff Papers
no. 48, IMF 2001.
Heritage Foundation, 2012 index of economic freedom. Methodology, http://www.heritage.org/index/book/methodology, 2012 (dostęp 16.07.2012).
Jarmołowicz W., Knapińska M., Polityka państwa na rynku pracy w warunkach transformacji i integracji gospodarczej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005.
Jarmołowicz W., Woźniak-Jęchorek B., Instytucje rynku pracy wobec zmian w koniunkturze gospodarczej, w: Rynek pracy a koniunktura gospodarcza, red. W. Jarmołowicz,
Wydawnictwo Forum Naukowe, Poznań 2011.
Jarmołowicz W., Woźniak-Jęchorek B., Rynek pracy, w: Liberalne przesłanki polskiej
transformacji gospodarczej, red. W. Jarmołowicz, K. Szarzec, PWE, Warszawa 2011.
Kajzer A., Development of the Slovenian labour market in 1996–2006 and the main challenges of labour market policy, “Post-Communist Economies” 2007, vol. 19, no. 4.
Kopczewska K., Kopczewski T., Wójcik P., Metody ilościowe w R. Aplikacje ekonomiczne i finansowe, CeDeWu, Warszawa 2009.
Kwiatkowski E., Socha M.W., Sztanderska U., Labour market flexibility and employment
security. Poland, Employment Paper no. 28, ILO, Geneva 2001.
Layard R., Nickell S., Jackman R., Unemployment. Macroeconomic performance and the
labour market, Oxford University Press, New York 2005.
Lehmann H., Muravyev A., Labor market institutions and labor market performance:
What can we learn from transition countries?, “Economics of Transition” 2012,
vol. 20, iss. 2.
Micevska M., The labour market in Macedonia. A labour demand analysis, “Labour”
2008, vol. 22, iss. 2.
Muravyev A., Evolution of employment protection legislation in the USSR, CIS and Baltic States, 1985–2009, IZA Discussion Paper no. 5365, IZA 2010.
North D.C., The contribution of the new institutional economics to an understanding of
the transition process, “WIDER Annual Lecture” vol. 1, UNU-WIDER 1997.
OECD employment outlook 2004, OECD, Paris 2004.
166
OECD indicators of employment protection, http://www.oecd.org/employment/emp/
oecdindicatorsofemploymentprotection.htm, 2013 (dostęp 18.02.2013).
Ostoj I., Formalne i nieformalne instytucje rynku pracy, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2012.
Piątek D., Szarzec K., Przebieg procesów transformacji, w: Liberalne przesłanki
polskiej transformacji gospodarczej, red. W. Jarmołowicz, K. Szarzec, PWE,
Warszawa 2011.
Tonin M., Employment protection legislation in central and east European countries,
“South-East Europe Review” 2009, vol. 4.
Winiecki J., Employment and unemployment in transition: the legacy of the communist past,
Post-Communist Economies” 2008, vol. 20.
LABOR MARKET INSTITUTIONS AND DETERMINANTS OF THEIR FUNCTIONING
IN TRANSITION COUNTRIES
SUMMARY
The first aim of this paper is to analyze the changes in the labor market institutions in
25 transition countries with the use of the set of 14 chosen labor market institutions indicators. The second aim is to answer the question whether an increase in the level of
the product market competition in analyzed countries led the labor market institutions
to be more protective (i. e. increase in the EPL index, increase in the level of unemployment benefits or increase in the ALMP to GDP ratio). Conducted analysis shows that
the general characteristic of the labor market institutions in the transition economies is
their heterogeneity, both in time and especially in space. However the empirical results
confirmed the relationship between the level of the product market competition and the
level of workers protection arising from the labor market institutions only in the case of
the EPL index.
Keywords: labor market institutions, transition countries.
TERESA KAMIŃSKA* 1
Gdańsk
DOCHÓD
Z BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH
KRAJÓW
UNII EUROPEJSKIEJ
W OKRESIE KRYZYSU**
2
STRESZCZENIE
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) stają się coraz bardziej znaczącym zjawiskiem w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw, a w makroskali – całych gospodarek.
Wziąwszy pod uwagę, ceteris paribus, podstawowy bodziec aktywności ekonomicznej,
jakim jest dochód z podejmowanych przedsięwzięć, celem artykułu jest sprawdzenie,
czy w okresie od ostatniego załamania gospodarczego nastąpiła zmiana rentowności
i zmiana struktury dochodów uzyskiwanych przez wybrane kraje Unii Europejskiej (UE)
z napływu i odpływu BIZ, która świadczyłaby o trwałych przemianach w zakresie dochodu z tychże.
Badaniem empirycznym objęto wybrane – pod względem udziału BIZ w tworzeniu PKB
– gospodarki krajów UE w okresie 2007–2011, a do osiągnięcia przyjętego celu wykorzystano metody opisu statystycznego.
Słowa kluczowe: bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ), dochód, rentowność, Unia
Europejska
*
Teresa Kamińska, dr hab., prof. UG, Katedra Mikroekonomii, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański, e-mail: [email protected].
**
168
Teresa Kamińska
Wprowadzenie
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) jawią się jako szczególna forma
inwestycji1, ponieważ dotyczą transferu szerokiego wachlarza czynników
wytwórczych i kapitału finansowego, to jest od wiedzy do środków finansowych,
które mogłyby się okazać niedostępne w danym czasie w gospodarce krajowej2.
Podłoża do rozważań teoretycznych nad różnymi aspektami BIZ można
upatrywać w wielu nurtach, a przede wszystkim w teoriach internacjonalizacji przedsiębiorstwa w kontekście konkurencyjności3 oraz substytucyjności
lub komplementarności różnych form umiędzynarodowienia4. Ze względu
na traktowanie BIZ jako nośnika postępu technicznego bada się ich wpływ na
koniunkturę, dowodząc tezy o pobudzaniu aktywności inwestycyjnej krajowych
producentów zarówno kooperujących, jak i konkurujących z przedsiębiorstwami
należącymi do zagranicznych właścicieli (nierezydentów). W tym paradygmacie
mieści się tak zwany konsensus waszyngtoński, dokument, który stał się neoliberalnym kanonem i teoretyczną podstawą zalecanej polityki gospodarczej
Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego. Obejmował on
dziesięć podstawowych zaleceń w celu zapewnienia stabilnego i zrównoważonego wzrostu gospodarczego, wśród których znalazła się likwidacja barier dla
bezpośrednich inwestycji zagranicznych5. Twierdzi się również, że w takim kraju
jak Polska, pozytywny wpływ BIZ podczas recesji polegał na upowszechnieniu
metod organizacji pracy i zarządzania personelem, wzmacniających dyscyplinę
i produktywność pracy6.
Pomimo licznych opracowań teoretycznych dotyczących BIZ, odczuwa się
niedostatek badań empirycznych w ciągle ewoluującej rzeczywistości, w tym
1
K.E. Meyer, E. Sinani, When and where does foreign direct investment generate positive
spillovers?, “Journal of International Business Studies” 2009, vol. 40, no.7, s. 1075 – 1104.
2
J. Misala, Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2001, s. 197–229.
3
M. Gorynia, B. Jankowska, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja
przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2008, s. 78 i nn.
4
L. Fontagné, Foreign direct investment and international trade. Complements or substitutes?, OECD, Science, Technology and Industry Working Papers 1999, no. 03, http://dx.doi.
org/10.1787/788565713012 (dostęp 16.03.2013).
5
J. Williamson, Did the Washington consensus fail? Outline of remarks at CSIS, Institute for
International Economics, Washington DC 2002.
G. Ancypanowicz, Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wzrost polskiej gospodarki w okresie poakcesyjnym, GUS, Warszawa 2009, s. 24.
6
Dochód z bezpośrednich inwestycji zagranicznych krajów...
169
między innymi aspektów dochodowych, zwłaszcza w ostatnich latach, niestabilnych gospodarczo i wciąż bez przewidywalnych perspektyw. Na tym tle zainteresowanie budzi zarówno rentowność dochodów pozyskiwanych z BIZ, jak i ich
struktura rodzajowa (dywidendy, reinwestowane zyski, odsetki od udzielonych
kredytów). Celem artykułu byłaby odpowiedź na pytania: Jak w okresie recesji
kształtowała się rentowność bezpośrednich inwestycji za granicą?, Czy towarzyszyła jej zmiana struktury dochodów?
O zmianach jakościowych w odniesieniu do dochodów z BIZ świadczyłyby przemiany między dwoma dominującymi składnikami, to jest dywidendami i reinwestowanymi zyskami. Wzrastający udział reinwestowanych zysków
w strukturze dowodziłby trwalszej i stabilniejszej działalności gospodarczej
w kraju goszczącym, nastawionej na przekształcanie sfery realnej, a nie na krótkookresową pogoń za rentą typu hit and run.
Rentowność z BIZ krajów UE-27 po 2004 roku
Analiza rentowności uwzględnia opłacalność wywozu BIZ na obszarze UE
i poza obszar UE-27, a także w podziale na dochody rezydentów krajowych za
granicą i dochody nierezydentów (zagranicznych inwestorów) w kraju goszczącym. Przyjęcie cezury 2004 roku ma podwójne znaczenie, gdyż z jednej strony
wydłuża horyzont czasowy obserwacji zjawiska, a z drugiej pozwala uwzględnić
zmiany zachodzące w rozszerzonej Unii Europejskiej w odniesieniu do BIZ.
Spojrzenie od strony wartości dochodów z BIZ w tym okresie prowadzi do
zbieżnych konkluzji z obserwacji innych podstawowych wielkości ekonomicznych, nie tylko bezpośrednio związanych z dochodami, jakie uzyskiwano z działalności gospodarczej, ale i ze wszystkimi wskaźnikami charakteryzującymi
koniunkturę. Chodzi głównie o wskazanie roku 2007 jako ostatniego, przedkryzysowego roku dynamicznego wzrostu, a w wypadku BIZ – historycznego
osiągnięcia apogeum rozmiarów napływu i odpływu strumieni tak w świecie, jak
i w UE7. Największym przepływom BIZ odpowiada maksymalny, w badanym
okresie, poziom dochodów uzyskiwanych z inwestycji zagranicznych (rysunek 1) w czterech prezentowanych przekrojach (w 2007 roku). Zdecydowanie
najwyższe dochody we wszystkich latach uzyskali rezydenci unijni z inwestycji
World investment report 2012: towards a new generation of investment policies, www. unctad.org.wir (dostęp 16.03.2013).
7
170
Teresa Kamińska
zagranicznych w krajach członkowskich, następnie nierezydenci z bezpośrednich
inwestycji zagranicznych ulokowanych na terytorium innego kraju członkowskiego. Mniejsze dochody przyniosły inwestycje zagranicznym inwestorom bezpośrednim z zaangażowanego kapitału poza UE-27, chociaż były one wyższe od
dochodów „reszty świata” z inwestycji tego typu ulokowanych w UE. W 2009
roku dochody z BIZ osiągnęły „dno”, po gwałtownym załamaniu się wskutek
światowego kryzysu w 2008 roku. Tak jak strumienie BIZ w obu kierunkach
dalekie są od osiągnięcia poziomu z 2007 roku, tak i dochody z nich nie powróciły do rozmiaru przedkryzysowego8.
Rys. 1. Dochody z BIZ w latach 2004–2011 (mld euro)
Źródło: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics (dostęp 16.03.2013).
Podobne spostrzeżenia wynikają z obserwacji stopy zwrotu z bezpośrednich
inwestycji zagranicznych w takim samym przekroju terytorialnym. Stopa zwrotu
została obliczona według metodologii OECD, to jest jako stosunek dochodu BIZ
z kapitału (obejmującego dywidendy i reinwestowane zyski) w roku t do zasobów BIZ na koniec roku t-1.
8
OECD International Direct Investment Statistics, OECD 2013, s. 12–13.
171
Rys. 2. Stopa zwrotu z BIZ krajów UE-27 w relacjach z „resztą świata”
w latach 2004–2011 (%)
Źródło: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics (dostęp 16.03.2013).
Rys. 3. Stopa zwrotu z BIZ krajów UE-27 we wzajemnych relacjach
w latach 2007–2011 (%)
Źródło: obliczenia własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics
(dostęp 16.03.2013).
Stopa rentowności osiągnęła wprawdzie maksymalny pułap przed 2007
rokiem w odniesieniu do zwrotu z inwestycji zagranicznych zaangażowanych
poza obszarem UE, jednak w okresie załamania spadła o połowę (rysunek 2). Bez
względu na lokalizację bezpośrednich inwestycji zagranicznych, obniżającym się
dochodom towarzyszyła spadająca ich rentowność, charakteryzująca się jednak
krótkotrwałością. Od 2010 roku rentowność inwestycji powoli rośnie i nie ma
związku ze wzrostem strumieni BIZ, a jedynie ze skumulowanym zasobem BIZ,
który przyrasta systematycznie9. Warto odnotować, że przeciętna stopa zwrotu
jest zbliżona w odniesieniu do BIZ realizowanych przez rezydentów krajowych
9
Ibidem.
172
Teresa Kamińska
za granicą bez względu na obszar inwestycji i wynosi odpowiednio 7,84% dla
inwestycji poza UE i 8,08% dla inwestycji w UE. Podobnie w wypadku stopy
zwrotu z BIZ angażowanych przez nierezydentów w UE, których średnia opłacalność wynosiła 5,87% dla inwestorów z „reszty świata” i 5,86% dla nierezydentów z UE (rysunki 2 i 3). Wynika stąd konkluzja o wyższej dochodowości
osiąganej z kapitału zaangażowanego poza granicami kraju (Unii Europejskiej)
od dochodowości inwestycji zagranicznych alokowanych w UE.
Analiza podobieństwa struktur dochodów z BIZ wybranych krajów UE
Aby odpowiedzieć na pytanie, czy w okresie światowego kryzysu finansowego
nastąpiła zmiana struktury dochodów z bezpośrednich inwestycji zagranicznych, która mogłaby odzwierciedlić głębsze zmiany w tej płaszczyźnie działalności, wykorzystano dane statystyczne zawarte w bilansach płatniczych
wybranych krajów.
Jako kryterium doboru krajów do badań struktury dochodów z bezpośrednich inwestycji zagranicznych przyjęto procentowy udział skumulowanych zasobów BIZ w PKB w latach 2007–2011. Wybrane kraje reprezentują podgrupy UE,
wynikające z klasyfikacji krajów członkowskich według osiągniętego poziomu
HDI i położenia geograficznego (Europa Północna, Europa Zachodnia, Europa
Południowa, Europa Środkowa i Wschodnia)10. Brak jednoznaczności wskazania – według przyjętego kryterium – kraju z Europy Zachodniej spowodował konieczność przyjęcia do dalszych dociekań dwóch krajów, czyli Irlandii
i Holandii (tabela 1).
Tabela 1
Procentowy udział skumulowanych zasobów BIZ w PKB wybranych krajów UE-27
w latach 2007–2011
Kraje
1
UE-27
Szwecja
2
napływ
odpływ
napływ
odpływ
2007
2008
2009
2010
3
4
5
6
19,5
25,8
59,1
66,8
20,0
26,6
60,1
69,6
23,7
31,9
78,8
83,9
25,6
34,6
74,2
79,8
2011
7
30,1
39,4
68,6
75,1
Uwarunkowania dobrobytu w sferze realnej, red. T. Kamińska, E. Babula, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2013, s. 32 i nn.
10
173
1
Irlandia
Holandia
Hiszpania
Estonia
2
napływ
odpływ
napływ
odpływ
napływ
odpływ
napływ
odpływ
3
73,3
54,0
91,1
111,9
37,8
37,5
70,9
26,1
4
75,6
67,9
78,0
107,6
38,9
39,0
72,5
29,3
5
107,0
127,1
78,0
115,4
41,9
41,4
84,8
33,5
6
136,6
162,7
73,5
120,0
44,8
46,4
87,2
30,2
7
122,3
152,5
73,1
123,2
45,4
46,8
81,0
23,0
Źródło: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/ (dostęp 23.04.2013).
Analiza podobieństwa struktur będzie przebiegać trzyetapowo. W pierwszym
etapie zostaną zinterpretowane wskaźniki podobieństwa struktury dochodów bezpośrednich inwestorów zagranicznych na tle struktury dochodów UE-27 jako jednego obszaru, w drugim etapie zostaną porównane struktury dochodów obu grup
inwestorów, to jest rezydentów danego kraju za granicą ze strukturą dochodów
nierezydentów w odpowiednich krajach i tychże ze strukturą dochodów uzyskiwanych w UE (w 2008 roku, gdyż wówczas UE-27), a w trzecim – nastąpi porównanie struktury dochodów między wszystkimi badanymi krajami w podziale na
rezydentów oraz nierezydentów, dla których kraje te są krajami goszczącymi.
Struktura dochodu z BIZ została opisana za pomocą względnego wskaźnika
podobieństwa struktur, którego formuła opiera się na porównaniu w parach dwóch
struktur, a oblicza się go jako relację sumy mniejszych wskaźników struktury do
sumy większych wskaźników struktury dla poszczególnych krajów w badanych
latach, co można zapisać jako:
∑ min(Wi) ,
Z=
∑ max(Wi)
n
i
n
i
gdzie:
Z – względny wskaźnik podobieństwa struktur, przy czym Z ∈< 0,1 >
(im wskaźnik bliższy zera, tym struktury bardziej odmienne i odwrotnie:
im bardziej zbliża się do jedności, tym bardziej struktury upodabniają się);
Wi – wskaźniki struktury dochodów uzyskiwanych z zaangażowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych w poszczególnych krajach,
w porównywanych latach.
Do interpretacji podobieństwa struktur BIZ w badanych krajach przyjęto
następujące przedziały poziomu względnego wskaźnika odzwierciedlające stopień podobieństwa, to jest
174
Teresa Kamińska
Z < 0,25 – bardzo niskie podobieństwo struktur,
0,26 < Z < 0,5 – niskie podobieństwo struktur,
0,51 < Z < 0,75 – średnie podobieństwo struktur,
0,76 < Z < 0,9 – wysokie podobieństwo struktur,
Z > 0,91 bardzo wysokie podobieństwo struktur.
Do badań porównawczych przyjęto dwa lata – 2007 i 2011 – z dwóch powodów. Pierwszy rok wybrano ze względu na rekordowo wysoki poziom zarówno
strumieni, zasobów, jak i dochodów z BIZ oraz dlatego, że był to ostatni rok
przed kryzysem. Drugi rok rozpoczyna ożywienie przepływu strumieni bezpośrednich inwestycji zagranicznych w poszukiwaniu nowych alokacji; jest także
ostatnim rokiem pod względem dostępności danych.
Dochody z inwestycji bezpośrednich za granicą składają się z przypadających
na inwestora bezpośredniego i deklarowanych w danym roku sprawozdawczym
dywidend należnych z zysku z roku poprzedniego (w spółkach akcyjnych), udziałów w zyskach (w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością), przekazywanych
do jednostek macierzystych zysków oddziałów (mających siedzibę za granicą),
reinwestowanych zysków oraz odsetek od kredytów udzielonych przez rezydentów.
Na rysunkach 4–15 zilustrowano strukturę dochodów z bezpośrednich inwestycji zagranicznych, uwzględniając dywidendy, reinwestowane zyski i dochody
od wierzytelności (odsetki) znajdujące się w bilansach płatniczych poszczególnych krajów. Przedstawione dane stanowią podstawę do analizy względnego
podobieństwa ich struktur.
Rys. 4. Struktura dochodów rezydentów UE-27 z inwestycji bezpośrednich poza obszarem UE-27 w latach 2008–2011 (%)
Źródło: obliczenia własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp 14.04.2013).
175
Rys. 5. Struktura dochodów zagranicznych inwestorów bezpośrednich z zaangażowanego kapitału w UE-27 w latach 2008–2011 (%)
Źródło: jak pod rysunkiem 4.
Dla UE rok 2008 oznacza rozszerzenie o dwa kraje bałkańskie, które jednakże w niewielkim stopniu oddziałują na strukturę dochodów ze względu na
marginalny udział ich BIZ w przepływach wewnątrzunijnych. Dane z ostatnich
lat wskazują (rysunki 4 i 5) na stopniowe zmniejszenie się udziału dywidend
na rzecz reinwestowanych zysków, przy czym udział tych ostatnich rośnie także
kosztem spadku odsetek od udzielonych kredytów w ramach przedsiębiorstwa
(korporacji). Wskaźnik względnego podobieństwa struktury dochodów należy
w związku z tym do wysokich (0,871) w odniesieniu do dochodów rezydentów
z BIZ poza obszarem UE i średnio wysokich (0,745) dla dochodów zagranicznych inwestorów bezpośrednich z zaangażowanego kapitału w UE (tabela 2).
Wynika stąd wniosek o nieznacznych zmianach struktury dochodów z badanej
działalności rezydentów i nierezydentów w obszarze UE.
Struktura dochodów szwedzkich rezydentów odzwierciedla zjawiska typowe
dla dekoniunktury (rysunek 6). Wybuch kryzysu spowodował istotne przesunięcia reinwestowanych zysków do dywidend (spadek o 37 pkt proc., a wzrost
dywidend o 26 pkt proc. między 2007 a 2009 rokiem). W 2011 roku struktura
dochodów wraca do stanu sprzed recesji, toteż porównanie względnej struktury
podobieństw przed kryzysem i w ostatnim roku (0,734) nie oddaje wrażliwości
struktury dochodów na „gaśnięcie” aktywności gospodarczej (tabela 2). Jeszcze
wyraźniej zjawisko „wysysania” reinwestowanych zysków przez dywidendy
i odsetki od wierzytelności odzwierciedlają dochody nierezydentów z kapitału
zaangażowanego w Szwecji. W ciągu pięciu lat udział dywidend wzrósł o 18 pkt
proc. (rysunek 7). Gdyby wskaźnik względnego podobieństwa struktury obejmował lata 2008 i 2011, to wynosiłby 0,777 zamiast 0,359 (tabela 2).
176
Teresa Kamińska
Rys. 6. Struktura dochodów rezydentów szwedzkich z inwestycji bezpośrednich za granicą w latach 2008–2011 (%)
Źródło: obliczenia własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp 14.04.2013), Foreign direct investment. Assets and income, Statistics Sweden 2007 i 2012.
Rys. 7. Struktura dochodów zagranicznych inwestorów bezpośrednich z zaangażowanego kapitału w Szwecji w latach 2008–2011 (%)
Struktura dochodów z inwestycji bezpośrednich za granicą rezydentów
holenderskich obejmuje głównie dywidendy, które w 2010 roku wynosiły aż 90%
dochodów (rysunek 8). Lata recesji charakteryzują się dezinwestycjami w pokaźnym rozmiarze (w najwyższym stopniu w 44% w roku rozpoczęcia recesji). Jednakże w latach poddanych sprawdzeniu wskaźnikiem względnego podobieństwa
struktur dochody z BIZ były dzielone na poziomie średnim (0,740). Struktura
dochodów zagranicznych inwestorów bezpośrednich z zaangażowanego kapitału w Holandii jest inna w każdym z przedstawionych lat (rysunek 9). Dopiero
177
w 2011 roku udział dywidend w dochodach spadł poniżej 50%, a reinwestowanych zysków osiągnął jedną trzecią, toteż wskaźnik względnej zbieżności
struktur osiągnął poziom średni (0,630), dzięki utrzymaniu udziału odsetek na
niezmienionym poziomie.
Rys. 8. Struktura dochodów rezydentów holenderskich z inwestycji bezpośrednich za
granicą w latach 2007–2011 (%)
Źródło: obliczenia własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp 14.04.2013),
http://www.statistics.dnb.nl/en/balance-of-paymentss-and-international-investmentpositions/index.jsp (dostęp 14.04.2013).
Rys. 9. Struktura dochodów zagranicznych inwestorów bezpośrednich z zaangażowanego kapitału w Holandii w latach 2008–2011 (%)
178
Teresa Kamińska
Rys. 10. Struktura dochodów rezydentów irlandzkich z inwestycji bezpośrednich za granicą w latach 2007–2011 (%)
Źródło: obliczenia własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp 14.04.2013), Irland Central Statistics Office, Realise Archive 2007.
Rys. 11. Struktura dochodów zagranicznych inwestorów bezpośrednich z zaangażowanego kapitału w Irlandii w latach 2007–2011 (%)
Struktura dochodów rezydentów irlandzkich to reinwestowane zyski plus
odsetki od wierzytelności, chociaż okres kryzysu zaznaczył się pojawieniem się
dywidend na maksymalnym poziomie 15% w 2009 roku. Najwyższy poziom
dochodów z odsetek od udzielonych kredytów świadczy o szerokim zasilaniu
oddziałów i filii w roku wybuchu kryzysu. Średnie podobieństwo struktury
dochodów (0,595) wynika także ze spadku udziału dochodów z wierzytelności
o 25 pkt proc. (rysunek 10). Struktura dochodów nierezydentów z bezpośredniego zaangażowania kapitału w Irlandii jest stabilna w stosunku do struktury
dochodów rezydentów (rysunek 11). Recesja nie wpłynęła znacząco na zmianę
struktury dochodów. Na uwagę zasługuje zwłaszcza utrzymywanie udziału rein-
179
westowanych zysków na niezmienionym poziomie. Rok 2011 charakteryzuje
spadek udziałów dywidend w dochodzie z BIZ, stąd wskaźnik względnego podobieństwa struktur utrzymał się na wysokim poziomie (0,790).
Rys. 12. Struktura dochodów rezydentów hiszpańskich z inwestycji bezpośrednich za
granicą w latach 2008–2011 (%)
Źródło: obliczenia własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp 14.04.2013) i The
Spanish balance of payments and international position, Banco de Espana 2007, s. 162.
Rys. 13. Struktura dochodów zagranicznych inwestorów bezpośrednich z zaangażowanego kapitału w Hiszpanii w latach 2008–2011 (%)
Rezydenci hiszpańscy uzyskują dochody z BIZ dzięki dywidendom, chociaż
ich udział obniżył się w badanym okresie o 6 pkt proc. na rzecz reinwestowanych
zysków, których udział zwiększył się o 10 pkt proc. W rezultacie tych łagodnych
zmian (rysunek 12) wskaźnik względnego podobieństwa struktur wynosi 0,828.
Znacznie wyraźniejsze ewolucyjnie przemiany można odnotować, jeśli chodzi
o strukturę dochodów nierezydentów w Hiszpanii (rysunek 13). Spada udział
180
Teresa Kamińska
dywidend o 18 pkt proc., wzrasta udział reinwestowanych zysków o 14 pkt proc.
i udział wierzytelności z tytułu udzielonych kredytów. W konsekwencji wskaźnik
względnego podobieństwa struktur należy do średnich (0,690).
Wskaźnik względnego podobieństwa struktury dochodów rezydentów
estońskich wskazuje na średnie podobieństwo (0,735), gdyż struktura ewoluuje ku zmniejszeniu udziału dywidend (spadek udziału o 15 pkt proc.) na rzecz
reinwestowanych zysków (o 10 pkt proc.) i odsetek od udzielnych kredytów
(o 5 pkt proc.), co zilustrowano na rysunku 14. Analiza struktury dochodów
zagranicznych inwestorów bezpośrednich w Estonii wskazuje natomiast na
dominację reinwestowanych zysków w całym okresie – od 81% przed kryzysem
do 55% w 2009 roku (rysunek 15). Zgodnie z oczekiwaniami, w 2009 roku udział
dywidend osiąga maksymalny poziom 31%, jednakże po rocznym obniżeniu się
następuje powtórny wzrost. Podobieństwo struktur jest średnie, ponieważ wskaźnik podobieństwa struktur wynosi 0,691.
Rys. 14. Struktura dochodów rezydentów estońskich z inwestycji bezpośrednich za granicą w latach 2008–2011 (%)
Źródło: obliczenia własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp 14.04.2013),
Estonian balance of Estonian payment yearbook 2007, http://www.eestibank.ee (dostęp
14.04.2013).
Poziom wskaźników względnego podobieństwa struktur wybranych krajów rozkłada się niejednakowo, zarówno wśród dochodów rezydentów, jak i nierezydentów. Wysokie podobieństwo struktur wśród rezydentów charakteryzuje
Hiszpanię (0,828), średnie – Holandię, Estonię i Szwecję. Największe zmiany
struktury nastąpiły w przypadku Irlandii (0,595), w której udział reinwestowanych zysków wzrósł o 12 pkt proc. (rysunek 10). Wzrósł także udział dywidendy
o 11 pkt proc., lecz ciągle utrzymuje się na bardzo niskim poziomie.
181
Rys. 15. Struktura dochodów zagranicznych inwestorów bezpośrednich z zaangażowanego kapitału w Estonii w latach 2008–2011 (%)
Struktura dochodów w przypadku inwestorów zagranicznych w badanych
krajach jest bardziej zróżnicowana. Wysokie podobieństwo struktur charakteryzuje Irlandię (0,790), pomimo wzrostu udziału reinwestowanych zysków
i spadku udziału dywidendy (odpowiednio o 7 i 11 pkt proc.), średnie – Estonię
(0,691), Hiszpanię (0,690), Holandię (0,630), niskie zaś Szwecję (0,359). Tak
niskie względne podobieństwo wynika głównie z gwałtownych zmian wywołanych spadkiem udziałów reinwestowanych zysków (aż o 47 pkt proc.), stopniowego, corocznego wzrostu dywidendy (w rezultacie o 18 pkt proc.) i wzrostu
udziału dochodów od wierzytelności (o 29 pkt proc.).
Sprawdzenie podobieństwa struktur dochodów obu grup inwestorów bezpośrednich w poszczególnych krajach prowadzi do następujących konkluzji:
1. W latach 2007 i 2011 występowało najwyższe i prawie niezmienne
względne podobieństwo struktur w UE-27 (odpowiednio: 0,862 i 0,852).
2. Większe podobieństwo struktury w 2007 roku niż w 2011 roku odnotowano w Szwecji, Holandii i Hiszpanii, a przeciwnie – w Irlandii (0,370)
i Estonii (0,465).
3. Wysokie podobieństwo struktur dochodów wystąpiło w Holandii (0,831),
w Szwecji (0,778) i Hiszpanii (0,774) w 2007 roku, co wynikało z dominującego udziału dywidendy.
4. Wskaźniki podobieństwa struktury w 2011 roku obniżyły się zdecydowanie w odniesieniu do Szwecji (dezinwestycje inwestorów zagranicznych
w Szwecji), Holandii (wzrost udziału reinwestowanych zysków przez
nierezydentów) i Hiszpanii głównie wskutek spadku udziału dywidendy
w dochodach zagranicznych inwestorów.
182
Teresa Kamińska
Tabela 2
Względne wskaźniki podobieństwa struktury dochodów z BIZ wybranych krajów UE
w latach 2007 i 2011
Etap I – porównanie struktury dochodów z BIZ
rezydentów za granicą
inwestorów zagranicznych w UE
UE-27
0,871
0,745
Szwecja
0,734
0,359
Holandia
0,740
0,630
Irlandia
0,595
0,790
Hiszpania
0,828
0,690
Estonia
0,735
0,691
Etap II – porównanie struktury dochodów obu grup inwestorów w kraju i z UE
porównanie struktur dochodów ze strukturą dochodów
UE-27
2007
2011
rezydentów za granicą kraju
nierezydentów w kraju
UE-27
0,862
0,852
2008
2011
2008
2011
Szwecja
0,778
0,386
0,815
0,621
0,749
0,619
Holandia
0,831
0,517
0,276
0,804
0,705
0,720
Irlandia
0,370
0,641
0,221
0,264
0,495
0,499
Hiszpania
0,774
0,572
0,836
0,863
0,917
0,830
Estonia
0,465
0,729
0,773
0,436
0,250
0,404
Etap III – porównanie struktury dochodów między poszczególnymi krajami
dochody rezydentów za granicą
2007
Szwecja
Holandia
Irlandia
Hiszpania
Estonia
Szwecja
0,452
0,320
0,382
0,742
Holandia
0,487
0,564
0,739
0,624
2011
Irlandia
0,453
0,207
0,117
0,379
Hiszpania
0,451
0,744
0,240
0,490
Estonia
0,687
0,365
0,679
0,396
dochody nierezydentów w kraju goszczącym
2007
Szwecja
Holandia
Irlandia
Hiszpania
Estonia
Szwecja
0,489
0,849
0,315
0,411
Holandia
0,495
0,459
0,947
0,184
2011
Irlandia
0,277
0,630
0,437
0,498
Hiszpania
0,674
0,834
0,518
0,173
Estonia
0,205
0,480
0,831
0,422
Źródło: opracowanie własne na podstawie rysunków 5–15.
5. Doszło do zbliżenia w 2011 roku struktur w Irlandii i Estonii wskutek
zdominowania dochodu zarówno rezydentów, jak i nierezydentów przez
reinwestycje zysków.
183
Międzykrajowe porównanie struktury dochodów rezydentów i nierezydentów w latach 2007 i 2011 (tabela 2:etap III) prowadzi do następujących konkluzji.
W odniesieniu do dochodów rezydentów za granicą:
1. Nie występuje ani bardzo wysoka, ani wysoka zbieżność struktur w żadnym z badanych lat, chociaż największe podobieństwo struktur rezydentów odnotowano między Estonią i Szwecją (0,742) oraz Holandią
i Hiszpanią (0,739) w 2007 roku i ten wskaźnik pozostał na prawie niezmienionym poziomie dla tej ostatniej pary krajów w 2011 roku (0,744).
2. Właściwie nie istnieje podobieństwo struktur dochodów z BIZ między
Hiszpanią a Irlandią w żadnym z lat, chociaż zmniejszyła się rozbieżność
struktur w 2011 roku (odpowiednie wskaźniki wynoszą 0,117 i 0,240).
3. Niskie podobieństwo struktur dochodów z BIZ zaobserwowano w 2007
roku między Irlandią a Szwecją, Irlandią a Estonią, Szwecją a Holandią
oraz Hiszpanią a Estonią. Relacje te pozostały w tym samym przedziale
podobieństwa w 2011 roku dla wymienionych par krajów, oprócz Irlandii i Estonii, które zbliżyły swoje podobieństwo struktur (odpowiednio:
z 0,379 do 0,679), czyli podniosło się ono do poziomu średniego.
4. Spadek podobieństwa struktur dochodów z BIZ z przedziału średniego
do niskiego zauważono w 2011 roku w odniesieniu do Irlandii i Holandii
(odpowiednio: z 0,564 do 0,207).
Odnośnie do dochodów nierezydentów w kraju goszczącym:
1. Bardzo wysokie podobieństwo struktur dochodów uzyskiwanych z bezpośrednich inwestycji istniało w 2007 roku między Holandią i Hiszpanią
(0,947), jednakże przesunęło się o przedział w 2011 roku (0,834).
2. W przedziale wysokich podobieństw struktur znajdowała się para Irlandia–Szwecja, jednak w 2011 roku podobieństwo struktur było już niskie
(odpowiednio: 0,849 i 0,278).
3. Nie istniało w zasadzie żadne podobieństwo struktur dochodów między
Estonią a Holandią oraz Estonią a Hiszpanią w 2007 roku, jednakże
struktury upodobniły się między tymi krajami w 2011 roku i wynosiły
odpowiednio: 0,480 i 0,422.
4. Najbardziej spektakularny wzrost podobieństwa struktur dochodów
w 2011 roku widać między Irlandią a Estonią (z 0,498 do 0,830), upodobniły się również struktury Hiszpanii i Szwecji (odpowiednio: z 0,315 do
0,674) oraz Irlandii i Holandii (odpowiednio: 0,459 i 0,630).
184
Teresa Kamińska
5. Nie wychwycono żadnych zmian w badanych latach w strukturze dochodów nierezydentów między Holandią a Szwecją (odpowiednio: 0,489
i 0,495).
Struktura dochodów uzyskiwanych przez nierezydentów, dla których
badane kraje są krajami goszczącymi, wykazuje większą zbieżność podobieństwa od struktury dochodów rezydentów w tych krajach. W przypadku struktury
dochodów rezydentów badane kraje mieszczą się – w obu latach – w trzech przedziałach podobieństwa o następującym rozkładzie: 1 (bardzo niskie) – 5 (niskie)
– 4 (średnie) w 2007 roku i 2 (bardzo niskie) – 5 (niskie) – 3 (średnie) w 2011 roku.
Podsumowanie
W teoriach współpracy międzynarodowej, integracji ekonomicznej i konkurencyjności bezpośrednim inwestycjom zagranicznych przypisuje się wiele
atrybutów atrakcyjności, z których mogą korzystać zarówno kraje przyjmujące
(goszczące), jak i kraje wysyłające (pochodzenia). Nie przeprowadzono jeszcze
dostatecznej liczby badań empirycznych weryfikujących te teorie w świetle przemian, jakie dostarcza współczesna gospodarka globalna. Rozważania na temat
struktury dochodów uzyskiwanych przez obie grupy bezpośrednich inwestorów
zagranicznych, zwłaszcza w Unii Europejskiej, z jednej strony poszerza wiedzę
na temat tego zjawiska, a z drugiej – potwierdza wielostronną różnorodność krajów członkowskich, która niekoniecznie się zmniejsza.
O podjęciu inwestycji za granicą decyduje kombinacja wielu czynników,
wśród których oczekiwany dochód nie musi być decydujący, ale ten rzeczywiście
uzyskany świadczy o efekcie przedsięwzięcia w ściśle ekonomicznym sensie.
Zmiany zachodzące w strukturze dochodów można byłoby uznać za istotne,
gdyby następowała koncentracja krajów w określonych przedziałach, najlepiej
o coraz wyższym wskaźniku podobieństwa, co świadczyłoby o ujednoliceniu
warunków gospodarowania w obszarze UE. Tymczasem w wypadku struktury
dochodów rezydentów obserwowane zmiany nie są jednoznaczne, gdyż niskie
podobieństwo struktur dochodów z BIZ między rezydentami utrzymało się
w badanych latach na niezmienionym, niskim poziomie w najliczniejszej grupie
par; przemieszczenie nastąpiło na niekorzyść, ponieważ zmniejszyła się liczba
z grupy par średnio podobnej, a zwiększyła liczba par bardzo mało podobnej.
Odnośnie do struktury dochodów nierezydentów, to rozproszenie par krajów jest większe. W obu latach wskaźniki względnej struktury podobieństwa cha-
185
rakteryzowały cztery grupy, to jest 2 (bardzo niskie) – 6 (średnie) – 1 (wysokie)
– 1 (bardzo wysokie) w 2007 roku i 2 (bardzo niskie) – 3 (niskie) – 3 (średnie)
– 2 (wysokie) w 2011 roku. Rozkład par krajów w 2011 roku zrobił się bardziej
spłaszczony ze względu na zniknięcie pary o bardzo wysokim podobieństwie
struktur, a pojawienie się trzech par krajów o niskim podobieństwie struktur
dochodów, uzyskiwanych z bezpośrednich inwestycji zagranicznych.
Bibliografia
Ancypanowicz G., Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wzrost polskiej
gospodarki w okresie poakcesyjnym, GUS, Warszawa 2009.
The Spanish balance of payments and international position, Banco de Espana 2007.
Fontagné L., Foreign direct investment and international trade. Complements or substitutes?, OECD, Science, Technology and Industry Working 1999.
OECD Publishing, http://dx.doi.org/10.1787/788565713012 (dostęp 16.03.2013).
Estonian balance of Estonian payment yearbook 2007, http://www.eestibank.ee (dostęp
14.04.2013).
Foreign Direct Investment. Assets and income, Statistics Sweden 2007 i 2012.
http://www.statistics.dnb.nl/en/balance-of-paymentss-and-international-investmentpositions/index.jsp (dostęp 14.04.2013).
Gorynia M., Jankowska B., Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2008.
Irland Central Statistics Office, Realise Archive 2007.
Meyer K.E., Sinani E., When and where does foreign direct investment generate positive
spillovers?, “Journal of International Business Studies” 2009, vol. 40, no.7.
Misala J., Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2001.
OECD International Direct Investment Statistics, OECD 2013.
World investment report 2012. Towards a new generation of investment policies, www.
unctad.org.wir (dostęp 16.03.2013).
Williamson J., Did the Washington Consensus Fail?” Outline of remarks at CSIS, Institute for International Economics, Washington DC 2002.
186
Teresa Kamińska
THE
IN THE
INCOME GAINED FROM THE FOREIGN DIRECT INVESTMENT
EUROPEAN UNION
COUNTRIES DURING THE LAST RECESSION
SUMMARY
Foreign direct investment (FDI) have become an increasingly substantial phenomenon
as regards internationalization in both scales, i.e. enterprises an entire economies. Given
ceteris paribus, the income as the primary stimulus of economic activity, the scientific
objective of the article is to verify whether – over the period of the last downturn – the
change in profitability has occurred as well as the change in the income structure received
from both FDI outflow and inflow in specially selected the EU countries, which would
indicate a permanent transformation of the income from FDI. Empirical studies covered
selected – in the terms of FDI percentage share in GDP – five economies over 2007 –
2011, and descriptive statistical methods have been applied to achieve the goal.
Keywords: foreign direct investment, income, profitability, the European Union
AGNIESZKA KŁYSIK-URYSZEK* 1
Łódź
ŚCIEŻKA
ROZWOJU INWESTYCJI (KONCEPCJA
DOŚWIADCZENIA
POLSKI
IDP)
STRESZCZENIE
Celem artykułu jest określenie sytuacji inwestycyjnej Polski w kontekście koncepcji Investment Development Path Johna Harry’ego Dunninga. Głównym wskaźnikiem, który
został poddany analizie, jest syntetyczny wskaźnik NOI (Net Outward Investment), będący
różnicą między skumulowaną wartością wypływających a napływających bezpośrednich
inwestycji zagranicznych (BIZ) do danego kraju. Badanie przeprowadzono na podstawie
danych NBP za lata 1995–2012.
Otrzymane wyniki pokazują, że choć Polska nadal jest importerem BIZ netto, to,
szczególnie w ostatnich latach, dynamika eksportu kapitału w formie BIZ przewyższa
dynamikę napływu BIZ do Polski. Można więc stwierdzić, że polska gospodarka znajduje się u progu trzeciej fazy ścieżki rozwoju inwestycji. Jest to proces spodziewany nie
tylko ze względu na rosnącą skalę integracji gospodarki z rynkami międzynarodowymi,
ale także z tytułu wzrostu i rozwoju samej gospodarki.
Słowa kluczowe: model IDP, NOI, pozycja inwestycyjna Polski, bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ)
*
Agnieszka Kłysik-Uryszek, dr, Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych,
Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki, e-mail: [email protected].
188
Agnieszka Kłysik-Uryszek
Wprowadzenie
Proces transformacji i rozwoju gospodarki Polski, trwający nieprzerwanie od
ponad 20 lat, a także integracja z UE umożliwiły włączenie się w sieć międzynarodowych powiązań gospodarczych. Jednym z jej przejawów są intensywne
procesy migracji kapitału, w tym bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ).
Spodziewanym efektem rozwoju jest zmiana przewag komparatywnych i zwiększenie napływu coraz bardziej kapitałochłonnych i zaawansowanych technologicznie inwestycji bezpośrednich, a także stopniowe zwiększanie eksportu
kapitału w formie BIZ. W tym kontekście przydatny okazuje się syntetyczny
wskaźnik NOI (Net Outward Investment), który można wykorzystać do określenia fazy rozwoju gospodarki – zgodnie z modelem Investment Development
Path (IDP) Johna Henry’ego Dunninga, w kolejnych fazach rozwoju gospodarczego zmienia się pozycja inwestycyjna gospodarki, a co za tym idzie – wartości
wskaźnika NOI.
Celem artykułu jest określenie sytuacji inwestycyjnej Polski w zakresie
bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Punktem wyjścia badania jest model
IDP, a głównym wskaźnikiem, który został poddany analizie, wskaźnik NOI.
Okres badawczy, to jest lata 1995–2012, wynika z dostępności porównywalnych
danych. Badanie przeprowadzono, opierając się na danych Narodowego Banku
Polskiego (NBP) pochodzących z bilansu płatniczego i statystyk dotyczących
pozycji inwestycyjnej Polski.
Wyniki badań pokazują, że choć Polska jest importerem BIZ netto, to coraz
większe jest zaangażowanie polskich przedsiębiorstw w inwestycje za granicą.
Można wskazać, że polska gospodarka znajduje się u progu trzeciej fazy ścieżki
rozwoju inwestycji (IDP). Potwierdza to również model matematyczny – badanie
funkcji trendu wskaźnika NOI. Jest to proces spodziewany nie tylko ze względu
na rosnącą skalę integracji gospodarki z rynkami międzynarodowymi, ale także
z tytułu wzrostu i rozwoju samej gospodarki.
Artykuł został podzielony na dwie główne części. W pierwszej przedstawiono model IDP, w drugiej omówiono wyniki badań strumienia napływających
i odpływających z Polski bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz kształtowanie się wskaźnika NOI, także w odniesieniu do PKB. Główne wnioski zaprezentowano w zakończeniu.
Ścieżka rozwoju inwestycji (koncepcja IDP)...
189
Rozwój gospodarczy a bezpośrednie inwestycje zagraniczne – model IDP
Proces rozwoju i wzrostu gospodarczego, szczególnie w warunkach globalizacji, przyczynia się do zmiany pozycji konkurencyjnej poszczególnych państw
na arenie międzynarodowej, a co za tym idzie – także wielkości i struktury strumienia bezpośrednich inwestycji zagranicznych napływających i odpływających
z gospodarki. Początkowo kraje nisko rozwinięte przyciągają BIZ wykorzystujące lokalne zasoby surowcowe i tanią siłę roboczą, a same nie podejmują inwestycji za granicą. Wraz z procesem industrializacji i przesuwania się przewag
komparatywnych z gałęzi pracochłonnych do kapitałochłonnych zmieniają się
motywy lokowania BIZ. W krajach najwyżej rozwiniętych inwestorzy poszukują
zasobów strategicznych, takich jak dostęp do technologii, zaplecza badawczego,
kapitału ludzkiego. Jednocześnie zakumulowane w gospodarce aktywa stają się
podstawą do skutecznej ekspansji międzynarodowej przedsiębiorstw krajowych.
Prawidłowość ta została zbadana i opisana przez J.H. Dunninga1 pod nazwą
Investment Development Path (IDP model). Głównym miernikiem wykorzystanym do oceny poziomu rozwoju gospodarczego w kontekście pozycji inwestycyjnej jest syntetyczny wskaźnik NOI (net outward investment) będący różnicą
między skumulowaną wartością wypływających a napływających bezpośrednich
inwestycji zagranicznych w danym kraju. Wraz z rozwojem – podzielonym na
pięć faz – jego spodziewane wartości ulegają znaczącym zmianom2 (poglądowo
przedstawiono to na rysunku 1).
W fazie pierwszej następuje stopniowy, jednak powolny wzrost napływu
BIZ do danej gospodarki. Inwestycje te są głównie nastawione na wykorzystanie
aktywów naturalnych kraju. Odpływ BIZ praktycznie nie występuje – przedsiębiorstwa krajowe nie są jeszcze gotowe na podejmowanie najbardziej aktywnych
form internacjonalizacji. Wartość wskaźnika NOI w tej fazie przyjmuje wartości
ujemne – początkowo bliskie zeru, a z czasem stopniowo zwiększające się.
1
J.H. Dunning, Explaining the international direct investment position of countries: towards
a dynamic or developmental approach, “Weltwirtschaftliches Archiv” 1981, no. 117; J.H. Dunning,
R. Narula, The Investment Development Path revisited: some emerging issues, w: Foreign direct
investment and governments. Catalysts for economic restructuring, red. J.H. Dunning, R. Narula,
Routledge, London–New York 1996.
J.H. Dunning, S.M. Lundan, Multinational enterprises and the global economy, 2nd ed.. Edward Elgar, Cheltenham, UK 2008; M. Gorynia, J. Nowak, R. Wolniak, Poland’s Investment Development Path: in search of a synthesis, “International Journal of Economic Policy in Emerging
Economies” 2009, vol. 2, no. 2.
2
190
W fazie drugiej następuje dalszy, coraz bardziej intensywny napływ inwestycji bezpośrednich do gospodarki, nastawionych na zdobycie rynku i wykorzystanie tanich zasobów (głównie pracy). Zmienia się struktura gospodarki
krajowej – rośnie udział kapitałochłonnych gałęzi produkcji: chemikaliów, metali
i wyrobów metalowych, urządzeń elektrycznych, a także przetwarzania żywności
oraz branży włókienniczej i odzieżowej3. Pojawiają się również pierwsze próby
ekspansji zagranicznej przedsiębiorstw krajowych. Wartości wskaźnika NOI
nadal są ujemne i zmniejszają się, jednak pod koniec tej fazy dynamika tego
spadku wyraźnie spowalnia4. Jest to wynikiem systematycznego wzrostu wartości wypływu BIZ z gospodarki.
W fazie trzeciej następuje dynamiczny wzrost wartości BIZ podejmowanych
przez przedsiębiorstwa krajowe. Ich dynamika przewyższa dynamikę napływu
BIZ, dzięki czemu wartość wskaźnika NOI – choć nadal ujemna – zaczyna stopniowo wzrastać. Gospodarki krajów w trzeciej fazie IDP zaliczane są do grona
uprzemysłowionych, których konkurencyjność w coraz większym stopniu budowana jest na bazie innowacji i wykwalifikowanej siły roboczej, a nie tylko na
inwestycjach5. Z tego bezpośrednio wynika kolejna zmiana motywów lokowania
BIZ – w tej fazie inwestorzy wybierają konkretną gospodarkę, przede wszystkim
poszukując możliwości poprawy globalnej efektywności całej korporacji.
W fazie czwartej strumień inwestycji wypływających z gospodarki wzrasta
szybciej niż napływ inwestycji, skutkiem czego wartości wskaźnika NOI przyjmują wartości dodatnie. Gospodarka staje się zatem eksporterem kapitału netto.
Jej atuty lokalizacyjne dla BIZ koncentrują się wokół zakumulowanych aktywów niematerialnych (technologii, know-how, wiedzy itp.), a całość gospodarki
postrzegana jest jako rozwinięta. Wyróżnia się również innowacyjnością oraz
wysokimi wydatkami na badania i rozwój.
Faza piąta jest charakterystyczna dla najwyżej rozwiniętych, innowacyjnych
gospodarek opartych na wiedzy. Następuje dalszy dynamiczny wzrost zarówno
napływających, jak i wypływających BIZ. W zależności od chwilowej przewagi
jednych lub drugich zmienia się wartość wskaźnika NOI – zasadniczo jednak
jego wartości oscylują około zera.
S. Ferencikova Sr., S. Ferencikova Jr., Outward investment flows and the development Path.
The case of Slovakia, “Eastern European Economics” 2012, vol. 50, no. 2, s. 85–111.
3
4
Następuje załamanie linii trendu: wcześniej następował dynamiczny spadek wartości wskaźnika NOI, a od tego momentu dynamika ta ulega osłabieniu.
5
S. Ferencikova Sr., S. Ferencikova Jr., Outward investment...
191
NOI
PKB
PKB per capita
1.
2.
3.
4.
5. faza
Rys. 1. Wartość wskaźnika NOI w kolejnych fazach rozwoju ścieżki inwestycji
Źródło: J.H. Dunning, R. Narula, The Investment Development Path revisited: some emerging
issues, w: Foreign direct investment..., s. 2.
Sumując, podstawą określenia pozycji inwestycyjnej jest przede wszystkim wartość i tendencja do zmian wskaźnika NOI. O przejściu do kolejnych
faz decyduje również układ przewag lokalizacyjnych posiadanych przez daną
gospodarkę, a więc i struktura branżowa napływających inwestycji. Gdy pomimo
wzrostu wartości wychodzących BIZ gospodarka nadal przyciąga inwestorów
głównie w tradycyjnych, pracochłonnych branżach poszukujących zbytu lub
tańszych zasobów, należy usytuować ją w drugiej fazie ścieżki inwestycyjnej
niezależnie od wartości odpływu kapitału w formie BIZ czy wartości PKB6.
Model IDP doczekał się wielu weryfikacji empirycznych, ale i rozszerzeń
oraz uzupełnień7. Jednym z najciekawszych jest włączenie do modelu handlu
zagranicznego. Zdaniem J.H. Dunninga, struktura handlu wykazuje podobne
6
Sytuację taką zaobserwowano w Hiszpanii – gospodarka długo nie mogła przejść do trzeciej fazy
internacjonalizacji ze względu na utrzymującą się atrakcyjność inwestycyjną dla inwestorów
w tradycyjnych gałęziach przemysłu.
7
J.H. Dunning, The investment development cycle revisited, “Weltwirtschaftliches Archiv” 1986,
no 122; J.H. Dunning, Alliance capitalism and global business, Routledge, London–New York
1997; J.H. Dunning, R. Narula, Transpacific direct investment and the Investment Development
Path. The record assessed, “Essays in International Business” 1994, no. 10; J.H. Dunning,
R. Narula, The Investment Development Path revisited: some emerging issues, w: Foreign
direct investment...; J.H. Dunning, R. Narula, The Investment Development Path revisited,
w: J.H. Dunning, Theories and paradigms of international business activity. The selected essays
of John H. Dunning, Volume 1, Edward Elgar, Cheltenham, UK and Northampton 2002; J. Clegg,
The United Kingdom: a par excellence two-way direct investor, w: Foreign direct investment...;
S. Lall, The Investment Development Path: some conclusions, w: Foreign direct investment...;
J. Durán, F. Úbeda, The Investment Development Path: a new empirical approach, “Transnational
Corporations” 2001, no. 10 (2); J. Durán, F. Úbeda, The Investment Development Path of newly
developed countries, “International Journal of the Economics of Business” 2005, no. 12 (1).
192
tendencje do zmian w relacji do wzrostu gospodarczego, jak inwestycje bezpośrednie8 i stanowi ich istotne uzupełnienie. Zaobserwowano, iż ścieżce rozwoju
towarzyszy stopniowa zmiana struktury eksportu. W fazie pierwszej opiera się
on głównie na surowcach, produktach naturalnych i nisko przetworzonych, natomiast fazę piątą charakteryzuje eksport produktów wysoko przetworzonych,
kapitałointensywnych i innowacyjnych.
Międzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski a ścieżka rozwoju inwestycji
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne stanowią jeden z typów przepływów kapitałowych składających się w całości na międzynarodową pozycję inwestycyjną
kraju. W Polsce najszersze statystyki na ten temat publikuje NBP na podstawie
bilansu płatniczego. Inwestycje polskich przedsiębiorstw odnotowywane są po
stronie aktywów bilansu, a napływający do Polski kapitał – po stronie pasywów9.
Podobnie ujmowany jest drugi strumień – inwestycje portfelowe. Składają się na
nie transakcje dotyczące dłużnych i udziałowych papierów wartościowych, a także
pochodnych instrumentów finansowych, dokonywane przez NBP, instytucje rządowe i samorządowe, sektor bankowy oraz pozostałe podmioty rynkowe z nierezydentami. Pozycję inwestycyjną tworzą także pozostałe inwestycje zagraniczne
(podobnie jak poprzednie strumienie występują zarówno po stronie aktywów,
jak i pasywów), to jest na przykład udzielone lub otrzymane kredyty handlowe,
pozostałe kredyty i pożyczki, gotówka, rachunki bieżące, lokaty i depozyty oraz
pozostałe należności i pasywa zagraniczne. Stronę aktywów pozycji inwestycyjnej domykają jeszcze oficjalne aktywa rezerwowe występujące w formie złota
monetarnego, SDR-ów, pozycji rezerwowej w Międzynarodowym Funduszu
Walutowym, należności w walutach wymienialnych oraz pozostałych należności.
Udział wypływających bezpośrednich inwestycji zagranicznych w strukturze
polskich aktywów zagranicznych wzrastał regularnie od około 2% w 1995 roku
do ponad 26% w 2012 roku. Szczególnie dynamiczny wzrost jest odnotowywany
od 2004 roku (w tym roku udział BIZ w sumie aktywów wynosił niewiele ponad
8
Osobno model ten funkcjonuje w literaturze pod nazwą TDP – Trade Development Path.
Zob.: J.H. Dunning, Ch.-S. Kim, J.-D. Lin, Incorporating trade into the Investment Development
Path. A case study of Korea and Taiwan, “Oxford Development Studies” 2001, vol. 29, no. 2.
9
Wszelkie przepływy zwiększające stan należności nierezydentów wobec podmiotów polskich
odnotowywane są po stronie aktywów, a przepływy zwiększające zasób kapitału w Polsce (zwiększające zobowiązania rezydentów wobec nierezydentów) odnotowywane są po stronie pasywów.
193
4%), to jest od momentu wstąpienia Polski do UE. Podobną tendencję można
zauważyć w zakresie napływających do Polski inwestycji bezpośrednich, choć
ich udział w łącznej wartości pasywów był w całym badanym okresie wyższy niż
po stronie aktywów: wzrastał od około 7% w 1995 roku do około 40% w 2004
roku, a następnie utrzymywał się w przedziale od 40% do 45% (najwyższą wartość – 44,8% – zanotowano w 2007 roku).
Wartości zarówno napływających, jak i wypływających z Polski BIZ systematycznie wzrastały, choć z różną dynamiką (tabela 1). Skumulowana wartość
bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce wzrastała średnio o kilkanaście procent rocznie – początkowo (w latach 1995–2000) szybciej, w latach kryzysu wolniej (lata 2001–2003 oraz 2008–2009). Dynamika przyrostu wartości
polskiego kapitału ulokowanego za granicą była przeciętnie dużo wyższa, co nie
dziwi, zważywszy na niższe wartości BIZ wychodzących w stosunku do napływających. Procentowo największy przyrost polskich BIZ zanotowano w latach
2005–2006, to jest bezpośrednio po przystąpieniu Polski do UE. Może to świadczyć o wykorzystaniu szansy, jaką polskim przedsiębiorcom stworzyło włączenie do jednolitego rynku europejskiego. Warto zauważyć, że kolejny znaczący
przyrost stanu polskich BIZ w 2010 roku wynika ze zmiany sposobu zaliczania
przepływów kapitałowych wewnątrz korporacji, a nie z rzeczywistego zwiększenia strumienia inwestycji.
Tabela 1
Wartości i dynamika polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych
oraz inwestycji zagranicznych w Polsce w latach 1995–2012
Polskie inwestycje bezpośrednie
za granicą
stan
dynamika
(mln zł)
(%)
1
2
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
1 331
2 114
2 385
4 081
4 249
4 219
4 612
5 591
8 022
3
18,4
58,8
12,8
71,1
4,1
-0,7
9,3
21,2
43,5
Zagraniczne inwestycje bezpośrednie
w Polsce
stan
dynamika
(mln zł)
(%)
4
19 357
32 961
51 317
78 704
108 167
141 810
164 423
185 492
216 487
5
109,6
70,3
55,7
53,4
37,4
31,1
15,9
12,8
16,7
194
1
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2
10 021
20 571
41 889
51 907
71 362
83 533
131 735∗
169 697
178 305
3
24,9
105,3
103,6
23,9
37,5
17,1
57,7
28,8
5,1
4
5
259 432
296 376
366 089
434 423
486 643
527 881
639 176
677 316
714 779
19,8
14,2
23,5
18,7
12,0
8,5
21,1
6,0
5,5
∗ Wzrost wartości polskich inwestycji bezpośrednich za granicą od 2010 r. wiąże się z uwzględnieniem nowych danych o niektórych pozostałych należnościach od podmiotów powiązanych oraz ze zmianą w zakresie
klasyfikacji należności od „sióstr” z grupy kapitałowej. Wcześniej pomniejszały one zagraniczne inwestycje
bezpośrednie w Polsce, natomiast od 2010 r. zostały włączone do polskich inwestycji bezpośrednich. Zmiany
te są zgodne z nowymi standardami statystyki międzynarodowej przyjętymi przez Międzynarodowy Fundusz
Walutowy.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP.
W całym badanym okresie Polska była importerem kapitału z tytułu BIZ.
Jednak relacje wartości (w ujęciu bezwzględnym) wypływających i napływających do Polski BIZ bardzo się zmieniały. W 1995 roku napływ czternastokrotnie10 przewyższał wypływ BIZ. W kolejnych latach relacja ta zwiększała się. Do
2001 roku inwestorzy zagraniczni zainwestowali łącznie blisko 36 razy więcej
kapitału niż inwestorzy polscy za granicą. Od tego momentu jednak tendencja
zmieniła się i polskie inwestycje stopniowo zaczęły „nadganiać”. Świadczy to
o przejściu Polski do drugiej fazy ścieżki rozwoju inwestycji. Warto zauważyć,
że polskie przedsiębiorstwa w coraz większym stopniu angażowały się w inwestycje zagraniczne, głównie w poszukiwaniu rynków zbytu11.
W roku 2012 skumulowana wartość zagranicznych inwestycji w Polsce
wyniosła niespełna 715 mld zł, a polskich inwestycji zagranicznych – nieco
ponad 178 mld zł. Przewaga tych pierwszych była zatem jedynie czterokrotna.
Zgodnie z przypuszczeniami wynikającymi z założeń modelu IDP, wartości wskaźnika NOI (to jest salda zobowiązań i należności polskiej gospodarki
z tytułu BIZ) przyjmowały wartości ujemne (rysunek 2).
10
W 1994 r. przewaga ta była „zaledwie” ośmiokrotna.
11
Zob. A. Kłysik-Uryszek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne przedsiębiorstw działających
w Polsce – wstępne wyniki badań, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego nr 31,
Gdańsk 2012, s. 631–643.
195
w mld zá
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
-100
1995
0
-200
Saldo odpáywu i
napáywu kapitaáu
z tytuáu BIZ
-300
linia trendu
-400
-500
y = 71,992x3 - 2695,1x2 - 4430,5x - 14924
-600
Uwaga: dopasowanie tej funkcji trendu do wartości empirycznych mierzone współczynnikiem R2 wyniosło 99,6%.
Rys. 2. NOI – saldo bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla Polski w latach 1994–
2012
Warto jednak zauważyć, że – również zgodnie z przypuszczeniami – wystąpiły zmiany tendencji kształtowania się wskaźnika NOI. Początkowo jego wartość malała szybciej, w ostatnich latach badanego okresu – wolniej. Dla uzyskania
matematycznego potwierdzenia zmiany własności tendencji wykorzystano funkcję trendu, która przybrała następującą postać:
y = 71,992x3 – 2695,1x2 – 4430,5x – 14924.
Badanie zmienności funkcji wskazało wystąpienie punktu zwrotnego, który
można interpretować jako moment zmiany trendu w połowie 2007 roku. Oznacza
to, że w okresie wcześniejszym wartości wskaźnika malały statystycznie „szybciej”
niż w okresie późniejszym. Jest to zgodne z koncepcją IDP J.H. Dunninga i sugeruje
przechodzenie gospodarki do kolejnej, trzeciej fazy ścieżki rozwoju inwestycji.
Dynamikę zmian wartości i salda inwestycji odzwierciedla również przedstawiona na rysunku 3 ich relacja do PKB. W połowie lat dziewięćdziesiątych
XX wieku wartość BIZ w Polsce stanowiła niespełna 6% PKB, a wartość polskich inwestycji zagranicznych – niespełna 0,4%. Choć w kolejnych latach oba
wskaźniki rosły, to jednak napływ kapitału wzrastał szybciej – w 2003 roku jego
udział w PKB przekroczył 25%, podczas gdy wartość wypływu BIZ osiągnęła
poziom zaledwie 1% PKB. Okres od 2004 roku (to jest od momentu wstąpienia Polski do UE) charakteryzował się dalszym wzrostem inwestycji w Polsce,
196
a także zwiększeniem dynamiki polskich inwestycji zagranicznych. W 2012 roku
relacja kapitału zagranicznego w Polsce do PKB wyniosła 47,5%, a polskich
inwestycji za granicą do PKB – blisko 12%.
50,0%
napáyw BIZ do
Polski
40,0%
30,0%
20,0%
10,0%
Polskie BIZ
-20,0%
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
-10,0%
1995
0,0%
NOI
-30,0%
-40,0%
Rys. 3. Relacja wartości wskaźnika NOI, bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce i polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych do PKB
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP i GUS.
Na rysunku 3 zaprezentowano również kształtowanie się wartości wskaźnika
NOI w relacji do PKB. Zauważyć można, że do 2007 roku trend był wyraźnie
spadkowy, a od 2007 uległ „spłaszczeniu” – wartości wskaźnika nadal spadały, jednak dużo wolniej niż w poprzednich latach. Wzmacnia to tezę o zmianie tendencji
w kształtowaniu pozycji inwestycyjnej Polski i przechodzeniu do trzeciej fazy IDP.
Dodatkowo warto również zwrócić uwagę na strukturę branżową inwestycji
napływających do Polski. Jest ona odzwierciedlaniem atutów lokalizacyjnych
gospodarki oraz kształtowania się jej przewag komparatywnych. Inwestorzy
wybierają bowiem te branże, które pozwalają im na osiąganie największych
korzyści, a jednocześnie sami wpływają na to, które dziedziny gospodarki rozwijają się najprężniej. Inwestycje skumulowane pokazują, które branże dotychczas
były atrakcyjne, napływające natomiast te, które aktualnie odgrywają lub będą
odgrywać istotną rolę w gospodarce. Zatem porównanie struktury inwestycji skumulowanych i napływających pozwoli określić kierunek zmian.
197
Tabela 2
Wartości i struktura napływu oraz stanu bezpośrednich inwestycji zagranicznych
w Polsce w 2011 roku
Opis
Rolnictwo, leśnictwo i rybactwo
Górnictwo i wydobywanie
Przetwórstwo przemysłowe
Artykuły spożywcze, napoje i wyroby tytoniowe
Wyroby tekstylne i odzież
Drewno, papier, poligrafia i reprodukcja
Chemikalia i wyroby chemiczne
Wyroby farmaceutyczne
Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych
Metale oraz metalowe wyroby gotowe
Komputery, wyroby elektroniczne i optyczne
Urządzenia telekomunikacyjne i elektronika
Pozostałe maszyny i urządzenia
Pojazdy samochodowe, przyczepy i naczepy
Pozostały sprzęt transportowy
Statki powietrzne i kosmiczne, urządzenia
powiązane
Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i powietrze
Budownictwo
RAZEM PRZEMYSŁ
Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów
Transport i gospodarka magazynowa
Informacja i komunikacja
Działalność finansowa i ubezpieczeniowa
Działalność związana z obsługą rynku
nieruchomości
Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna
Usługi administrowania i działalność wspierająca
RAZEM USŁUGI
Niekalsyfikowane
OGÓŁEM
Napływ kapitału
w postaci BIZ
do Polski w 2011 r.
mln zł
%
274,8
0,5
1 259,6
2,3
5 351,2
9,6
1 019,2
1,8
322,9
0,6
920,1
1,6
290,9
0,5
1 671,5
3,0
1 687,6
3,0
1 770,8
3,2
-2 231,9
-4,0
-1 249,3
-2,2
575,9
1,0
1 107,3
2,0
1 010,6
1,8
Skumulowana wartość BIZ w Polsce
na koniec 2011 r.
mln zł
%
2 687,8
0,4
2 934,9
0,4
215 457,1 31,8
41 931,7
6,2
1 697,1
0,3
15 296,1
2,3
13 242,4
2,0
5 206,3
0,8
19 151,3
2,8
30 210,9
4,5
8 495,3
1,3
4 116,8
0,6
8 040,5
1,2
28 639,2
4,2
4 293,5
0,6
712,1
1,3
2 522,2
0,4
8 392,9
15,0
23 870,2
3,5
9 012,1
24 057,2
6 058,9
-162,5
-2 917,1
14 249,1
16,1
43,0
10,8
-0,3
-5,2
25,5
39 360,1
283 480,7
98 903,0
8 479,5
27 640,3
142 867,2
5,8
41,9
14,6
1,3
4,1
21,1
2 691,3
4,8
47 617,1
7,0
10 417,7
2 761,3
33 278,8
-1 718,5
55 892,4
18,6
4,9
59,5
-3,1
100
52 832,0
8 197,8
392 165,5
-1 018,7
677 315,1
7,8
1,2
57,9
-0,2
100
Dane przedstawione w tabeli 2 dowodzą, że w polskiej gospodarce (w której inwestorzy zagraniczni stanowią istotną część) zachodzą strukturalne zmiany.
198
W skumulowanej strukturze BIZ dominują branże wskazywane jako charakterystyczne dla drugiej fazy rozwoju gospodarki: branża spożywcza, wyroby
z gumy i tworzyw sztucznych, branża motoryzacyjna, a także metalowa i chemiczna. Jednak coraz większy napływ BIZ notuje się w przemysłach średniowysokiej techniki12 (na przykład farmaceutyka, elektronika, przemysł lotniczy), co
jest warunkiem niezbędnym do rozwoju gospodarki i przejścia do trzeciej fazy
modelu IDP.
Istotną zmianą świadczącą o rozwoju polskiej gospodarki jest rosnący
udział inwestycji w sektorze usługowym. Na szczególną uwagę zasługuje wzrost
zainteresowania zaawansowanymi usługami opartymi na wykwalifikowanej
kadrze (pośrednictwo finansowe, doradztwo i obsługa biznesu) kosztem mało
nowoczesnego handlu.
Podsumowanie
Stopniowy rozwój gospodarczy i procesy integracyjne zachodzące w okresie
objętym analizą spowodowały znaczne zmiany struktury i układu przewag komparatywnych polskiej gospodarki. Z państwa transformującego się Polska stała
się uprzemysłowionym krajem rozwiniętym. To w znacznym stopniu wpłynęło
na skalę międzynarodowych powiązań kapitałowych, a także zmianę międzynarodowej pozycji inwestycyjnej Polski, szczególnie w obszarze BIZ. Polska
gospodarka, choć nadal jest importerem kapitału netto, staje się w coraz większym stopniu także eksporterem kapitału w formie BIZ. Tendencje te są spodziewane i zgodne z modelem ścieżki rozwoju inwestycji (IDP). Szczegółowe
analizy wskazują, że pierwsza faza rozwoju inwestycji zakończyła się w pierwszych latach XXI wieku. Obecnie polska gospodarka znajduje się u progu trzeciej fazy. Świadczy o tym zmiana dynamiki oraz struktury napływu i odpływu
BIZ (tempo przyrostu polskich inwestycji zagranicznych przewyższyło tempo
napływu BIZ), co znajduje odzwierciedlenie w zmianie tendencji kształtowania
się wskaźnika NOI.
12
Według klasyfikacji OECD.
199
Bibliografia
Clegg J., The United Kingdom: a par excellence two-way direct investor, w: Foreign direct
investment and governments. Catalysts for economic restructuring, red. J.H. Dunning, R. Narula, Routledge, London–New York 1996.
Dunning J.H., Alliance capitalism and global business, Routledge, London–New
York 1997.
Dunning J.H., Explaining the international direct investment position of countries:
towards a dynamic or developmental approach, “Weltwirtschaftliches Archiv“
1981, Nr. 117.
Dunning J.H., Kim Ch.-S., Lin J.-D., Incorporating trade into the Investment Development Path. A case study of Korea and Taiwan, “Oxford Development Studies“
2001, vol. 29, no. 2.
Dunning J.H., Lundan S.M., Multinational enterprises and the global economy, 2nd ed.,
Edward Elgar, Cheltenham, UK 2008.
Dunning J.H., Narula R., The Investment Development Path revisited: some emerging
issues, w: Foreign direct investment and governments. Catalysts for economic
restructuring, red. J.H. Dunning, R. Narula, Routledge, London–New York 1996.
Dunning J.H., Narula R., The Investment Development Path revisited, w: J.H. Dunning,
Theories and paradigms of international business activity. The selected essays
of John H. Dunning. Volume 1, Edward Elgar, Cheltenham, UK and Northampton 2002.
Dunning J.H., Narula R., Transpacific direct investment and the Investment Development
Path. The record assessed, “Essays in International Business” 1994, no. 10.
Dunning J.H., The investment development cycle revisited, “Weltwirtschaftliches Archiv”
1986, Nr. 122.
Durán J., Úbeda F., The Investment Development Path of newly developed countries,
“International Journal of the Economics of Business“ 2005, no. 12 (1).
Durán J., Úbeda F., The Investment Development Path: a new empirical approach,
“Transnational Corporations“ 2001, no. 10 (2).
Gorynia M., Nowak J., Wolniak R., Poland’s Investment Development Path: in search
of a synthesis, “International Journal of Economic Policy in Emerging Economies“
2009, vol. 2, no. 2.
Kłysik-Uryszek A., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne przedsiębiorstw działających
w Polsce – wstępne wyniki badań, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego nr 31, Gdańsk 2012.
Lall S., The Investment Development Path: some conclusions, w: Foreign direct investment and governments. Catalysts for economic restructuring, red. J.H. Dunning,
R. Narula, Routledge, London–New York 1996.
200
www.nbp.pl/home.aspx?f=/publikacje/pib/pib.html (dostęp 5.04.2013).
www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/m_poz_inwest_pre.html (dostęp 5.04.2013).
www.stat.gov.pl (dostęp 5.04.2013).
INVESTMENT DEVELOPMENT PATH –
THE CASE OF
POLAND
SUMMARY
The aim of the article is to present Poland’s Investment Development Path in the light of
J.H. Dunning’s IDP model. The main indicator that has been analyzed is a synthetic index
NOI (Net Outward Investment) that is the difference between the cumulative value of the
outward and inward foreign direct investment in the economy. The study was based on
NBP data for the years 1995-2012.
The results show that while Poland is still a net importer of FDI, the dynamics of FDI
outflows has exceeded the growth rate of FDI inflows into Poland’s economy since 2007.
Therefore, it can be noted that the Polish economy is on the threshold of the third phase
of it’s investment development path. It is an expected process, not only because of the increasing scale of economic integration with international markets, but also for the growth
and development of the economy itself.
Keywords: IDP model, NOI, investment position, foreign direct investment (FDI)
MAŁGORZATA KOKOCIŃSKA* 1
Poznań
STABILNOŚĆ
SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
W WYBRANYCH GOSPODARKACH EUROPEJSKICH
STRESZCZENIE
Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) są uznawane za ważną część wszystkich
współczesnych gospodarek rynkowych. Ekonomiczne znaczenie tej grupy przedsiębiorstw
wynika z kreowania znacznej części zatrudnienia i wartości dodanej brutto.
W artykule podjęto próbę oceny wpływu światowego kryzysu ekonomicznego na wzajemne relacje grupy małych, średnich i dużych przedsiębiorstw, bez uwzględnienia kategorii mikroprzedsiębiorstw. Przeprowadzone studium przypadku dotyczyło wybranych
gospodarek europejskich oraz dwóch podokresów: 2002–2007 i 2008–2010. Do dużych
gospodarek europejskich zaliczono: Niemcy, Francję, Włochy, Wielką Brytanię,
Hiszpanię i Polskę. Jako kryteria oceny przyjęto wskaźniki stabilności zatrudnienia
i wartości dodanej brutto w latach 2008–2010 w stosunku do poprzedzającego kryzys
okresu referencyjnego.
Słowa kluczowe: małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP), światowy kryzys ekonomiczny,
duże gospodarki europejskie, zatrudnienie i wartość dodana brutto
Małgorzata Kokocińska, prof. dr hab., Katedra Mikroekonomii, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected].
*
202
Małgorzata Kokocińska
Wprowadzenie
Artykuł nawiązuje do zaleceń opiniotwórczych gremiów, w tym Komisji Europejskiej, do nowego spojrzenia na znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) we współczesnych gospodarkach, między innymi z punktu
widzenia makroekonomicznych skutków jego funkcjonowania1. Teorie ekonomiczne w swoich modelach nie uwzględniają wprost wpływu wielkości przedsiębiorstwa na wzrost gospodarczy, choć pośrednio próby takie są podejmowane2.
Dominujące mikroekonomiczne ujęcie wzrostu przedsiębiorstw stanowi ważną,
jednak tylko jedną ze stron badań sektora MŚP. Drugą stronę stanowi związek
ze wzrostem gospodarczym3. Z doświadczeń, a także z literatury przedmiotu
wynika, że podczas gdy ewolucja modeli makroekonomicznych kierowała się
ku eklektycznym ujęciom, z wyraźnym przesunięciem akcentu na nowoczesne
czynniki wzrostu, badania nad sektorem MŚP dążyły do pozycji niszowej, bardziej powiązanej z naukami o zarządzaniu niż z ekonomią. Ujawniony w ostatnich latach wątek krytyczny, wskazujący na lukę tych badań w znaczeniu braku
ich zintegrowania z głównym nurtem zmian, a także wskazujący na zbyt wielkie
ich rozproszenie, zaowocował nowymi kierunkami badań nad sektorem MŚP.
Jedną z idei jest uwierzytelnienie wpływu sektora MŚP na wzrost gospodarczy
z wykorzystaniem kategorii produktywności i innych porównywalnych mierników4. Niniejszy artykuł stanowi próbę zastosowania dwóch mierników: zatrudnienia i wartości dodanej brutto do oceny stabilności MŚP w latach światowego
kryzysu gospodarczego w stosunku do poprzedzającego okresu – lat 2002–2007.
Por. C.S. Mishra, R.K. Zachary, The future of entrepreneurship research. Calling ALL researches, “Entrepreneurship Research Journal” 2011, vol. 1, iss. 1, article 1, http://www.bepress.
com/erj/vol 1/iss 1/51 (dostęp 7.10.2009); W.J. Baumol, Toward prosperity and growth, building a foundation for growth, w: Kauffman thoughbook, Kauffman Foudation, Kansas City 2011,
s. 12–16.
1
P. Dominiak, Sektor MSP we współczesnej gospodarce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 38–48, 84–108.
2
3
Na fakt istnienia wielu podejść badawczych w budowaniu teorii przedsiębiorstwa wskazuje
A. Noga, który dokonał pełnej inwentaryzacji różnych teorii przedsiębiorstwa, wskazując na inspiracje wynikające z poprzednich teorii dla własnej propozycji. Zbiór tych inspiracji, wynikający
z przeanalizowanych założeń 27 teorii wskazuje na ogromne spektrum kryteriów, zwanych elementarnymi jednostkami budowy teorii, będących osią poszczególnych koncepcji teoretycznych.
A. Noga, Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009, s. 215–218.
4
Szerszy przegląd literatury zawiera praca M. Kokocińskiej, Małe i średnie przedsiębiorstwa
w gospodarkach europejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2012.
Stabilność sektora małych i średnich przedsiębiorstw...
203
Główne inicjatywy badawcze w obszarze sektora MŚP
W ostatnich latach można odnotować wiele inicjatyw idących w kierunku syntetycznych ocen znaczenia sektora MŚP dla wzrostu z uwzględnieniem porównań międzynarodowych. Wyniki badań dowodzą, że w analizach sektora MŚP
istotne znaczenie mają uwarunkowania strukturalne, zarówno sektorowe, jak
i regionalne. Z punktu widzenia przedsiębiorczości, rozumianej jako tworzenie
nowych przedsiębiorstw, coraz częściej badania podążają w kierunku innowacyjnej roli nowych przedsiębiorstw, w których upatruje się najsilniejszego źródła
przyszłego wzrostu. Dwa główne szerokie programy badawcze – GEM (Global
Entrepreneurial Monitor) i PSED (Panel Study of Entrepreneurial Dynamics)
– charakteryzują się wspólnymi cechami w postaci skoncentrowania uwagi na
nowo powstających przedsiębiorstwach oraz ambicji tworzenia wskaźników
mogących służyć do badań powiązanych z teoriami ekonomicznymi. Intensyfikacji tych badań należy się spodziewać w przyszłości, kiedy będą dostępne długie
szeregi czasowe.
Duże projekty międzynarodowe zazwyczaj odwołują się do profilu danego
kraju i abstrahują od ujęć strukturalnych. Na tym tle wyróżnia się koncepcja badania tak zwanej tkanki przedsiębiorczości (entrepreneurial tissue), opracowana
na Uniwersytecie w Sewilli. Ta unikatowa koncepcja łączy zagadnienie przedsiębiorczości w kontekście strukturalnym z ekonomicznym wzrostem regionu
i kraju. Przyjmuje się, że chociaż współcześnie proces wzrostu gospodarczego jest
identyfikowany jako proces globalizacji, to czynniki wzrostu, odwołujące się do
pojęcia „przedsiębiorczość”, mają wyjątkowe powiązania z regionalnym poziomem gospodarowania, na którym istotne są relacje zachodzące między sektorem
MŚP a dużymi przedsiębiorstwami. Idea tego projektu – z czysto endogenicznego
punktu widzenia – zasadza się na tezie, że czynniki wnoszące wkład dla wzrostu
gospodarki jako całości, de facto zależą wyłącznie od decyzji menedżerskich5.
W tym sensie koncepcja ta nawiązuje do pojęcia wzrostu małych i średnich przedsiębiorstw. Kluczowe znaczenie odgrywa w niej jakościowa struktura przedsiębiorczości, wyznaczona przez sześć okoliczności, wśród których na pierwszym
miejscu wymienia się strukturę przedsiębiorstw (wielkość, rodzaj działalności),
stabilność struktur gospodarczych przedsiębiorstw i inne czynniki, takie jak:
Por. J. Guzman, F.J. Santos, Entrepreneurial orientation, entrepreneurial structure and the
economic growth of regions, w: Entrepreneurial tissue and regional economy. Case studies of
selected Polish and Spanish regions, red. M. Rekowski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2008, s. 49–70.
5
204
geograficzna koncentracja, udział kapitału zagranicznego, zależność od decyzji podejmowanych w dużych przedsiębiorstwach poza regionem, zależność od
transferu wartości dodanej poza granice regionu, zależność od zbyt małej liczby
podmiotów po stronie podaży bądź popytu, skłonność do kooperacji, skłonność
do innowacji i rozwoju, jakość kapitału ludzkiego, jakość zarządzania6. Wymienione czynniki mają potencjał diagnozowania gospodarki nie tylko w znaczeniu
statycznym, ale i dynamicznym. W szczególności mogą dotyczyć okresu silnej
dekoniunktury powiązanej ze światowym kryzysem finansowym.
Znaczenie doboru krajów w porównaniach międzynarodowych
Przeprowadzone studium przypadku dotyczy wybranych gospodarek europejskich oraz dwóch podokresów: 2002–2007 i 2008–2010. Przyjęto geograficzno-demograficzne kryterium tak zwanych dużych gospodarek europejskich,
do których zaliczono: Niemcy, Francję, Włochy, Wielką Brytanię, Hiszpanię
i Polskę.
Wyodrębnienie dużych krajów w badaniach empirycznych można znaleźć
w niektórych badaniach OECD i Komisji Europejskiej. Przykładem mogą być
badania parytetu siły nabywczej prowadzone dla siedmiu największych gospodarek OECD – dla USA, Japonii, Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch
i Hiszpanii, będące częścią programu Eurostat – OECD PPP Programme7.
W sprawozdaniach z bieżących badań koniunktury, z kolei, wyodrębnia się grupę
pięciu dużych gospodarek europejskich, prezentując indeksy zaufania społecznego ESI (Economic Sentiment Index). Panel dużych gospodarek europejskich
był też przedmiotem badań rozkładu dochodów8. Poza tym w rozwiniętych
i dużych gospodarkach rynkowych sektor małych i średnich przedsiębiorstw ma
niezwykle istotne znaczenie dla sytuacji całej gospodarki.
6
M. Rekowski, The model of regional entrepreneurial tissue, w: Entrepreneurial tissue and
regional economy..., s. 71–80.
7
S. Bournot, F. Koechlin, P. Schreyer, 2008 benchmark PPPs measurment and uses, “Statistics
Brief” 2011, no. 17.
M. Kruszka, M. Puziak, Konwergencja i rozkład dochodów w dużych gospodarkach europejskich, „Współczesna Ekonomia” 2010, nr 4 (16).
8
205
Tabela 1
Charakterystyka krajów UE w 2012 r.
Kraj
Niemcy
Francja
Włochy
Wielka
Brytania
Hiszpania
Polska
Produktywność
pracy
(dol. z 1990 r.)
Liczba
ludności
(tys. osób)
Obszar
(km2)
81566,6
65532,1
61293,1
357,1
632,8
301,3
41595,4
27011,0
24538,6
22052,2
21653,9
18036,8
43243,3
52535,2
45052,8
63137,9
248,5
29345,0
22973,0
49428,1
47043,0
38415,3
506,0
312,7
17880,1
16079,0
16456,4
11511,2
43297,2
27502,0
Liczba pracują- PKB per capita
cych (tys. osób) (dol. z 1990 r.)
Źródło: Eurostat, The Conference Board and Groningen Growth and Development Centre, Total
Economy Database, June 2009, http://www.conference-board.org/economics/.
W tabeli 1 przedstawiono dane porównawcze dla sześciu gospodarek,
zarówno o charakterze demograficzno-geograficznym, jak i ekonomicznym.
W drugim przypadku za reprezentatywne dla oceny zróżnicowania przyjęto
wskaźniki PKB per capita i produktywność pracy. Dane te wskazują na proces
doganiania krajów wyżej rozwiniętych głównie przez takie kraje, jak Hiszpania i Polska. Panel dużych gospodarek europejskich wykazuje znaczne podobieństwa na poziomie gospodarek jako całości, jednak już jego dekompozycja
wskazuje możliwe zróżnicowania. Z tego punktu widzenia można też postawić
pytanie o zróżnicowanie tych gospodarek z punktu widzenia sektora MŚP.
Studium przypadku dużych gospodarek europejskich
w kontekście zatrudnienia i wartości dodanej brutto
małych, średnich i dużych przedsiębiorstw
Przykład tak zwanych dużych gospodarek europejskich wskazuje na istotne
zróżnicowania strukturalne, biorąc pod uwagę relacje udziału zatrudnienia
i wartości dodanej brutto w poszczególnych gospodarkach, z punktu widzenia
podziału na – z jednej strony – małe i średnie przedsiębiorstwa, a z drugiej –
duże przedsiębiorstwa. Korzystając z bazy Eurostatu, wzięto pod uwagę sumę
206
czterech sektorów: przemysłu przetwórczego, budownictwa, handlu i usług,
w których koncentruje się większość mikro, małych i średnich przedsiębiorstw9.
W tabeli 2 zestawiono udział zatrudnienia i wartości dodanej brutto
w poszczególnych krajach w dwojaki sposób. W pierwszym wierszu przedstawiono relację całego sektora MŚP, obejmującego mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa, w stosunku do dużych przedsiębiorstw, co bilansuje się do 100
w czterech sektorach. W drugim wierszu zilustrowano jedynie udział małych
i średnich przedsiębiorstw, z pominięciem przedsiębiorstw mikro, w stosunku
do dużych. Ma to swoje zarówno ekonomiczne, jak i statystyczne uzasadnienie.
Z ekonomicznego punktu widzenia przedsiębiorstwa zatrudniające minimum
dziesięć osób są bardziej stabilne i tworzą łącznie wyższą wartość dodaną brutto
niż przedsiębiorstwa mikro. Dodatkowo, z porównań relacji wielkości zatrudnienia i wartości dodanej brutto w badanych krajach wynika, że różnice między
krajami tak w przypadku małych, jak i średnich przedsiębiorstw są zdecydowanie
mniejsze niż w przypadku przedsiębiorstw mikro, co pozwala na bardziej spójne
porównanie krajów10. Ponadto, ze statystycznego punktu widzenia dane dotyczące przedsiębiorstw o progowym zatrudnieniu dziesięciu osób są bardziej wiarygodne. Statystyka dotycząca przedsiębiorstw mikro ma wiele mankamentów,
co utrudnia porównania międzynarodowe. Poza tym natężenie liczby firm zlokalizowanych w regionie czy kraju, tak jak sama liczba firm, nie jest decydujące
W analizie wzięto pod uwagę cztery wyodrębnione sektory według Statystycznej Klasyfikacji
Działalności Gospodarczej we Wspólnocie Europejskiej, Rev. 1.1 dla lat 2002–2007 (NACE Rev.
1.1, 2002) oraz Rev. 2 dla lat 2008–2010 (NACE Rev. 2, 2006). Są to według sekcji: d – przetwórstwo przemysłowe; f – budownictwo; g – handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów mechanicznych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego; usługi rynkowe (bez sekcji j);
h – hotele i restauracje; i – transport, gospodarka magazynowa i łączność; k – obsługa nieruchomości, wynajem i prowadzenie działalności gospodarczej. W wymienionych sektorach koncentruje
się zdecydowana większość przedsiębiorstw zaliczanych do sektora MŚP. Nie uwzględniono natomiast następujących działalności, które charakteryzują się albo dużą skalą działalności, albo należą
do sektora publicznego. Rolnictwo wyłączono ze względu na brak porównywalnych danych: a –
rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo; b – rybołówstwo; c – górnictwo i kopalnictwo; e – zaopatrywanie
w energię elektryczną, gaz i wodę; j – pośrednictwo finansowe; usługi; l – administracja publiczna
i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne; m – edukacja; n – ochrona zdrowia
i opieka społeczna; o – pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna; inne:
p – działalność gospodarstw domowych; q – organizacje i zespoły eksterytorialne.
Źródłem danych jest baza danych biura statystycznego Unii Europejskiej „Eurostat” – Structural
business statistics. Stosowane kategorie, takie jak liczba przedsiębiorstw, zatrudnienie i wartość
dodana brutto, są używane zgodnie z definicjami stosowanymi przez Eurostat. Definicje przedsiębiorstw stosuje się zgodnie z nomenklaturą przyjętą przez Komisję Europejską wraz z modyfikacjami (por. bibliografia).
9
10
M. Kokocińska, Małe i średnie przedsiębiorstwa..., s. 118–120.
207
dla wzrostu, gdyż może się okazać, że są to podmioty o złej strukturze. Można
wskazać wiele gospodarek o znacznym natężeniu przedsiębiorczości, charakteryzującym się dużą liczbą małych, zatomizowanych jednostek, takich, w których
duży udział ma „szara strefa” i które nie są nośnikami wzrostu gospodarczego.
Ich powstanie wynika z motywacji „konieczności” (necessity), a nie z motywacji „możliwości” (opportunity). Takie podejście jest zbieżne z koncepcją tkanki
przedsiębiorczości, z której wyprowadzona jest hipoteza o pożądanej wysokiej
proporcji w relacjach małych i średnich przedsiębiorstw w stosunku do przedsiębiorstw dużych w zaawansowanych gospodarkach rynkowych. Chodzi nie tyle o cały
sektor MŚP, ile o – w szczególności – autentyczne (authentic SMEs) przedsiębiorstwa
zatrudniające minimum dziesięć osób11. Za adekwatną miarę można w tym przypadku
uznać wielkość zatrudnienia.
Z historycznego punktu widzenia wynika, że rola sektora MŚP wobec
dużych przedsiębiorstw była zmienna i dopiero ostatnie dwie dekady sprzyjają
jej reaktywacji. Patrząc z regionalnego punktu widzenia, można zauważyć zróżnicowane relacje zachodzące między dużymi a „autentycznie” małymi i średnimi
przedsiębiorstwami. Na ogół najbardziej zaawansowane gospodarki i regiony
charakteryzują się tak zwaną tkanką przedsiębiorczości, w której wysoki udział
mają zarówno duże przedsiębiorstwa, jak i sektor MŚP, rozumiany jako przedsiębiorstwa z zatrudnieniem wynoszącym minimum dziesięć osób.
Drugim przyjętym kryterium podziału jest okres badawczy, który został
podzielony na dwa podokresy. Jako pierwszy przyjęto lata 2002–2007, które
można uznać za stosunkowo stabilny okres pod względem podstawowych
wskaźników makroekonomicznych, drugi podokres obejmuje lata największego
nasilenia światowego kryzysu finansowego. Zmiany struktury MŚP w stosunku
do dużych przedsiębiorstw w obu okresach wskazują pośrednio na skalę wrażliwości na kryzys w obu grupach przedsiębiorstw, a także na różnice między
krajami. To, z kolei, prowadzi do związków z prowadzoną polityką gospodarczą
wobec sektora MŚP w przeszłości, a w szczególności w trakcie trwania światowego kryzysu.
Porównując struktury analizowanych gospodarek z punktu widzenia
roli sektora MŚP, można zauważyć, że udział zatrudnienia wahał się w latach
2002–2007 w przedziale od 54,4% w Wielkiej Brytanii do 81,6% we Włoszech
i odpowiednio: od 52,9% do 80,8% w latach 2008–2010. Pod tym względem
J. Guzman, F.J. Santos, Entrepreneurial orientation, entrepreneurial structure and the economic growth of regions, w: Entrepreneurial tissue and regional economy..., s. 59.
11
208
można wyróżnić dwie odmienne grupy krajów: pierwszą – o relatywnie niższym udziale zatrudnienia w sektorze MŚP, do której można zaliczyć: Niemcy,
Francję i Wielką Brytanię, oraz drugą – o relatywnie wyższym udziale zatrudnienia w sektorze MŚP, do której można zaliczyć: Włochy, Hiszpanię i Polskę.
Obraz ten zmienia się po uwzględnieniu jedynie przedsiębiorstw o progowym
zatrudnieniu wynoszącym dziesięć osób. W tym przypadku w latach 2002–2007
średni udział zatrudnienia w czterech sektorach wahał się w przedziale od 41,2%
w Niemczech do 30,6% w Polsce i odpowiednio: od 43,0% do 32,0% w latach
2008–2010. Różnice między poszczególnymi krajami oscylowały zatem w obu
okresach wokół 10 pkt proc.
Tabela 2
Zatrudnienie i wartość dodana– udział czterech sektorów
w wybranych gospodarkach europejskich w latach 2002–2007 i 2008–2010
Wyszczególnienie,
przedsiębiorstwa
1
MŚP
duże
Małe i średnie
duże
MŚP
duże
małe i średnie
duże
MŚP
duże
małe i średnie
duże
MŚP
duże
małe i średnie
duże
MŚP
duże
małe i średnie
duże
Zatrudnienie
Wartość dodana
2002–2007
2008–2010
2002–2007
2008–2010
2
3
4
5
53,6
46,4
37,5
46,4
54,9
45,1
39,0
45,1
56,7
43,3
35,5
43,8
60,8
39,2
33,2
39,2
72,9
27,1
39,7
27,1
69,2
30,8
38,5
30,8
53,1
46,9
33,9
46,9
49,7
50,3
31,3
50,3
69,5
30,5
41,7
30,5
66,2
33,8
38,5
33,8
NIEMCY
60,7
62,1
39,3
37,9
41,2
43,0
39,3
37,0
FRANCJA
61,7
62,5
38,3
37,5
37,5
35,0
38,3
37,5
WŁOCHY
81,6
80,8
18,4
19,2
34,2
34,1
18,4
19,2
WIELKA BRYTANIA
54,4
52,9
45,6
47,1
33,2
33,9
45,6
47,1
HISZPANIA
78,8
76,0
21,2
24,0
40,2
36,1
21,2
24,0
209
1
MŚP
duże
małe i średnie
duże
2
72,3
27,7
30,9
27,7
3
POLSKA
68,7
31,3
32,0
31,3
4
5
54,6
45,4
34,8
45,4
51,6
48,4
35,1
48,4
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu za odpowiednie lata.
Porównując, z kolei, udziały wartości dodanej brutto można zauważyć, że
różnice w latach 2002–2007 wynosiły od 72,9% we Włoszech do 53,1% w Wielkiej Brytanii i odpowiednio: 69,2% i 33,9% w tych samych krajach w latach
2008–2010. Ograniczając się jedynie do małych i średnich przedsiębiorstw,
podobnie jak w przypadku kryterium zatrudnienia, skala rozpiętości zmniejszyła
się i wyniosła dla okresu 2002–2007 jedynie niecałe 6 punktów procentowych,
przy czym największym udziałem wartości dodanej brutto charakteryzowały
się Włochy, a najmniejszym – Wielka Brytania. W latach 2008–2010 różnica
ta zwiększyła się do około 8 pkt proc., głównie za sprawą podniesienia udziału
wartości produkcji dodanej w grupie małych i średnich przedsiębiorstw w Niemczech z 37,5% w latach 2002–2007 do 39,0% w okresie światowego kryzysu
ekonomicznego. Spośród innych krajów jedynie jeszcze w Polsce odnotowano
nieznaczny wzrost tego wskaźnika. W pozostałych krajach występowała najczęściej kilkupunktowa tendencja spadkowa. Skonfrontowanie ze sobą udziału
zatrudnienia i udziału wartości produkcji dodanej w sektorze MŚP, ze szczególnym uwzględnieniem ekonomicznie silniejszej grupy wyłącznie małych
i średnich przedsiębiorstw, teoretycznie może prowadzić do wniosków o charakterze efektywnościowym i określać makroekonomiczne znaczenie tego sektora
w poszczególnych krajach. Uwzględnienie, z kolei, okresu 2008–2010 skłania do
odpowiedzi na pytanie o stabilność tej grupy przedsiębiorstw w sytuacji kryzysu
ekonomicznego, który w różnym stopniu dotknął analizowane kraje. Są to dwa
odrębne zagadnienia, które wymagają odmiennego typu narzędzi badawczych,
nie są one jednak pozbawione wzajemnych zależności.
W niniejszym studium przypadku, ze względu na aktualność pytań o skutki
światowego kryzysu finansowego dla makroekonomicznej sytuacji poszczególnych gospodarek, skupiono się jedynie na problemie stabilności małych i średnich
przedsiębiorstw. W tym celu, bazując na danych dotyczących udziału zatrudnie-
210
nia i wartości dodanej brutto małych i średnich przedsiębiorstw, skonstruowano
dwa rodzaje wskaźników, które nazwano:
– wskaźniki stabilności struktury zatrudnienia,
– wskaźniki stabilności struktury wartości dodanej.
Wskaźniki te dla wyróżnionych dwóch okresów badawczych przedstawiono
w tabeli 3.
Tabela 3
Wskaźniki stabilności struktury zatrudnienia i wartości dodanej
w wybranych gospodarkach europejskich w latach 2002–2007 i 2008–2010
Kraje
Niemcy
Francja
Włochy
Wielka Brytania
Hiszpania
Polska
Wskaźniki stabilności
struktury zatrudnienia
2002–2007
2008–2010
1,05
1,13
0,98
0,93
1,85
1,78
0,73
0,72
1,90
1,50
1,10
1,02
Wskaźniki stabilności
struktury wartości dodanej
2002–2007
2008–2010
0,81
0,86
0,82
0,85
1,47
1,25
0,72
0,62
1,37
1,14
0,77
0,72
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu za odpowiednie lata.
Wskaźniki stabilności struktury zatrudnienia są każdorazowo relacją udziału
zatrudnienia w grupie małych i średnich przedsiębiorstw do udziału zatrudnienia
w dużych przedsiębiorstwach. Wskaźniki stabilności struktury wartości dodanej są
odpowiednio relacją udziału wartości dodanej brutto w grupie małych i średnich
przedsiębiorstw do udziału wartości dodanej brutto w dużych przedsiębiorstwach.
Jak wynika z danych tabeli 3, w zakresie wskaźników stabilności struktury zatrudnienia dominowały w różnej skali spadki jego wartości w okresie
2008–2010 w stosunku do lat 2002–2007. Największy spadek, mierzony różnicą punktową, odnotowano w Hiszpanii, a następnie, w kolejności, w Polsce
i we Włoszech. Jedynym krajem, w którym relacja udziału zatrudnienia w grupie
małych i średnich przedsiębiorstw w stosunku do udziału zatrudnienia w dużych
przedsiębiorstwach wzrosła, były Niemcy. W przypadku wskaźnika stabilności
struktury wartości dodanej poprawa tego wskaźnika miała miejsce w Niemczech
i Francji. W pozostałych krajach wystąpiły spadki o różnym natężeniu. Stosując
miarę różnicy punktowej, były one największe w Hiszpanii, a w dalszej kolejności – we Włoszech i Wielkiej Brytanii.
211
Zidentyfikowanie tych zależności otwiera pole dla pogłębionych analiz
w obszarze produktywności pracy i charakteru związków między pracą a kapitałem w okresie dekoniunktury gospodarczej. Taka opcja dotyczy relacji rynkowych. Innym powiązanym zagadnieniem może być kwestia polityki wspierania
sektora MŚP w okresie dekoniunktury. Taka opcja dotyczy roli państwa.
Ze względu na spektakularny fakt poprawy zarówno wskaźnika stabilności
struktury zatrudnienia, jak i jednoczesną poprawę wskaźnika stabilności struktury wartości dodanej w latach kryzysu gospodarczego jedynie w gospodarce Niemiec, warto wskazać na podejmowane działania w zakresie wspierania sektora
MŚP właśnie w tej gospodarce.
Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce niemieckiej są postrzegane
jako niezbędne do przezwyciężenia słabości gospodarki w postaci wysokiego
bezrobocia i niskiego wzrostu gospodarczego. Przypisuje się też im ważną rolę
społeczną. Istnieją bardzo rozbudowane programy wsparcia dla tego sektora.
Właśnie Niemcy są postrzegane jako państwo, które – nie tylko w skali Unii Europejskiej – stworzyło najlepsze warunki wspierania działalności małych i średnich
przedsiębiorstw12.
W związku ze światowym kryzysem ekonomicznym, niemiecki rząd
przygotował w latach 2008–2009 trzy pakiety antykryzysowe (w tym wstępny
pakiet zerowy) wspomagające koniunkturę. Wśród nich wiele miejsca zajmowały elementy wsparcia małych i średnich przedsiębiorstw. Szczegółowy opis
tych pakietów przedstawił Witold Małachowski13. Na podstawie jego publikacji można wskazać wybiórczo charakterystyczne inicjatywy dotyczące małych
i średnich przedsiębiorstw. W pierwszym pakiecie wspomagającym koniunkturę
były to: specjalne odpisy amortyzacyjne dla MŚP w latach 2009–2010, zwiększające płynność, skalę inwestycji i tworzenie kapitału własnego, degresywne
odpisy amortyzacyjne do 25% w sektorze MŚP na ruchome środki majątkowe
w ramach podejmowanych inwestycji, dofinansowanie ze środków rządowych
w kwocie 200 mld euro inwestycji przemysłowych w słabiej rozwiniętych regionach oraz służących gospodarce inwestycji podejmowanych przez samorządy.
Ponadto w 2009 roku uruchomiono pulę kredytową w wysokości 15 mld euro
na poprawę poziomu kredytowania, w szczególności małych i średnich przedsiębiorstw. W drugim pakiecie wspomagającym koniunkturę, zwanym także pakie12
W. Małachowski, Kapitalizm współczesnych Niemiec, CeDeWu, Warszawa 2013, s. 127.
13
Ibidem, s. 202–210.
212
tem na rzecz zatrudnienia i stabilności, kontynuowano poprzednie działania,
a także wprowadzono odciążenia podatkowe gospodarstw domowych i sektora
MŚP, uruchomiono program kredytowo-poręczeniowy, mający na celu wspieranie inwestycji, innowacji oraz popytu w gospodarce. Na ten program składało
się wiele działań wspierających finansowanie inwestycji, eksport, wynalazczość.
W raporcie OECD na temat działań wspierających rozwój gospodarczy oraz
przedsiębiorców w wybranych państwach członkowskich OECD przedstawiono
również wcześniejsze inicjatywy antykryzysowe14. Przykładowo, już w kwietniu 2006 roku przyjęto w Niemczech program znoszenia barier administracyjnych w działalności przedsiębiorców. Zakładał on zmniejszenie do końca 2011
roku obciążeń biurokratycznych dla firm o 25%. Do końca listopada 2010 roku
przyjęte w ramach trzech kolejnych nowelizacji ustawy o redukcji niektórych
obowiązków i ograniczeniu barier administracyjnych dla przedsiębiorców (niem.
Mittelstands-Entlastungsgesetz) przyniosły już efekt w postaci 22,6% realizacji
zakładanego celu. W sumie rząd federalny w swym programie określił 145 działań, których celem miało być odbiurokratyzowanie gospodarki.
Podsumowanie
Ocena wpływu światowego kryzysu finansowego na stabilność sektora MŚP
w wybranych gospodarkach europejskich wskazuje na zróżnicowaną sytuację
w poszczególnych krajach. W większości z nich przyjęte wskaźniki stabilności zatrudnienia i wartości dodanej brutto pogorszyły się w latach 2008–2010
w stosunku do przyjętego okresu referencyjnego. Otoczenie makroekonomiczne
w badanych gospodarkach w latach 2002–2007 było raczej stabilne w zakresie
tempa wzrostu gospodarczego, inflacji i zatrudnienia. Zaznaczały się różnice
wynikające z określonego modelu gospodarczego i różnice między krajami rozwiniętymi gospodarczo i tak zwanymi krajami doganiającymi. Jedynym krajem,
w którym stabilność sektora MŚP w latach kryzysu gospodarczego nie pogorszyła się, a nawet relatywnie wzrosła w stosunku do dużych przedsiębiorstw, są
Niemcy. Przyjmując inne czynniki za dane, daje się to wytłumaczyć intensywnymi pakietami wspomagającymi sektor MŚP w okresie kryzysu, które nie były
w takiej skali stosowane w innych krajach.
Działania wspierające rozwój gospodarczy oraz przedsiębiorców w wybranych państwach
członkowskich OECD, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011.
14
213
Bibliografia
Bannock G., The economics and management of small business, Routledge, Taylor
&Francis Group, London and New York 2005.
Baumol W.J., Formal microeconomic structure for innovative entrepreneurship theory,
“Entrepreneurship Research Journal” 2011, vol. 1, iss. 1, article 3.
Dominiak P., Sektor MŚP we współczesnej gospodarce, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2005.
http://www.bepress.com/erj/vol 1/iss 1/3 (dostęp 2.12.2011).
Bournot S., Koechlin F., Schreyer P., 2008 benchmark PPPs measurment and uses, “Statistics Brief” 2011, no. 17.
Carlsson B., Eliason G., Industrial dynamics and endogenous growth, “Industry and
Innovation” 2003, vol. 10, no. 4.
Carree M.A., Industrial restructuring and economic growth, “Small Business Economics” 2002, no. 18.
Carree M.A., Thurik A.R., The impact of entrepreneurship on economic growth, w: Handbook of entrepreneurship research, ed. Z.J. Acs, D.B. Audretsch, Kluwer Academic
Publisher, Boston 2003.
Carree M., Klomp L., The lag structure of the impact of business ownership on economic
performance in OECD countries, “Small Business Economics” 2008, vol. 30.
Davidsson P., Delmar F., Wiklund J., Entrepreneurship as growth. Growth as entrepreneurship, w: M.A. Hitt, R.D. Ireland, S.M. Camp, D.I. Sexton, Strategic entrepreneurship. Creating a new integrated mindset, Blackwell Publishing, Oxford, UK
2002, http://eprints.qut.edu.au/5826/ (dostęp 8.08.2011).
European Commission, Commission recommendation of 6 May 2003 concerning the
definition of micro, small and medium-sized enterprises (notified under document
number C(2003) 1422, Brussels 2003, www.ec.europa.eu/enterprise/index_en.htm
(dostęp 8.08.2011).
European Commission, The new SME definition, user guide and model declaration,
“Enterprise and Industry Publications” 2005.
European Commission, Commission Staff Working Document on the Implementation of
Commission. Recommendation of 6 May 2003 concerning the definition of micro,
small and medium-sized enterprises, Brussels 2009, SEC (2009) 1350 final, www.
ec.europa.eu/enterprise/index_en.htm (dostęp 7.10.2009).
Gries T., Naude W., Entrepreneurship, structural change and a global economic crisis,
“Entrepreneurship Research Journal” 2011, Refining OUR Empirical Perspectives
on Entrepreneurship Research, vol. 1, iss. 3, article 4.
Guzman J., Santos F.J., Entrepreneurial orientation, entrepreneurial structure and the
economic growth of regions, w: Entrepreneurial tissue and regional economy. Case
214
studies of selected Polish and Spanish regions, red. M. Rekowski, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2008.
Kokocińska M., The Path of sectoral changes in large developed European countries: the
Polish perspective, “Transformations in Business & Economics” 2009, vol. 8, no. 3
(18), Supplement B.
Kokocińska M., Puziak M., Structural changes in economy in the light of economic development. A case study: Spain and Poland, “Revista de Economia Mundial” no. 21,
Universidad de Huelva Publicationes, Sevilla 2009.
Kokocińska M., Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarkach europejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2012.
Kozłowska A., Ewolucja struktur gospodarczych w świetle Schumpeterowskiej koncepcji
kreatywnej destrukcji, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu,
Poznań 2010.
Kruszka M., Puziak M., Konwergencja i rozkład dochodów w dużych gospodarkach europejskich, „Współczesna Ekonomia” 2010, nr 4 (16).
Metz A., Ark van B., Manole V., Productivity, performance and progress: Germany in international comparative perspective, The Conference Board 2009, http://www.conferenceboard.org/publications (dostęp 7.10.2009).
Działania wspierające rozwój gospodarczy oraz przedsiębiorców w wybranych państwach członkowskich OECD, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011.
Mishra C.S., Zachary R.K., Revisiting, reexamining and reinterpreting Schumpeter’s original theory of entrepreneurship, “Entrepreneurship Research Journal” 2011, vol. 1,
iss. 1, article 2, http://www.bepress. com/ erj /vol. 1, Iss. 1/2 (dostęp 7.10.2009).
Noga A., Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009.
Rekowski M., The model of regional entrepreneurial tissue, w: Entrepreneurial tissue
and regional economy. Case studies of selected Polish and Spanish regions, red.
M. Rekowski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2008.
Reynolds P.D., Curtin R.T., Panel atudy of entrepreneurial dynamics. Program rationale
and description, Berkeley Center for Entrepreneurship and Innovation, New York
University, New York 2007.
Strom R., Seeing opportunities in entrepreneurship research. Recent data improvements
and continuing limitations, “Entrepreneurship Research Journal” 2011, vol. 1,
iss. 2, article 3.
Van Steel A., Carree M., Thurik A.R., The effect of entrepreneurial activity on national
economic growth, Max Planck Institute of Economics, December 2005.
Voss E., Structural change, company restructuring and anticipation of change in the
European small and medium-sized enterprise Sector, Restructuring Forum Adaptation of SMEs to Change, 26–27 November 2007.
215
Wong P.K., Ho Y.P., Autio E., Entrepreneurship, innovation and economic growth. Evidence from GEM data, “Small Business Economics” 2005, vol. 24.
Wyżnikiewicz B., Mikro i mali przedsiębiorcy w liczbach, w: Mikro jest piękne, materiały
z konferencji zorganizowanej przez Komisję Gospodarki Narodowej we współpracy z Towarzystwem Ekonomistów Polskich i Instytutem Badań nad Gospodarką
Rynkową, Kancelaria Senatu RP, Warszawa 2010.
Zachary R.K., Mishra C.S., The future of entrepreneurship research. Calling all researchers, “Entrepreneurship Research Journal, New Perspective on Entrepreneurship
Research” 2011, vol. 1, iss. 1, article 1, http://www.bepress.com/erj/vol 1/iss 1/51
(dostęp 7.10.2012).
STABILITY
OF SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES
IN SELECTED
EUROPEAN
ECONOMIES
SUMMARY
Small and medium-sized enterprises (SME) are considered an important part of all modern economies. The economic importance of this group of enterprises due to the creation
of substantial part of employment and value added. Research studies are an attempt to
assess the impact of the global crisis on mutual relations between the small and medium
enterprises and large companies sector. A case study was conducted on selected European
economies and two sub periods: 2002 – 2007 and 2008 – 2010. Established geo – demographic criterion for so – called major economies includes: Germany, France, Italy, Great
Britain, Spain and Poland. The evaluation criteria include indicators of stability of employment and gross value added in 2008 – 2010 in relation to the period preceding the crisis.
Keywords: small and medium enterprises, world economic crisis, large European economies, employment, GVA
JOANNA KUCZEWSKA, JOANNA STEFANIAK-KOPOBORU* 1
Gdańsk
OCENA
I KIERUNKI ROZWOJU
JEDNOLITEGO RYNKU EUROPEJSKIEGO
STRESZCZENIE
Celem niniejszego artykułu jest ocena dotychczasowej realizacji założeń programu rynku
wewnętrznego (PRW) w Unii Europejskiej (UE), ze szczególnym uwzględnieniem luk
wdrażania wspólnego rynku na poziomie wspólnotowym oraz narodowym. Ponadto
wskazano przyszłe kierunki rozwoju jednolitego rynku europejskiego jako narzędzia
gwarantującego utrzymanie wysokiej, długoterminowej i permanentnej pozycji
konkurencyjnej Wspólnoty, szczególnie niestabilnej wobec obecnego kryzysu strefy unii
walutowej.
Pierwsza część analizy została poświęcona ocenie realizacji PRW na przestrzeni ostatnich
dziesięciu lat – od oficjalnego wprowadzenia programu do ostatnich lat zdominowanych
przez skutki kryzysu gospodarczego. W kolejnym etapie przedstawiono propozycje
dalszego rozwoju jednolitego rynku.
Słowa kluczowe: reforma systemów gospodarczych, rynek wewnętrzny UE, konkurencyjność UE
Joanna Kuczewska, dr, Katedra Ekonomiki Integracji Europejskiej, Wydział Ekonomiczny,
Uniwersytet Gdański, e-mail: [email protected]; Joanna Stefaniak-Kopoboru, dr, Ośrodek Badań Integracji Europejskiej, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański, e-mail: jstefaniak@univ.
gda.pl.
*
218
Joanna Kuczewska, Joanna Stefaniak-Kopoboru
Wprowadzenie
W roku 2012 obchodzono dwudziestą rocznicę powstania jednolitego rynku
europejskiego. Na przestrzeni szesnastu lat (od 1992 do 2008) wspólny rynek
wygenerował dodatkowe 2,77 mln miejsc pracy oraz dodatkowe 2,13% PKB.
Dla europejskich konsumentów jednolity rynek oznacza większy wybór po niższej cenie, większą zdolność do swobodnego podróżowania, osiedlania się i pracy.
Dla 23 mln przedsiębiorstw w Unii Europejskiej (UE) jednolity rynek otworzył
dostęp do 500 mln konsumentów1. Kryzys gospodarczy i finansowy z ostatnich lat
wygenerował jednak dodatkowe wyzwania dla europejskiego rynku wewnętrznego oraz podkreślił potrzebę fundamentalnych reform strukturalnych.
Celem niniejszego artykułu jest ocena dotychczasowej realizacji założeń
programu rynku wewnętrznego (PRW) UE, ze szczególnym uwzględnieniem luk
jego wdrażania na poziomie wspólnotowym oraz narodowym. Ponadto wskazane
zostały przyszłe kierunki rozwoju jednolitego rynku europejskiego jako narzędzia
gwarantującego utrzymanie wysokiej, długoterminowej i permanentnej pozycji
konkurencyjnej Wspólnoty. W badaniu wykorzystano dorobek literatury przedmiotu, ze szczególnym uwzględnieniem raportu Paola Cecchiniego Costs of non-Europe oraz dokumentów i badań przeprowadzonych przez Komisję Europejską
(między innymi Eurobarometer oraz Internal Market Scoreboard).
Pierwszy etap oceny realizacji PRW (lata 1993–1997)
Pojęcie „rynek wewnętrzny” (internal market) zostało wprowadzone z chwilą wejścia w życie Jednolitego Aktu Europejskiego (JAE) w 1987 roku. JAE wprowadził do Traktatu o Wspólnocie Europejskiej (TWE) nowy artykuł 14 (obecnie 26
w traktacie skonsolidowanym), w którym potwierdzono założenia, terminy i harmonogram PRW. W JAE przyjęto definicję rynku wewnętrznego jako obszaru bez
wewnętrznych granic, na którym zagwarantowana jest swoboda przepływu dóbr,
osób, usług i kapitału2. PRW może być urzeczywistniony tylko wskutek procesu
integracji i to zarówno pozytywnej, jak i negatywnej. Integracja pozytywna zakłada
korygowanie tak zwanych niedostatków rynkowych, czyli fałszywych sygnałów
1
European Commission, Single market act II. Together for new growth, COM (2012) 573 final,
Brussels 2012, s. 4.
Wersja skonsolidowana traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej: Dz. Urz. UE, C 83/47
z 30.03.2010.
2
Ocena i kierunki rozwoju jednolitego rynku europejskiego
219
rynku, przez interwencję za pomocą polityki gospodarczej3. Integracja negatywna
zaś to usuwanie barier w przepływach zasobów i przedsięwzięć, które zostały
zidentyfikowane w białej księdze jako bariery: fizyczne, techniczne i fiskalne ograniczające i uniemożliwiające pełne wprowadzenie wolności rynkowych4.
Metodologię oceny skutków integracji rynkowej zaproponowała grupa ekspertów z komitetu Costs of non-Europe pod przewodnictwem Paola Cecchiniego5.
Zdefiniowano wówczas wszystkie efekty uruchomione przy realizacji rynku
wewnętrznego oraz oszacowano wszelkie możliwe skutki: jakościowe, ilościowe,
makroekonomiczne oraz mikroekonomiczne. Ważnym aspektem, koniecznym
do interpretacji wyników oceny kosztów i korzyści PRW, jest założenie, iż nie
wszystkie efekty to wyniki realizacji PRW. Znaczny wpływ na sytuację gospodarki
państw UE miały takie zdarzenia, jak: połączenie Niemiec, włączenie nowych krajów w struktury UE, transformacja w Europie Środkowej i Wschodniej i rozpoczęcie procesu poszerzania UE oraz efekty globalizacji gospodarki światowej. Efekty
integracji rynkowej zaproponowane przez grupę P. Cecchiniego oszacowano na
podstawie modeli obejmujących bardzo szerokie spektrum efektów. Objęcie badaniem wszystkich krajów, duże różnice w systemie gospodarek krajów UE, różne
statystyki oraz różny charakter i tempo zmian spowodowało, iż bardzo trudno było
skonstruować jeden model szacujący efekty PRW. Z tych powodów w modelu
mogą wystąpić niedoszacowania lub przeszacowania. Również ważnym problemem analizy stał się fakt, iż model P. Cecchiniego zakładał stuprocentową realizację PRW, a w rzeczywistości do dzisiaj występują ograniczenia wewnętrzne6.
Zespół P. Cecchiniego7 w pierwszej kolejności zajął się efektami makroekonomicznymi. Oszacowano wówczas wpływ czterech najważniejszych mechanizmów PRW na zmianę PKB, ceny konsumpcyjne, zatrudnienie oraz równowagę
zewnętrzną. W raporcie założono, że w wyniku wprowadzenia programu PKB
Wspólnoty wzrośnie średnio o 4,5% (rzeczywisty wzrost po wprowadzeniu programu wynosił od 1,1% do 1,5% w latach 1987–1993), inflacja spadnie o mniej
A. Zielińska-Głębocka, K. Gawlikowska-Hueckel, Integracja europejska. Od jednolitego
rynku do unii walutowej, C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 12.
3
4
J. Galster, C. Mik, Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego, Comer, Toruń 1995,
s. 204; A. Stępniak, J. Kuczewska, Polskie przedsiębiorstwo na rynku Unii Europejskiej. Szanse
i zagrożenia, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2004, s. 13.
5
P. Cecchini, M. Catinat, A. Jacquemin, The European challenge – 1992. The benefits of a single market, Brussels 1992.
6
A. Stępniak, J. Kuczewska, Polskie przedsiębiorstwo..., s. 82.
7
European Economy, The economics of 1992, no. 35, Brussels 1988.
220
więcej 6,1% (rzeczywisty spadek inflacji – od 1,0% do 1,5%), a zatrudnienie
wzrośnie o 1,8 mln nowych miejsc pracy (rzeczywisty wzrost od 300 tys. do
900 tys.). Należy więc stwierdzić, że przeszacowano efekty PRW, nie zanotowano bowiem negatywnych efektów wprowadzenia PRW. Drugą grupę analiz
stanowią efekty mikroekonomiczne. Oszacowano skutki eliminacji barier handlowych i produkcyjnych oraz integracji rynkowej (korzyści skali i efekt konkurencji – likwidacja monopoli). Oceniono, iż dla dwunastu wówczas krajów
UE będzie to zysk w postaci 187 mld ECU (badania prowadzono jeszcze przed
wprowadzeniem euro) lub 6,4-procentowego wzrostu PKB.
Integracja
rynku
Liberalizacja
zamówieĔ
publicznych
Eliminacja
kontroli
granicznych
Liberalizacja
usáug
finansowych
Efekty strony
podaĪowej
ObniĪka
kosztów
Stymulowanie
inwestycji
Konkurencja
ObniĪka cen
Wzrost siáy
nabywczej
Wzrost
konkurencyjnoĞci
Wzrost
PKB
Poprawa bilansu
handlowego
Wzrost importu
Inflacja
ciągniona przez
Poprawa równowagi
budĪetowej
Kreacja miejsc
pracy
Produktywność
ProduktywnoĞü
pracy
pracy
(Redukcja
zawodów celnych)
Rys. 1. Zasady mechanizmów ekonomicznych uruchomionych przy realizacji PRW
Źródło: opracowanie na podstawie European Economy, The economics of 1992...
221
Podsumowując efekty realizacji PRW, należy wskazać na wzrost zatrudnienia i zrównoważony wzrost; wzrost konkurencji pomiędzy przedsiębiorstwami;
przyspieszenie restrukturyzacji przemysłu; szerszą ofertę produktów i usług dla
wszystkich sektorów gospodarki i konsumentów; szybsze i tańsze przekraczanie
granic w wyniku spadku kosztów transportu; wzrost mobilności pracowników;
wzrost ochrony konsumenta (ujednolicenie standardów); lepszą alokację zasobów prowadzącą do nowej lokalizacji przemysłu i specjalizacji przemysłowej;
korzyści skali; wzrost obrotów handlowych wewnątrz UE oraz na zewnątrz ugrupowania oraz wzrost wielkości bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ)8.
Pomimo wielu pozytywnych efektów wprowadzenia wspólnego rynku,
w 1996 roku zweryfikowano to przedsięwzięcie pod kątem efektów negatywnych
– luk w realizacji PRW, czego wstępnym sygnałem były przeszacowania i niedoszacowania efektów rynku wewnętrznego przed i po jego wprowadzeniu, zdiagnozowane w raporcie P. Cecchiniego. Pierwszą grupę stanowiły problemy związane
z koniecznością zastosowania i efektywnego wprowadzania w życie istniejącego
prawa wspólnotowego w państwach członkowskich. Druga dotyczyła redukcji
„przeregulowania” zarówno na poziomie krajowym, jak i wspólnotowym, ostatnia
natomiast wskazywała na konieczność wypełnienia luk prawnych, szczególnie na
poziomie prawa wspólnotowego, powstałych w trakcie realizacji PRW (na przykład unormowania związane z rynkiem zamówień publicznych, sektorem usług tak
zwanego ogólnego interesu). Przy okazji szczytu UE, przed podpisaniem traktatu
z Amsterdamu, w 1997 roku ustalono plan działania na rzecz jednolitego rynku9.
Zakładał on działania związane z identyfikacją istniejących barier, a także podjęcie
tak zwanych nowych działań, to jest uproszczenie prawa i opracowanie brakujących przepisów oraz działania na rzecz ich aplikacji i wdrażania.
Drugi etap oceny realizacji PRW (lata 2010–2012)
Rynek wewnętrzny w pierwszych latach po jego wdrożeniu dostarczał głównie
efektów pozytywnych. Nie wymagał wówczas nadzwyczajnej rewizji i rygoru
kontroli efektywności. Zagrożenia pojawiły się z upływem czasu, szczególnie
w obliczu światowego kryzysu gospodarczego. Zdaniem Mario Montiego, rynek
8
European Economy, Economic evaluation of the internal market, no. 4, Brussels 1996.
9
European Commission, Single market action plan, CSE (97)1 final, Brussels 1997.
222
wewnętrzny jest dobrym służącym, ale złym szefem10. To odpowiednie warunki
jednolitego rynku zapewniają osiągnięcie maksymalnej efektywności gospodarek narodowych i całej UE. Jest on miernikiem kondycji całej Wspólnoty, ponieważ reprezentuje fundamenty projektu całej zintegrowanej gospodarczo Europy.
Ostatnie lata wskazują na dwa niezmienne trendy: zmęczenie integracją,
które obniża „apetyt” na jednolity rynek, oraz zmęczenie rynkiem, które, z kolei,
ogranicza do niego zaufanie. Politycy i liderzy europejscy skupiają się na nieustannych reformach instytucjonalnych oraz zajmują się stabilizacją strefy euro,
a działanie rynku wewnętrznego jest uznawane za wczorajszy biznes i nie posiada
odpowiedniego statusu ważności, a to poważny błąd polityków – stwierdził Wim
Kok11, były premier Holandii. W obliczu kryzysu gospodarczego José Manuel
Barroso w Wytycznych polityki dla nowej Komisji w 2009 roku określił rynek
wewnętrzny jako kluczowy cel strategiczny, obok skoncentrowania działań na
strefie euro, dalszego poszerzenia UE oraz reformy instytucjonalnej. Oprócz
zmian zachodzących w Europie wspólny rynek znalazł się pod wpływem oddziaływania zmieniającego się otoczenia globalnego – od postępującej globalizacji
i zmiany układu sił gospodarczych, przez rewolucję technologiczną i wzrost
znaczenia technologii informacyjno-komunikacyjnych, aż do wzrostu znaczenia
usług w gospodarkach krajów świata. Wobec tych zmian i tendencji systematyczny przegląd polityki PRW stał się niezbędny. Wynikiem licznych konsultacji
społecznych przeprowadzonych przez Komisję Europejską jest stwierdzenie, że
spada popularność rynku wewnętrznego. Rynek wewnętrzny jest mniej popularny
niż kiedykolwiek, ale też bardziej potrzebny niż kiedykolwiek12. Prawie żaden
z pytanych respondentów w badaniu Eurobarometr na Malcie, w Wielkiej Brytanii czy na Łotwie nie wie, co oznaczają cztery wolności. Aż 62% obywateli
UE uważa, iż rynek wewnętrzny jest korzystny wyłącznie dla dużych przedsiębiorstw. Wskaźniki świadczące o negatywnej opinii o wspólnym rynku są najwyższe od wielu lat13.
10
M. Monti, A new strategy for the single market, Milan 2010, s. 12.
W. Kok, Facing the challenge. The Lisbon strategy for growth and employment. Report from
the High Level Group, Brussels 2004, s. 24.
11
12
M. Monti, A new strategy..., s. 6.
13
Eurobarometer, Internal market. Awareness, perceptions and impacts, Brussels 2012.
223
Tabela 1
„Nowa strategia” PRW według raportu M. Montiego
Inicjatywy
Inicjatywy
na rzecz
budowy silnego rynku
wewnętrznego
Zakres działań
Lepsze funkcjonowanie
PRW dla
obywateli,
konsumentów,
małych i średnich przedsiębiorstw (MSP)
Cyfrowy rynek
wewnętrzny
Rekomendacje
– swobodny obrót dokumentów i wzajemne uznanie czynności
urzędowych
– zapewnienie efektywnego procesu ściągania długów
– przyjęcie wspólnej legislacji w sprawie roszczeń zbiorowych
– zwiększenie przejrzystości w zakresie opłat bankowych i porównywalność informacji na temat produktów finansowych
– szybsza adaptacja działań na rzecz małego biznesu (Small Business Act)
– przyjęcie statutu Europejskiej Firmy Prywatnej
– usługi telekomunikacyjne i infrastruktura – rewizja regulacji, wprowadzenie licencji paneuropejskich, koordynacja administracji
– e-commerce – eliminacja różnic prawnych, harmonizacja przepisów
dotyczących zasad dostaw, gwarancji i rozstrzygania sporów
– ustanowienie norm regulacyjnych dla rozwoju inwestycji na dużą skalę
w zakresie: zasobów odnawialnych, inteligentnych systemów pomiarowych oraz inteligentnych sieci przejrzystych i hurtowych rynków
energii
– wspólny wystandaryzowany rynek dla produktów ekologicznych
– dofinansowanie rozwoju infrastruktury energetycznej
– ocena wdrażania pakietu towarowego 2008 – certyfikacja i standaryzacja towarów, promocja nowego podejścia
– usuwanie barier technicznych jednolitego rynku transportu kolejowego
– stworzenie jednolitego dokumentu transportu multimodalnego
– przyjęcie patentu UE i sądownictwa patentowego jako sprawy pilnej
PRW dla usług – pełna regulacja prawna obszarów nieobjętych tzw. dyrektywą usługową
– propozycja dyrektywy dotyczącej międzynarodowej ochrony zdrowia oraz stworzenie systemu efektywnego benchmarkingu usług
zdrowotnych
Pracownicy
– koordynacja systemu ubezpieczeń społecznych dla pracowników
na rynku
wysoko mobilnych (szczególnie naukowców)
wewnętrznym – dalsza koordynacja w zakresie uprawnień emerytalnych
– zwiększenie przejrzystości systemu uznawania kwalifikacji
zawodowych
PRW dla
– analiza struktury nadzoru finansowego
kapitału i usług – zbadanie możliwości wzmocnienia integracji finansowej przez wydanie
finansowych
e-obligacji
– większa efektywność PPP z udziałem funduszy strukturalnych
Fizyczna
infrastruktura – rewizja otoczenia regulacyjnego na rzecz zaangażowania inwestorów
długoterminowych
PRW/klimat
inwestycyjny – zapewnienie maksymalnego bezpieczeństwa w zakresie prawa konkurencji dla inwestycji infrastrukturalnych
– wykorzystanie zamówień publicznych dla celów polityki UE
Inicjatywy zmierzające
do wprowadzenia konsen- – wymiar podatkowy RW – koordynacja podatków z poszanowaniem
suwerenności podatków krajów członkowskich
susu silniejszego rynku
– konkurencyjność i kohezja – regionalny wymiar PRW
wewnętrznego
– efektywna polityka przemysłowa PRW
– zewnętrzne zróżnicowanie PRW – otwarty, ale nie „bezbronny” rynek
wewnętrzny
Inicjatywy mające na celu – nowe, efektywne regulacje PRW
dostarczenie silniejszego
– wzmacnianie egzekwowania prawa
rynku wewnętrznego
PRW i „zielony” wzrost:
energia,
zmiany
klimatyczne
i środowiskowe
PRW dla
towarów
Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Monti, A new strategy...
224
W UE powstały trzy grupy zwolenników i przeciwników wspólnego rynku:
– radykalni krytycy – postrzegający jednolity rynek jako źródło napięć
i konfliktów; przeciwnicy ożywienia PRW; popierają mniejszą integrację
gospodarczą i uznają mniejsze znaczenie sił rynkowych;
– warunkowi kibice – uznający PRW za ważny czynnik integracji; jednocześnie wskazują oni na konieczność reformy rynku europejskiego,
pod warunkiem że zostaną przeorientowane pewne zasady i polityka;
warunkowymi kibicami jest większość krajów członkowskich i grup
politycznych;
– niezachwiani zwolennicy – w pełni popierający ożywienie i reorganizację wspólnego rynku; ich ślepe poparcie ogranicza jednak możliwość
odpowiedniego wychwycenia zagrożeń.
Do grupy warunkowych kibiców PRW zalicza się M. Monti, który
w 2010 roku przygotował raport na temat dotychczasowych efektów, niedoskonałości i luk PRW oraz zaproponował kierunki i zakres działań strategicznych
na rzecz nieuniknionej reformy wspólnego europejskiego rynku. Założył on, że
współczesna strategia PRW powinna być przestronna i obejmować koordynację
działań w ramach wszystkich rodzajów polityki europejskiej, jednocześnie skupiając się na trzech kategoriach działań: inicjatywach na rzecz budowy silnego
rynku wewnętrznego, inicjatywach zmierzających do wprowadzenia konsensusu
silniejszego rynku wewnętrznego oraz inicjatywach mających na celu dostarczenie silniejszego rynku wewnętrznego. W tabeli 1 zaprezentowano propozycje
działań w poszczególnych inicjatywach oraz zalecenia związane z eliminacją
poszczególnych niedoborów jednolitego rynku.
Tak zdefiniowana strategia PRW powinna być realizowana w pakietach
porozumienia, aby uszanować wolę i pozycję różnych krajów członkowskich.
Ważny powinien być problem wciąż istniejących wąskich gardeł, to jest bariery
regulacyjne oraz brak zasad dla sektorów, które wcześniej nie istniały – e-commerce, usługi innowacyjne i eco-industries.
Kierunki rozwoju PRW
Na podstawie strategii M. Montiego oraz debaty publicznej na poziomie lokalnym, krajowym i narodowym pod tytułem W kierunku aktu o jednolitym rynku,
w której uzyskano opinie od ponad 800 respondentów, opracowany został akt
o jednolitym rynku europejskim.
Proaktywna i przekrojowa strategia
zrealizowana szybko
-
225
12 dĨwigni na rzecz
PRW
eliminacja fragmentaryzacji PRW
eliminacja przeszkód i utrudnieĔ
w zakresie swobodnego przepáywu usáug
innowacyjnoĞü i kreatywnoĞü
zwiĊkszenie zaufania obywateli
Efektywny rynek wewnĊtrzny UE
- silna, konkurencyjna gospodarka rynkowa –
zrównowaĪony rozwój
- inteligentny rozwój – gospodarka cyfrowa
- rozwój umoĪliwiający wáączenie spoáeczne
(zakáadanie MSP)
- strategia zintegrowana
Rys. 2. Kierunki rozwoju PRW
Źródło: opracowanie własne na podstawie Komisja Europejska, Akt o jednolitym rynku. Dwanaście
dźwigni na rzecz pobudzenia wzrostu gospodarczego i wzmocnienia zaufania. Wspólnie
na rzecz nowego wzrostu gospodarczego, KOM (2011) 206 final; Bruksela 2011; European Commission, Single market plan…
Działania na rzecz jednolitego rynku w latach 2011 i 2012 określa dwanaście bezpośrednich priorytetów – tak zwanych dźwigni PRW, na których powinna
koncentrować się Komisja Europejska w celu wspierania wzrostu gospodarczego,
zatrudnienia i zaufania do jednolitego rynku14. Wprowadzenie tych dźwigni
w ramach proaktywnej i przekrojowej, a co najważniejsze – bardzo szybko zrealizowanej strategii, ma zagwarantować pełnię wolności rynku wewnętrznego,
jego innowacyjność i zaufanie obywateli, co ma prowadzić do utworzenia efektywnego rynku europejskiego z silną gospodarką rynkową i cyfrową, gwarantującego pełne włączenie społeczne (rysunek 2).
14
Komisja Europejska, Akt o jednolitym rynku...; European Commission, Single market act II...
226
Do dwunastu dźwigni na rzecz zagwarantowania efektywnego rynku europejskiego zaliczono15:
– Dostęp małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) do finansowania – elastyczność dostępu do funduszy pożyczkowych dla inwestycji podwyższonego ryzyka oraz do długoterminowych funduszy inwestycyjnych.
– Mobilność obywateli – modernizacja przepisów dotyczących uznawania kwalifikacji zawodowych (wprowadzenie europejskiej legitymacji
zawodowej oraz europejskiego paszportu umiejętności); rozwój portalu
EURES.
– Prawo własności intelektualnej – jednolity system ochrony patentowej i rozstrzygania sporów; usprawnienie ustawodawstwa związanego
z walką z piractwem.
– Konsumenci jako podmioty rynku wewnętrznego – regulacje w sprawie
alternatywnych metod rozstrzygania sporów (handel internetowy, transparentność i porównywalność opłat bankowych).
– Usługi – rozszerzenie europejskiego systemu normalizacji na usługi
i zapewnienie skuteczności procedur tego sytemu oraz pełne wdrożenie
dyrektywy usługowej.
– Sieci – interoperacyjność i intermodalność infrastruktury energetycznej
i transportowej; otwarty rynek transportu kolejowego, morskiego i lotniczego (Single European Sky).
– Jednolity rynek cyfrowy – wzajemne uznawanie elektronicznej identyfikacji i uwierzytelniania oraz zmiana przepisów w zakresie podpisów
elektronicznych; rozwój usług elektronicznych; rozwój infrastruktury
wysokiej prędkości.
– Przedsiębiorczość społeczna – unijne normy prawne sprzyjające rozwojowi etycznych funduszy inwestycyjnych.
– Podatki – wprowadzenie zmian za pomocą dyrektywy dotyczącej opodatkowania energii, przyjęcie wspólnej, jednolitej podstawy opodatkowania
osób prawnych (CCCTB).
– Spójność społeczna – wzmocnienie transpozycji, stosowania i przestrzegania w praktyce dyrektywy dotyczącej delegowania pracowników oraz
zagwarantowanie pełni praw socjalnych.
15
Ibidem.
227
– Otoczenie regulacyjne przedsiębiorstw – uproszczenie zasad dotyczących
standardów rachunkowości w zakresie obowiązku udzielania informacji
finansowych oraz zmniejszenie obciążenia formalnościami administracyjnymi. Wprowadzenie Small Business Act – zasady think small first –
pierwszeństwa dla MSP, a także statutu europejskiej firmy prywatnej,
europejskiego instrumentu prawa umów oraz transgranicznej egzekucji
wierzytelności. Modernizacja przepisów upadłościowych – tak zwane
prawo drugiej szansy.
– Rynek zamówień publicznych – zmiana i unowocześnienie przepisów
dotyczących zamówień publicznych; wprowadzenie elektronicznej faktury jako standardu w rozliczeniach.
Przedstawione dźwignie mają zagwarantować pożądany skutek pod
kilkoma warunkami. Po pierwsze, Komisja Europejska powinna prowadzić
skuteczniejszy dialog ze społeczeństwem przez regularne badanie opinii społecznej. Po drugie, konieczna jest bliska współpraca z różnymi podmiotami
tak zwanej potrójnej helisy – z przedsiębiorstwami, instytucjami publicznymi
i naukowymi (system wymiany informacji na rynku wewnętrznym – IMI jest
już używany przez sześć tysięcy instytucji publicznych). Po trzecie, zagwarantowane powinno być skuteczne udostępnianie informacji na temat PRW
obywatelom i przedsiębiorstwom (inicjatywa SOLVIT). Po czwarte, niezbędny
jest sprawniejszy nadzór nad stosowaniem zasad PRW przez obowiązkowe
zgłaszanie przez kraje członkowskie Komisji Europejskiej i Parlamentowi
Europejskiemu tabel zgodności prawa krajowego ze wspólnotowym oraz ich
publikowanie, ustalanie celów liczbowych ograniczających deficyt transpozycyjny i deficyt w dostosowaniu prawa krajowego oraz skuteczniejsze zastosowanie postępowań w sprawie naruszenia prawa wspólnotowego. Obecnie
średni deficyt transpozycji prawa wspólnotowego spadł do rekordowo niskiego
poziomu 0,6% i jest to najlepszy wynik od piętnastu lat, kiedy to po raz pierwszy przeprowadzono badanie Internal Market Scoreboard16.
Podsumowanie
Z przedstawionej analizy wynika oczywiste przesłanie – jednolity rynek kreuje
wzrost gospodarczy, generuje nowe miejsca pracy oraz oferuje nowe warunki
16
Internal Market Scoreboard, Internal market scoreboard 26, Brussels 2012.
228
dla konsumentów. Jednak nikt nie może zakochać się w jednolitym rynku – jak
powiedział Jacques Delors17. Kolejne etapy integracji, z kłopotami strefy unii
walutowej, kolejne rozszerzenia UE to obszary najwyższej aktywności Wspólnoty. Rynek wewnętrzny, formalnie wprowadzony już w 1993 roku, znalazł się
w tle kluczowych i strategicznych inicjatyw UE. Jego niedobory, luki prawne
oraz brak transpozycji prawa wspólnotowego do systemów legislacyjnych krajów członkowskich wpłynęły na systematyczny spadek „zainteresowania” nim.
Ekonomiczne korzyści zostały osłabione przez coraz bardziej ujawniane straty,
szczególnie w odniesieniu do pracowników oraz przedsiębiorców prowadzących działalność międzynarodową. Złożyły się na nie niedobory i wieloletnie
luki jednolitego rynku europejskiego, takie jak: zbyt niska elastyczność dostępu
przedsiębiorstw do funduszy pożyczkowych; osłabiona mobilność obywateli
związana z kwestiami uznawania kwalifikacji zawodowych oraz regulacji
socjalnych; niedoskonałość prawa własności intelektualnej; brak statutu europejskiej firmy prywatnej oraz brak jednolitej podstawy opodatkowania osób
prawnych działających w skali międzynarodowej; problemy transgranicznej
egzekucji wierzytelności; brak transparentności i porównywalności opłat bankowych; niepełne wdrożenie dyrektywy usługowej; problem wciąż niepełnej
liberalizacji usług tradycyjnych/sieciowych, między innymi na rynku transportu kolejowego, morskiego i lotniczego oraz niepełne regulacje gwarantujące
skuteczny rozwój jednolitego rynku cyfrowego.
Ponadto zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego, znacznie gorsza kondycja ekonomiczna krajów członkowskich, kłopoty strefy euro spowodowane
skutkami obecnego kryzysu gospodarczego skutecznie osłabiły jakże widoczne
w 1995 roku pozytywne efekty utworzenia jednolitego rynku europejskiego.
Konieczne stało się podjęcie działań aktywizujących i przyspieszających pojawienie się pozytywnych efektów gospodarczych wspólnego rynku. Rynek jest
instrumentem i nie można zakończyć prac nad nim, niezależnie od tego, na jak
bardzo zawansowanym jest poziomie integracji.
17
M. Monti, A new strategy..., s. 12.
229
Bibliografia
Cecchini P., Catinat M., Jacquemin A., The European challenge – 1992. The benefits of
a single market, Brussels 1992.
Eurobarometer, Internal market. Awareness, perceptions and impacts, Brussels 2012.
European Commission, Single market action plan, CSE (97)1 final, Brussels 1997.
European Commission, Completing the internal market. White paper from the Commission to the European Council, COM (85) 310 final, Milan 1985.
European Commission, Single market act II. Together for new growth, COM (2012) 573
final, Brussels 2012.
European Economy, Economic evaluation of the internal market, no. 4, Brussels 1996.
European Economy, The economics of 1992, no. 35, Brussels 1988.
Galster J., Mik C., Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego, Comer, Toruń 1995.
Internal Market Scoreboard, ed. 26, Brussels 2012.
Kok W., Facing the challenge. The Lisbon strategy for growth and employment. Report
from the High Level Group, Brussels 2004.
Komisja Europejska, Akt o jednolitym rynku. Dwanaście dźwigni na rzecz pobudzenia
wzrostu gospodarczego i wzmocnienia zaufania. Wspólnie na rzecz nowego wzrostu
gospodarczego, KOM (2011) 206 final, Bruksela 2011.
Monti M., A new strategy for the single market, Milan 2010.
Stępniak A., Kuczewska J., Polskie przedsiębiorstwo na rynku Unii Europejskiej. Szanse
i zagrożenia, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2004.
Wersja skonsolidowana traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej: Dz. Urz. UE, C
83/47 z 30.03.2010.
Zielińska-Głębocka A., Gawlikowska-Hueckel K., Integracja europejska. Od jednolitego
rynku do unii walutowej, C.H. Beck, Warszawa 2004.
EVALUATION AND DEVELOPMENT TRENDS
OF THE EUROPEAN INTERNAL MARKET
SUMMARY
The aim of the paper is to evaluate the status of current implementation of the European Union Internal Market Programme, with particular emphasis on the implementation
of the common market gaps at Community and national levels. Moreover, future trends
of a single European market development – as a tool to ensure the maintenance of high,
long-term and permanent competitive position of the EU, particularly unstable within
the current crisis of the monetary union – were indicated.
The first part of the paper is devoted to the analysis and evaluation of the Internal Market
assumptions and rules and its implementation over the past decade – from the official
implementation of the Program to the present years determinate by the effects of the
economic crisis. In the next stage, a strategy for further development of the single market
were proposed.
Keywords: economic systems reform, The European Union Internal Market, The European Union competitiveness
JANUSZ KUDŁA, AGATA KOCIA, KATARZYNA KOPCZEWSKA
ROBERT KRUSZEWSKI, KONRAD WALCZYK* 1
Warszawa
OPTYMALNA
STRUKTURA PODATKOWA
W WARUNKACH KONKURENCJI MIĘDZYNARODOWEJ
ANALIZA
SYMULACYJNA** 2
STRESZCZENIE
W artykule podjęto problem międzynarodowej konkurencji podatkowej w sytuacji jednoczesnego opodatkowania kapitału, pracy i konsumpcji. Dopuszczono także możliwość przerzucania dochodów kapitałowych za granicę oraz zróżnicowaną strukturę własności kapitału.
Na tej podstawie wyprowadzone zostały warunki optymalnego opodatkowania. Ogólnie
rzecz biorąc, przy założeniu niskiej elastyczności produktywności krańcowej kapitału podatek od zysków kapitałowych powinien być ujemny, tj. mieć charakter subsydium, natomiast podatkiem powinna być obciążona praca. Gdyby stopa podatku od kapitału musiała być
nieujemna, to wysokość podatku od dochodów z pracy byłaby wrażliwa zarówno na wielkość
opodatkowania konsumpcji, jak i stopień przerzucalności zysków kapitałowych za granicę.
Słowa kluczowe: zmiany obciążeń podatkowych, opodatkowania kapitału, podatek konsumpcyjny, konkurencja podatkowa
*
Janusz Kudła, dr hab., prof. UW, Katedra Bankowości, Finansów i Rachunkowości, Wydział
Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski, e-mail: [email protected]; Agata Kocia, dr,
Katedra Bankowości, Finansów i Rachunkowości, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet
Warszawski, e-mail: [email protected]; Katarzyna Kopczewska, dr, Zakład Ekonomii Sfery Publicznej, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski, e-mail: [email protected]; Robert Kruszewski, dr hab., prof. SGH, Zakład Ekonomii Matematycznej Kolegium Analiz
Ekonomicznych Szkoła Główna Handlowa; Konrad Walczyk, dr, Instytut Rozwoju Gospodarczego,
Kolegium Analiz Ekonomicznych, Szkoła Główna Handlowa, e-mail: [email protected].
**
Artykuł sfinansowany z projektu badawczego NCN numer 2011/03/B/HS4/05552.
232
J. Kudła, A. Kocia, K. Kopczewska, R. Kruszewski, K. Walczyk
Wprowadzenie
Problem optymalnego opodatkowania w warunkach międzynarodowej konkurencji podatkowej o kapitał pozostaje nierozstrzygnięty. Dotychczasowy dorobek doktryny ekonomicznej skupia się na opodatkowaniu kapitału, w niewielkim
stopniu odnosząc się do jednoczesnego opodatkowania pozostałych czynników
produkcji1 i pomijając zupełnie opodatkowanie konsumpcji, które w analizach
teoretycznych zastępuje się podatkiem pogłównym2. Nieliczne prace integrujące
opodatkowanie dochodów z czynników wytwórczych i konsumpcji zazwyczaj
posługują się modelami równowagi ogólnej3, odchodząc od koncepcji konkurencji podatkowej w kierunku analizy optymalnego opodatkowania i symulacji
możliwych skutków reform podatkowych.
Celem niniejszego artykułu jest rozwinięcie teorii międzynarodowej konkurencji
podatkowej z opodatkowaniem dwóch czynników produkcji, to jest kapitału i pracy4,
o opodatkowanie konsumpcji i występowanie zadłużenia publicznego. W odróżnieniu od innych modeli założono też możliwość przerzucania dochodów kapitałowych
za granicę oraz zróżnicowaną wielkość udziału podmiotów zagranicznych w kapitale krajowym. Umożliwiło to określenie optymalnej struktury podatkowej obejmującej trzy podstawowe grupy podatków (od kapitału, pracy i konsumpcji), a także
znalezienie czynników, które określają reakcję różnego rodzaju opodatkowania na
wysokość zadłużenia i koszty jego obsługi. W ten sposób uzyskano warunki do tworzenia nowych modeli ekonomicznych oraz do empirycznej weryfikacji zachowań
obciążeń podatkowych w przypadku występowania międzynarodowej mobilności
kapitału i pracy. W szczególności przewidywania modelu mogą się okazać pomocne
w przewidywaniu kierunku zmian obciążeń podatkowych w sytuacji ograniczenia
dostępu do finansowania wydatków publicznych za pomocą emisji obligacji państwowych, co często ma miejsce w okresie kryzysu finansowo-gospodarczego.
Wiadomo, że w systemie podatkowym obciążającym wyłącznie kapitał
i pracę, jeśli pierwszy z czynników produkcji jest doskonale mobilny, maksyma1
J. Wilson, Theories of tax competition, “National Tax Journal” 1999, vol. 52, s. 269–304.
G. Zodrow, P. Mieszkowski, Pigou, Tiebout, property taxation, and the underprovision of
local public goods, “Journal of Urban Economics” 1986, vol. 19, s. 356–370.
2
E. Mendoza, L. Tesar, Why hasn’t tax competition triggered a race to the bottom? Some quantitative lessons from the EU, “Journal of Monetary Economics” 2005, vol. 52, s. 163–204.
3
4
S. Bucovetsky, J. Wilson, Tax competition with two tax instruments, “Regional Science and
Urban Economics” 1991, vol. 21, s. 333–350; M. Krogstrup, A synthesis of recent developments in
the theory of capital tax competition, EPRU Working Paper 2004, no. 2004-02.
Optymalna struktura podatkowa w warunkach konkurencji...
233
lizacja dobrobytu społecznego wymaga, aby kapitał był wolny od podatku, a cały
ciężar opodatkowania powinien spoczywać na pracy5. Wprowadzenie opodatkowania konsumpcji jest potencjalnie mniej zniekształcające niż opodatkowanie
pracy i w konsekwencji może prowadzić do poprawy efektywności produkcji
(zmniejszenia zniekształceń powodowanych opodatkowaniem). W niniejszym
artykule usiłujemy zweryfikować tę hipotezę, to jest sprawdzić, czy uzupełnienie
struktury systemu podatkowego o podatek konsumpcyjny zmienia implikacje
modelowe dotyczące występowania opodatkowania kapitału i pracy.
Artykuł skonstruowany jest następująco, w pierwszej kolejności przedstawiono model konkurencji podatkowej obejmującej opodatkowanie kapitału, pracy
i konsumpcji. Model ten uwzględnia przerzucanie dochodów kapitałowych za
granicę oraz występowanie udziałów nierezydentów w kapitale zainwestowanym
w kraju. Następnie zaprezentowane zostały rozwiązania modelu dla przypadku,
gdy nie ma ograniczeń dla ustalania wysokości opodatkowania konsumpcji oraz
kosztów zadłużania się państwa, a w dalszej kolejności – gdy występują takie
restrykcje. Na podstawie wyników modelu przeprowadzono symulacje zachowania opodatkowania kapitału i pracy w zależności od udziału nierezydentów
w kapitale zainwestowanym w danym państwie oraz dla różnych poziomów
transferowania dochodów za granicę. Na końcu podsumowano wyniki.
Model podstawowy
Reprezentatywny konsument dąży do maksymalizacji użyteczności, która jest
funkcją konsumpcji dobra wytwarzanego przez sektor prywatny (dobra prywatnego) c i dobra wytwarzanego przez sektor publiczny (dobra publicznego) g:
max U (c, g )
(1)
Konsumpcja prywatna finansowana jest z dochodów z kapitału, pracy
i oszczędności. Użycie kapitału wynagradzane jest w wysokości jego krańcowej
produktywności fk. Kapitał może być swobodnie przenoszony ponad granicami i nie
podlega ograniczeniom dotyczącym wymaganego poziomu własności krajowej lub
zagranicznej. Udział rezydentów we własności kapitału jest równy α (0 < α < 1).
Oznacza to, że udział zagranicy w kapitale ulokowanym w kraju wynosi 1 - α.
Posiadacze kapitału (krajowi i zagraniczni) mają możliwość przerzucenia docho5
J. Wilson, Theories...
234
dów z kapitału za granicę, co określa parametr s. Gdy s = 1, zyski kapitałowe
przerzucane są w całości za granicę, gdy zaś s = 0, zyski kapitałowe są w całości
ujawniane w kraju. Jeżeli s ≠ 1, to przypadająca nierezydentom część ujawnionych
zysków po opodatkowaniu (równa 1 - α) jest transferowana za granicę.
Praca może być wykonywana wyłącznie w kraju i jest wynagradzana
w wysokości swojej produktywności krańcowej fl. Podmioty zagraniczne (nierezydenci) nie mogą−świadczyć pracy w kraju. Zakładamy, że podaż pracy (w kraju)
jest stała i równa l .
Źródłem finansowania konsumpcji prywatnej są również wpływy netto ze
spłaty pożyczki udzielonej państwu ε po pomniejszeniu ich o wydatki na nabycie nowo wyemitowanych obligacji b, sprzedawanych z dyskontem γ. Dla konsumenta zakup obligacji ma sens, jeśli przynoszą one dochód netto, czyli gdy
ε − γb > 0 .
Ograniczenie budżetowe konsumenta przedstawia się zatem następująco:
c = (1 − τ c )[(1 − τ k ) f k αks + ε − γ b + (1 − τ w ) f l l ]
(2)
gdzie τk, τw, τc oznaczają stopy podatków nałożonych na dochody (poza dochodami z oszczędności) i wydatki.
By sfinansować produkcję dobra publicznego, państwo nakłada podatki na
dochody z czynników wytwórczych i konsumpcję dobra prywatnego (konsumpcję prywatną) odpowiednio według stóp: τk, τw, τc.
g = τ k f k ks + τ w f l l + τ c [(1 − τ k ) f k αks + ε − γ b + (1 − τ w ) f l l ] .
(3)
Zakłada się, że dług publiczny ε istnieje na początku okresu i jest spłacany
z przychodów podatkowych i nowej emisji obligacji b. Celem państwa jest maksymalizacja użyteczności reprezentatywnego konsumenta poprzez odpowiedni
dobór narzędzi polityki budżetowej.
Istnieją dwa ograniczenia nałożone na politykę podatkową. Po pierwsze,
opodatkowanie konsumpcji nie może być nadmierne. Ograniczenie to uzasadniają przyczyny polityczne, a także ekonomiczne, to jest niekorzystny wpływ
opodatkowania konsumpcji na redystrybucję i dobrobyt społeczny (mamy tu na
myśli stratę społeczną – deadweight loss of taxation/excess tax burden), bądź
prawne, polegające na zakazie wygórowanego opodatkowania konsumpcji (takie
jak na przykład maksymalny dopuszczalny poziom opodatkowania VAT w Unii
235
Europejskiej). Negatywne oddziaływanie podatku od konsumpcji nasila się wraz
z wysokością jego stopy. Zakładamy zatem, że istnieje taka stopa podatku konsumpcyjnego τcmax, której przekroczyć nie można ( τ c ≤ τ c max → τ c max − τ c ≥ 0 ).
Po drugie, istnieje graniczna wysokość stopy oprocentowania rε, jaką jest
w stanie płacić państwo za udzieloną mu pożyczkę. Gdyby stopa procentowa
przekroczyła rεmax, państwo nie mogłoby zaciągnąć nowej pożyczki, co oznaczałoby, że bt = 0, a wpływy podatkowe musiałyby zrównoważyć wydatki budżetowe. Stopa procentowa reaguje na wielkość przychodów z opodatkowania
kapitału, pracy i konsumpcji oraz wielkość zadłużenia ε w taki sposób, iż im
są one wyższe, tym niższy jest koszt długu (z uwagi na poprawę wypłacalności
fiskalnej danego kraju, rε ≤ rε max → rε max − rε ≥ 0 ).
W konsekwencji problem optymalizacyjny wygląda następująco (funkcja
Lagrange’a):
L (τ k , τ w , τ c ) = U (c, g ) + λ (τ c max − τ c ) + μ (rε max − rε )
(4)
Warunki konieczne (Kuhna-Tuckera) przyjmują więc postać:
Lτk = U c cτk + U g g τk + μ (rε max − rε )τ = 0
k
(5)
_
⎪⎧
⎪⎫
f
f
∂ ( γ b)
+ (1 − τ w ) l lk + (1 − τ k ) k α s⎪⎬ +
Lτk = U c (1 − τ c )⎪⎨α sk (1 − τ k − f k ) −
⎪⎩⎪
∂τ k
f kk
f kk ⎪⎪⎭
_
⎧⎪
f
U g ⎪⎨(τ w + (1 − τ w )τ c ) l lk + sk [τ k + f k + ατ c (1 − τ k − f k ) ] −
⎪⎪⎩
f kk
− τc
f ⎫⎪
∂r
∂ ( γ b)
+ [τ k + ατ c (1 − τ k ) ] s k ⎪⎬ − μ ε = 0 ;
∂τ k
∂τ k
f kk ⎪⎪⎭
Lτ w = U c cτ w + U g g τ w + μ (rε max − rε )τ = 0
w
(6)
_⎪
_ ⎤⎫
⎧⎪ _
⎫
⎡ ∂ ( γ b)
⎪
⎪⎧ ∂ (γ b)
∂r
− f l l ⎬⎪ + U g ⎨⎪ f l l − τ c ⎢
+ f l l ⎥ ⎬⎪ − μ ε = 0 ;
Lτ w = U c (1 − τ c ) ⎨⎪−
⎢
⎥
⎪⎩⎪ ∂τ w
⎪⎪⎭
⎪⎪
∂τ w
⎣ ∂τ w
⎦ ⎪⎪⎭
⎩
236
Lτc = U c cτc + U g g τc − λ (τ c max − τ c ) − μ
∂rε
=0
∂τ c
(7)
⎧⎪
∂ (γ b) ⎫⎪⎪
Lτc = U c ⎪⎨− ⎡⎢(1 − τ k ) f k αks + ε − γ b + (1 − τ w ) f l l ⎤⎥ − (1 − τ c )
⎬+
⎦
⎪⎩⎪ ⎣
∂τ c ⎪⎭⎪
⎧⎪
∂rε
∂ (γ b) ⎫⎪⎪
=0;
U g ⎪⎨(1 − τ k ) f k αks + ε − γ b + (1 − τ w ) f l l − τ c
⎬−λ − μ
⎪⎩⎪
∂τ c ⎪⎭⎪
∂τ c
Lλ = τ c max − τ c ≥ 0 i λ ≥ 0 i (τ c max − τ c )λ = 0
(8)
Lμ = (rε max − rε ) ≥ 0 i μ ≥ 0 i (rε max − rε ) μ = 0
(9)
Zakładamy, że wpływ podatków na stopę rε nie zależy od ich rodzaju.
Innymi słowy, rynek reaguje jednakowo na wzrost wpływów podatkowych niezależnie od tego, czy pochodzą one z obciążenia kapitału, pracy czy konsumpcji:
∂r
∂ ( γ b) ∂ ( γ b) ∂ ( γ b)
=
=
=γ ε
∂τ k
∂τ w
∂τ c
∂τ
⎡ db
⎤
⎢ − b⎥
⎢ drε
⎥
⎣
⎦
(10)
Osiągnięcie równowagi wymaga, aby pochodne funkcji użyteczności
z konsumpcji prywatnej względem trzech stóp podatkowych były sobie równe.
Równe powinny być również pochodne funkcji użyteczności z konsumpcji dobra
publicznego.
Rozwiązanie w przypadku, gdy ograniczenia nie są wiążące
Gdyby przyjęte ograniczenia dotyczące stopy opodatkowania konsumpcji i stopy
procentowej nie były wiążące, to λ = 0 i μ = 0 , co oznaczałoby automatyczne
spełnienie równań (8) i (9). Optymalne stopy opodatkowania wynoszą wówczas:
τc = 1
(11)
237
_
f l + (1 − α ) sf k f kk k + α s ( f k + f kk k )
τ k = − lk
(1 − α ) s ( f k + f kk k )
_
τw =
(12)
_
(1 − α)( f k + f kk k )[(ε − γ b) + fl l ] + αkf k { flk l + s[ f k + f kk k + (1 − α) f k f kk k ]}
(13)
−
(1 − α) fl l ( f k + f kk k )
Optymalna polityka podatkowa polega w tym przypadku na całkowitym
opodatkowaniu konsumpcji prywatnej, a następnie dokonaniu korygującego
opodatkowania kapitału i pracy. Wyklucza to rozwiązanie efektywne, w którym
krańcowa stopa substytucji między konsumpcją dobra prywatnego a publicznego
wynosi 1. Nie można też określić optymalnego opodatkowania dla α = 1 (kapitał
uruchomiony w kraju jest wyłączną własnością rezydentów) i s = 0 (przerzucanie dochodów kapitałowych w całości za granicę). Po podzieleniu licznika i mianownika (12) przez f kk k otrzymujemy:
_
f l
− lk
f kk k
fk
α
τk =
−
−
(1 − α ) s (1 − ek ) (1 − ek ) (1 − α )
gdzie: ek = −
(14)
1 fk
to elastyczność produktu krańcowego kapitału.
f kk k
Zakładając, że f kk < 0 i f lk < 0 , a ponadto, iż udział zagranicy w kapitale
krajowym jest dodatni, a „przerzucalność” dochodów niedoskonała, (14) jest ujemna
dla ek < 1 . Jeśli ek > 1 , to aby stopa opodatkowania kapitału była dodatnia, α i wartość bezwzględna f lk powinny być niskie. Inaczej mówiąc, subsydiowanie kapitału
nie jest zasadne tylko wtedy, gdy udział większościowy w kapitale krajowym ma
zagranica, a wpływ kapitału na zmianę produktywności pracy jest niewielki.
Analogicznie warunek (13) można przedstawić jako:
τw = 1+
ε − γb
−
fl l
+
αk
−
(1 − α ) f l l (1 − ek )
−
{sf k [(1 − ek ) + f k (1 − α )] − ek f lk l } (15)
Wartość tego wyrażenia jest tym większa, im większe jest zadłużenie (początkowe) ε i im mniejsza nowa emisja długu b. Ponadto, wysokie dyskonto emitowa-
238
nych obligacji oraz wysoki udział rezydentów w kapitale (wzrost α silnie wpływa
na wynagrodzenie pracy i kapitał) skłaniają do łagodniejszego opodatkowania
wynagrodzeń za pracę. Dla dostatecznie wysokiej ek podatek ten jest ujemny.
Rozwiązanie, gdy ograniczenia są wiążące
Rozpatrywany dotychczas przypadek ogólny zakładał pełne obciążenie konsumpcji podatkiem. W rzeczywistości tak wysokie opodatkowanie z wymienionych wcześniej przyczyn nie jest możliwe, dlatego warto rozważyć przypadek,
w którym opodatkowanie konsumpcji osiąga maksymalny dozwolony poziom,
to jest τ c = τ c max . Pozostałe stopy opodatkowania powinny wówczas wynieść:
_
f l
− lk
f kk k
fk
α
τk =
−
−
(1 − α ) s (1 − ek ) (1 − ek ) (1 − α )
(16)
i
τw =
f kk f l
α s (1 − ek )
1
+
+
f kl
1 − α (1 − α ) f l_
(17)
kl
O ile rozwiązanie dla τk jest takie samo jak w poprzednim przypadku, to dla
τw jest inne. W szczególności stopa ta nie zależy w tym przypadku ani od wielkości zadłużenia (początkowego), ani od wielkości emisji obligacji. Zadłużenie
i emisja obligacji zniekształcają bowiem konsumpcję dobra prywatnego i publicznego w jednakowym stopniu. Pierwsza składowa wyrażenia (17) jest ujemna,
a druga dodatnia, podczas gdy znak trzeciej zależy od elastyczności produktywα s (1 − ek )
ności krańcowej kapitału; gdy jest ona większa od jedności, to
jest
_
(1 − α ) f kl l
ujemne. Nie można więc jednoznacznie określić znaku wyrażenia określającego
wysokość opodatkowania pracy (17). Jednocześnie można stwierdzić, że wysoki
udział własności krajowej skłania do wysokiego opodatkowania pracy. Powinno
natomiast być ono niskie, gdy wysoka jest produktywność krańcowa pracy.
239
Symulacja
Przedmiotem symulacji jest wpływ zmiany parametrów określających udział
podmiotów krajowych w kapitale a oraz parametru „przerzucalności” dochodów s na wysokość stóp opodatkowania pracy i kapitału. Trzecia stopa, czyli
opodatkowanie konsumpcji, jak wykazano, przyjmuje zawsze maksymalną
dopuszczalną wartość. W celu przeprowadzenia symulacji konieczne jest przyjęcie konkretnej postaci funkcji produkcji. Kierując się tradycją ekonomiczną,
a także łatwością dopasowania danych, zdecydowaliśmy się na przyjęcie
funkcji Cobba-Douglasa o postaci δ K a Lb . Odpowiednie pochodne tej funkcji
wynoszą:
f k = aδ K a−1 Lb ;
f l = bδ K a Lb−1 ;
f kk = a (a −1)δ K a−2 Lb ;
f kl = f lk = abδ K
(18)
a−1 b−1
L
1
, co przy dodatnim i mniejszym
(1 − a )
od jednego a sprawia, że 1 − ek < 0 . Wartości parametrów przyjęte w symulacji
zostały zaczerpnięte z artykułu Jesusa Felipe i F. Gerarda Adamsa6. Autorzy ci
podali historyczne oszacowania funkcji produkcji dla Stanów Zjednoczonych:
δ = 1,2; K = 431, L = 170, a = 0,25, zaś b = 0,75, przy założeniu występowania
stałych efektów skali. (Wyniki symulacji przedstawiają rysunek 1 – dla stopy
opodatkowania kapitału, i rysunek 2 – dla stopy opodatkowania pracy).
Jednocześnie dla tej funkcji ek =
J. Felipe, F. Adams, The estimation of the Cobb-Douglas function: A retrospective view,
“Eastern Economic Journal” 2005, vol. 31, s. 427–445.
6
240
0
t
-50
1
k
-100
0.8
-150
0.6
0
s
0.4
0.2
0.4
a
0.2
0.6
0.8
1 0
Rys. 1. Opodatkowanie kapitału w zależności od wartości parametrów a i s
Źródło: obliczenia własne w programie Mathematica.
Dla dodatnich wartości a w funkcji produkcji kapitał jest zawsze subsydiowany, niezależnie od wartości udziału rezydentów w kapitale krajowym α i poziomu
„przerzucalności” dochodów z kapitału za granicę. Najwyższego poziomu subsydiowania możemy się spodziewać, gdy α jest bliskie jedności (kapitał należy do
rezydentów), a poziom „przerzucalności” opodatkowania za granicę jest wysoki
(małe s). Innymi słowy, subsydiowanie kapitału zachęca podmioty krajowe do jego
akumulacji, jednak z uwagi na wypływ dochodów za granicę, skuteczność takich
dopłat maleje. Stanowi to pewne odniesienie do wyników modelu optymalnego
opodatkowania7, w którym przynajmniej jedno z rodzajów opodatkowania musi
być ujemne (stanowić subsydium). Wysoki udział zagranicy w kapitale krajowym
zniechęca natomiast do subsydiowania kapitału przez rząd.
15
t
w
1
10
0.8
5
0
0
0.6
0.4
0.2
s
0.4
a
0.2
0.6
0.8
1
0
Rys. 2. Opodatkowanie pracy w zależności od wartości parametrów a i s
J. Mintz, H. Tulkens, Optimality properties of alternative systems of taxation of foreign source
income, “Journal of Public Economics” 1996, vol. 60, s. 373–399.
7
241
W przypadku opodatkowania pracy decydujący jest poziom udziału rezydentów w kapitale krajowym. Jeśli jest on wysoki, to opodatkowanie pracy jest również
wysokie. Przerzucanie dochodów z kapitału za granicę ma mniejsze znaczenie, przy
czym przy wzroście tego wskaźnika można zaobserwować nieco szybszy wzrost
opodatkowania pracy, gdy udział podmiotów krajowych w kapitale jest duży.
Gdyby przyjąć, że subsydiowanie kapitału jest niemożliwe, a opodatkowanie konsumpcji jest ustalone na danym poziomie, to możemy obserwować, jak
zmiany parametrów α i s wpływają na wysokość stopy opodatkowania pracy.
Przyjmijmy przykładowo, że stopa opodatkowania konsumpcji wynosi 10% i –
w drugim przypadku – 60%. (Na rysunkach 3 i 4 przedstawiono obserwowany
wówczas poziom opodatkowania pracy).
Opodatkowanie
pracy
-0.4
1
tw
-0.45
0.8
-0.5
0.6
s
0
0.4
0.2
0.4
a
0.2
0.6
0.8
10
Rys. 3. Opodatkowanie pracy w zależności od wartości parametrów a i s, gdy τ k = 0
oraz τ c = 0,1
Opodatkowanie
pracy
-1.6
t -1.8
w
1
-2
-2.2
0.8
0.6
s
0
0.4
0.2
0.4
a
0.2
0.6
0.8
10
Rys. 4. Opodatkowanie pracy w zależności od wartości parametrów a i s, gdy τ k = 0
oraz τ c = 0,6
242
Po pierwsze, jak można zauważyć, mamy do czynienia z subsydiowaniem
pracy i to tym bardziej, im silniej jest obciążona konsumpcja. Po drugie, udział
kapitału krajowego nie ma znaczenia dla opodatkowania (de facto subsydiowania) pracy, jeśli dochody z kapitału są w całości przerzucane za granicę. Po
trzecie, przy niskim podatkowym obciążeniu konsumpcji, wzrost własności krajowej przyczynia się do wzrostu subsydiowania pracy. Po czwarte wreszcie, dla
wysokiego udziału własności krajowej i niskiego obciążenia konsumpcji subsydiowanie pracy powinno maleć wraz ze spadkiem „przerzucalności” dochodów
kapitałowych za granicę, natomiast dla wysokiego udziału własności krajowej
i wysokiego poziomu opodatkowania konsumpcji maleć wraz ze wzrostem „przerzucalności” za granicę. Ten ostatni wynik jest bardzo interesujący, wskazuje
bowiem, że niskie opodatkowanie konsumpcji sprzyja zawsze subsydiowaniu
pracy, gdy skala unikania opodatkowania się zwiększa. Tymczasem optymalna
polityka podatkowa dla wysokiego opodatkowania konsumpcji jest zróżnicowana i zależy od udziału podmiotów krajowych w kapitale ogółem. Wydaje się,
że przynajmniej częściowo jest to spowodowane substytucyjnością pracy i kapitału, jaką zakłada funkcja Cobba-Douglasa.
Podsumowanie
W niniejszej pracy zaproponowano model międzynarodowej konkurencji podatkowej obejmujący opodatkowanie kapitału, pracy i konsumpcji. Na podstawie
rozwiązania tego modelu (czyli określenia wartości parametrów podatkowych)
można określić, jak powinna wyglądać optymalna struktura podatkowa. Rezultaty różnią się w zależności od tego, czy koszty obsługi długu są limitowane oraz
od tego, czy możliwe jest pełne opodatkowanie konsumpcji. W szczególności
nie musi być zapewniona efektywność dostarczania dóbr publicznych, to znaczy
w równowadze ilość dostarczanych dóbr publicznych może być zbyt niska. Opodatkowanie pracy i kapitału powinno być też zróżnicowane z występowaniem
subsydiowania (zamiast opodatkowania) kapitału. Istotne znaczenie dla struktury
opodatkowania ma też poziom „przerzucalności” dochodów z kapitału za granicę
oraz wysokość udziałów zagranicznych w kapitale krajowym.
Szczegółowe wyniki artykułu można streścić następująco:
1. Gdy wysokość stóp podatkowych oraz koszty obsługi długu mogą być
dowolne (brak ograniczeń), a elastyczność produktywności krańcowej
kapitału jest mniejsza niż 1, to optymalne jest pełne opodatkowanie kon-
243
sumpcji, połączone z subsydiowaniem kapitału i dodatnim opodatkowaniem pracy. Rozwiązanie to nie zapewnia jednak efektywnej produkcji
dóbr publicznych, czyli spełnienia warunku równości krańcowej użyteczności z konsumpcji dobra prywatnego i publicznego. W tym przypadku
wielkość zadłużenia ma wpływ na opodatkowanie pracy, to znaczy państwo powinno stosować wyższe opodatkowanie pracy przy wyższych
kosztach obsługi długu lub, inaczej mówiąc, zwiększać obciążenie pracy
w celu pokrycia rosnących kosztów obsługi zadłużenia.
2. Jeśli podatek od konsumpcji nie może obciążać jej w całości, zmianie
ulega tylko optymalne opodatkowanie pracy (subsydiowanie kapitału
pozostaje bez zmian). Opodatkowanie pracy staje się w takiej sytuacji
niezależne od wysokości zadłużenia i emisji papierów wartościowych,
i jest tym większe, im większy jest udział podmiotów krajowych w kapitale i im niższa jest produktywność krańcowa pracy (płaca). Związane
jest to z wpływem pracy na produktywność kapitału.
3. Zgodnie z wynikami symulacji, przy założeniu funkcji produkcji typu
Cobba-Douglasa i elastyczności produktywności krańcowej kapitału
mniejszej niż 1, wielkość subsydiowania kapitału rośnie wraz ze wzrostem udziału podmiotów krajowych w kapitale oraz wraz z intensyfikacją
przerzucania dochodów krajowych za granicę. Jeżeli udział krajowy jest
mniejszy niż około 70%, a za granicę przerzucane jest nie więcej niż 70%
dochodów kapitałowych, to poziom subwencjonowania kapitału jest dość
niski i stabilny. Do wysokiego opodatkowaniu pracy skłania natomiast znaczący udział podmiotów krajowych w kapitale, podczas gdy poziom „przerzucalności” dochodów kapitałowych za granicę ma znikome znaczenie.
4. Gdyby wykluczyć możliwość subsydiowania kapitału (przy elastyczności produktywności krańcowej kapitału mniejszej od jednego), to należałoby subsydiować pracę. Poziom tego subsydiowania nie zmieniałby się
wraz z udziałem rezydentów w kapitale uruchomionym w kraju, gdyby
wysokie było przerzucanie dochodów z kapitału za granicę. Reakcja opodatkowania pracy jest natomiast zróżnicowana w zależności od poziomu
opodatkowania konsumpcji. Przy niskim opodatkowaniu konsumpcji
niska „przerzucalność” zmniejszałaby subsydiowanie pracy, z kolei, dla
wysokich obciążeń podatkowych konsumpcji i dużego udziału podmiotów krajowych w kapitale ulokowanym w kraju – zwiększałaby je.
244
Najważniejszym wnioskiem praktycznym z analizy jest wykazanie, że
państwo w polityce podatkowej powinno się koncentrować na opodatkowaniu
konsumpcji i pracy oraz wspieraniu kapitału przez jego subsydiowanie. To ostatnie nie musi być jednak wysokie, jeśli udział zagranicy w kapitale jest wysoki,
a przerzucanie dochodów za granicę (na przykład za pośrednictwem cen transferowych) ma niewielkie znaczenie. Jednocześnie, w przypadku problemów ze
sfinansowaniem obsługi zadłużenia, preferowane powinno być podnoszenie opodatkowania pracy a nie kapitału.
Przedstawiony model można rozwijać w różnych kierunkach, w szczególności przez uwzględnienie nieopodatkowanej w kraju konsumpcji zagranicznej,
a także przez wprowadzenie zmiennej podaży pracy. Interesujące mogłoby być
także uwzględnienie efektów aglomeracyjnych, czyli wzrostu produktywności
kapitału lub pracy w związku z ich koncentracją w danym kraju.
Bibliografia
Bucovetsky S., Wilson J., Tax competition with two tax instruments, “Regional Science
and Urban Economics” 1991, vol. 21, s. 333–350.
Felipe J., Adams F., The estimation of the Cobb-Douglas function: A retrospective view,
“Eastern Economic Journal” 2005, vol. 31, s. 427–445.
Krogstrup M., A synthesis of recent developments in the theory of capital tax competition,
EPRU Working Paper 2004, no. 2004-02.
Litwińczuk H., Prawo podatkowe przedsiębiorców, Konieczny i Kruszewski, Warszawa 2003.
Mendoza E., Tesar L., Why hasn’t tax competition triggered a race to the bottom? Some
quantitative lessons from the EU, “Journal of Monetary Economics” 2005, vol. 52,
s. 163–204.
Mintz J., Tulkens H., Optimality properties of alternative systems of taxation of foreign
source income, “Journal of Public Economics” 1996, vol. 60, s. 373–399.
Wilson J., Theories of tax competition, “National Tax Journal” 1999, vol. 52, s. 269–304.
Wilson J., Wildasin D., Capital tax competition: bane or boon, “Journal of Public Economics” 2004, vol. 88, s. 1065–1091.
Zodrow G., Mieszkowski P., Pigou, Tiebout, property taxation, and the underprovision of
local public goods, “Journal of Urban Economics” 1986, vol. 19, s. 356–370.
OPTIMAL
245
TAX MIX IN AN INTERNATIONAL TAX COMPETITION MODEL
SIMULATION
ANALYSIS
SUMMARY
The paper addresses the problem of international tax competition in a coexistence of:
capital, labor and consumption taxation. We allow for the possibility of capital gains
shifting abroad and for the different levels of capital ownership. On this basis, the optimal taxation conditions were derived. Generally, in the case of low capital-marginal–
productivity-elasticity, for given level of tax consumption burden, the capital should be
subsidized and the labor should be taxed positively. If we exclude the subsidies for capital
then the taxation of labor becomes sensitive to both the size of the consumption tax and
the level of international income shifting.
Keywords: tax shifting, capital taxation, consumption tax, tax competition
ALEKSANDRA MILCZAREK*1
Szczecin
WSPÓŁCZESNE
TRENDY ZACHOWAŃ KONSUMENCKICH
STRESZCZENIE
Rozwój ludzkości, pogłębiające się procesy globalizacji i internacjonalizacji działalności
gospodarczej spowodowały, że specyfika konsumpcji, jednej z podstawowych grup
wydatków składających się na popyt globalny, zmieniła się na przestrzeni ostatnich
lat. Formy i sposoby nabywania dóbr i usług przez gospodarstwa domowe znacznie
ewoluowały, w szczególności na skutek wykorzystania nowych kanałów sprzedaży
i możliwości dostarczanych przez nowoczesną technologię.
W artykule podjęto tematykę zachowań współczesnych konsumentów. Omówiono takie
zjawiska, jak: zakupy internetowe, zarówno w sklepach internetowych, jak i na aukcjach,
zakupy grupowe, nabywanie doświadczeń czy showrooming. Przedstawiono główne
trendy oraz preferencje konsumentów, ukazując jednocześnie zmiany, jakie nastąpiły na
przestrzeni kilku ostatnich lat, zarówno na rynku krajowym, jak i światowym.
Słowa kluczowe: konsumpcja, zakupy, Internet
Wprowadzenie
Współczesne społeczeństwa prowadzą zdecydowanie konsumpcyjny styl życia.
Ludzie pracują, aby zarabiać pieniądze, a następnie móc je wydawać, zaspokajając swoje podstawowe potrzeby bytowe, a także potrzebę radości i przyjemności,
Aleksandra Milczarek, Katedra Makroekonomii, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Uniwersytet Szczeciński, e-mail: [email protected].
*
248
Aleksandra Milczarek
by czynić życie bardziej znośnym, łatwiejszym. Konsumpcja to jeden z podstawowych czynników generujących produkt krajowy brutto. Wśród wszystkich
wydatków składających się na popyt globalny to właśnie spożycie prywatne
gospodarstw domowych, z którym utożsamiana jest głównie konsumpcja, ma
największy udział. Z reguły spożycie indywidualne stanowi zdecydowanie ponad
połowę wartości wydatków całkowitych. W Polsce od wielu lat oscyluje wokół
60%, natomiast w takich krajach, jak: Stany Zjednoczone Ameryki, Turcja, Grecja czy Egipt przekracza nawet 70%1.
Wraz z rozwojem ludzkości oraz na skutek oddziaływania procesów zachodzących w życiu społeczno-gospodarczym zmienił się charakter konsumpcji.
Pogłębiające się procesy globalizacji i internacjonalizacji działalności gospodarczej spowodowały ogólną dostępność dóbr i usług z całego świata. Rozwój
nowoczesnych technologii i ułatwiony do nich dostęp zwykłych obywateli zainicjował powstanie nowych ścieżek i technik sprzedaży, czyniąc samą czynność
nabywania rzeczą prostą i wygodną. Co więcej, wzrost świadomości człowieka
oraz jego wymagań powoduje, że zwykłe kupno przedmiotu, jego posiadanie,
przestaje być atrakcyjne, klient potrzebuje innych, dodatkowych doznań związanych z kupowaniem i konsumpcją. Specyfika konsumpcji się zmienia, stąd pojawiają się nowe tendencje i zachowania nabywców.
Celem artykułu jest charakterystyka zachowań współczesnych konsumentów i wskazanie głównych trendów i preferencji w tym zakresie. W pracy
omówiono takie zjawiska, jak: zakupy internetowe, zarówno w sklepach internetowych, jak i na aukcjach, zakupy grupowe, nabywanie doświadczeń czy showrooming. Na podstawie ogólnodostępnych raportów na temat rynku internetowego,
e-commerce czy zakupów grupowych, przy wykorzystaniu ilościowych i jakościowych metod analizy porównawczej, ukazano zmiany, jakie nastąpiły w sferze
konsumpcji na przestrzeni ostatnich kilku lat, zarówno na rynku krajowym, jak
i światowym.
Zakupy on-line
Poziom konsumpcji poszczególnych gospodarstw domowych zależy przede
wszystkim od wysokości dochodów uzyskiwanych za udostępnienie czynników
produkcji: ziemi, pracy i kapitału, których właścicielami są właśnie gospodar1
Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2012, GUS, Warszawa 2012, s. 566–568.
Współczesne trendy zachowań konsumenckich
249
stwa domowe. Jak wskazują statystyki, z roku na rok rosną dochody, co jednak
nie oznacza jednoczesnego podwyższenia i poprawy poziomu życia poszczególnych jednostek. Trzeba pamiętać, że zazwyczaj zmianom in plus podlegają
także ceny, co powoduje, iż za jednostkę pieniężną można nabyć mniejszą ilość
danego dobra, a tym samym obniża się standard życia. I tak, sytuacja finansowa
w 2012 roku w odniesieniu do roku poprzedniego w oczach 34% społeczeństwa
polskiego pogorszyła się, a dla 42% nie zmieniła się. Zmniejszenie budżetu
gospodarstw domowych oraz spadek ich siły nabywczej bardziej był odczuwany
przez Greków (80%), Włochów (60%) i Hiszpanów (53%)2. Mimo zmieniających się czynników oddziałujących na wydatki konsumpcyjne, cały czas są one
realizowane i – jak już zostało wspomniane – w największym stopniu przyczyniają się do generowania produktu krajowego brutto.
Obecnie konsumenci stali się bardziej wymagający, a ich oczekiwania charakteryzuje większa złożoność. Wynika to między innymi z istnienia dużej konkurencji na rynku w porównaniu z sytuacją, jaka miała miejsce jeszcze dziesięć czy
dwadzieścia lat temu. Wielość podmiotów oferujących te same lub podobne dobra
i usługi pozwoliła klientom stać się decydentami rynku oraz dyktować warunki,
co chętnie jest przez nich wykorzystywane. Do wykształcenia się praktykowanych dzisiaj w coraz większym stopniu i przez coraz większą liczbę osób form
nabywania i konsumpcji przyczyniły się z pewnością takie zjawiska, jak: życie
„w biegu” oraz upowszechnienie dostępu do Internetu. Pęd życia, w jakim funkcjonują współczesne społeczeństwa, zrodził potrzebę poszukiwania możliwości
łatwiejszego, prostszego, a przede wszystkim – mniej absorbującego nabywania
niż tradycyjne zakupy. Internet umożliwił spełnienie tych oczekiwań w praktyce.
Branża e-commerce, czyli handlu elektronicznego, od kilku lat dosyć prężnie
rozwija się także w Polsce i zyskuje coraz większą popularność. Konsumpcyjny
styl życia, który charakteryzuje głównie mieszkańców dużych miast, jeszcze bardziej ją napędza. W 2012 roku w Polsce3 na przestrzeni roku zaobserwowano
wzrost wartości tego rynku o 20%, przy czym przewiduje się jego dalszy rozkwit. Zakupy przez Internet dokonywane są w sposób zróżnicowany, podobnie
jak różna jest grupa takich konsumentów. Na podstawie raportu Gemius E-commerce w Polsce 2012 w oczach internautów kupujący przez Internet stanowili
72% respondentów. W porównaniu z danymi za rok 2008 nastąpił 6-procentowy
2
M. Jończak, A. Chróścielewski, Polacy na Gwiazdkę – praktyczni czy romantyczni? Prezentacja wyników badania świątecznych zwyczajów zakupowych w Polsce i Europie, Deloitte 2012, s. 6.
3
E-commerce w Polsce 2012 w oczach internautów, www.gemius.pl, s. 15 (dostęp 6.05.2013).
250
wzrost tej grupy, natomiast 28% badanych w dalszym ciągu deklaruje, iż nigdy
nie kupowało on-line4.
Zakupy przez Internet mogą być realizowane zarówno w sklepach, jak i na
aukcjach internetowych. Wśród narzędzi wykorzystywanych przez e-commerce
wymienia się także – odwiedzane przez internautów przed podjęciem decyzji
o zakupie – serwisy internetowe. Należą do nich między innymi: porównywarki
cen, serwisy z opiniami i recenzjami o produktach, serwisy ogłoszeniowe, zakupy
grupowe, pasaże handlowe czy katalogi stron. Krótką ich charakterystykę przedstawiono w tabeli 1, wskazując najpopularniejsze serwisy w każdej grupie.
Tabela 1
Wybrane narzędzia e-commerce
Serwis internetowy
Porównywarki cen
Serwisy z recenzjami
i opiniami o produktach
w sieci
Serwisy ogłoszeniowe
Zakupy grupowe
Pasaże handlowe, katalogi stron
Najpopularniejsze
polskie serwisy
Serwisy, w których internauci mogą
Ceneo.pl
porównywać ceny w różnych sklepach
Nokaut.pl
internetowych
Okazje.info.pl
Skapiec.pl
Twenga.pl
Serwisy, w których internauci dzielą się
Cokupic.pl
doświadczeniami i opiniami o produktach Opineo.pl
Sklepy24.pl
Bangla.pl
Gumtree.pl
Serwisy, w których internauci mogą
informować o produktach, które chcieliby Tablica.pl
sprzedać/kupić, i udostępniać swoje dane Gratka.pl
Oto.pl
kontaktowe
Groupon.pl
Serwisy, w których wielu internautów
zainteresowanych tym samym produktem Citeam.pl
może negocjować ceny z dostawcą i kupo- Gruper.pl
Mydeal.pl
wać taniej
Fastdeal.pl
Serwisy skupiające sklepy o podobnym
brak danych
asortymencie
Charakterystyka
Źródło: opracowanie własne na podstawie E-commerce w Polsce..., s. 100–106, 127–129.
Około 60% osób, które robią zakupy w sieci5, zasięga opinii o produkcie
oraz porównuje ceny. Ponad połowa badanych kupuje zarówno w sklepach internetowych, jak i na aukcjach. Grupę tę tworzą osoby do 35. roku życia z wykształ4
Ibidem, s. 27.
5
Ibidem, s. 98.
251
ceniem wyższym, głównie mieszkańcy wielkich aglomeracji miejskich o dosyć
wysokich dochodach. Zakupy wyłącznie w sklepach internetowych to domena
kobiet i osób dojrzałych – powyżej 35 lat. Z aukcji natomiast korzystają zwykle
osoby z niższym wykształceniem, znajdujące się w gorszej sytuacji materialnej,
głównie mieszkańcy małych miasteczek i wsi. Ogółem 81% kupujących on-line
nabywa towary w sklepach internetowych, a 76% korzysta z aukcji6. Motywy
skłaniające konsumentów do realizacji zakupów przez Internet zamiast w tradycyjnych sklepach stacjonarnych przedstawiono na rysunku 1.
Wygoda, jaką dają e-zakupy, pozwalając na składanie zamówień o każdej
porze, bezpośrednia dostawa do domu, niższe niż w tradycyjnych sklepach ceny
dóbr to podstawowe czynniki zachęcające Polaków do zakupów w Internecie. Co
ciekawe, oszczędność pieniędzy nie została w roku 2012 wskazana jako główna
determinanta, co w latach wcześniejszych, między innymi w 2008 i 2009 roku,
było głównym powodem podjęcia decyzji o tego typu zakupach. Wśród innych
przyczyn konsumenci wskazują między innymi oszczędność czasu, możliwość
porównania cen i wyboru najkorzystniejszej opcji czy większy asortyment.
Rys. 1. Powody realizacji zakupów on-line
Źródło: jak pod tabelą 1, s. 64.
Szeroka oferta, jaką mają sklepy internetowe, jest powodem większego
zainteresowania klientów. Dziś w sieci można już nabyć praktycznie wszystko.
Od sprzętu elektronicznego, przez odzież, biżuterię, perfumy, książki, zabawki,
kończąc na lekach i produktach spożywczych. Towary cieszące się największym
6
M. Bellon, Zakupy online? Raz na jakiś czas, „Puls Biznesu” 2013, nr 73, s.16.
252
zainteresowaniem i najczęściej kupowane przez Internet w latach 2008–2012
ukazano na rysunku 2.
Rys. 2. Produkty najczęściej kupowane w sieci
Źródło: jak pod tabelą 1, s. 74.
Na przestrzeni czterech lat nie zmieniła się lista towarów najlepiej sprzedających się w sieci. Największym zainteresowaniem nadal cieszą się książki,
płyty i filmy, nabywane przez 51% ogółu internetowych klientów, a następnie
sprzęt RTV i AGD (37%) oraz odzież, biżuteria i dodatki (36%). Zakupy sprzętu
przez Internet to rynek, który rozwija się coraz prężniej, między innymi przez
umożliwienie płatności ratalnych oraz podjęcie przez sklepy stacjonarne sprzedaży internetowej. Coraz więcej „sieciówek” otwiera także swoje internetowe
podwoje, oferując te same produkty z możliwością bezpośredniej dostawy do
domu. W roku 2010 – w porównaniu z rokiem 2008 – zmniejszył się jednak
odsetek klientów kupujących towary ze wszystkich wskazanych grup. Jedynie
e-sprzedaż produktów spożywczych wykazała w całym okresie tendencję wzrostową. W kolejnych latach wartości te wzrosły. W roku 2012 największy wzrost
odnotowano w ramach sprzedaży sprzętu komputerowego i sportowego, oprogramowania komputerowego i produktów spożywczych.
Zakupy przez Internet nie są jeszcze codziennością, zdecydowana większość badanych (60%) robi je tylko kilka razy do roku lub rzadziej. Tendencja ta
będzie się zmieniać. Jednym z czynników hamujących – oprócz przyzwyczajenia
i tradycji związanych z wizytą i kupowaniem dóbr w sklepach stacjonarnych –
jest ryzyko. 42% badanych na pytanie o bezpieczeństwo e-zakupów odpowie-
253
działo, że są one ryzykowne7. Pomimo korzyści w postaci oszczędności czasu
i pieniędzy, spora grupa konsumentów z uwagi na brak poczucia bezpieczeństwa
transakcji zawieranych w Internecie nie decyduje się na tego typu zakupy.
W kwestii płatności za zakupy on-line pojawia się coraz więcej innowacyjnych rozwiązań. Najczęściej wykorzystywanymi metodami płatności jest
przelew bankowy i gotówka płatna przy odbiorze, rośnie jednak udział płatności
realizowanych za pomocą specjalnych serwisów typu PayU, PayPal lub Dotpay,
kart kredytowych lub SMS-u. Odsetek klientów korzystających z przelewów bankowych w roku 2012 wzrósł w porównaniu z rokiem 2008 o 3 punkty procentowe
– do poziomu 67%. Płatność gotówką natomiast zmniejszyła się z 66% do 59%.
Udział klientów płacących przez serwisy typu Dotpay czy PayPal zwiększył się
aż czterokrotnie w analizowanym okresie i na koniec 2012 roku wynosił 42%.
Pozostałe nowoczesne kanały płatności także odnotowały wzrosty, jednak już nie
tak duże8. Przewiduje się jednak, że tendencja wzrostowa będzie się utrzymywać
i z czasem wyprze tradycyjne sposoby płatności.
Jeśli chodzi o trendy w zachowaniach konsumentów, nie można pominąć
wykorzystania urządzeń mobilnych, takich jak tablet, telefon czy smartfon. Prawie 1/6 klientów internetowych w 2012 roku deklarowała minimum ich jednokrotne użycie do e-zakupów. W roku 2010 osoby takie stanowiły około 10%.
Jak się przewiduje, w tym kierunku będzie zmierzał handel elektroniczny, gdyż
każde miejsce i czas są dobre na zdobywanie klientów, a nic nie umożliwia tego
lepiej niż urządzenia mobilne. Mimo ich wykorzystania do przeglądania stron
w różnych sytuacjach dnia codziennego, sam proces zakupu przez Internet dokonywany jest jednak w zaciszu domowym, jak deklaruje 94% badanych. W pracy
tego typu działalność przejawia jedynie 3% klientów, o ponad połowę mniej niż
jeszcze cztery lata temu.
Showrooming i nowe spojrzenie na sklepy stacjonarne
Showrooming, inaczej reverse ROPO, potocznie nazywany także oglądactwem,
to nowe zjawisko w zachowaniach konsumentów. Sam efekt ROPO, czyli
research online, purchase offline, polega na zbieraniu informacji o produkcie
7
E-commerce w Polsce..., s. 23.
8
Ibidem, s. 62.
254
w sieci, a następnie jego zakup w sklepie tradycyjnym. Reverse ROPO, czyli
research offline, purchase online, to zjawisko odwrotne, polegające na wizycie
klienta w sklepie stacjonarnym, celem poznania specyfiki produktu, jego oględzin, a następnie zakup tego właśnie towaru przez Internet. Odwiedzając sklep,
konsument ma możliwość obejrzenia produktu z każdej strony, może go dotknąć,
przymierzyć, zobaczyć, jak funkcjonuje, działa czy będzie dla niego odpowiedni.
Sprzedaż on-line nie daje takiej możliwości, zdjęcia nie oddają charakteru rzeczy,
brak tego zaspokaja wizyta w sklepie. Gdy towar spełnia wszystkie kryteria, rozsądny konsument wraca do domu, zasiada przed komputerem i dokonuje zakupu
w sklepie internetowym lub na jakiejś aukcji. Tak jest taniej, a dodatkowo towar
może zostać w określonym czasie, bez podawania przyczyny, odesłany.
Amerykańskie badania Showrooming: empowering consumer electronics
shoppers, opublikowane w lutym 2012 roku, dotyczące zjawiska showrooming
wśród amerykańskich konsumentów w zakresie elektroniki, wskazują, że sprzęt
elektroniczny częściej jest nabywany przez Internet niż w sklepach stacjonarnych. 27% ankietowanych przyznało, że idzie do sklepu, aby wypróbować produkt, a następnie zakupić go przez Internet. Przed wizytą w sklepie 78% klientów
dokonuje rozeznania w sieci, sprawdzając przede wszystkim ceny (80%), opinie
o produkcie (79%), jego funkcje (76%), a także ceny w sklepie stacjonarnym,
dostępność czy warunki gwarancji. Wizyta w sklepie daje możliwość nie tylko
przetestowania produktu, ale i dalsze porównanie na przykład cen. Prawie 1/3
badanych deklaruje używanie urządzeń mobilnych do porównania ceny w sklepie. Coraz częściej wykorzystywane są aplikacje wspomagające showrooming,
umożliwiające zeskanowanie kodu produktu, a następnie porównanie jego ceny
w sklepach internetowych. Po wizycie w sklepie dalsze „badania” w Internecie
prowadzi 58% klientów. Ostatecznie sześciu na dziesięciu konsumentów elektroniki dokonuje zakupu, przy czym udział zakupów on-line jest podobny jak
w sklepie tradycyjnym9.
W Polsce zjawisko showrooming również jest zauważalne i to nie tylko
w dziedzinie elektroniki, ale i podróży, zakupów sprzętów domowych czy odzieży
i obuwia. Dobra i usługi najczęściej tak nabywane, wskazane przez respondentów, ukazano na rysunku 3.
9
Showrooming: empowering consumer electronics shoppers, IPSOS MediaCT, IAB 2012.
255
Rys. 3. Showrooming a specyfikacja towarowa
Źródło: A. Gerapich, E-commerce w Polsce. Rynek, nabywcy, trendy, www.pbi.pl, s. 18 (dostęp
12.05.2012).
Grupony, kupony i doświadczanie
Zakupy grupowe to kolejna forma współczesnej konsumpcji. Pomysł, aby kupować taniej przez platformę zakupów grupowych, zrodził się w Ameryce. W Polsce pierwszy tego typu portal – Gruper.pl – pojawił się w kwietniu 2010 roku.
Zaraz za nim pojawiły się inne i od razu zaczęły się cieszyć zainteresowaniem
milionów użytkowników10.
Idea social shopping opiera się na zakupie danej usługi lub dobra przez
większą liczbę osób z możliwością uzyskania określonego rabatu. Kwota upustu,
podobnie jak warunki zakupu, są z góry ustalone, następnie oferta jest prezentowana na portalu zakupów grupowych i nabywana przez indywidualnych użytkowników strony. Jeśli zbierze się odpowiednia liczba osób zainteresowanych
ofertą, transakcja będzie zrealizowana. Użytkownicy otrzymują kupony z kodem
na daną usługę i w dowolnym, jednak ograniczonym czasie mogą z niej skorzystać. Jeśli liczba osób będzie niewystarczająca, wówczas nie dojdzie do transakcji i użytkownicy otrzymają zwrot pieniędzy.
Polskie serwisy zakupów grupowych zgromadziły już ponad pięć milionów
użytkowników, a ich zasięg szacowany jest na około 30%, czyli prawie dwuZakupy grupowe w Polsce: serwisy, oferta, popularność wśród internautów, www.pbi.pl, s. 3
(dostęp 12.05.2012).
10
256
krotnie więcej niż jeszcze dwa lata temu11. Z usług światowego lidera branży
Groupona, który dominuje także w Polsce, korzysta w kraju ponad dwa miliony
osób. Citeam.pl i Gruper.pl mają odpowiednio: prawie milion i nieco ponad 600
tysięcy użytkowników, pozostali gracze mniej12.
Konsumenci dokonujący zakupów grupowych to zdecydowanie częściej
kobiety niż mężczyźni. Stosunek ich udziału wynosi 60% do 40%. Wynikać to
może z charakteru ofert, które bardzo często są skierowane do kobiet; są to na
przykład zabiegi SPA, usługi związane ze zdrowiem i urodą, usługi fryzjerskie
czy kosmetyczne. Wiekowo najliczniejszą grupę stanowią osoby od 25 do 34
lat. Prawie 50% użytkowników ma wykształcenie wyższe i zamieszkuje miasta
powyżej 200 tysięcy mieszkańców13.
Gama usług i produktów oferowanych przez serwisy zakupów grupowych
jest bardzo szeroka. Obejmuje takie dziedziny, jak: sport i rekreacja, podróże
krajowe i zagraniczne, zdrowie i uroda, gastronomia, kultura, shopping i inne.
Popularność tych usług prezentują dane przedstawione na rysunku 4.
Rys. 4. Zainteresowanie ofertami zakupów grupowych
Źródło: Zakupy grupowe..., s. 25.
Ponad połowa respondentów najchętniej korzysta ze zniżek w lokalach
gastronomicznych, w dalszej kolejności – z masaży i zabiegów SPA, usług
fryzjerskich i hotelarskich. Bardzo często portale zakupów grupowych oferują
usługi, na które klient nie mógłby sobie pozwolić. Oferta zniżkowa pozwala na
skorzystanie z usług z nieco „wyższej półki” czy wypróbowanie czegoś całkowicie nowego. Dla firm, które uczestniczą w takich przedsięwzięciach, jest to
11
E-commerce w Polsce..., s.128 oraz Zakupy grupowe..., s. 13.
12
E-commerce w Polsce....
13
Ibidem, s. 121.
257
doskonała okazja do promocji i prezentacji swojej oferty, a tym samym pozyskania przyszłych, potencjalnych klientów.
Poza opisanymi zachowaniami konsumentów warto się jeszcze przyjrzeć
jednemu zjawisku, jakim jest nabywanie doświadczeń. Współczesnego klienta
nie zadowala już zwykłe nabycie, posiadanie i użytkowanie dobra. Nie dostrzega
już w tym żadnej atrakcji, brakuje mu doznań. Posiadanie w pewnym momencie przeradza się w znudzenie. W związku z tym rynek coraz częściej oferuje
pakiety zawierające nie tylko dobra, ale i usługi zaaranżowane w taki sposób, aby
oddziaływać na zmysły i wyzwalać emocje. Konsument oczekuje pozytywnych
i zróżnicowanych przeżyć, czegoś, co będzie go nieustannie fascynować i stymulować, a przede wszystkim dostarczać wrażeń i zapadać w pamięć14. Zjawisko to
obserwuje się obecnie w wielu dziedzinach życia. Podróż to już nie tylko wyjazd
i wypoczynek, to zabawa, szaleństwo i przygoda. Safari z nagłym pojawieniem
się lwa, impreza integracyjna w formie surwiwalowej zabawy za miastem czy
wyjazd all inclusive.
Badania Leafa Van Bovena i Thomasa Gilovicha wskazują, że ludzi bardziej
uszczęśliwia nabywanie doświadczeń niż dóbr materialnych. Kupując doświadczenie, są bardziej szczęśliwi i uważają, że są to dużo lepiej wydane pieniądze niż
przy zakupie rzeczy. Pod każdym przebadanym względem demograficznym – ze
względu na wiek, płeć, zatrudnienie, pochodzenie, stan cywilny, przynależność
polityczną, miejsce zamieszkania – za każdym razem odsetek osób wskazujących, że tak zwane zakupy empiryczne dają więcej szczęścia, był wyższy niż
przy zakupie samych przedmiotów. W pierwszym przypadku oscylował w granicach 50–60%, a dla dóbr materialnych było to około 30%. Spośród różnych
grup produktów i usług, które wyzwalają doświadczanie i przeżywanie, jako najistotniejsze, te przynoszące radość życia, wskazano udział w koncertach, bilety
wstępu na stoki narciarskie, podróże i jedzenie15.
Konsumowanie doświadczeń to dziedzina, przed którą stoją bardzo duże
możliwości rozwoju. Znudzenie społeczeństw dotychczasowymi formami konsumpcji będzie skutkowało wzrostem zainteresowania pakietami atrakcji i poszukiwaniem nowych doznań. Przedsiębiorstwa, aby zaistnieć na rynku i pozyskać
14
M. Górnik-Durose, Kupowanie rzeczy, kupowanie doświadczeń – nowe zjawiska w zachowaniach konsumenckich, w: Psychologiczne uwarunkowania zachowań ekonomicznych. Przedsiębiorczość – pieniądze – konsumpcja, red. M. Goszczyńska, M. Górnik-Durose, Difin, Warszawa 2010,
s. 209–222.
L. Van Boven, T. Gilovich, To do or to have? That is the question, “Journal of Personality and
Social Psychology by the American Psychological Association” 2003, vol. 85, no. 6, s. 1195–1197.
15
258
klientów, będą zmuszone oferować coraz więcej usług powiązanych, stymulujących klienta i jego odczucia, wyzwalając w nim pozytywne emocje. Na polskim
rynku takie działania również są już zauważalne. Dla przykładu warto porównać
zainteresowanie ofertami wyjazdów weekendowych na witrynach zakupów grupowych. Wyjazd obejmujący nocleg i wyżywienie w górach czy nad morzem to
kilka, a nawet kilkanaście sprzedanych ofert. Oferta w tej samej miejscowości,
z nieco wyższą ceną, z wyżywieniem lub nawet tylko samym śniadaniem, składana na przykład przez hotel, jednak dająca możliwość skorzystania z basenu,
sauny, jacuzzi, czasami (dodatkowo) z masażu, to kilkadziesiąt, a nawet ponad
sto procent sprzedanych usług.
Podsumowanie
Rozwój nowoczesnych technologii oraz umiejętność ich wykorzystania w praktyce powodują, że technika wkracza w obszary życia codziennego zwykłych
obywateli i jest także obecna w procesie nabywania dóbr i usług. Powszechne
użytkowanie komputerów i dostęp do Internetu umożliwiły rozwój handlu elektronicznego i spowodowały, że zakupy on-line stają się coraz popularniejsze.
W roku 2012 widoczny stał się znaczny rozkwit branży w porównaniu z danymi
za 2008 rok. Przybywa klientów dokonujących zakupów w sieci. Konsumenci
w coraz większym stopniu korzystają zarówno ze sklepów internetowych, jak
i aukcji (przeważają jednak te pierwsze). Swoje wybory często poprzedzają dosyć
dogłębnym rozpoznaniem zarówno cen, jak i opinii o produkcie, co umożliwiają
im funkcjonujące porównywarki cen czy serwisy z recenzjami i opiniami innych
użytkowników. E-commerce oferuje różne inne narzędzia, jak serwisy ogłoszeniowe, pasaże handlowe w sieci czy katalogi stron. Ich wykorzystanie jest jeszcze
niewielkie, będzie jednak wzrastać. Dużą popularnością cieszą się także zakupy
grupowe. Zakupy on-line i całe środowisko odnotowują stały wzrost. Z uwagi na
przyszłościowy charakter branży tendencja ta powinna się utrzymać w kolejnych
okresach. Co więcej, dotychczasowe narzędzia proponowane przez e-commerce
będą uzupełniane przez coraz nowocześniejsze rozwiązania.
E-zakupy czy showrooming to w pewnym sensie forma racjonalizacji wyborów konsumenckich. Nowe trendy w zachowaniach konsumentów,
formy nabywania i nowe kanały sprzedaży umożliwiają im wybór najkorzystniejszej opcji, a jednocześnie pozwalają na optymalizację czasu i wydatków.
Jest to odpowiedź na styl życia współczesnych społeczeństw – społeczeństw
259
konsumpcyjnych i mobilnych. Samo posiadanie dóbr to jednak już za mało,
stąd poszukiwanie nowych wartości i doznań zrodziło tak zwane nabywanie
doświadczeń, na które popyt będzie wzrastał. I choć obecne trendy znacznie
zrewolucjonizowały proces konsumpcji, w szczególności fazę kupowania, to
z pewnością nie są to ostateczne rozwiązania i ludzkość na tym nie poprzestanie, stale będzie szła naprzód.
Bibliografia
Bellon M., Zakupy online? Raz na jakiś czas, „Puls Biznesu” 2013, nr 73.
E-commerce w Polsce 2012 w oczach internautów, www.gemius.pl (dostęp 6.05.2013).
Gerapich A., E-commerce w Polsce. Rynek, nabywcy, trendy, www.pbi.pl (dostęp
12.05.2012).
Górnik-Durose M., Kupowanie rzeczy, kupowanie doświadczeń – nowe zjawiska
w zachowaniach konsumenckich, w: Psychologiczne uwarunkowania zachowań
ekonomicznych. Przedsiębiorczość – pieniądze – konsumpcja, red. M. Goszczyńska, M. Górnik-Durose, Difin, Warszawa 2010.
Jończak M., Chróścielewski A., Polacy na Gwiazdkę – praktyczni czy romantyczni? Prezentacja wyników badania świątecznych zwyczajów zakupowych w Polsce i Europie, Deloitte 2012.
Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2012, GUS, Warszawa 2012.
Showrooming: empowering consumer electronics shoppers, IPSOS MediaCT, IAB 2012.
Van Boven L., Gilovich T., To do or to have? That is the question, “Journal of Personality and
Social Psychology by the American Psychological Association” 2003, vol. 85, no. 6.
Zakupy grupowe w Polsce: serwisy, oferta, popularność wśród internautów, PBI, www.
pbi.pl (dostęp 12.05.2012).
THE CONTEMPORARY
CONSUMER
TRENDS
SUMMARY
As a result of human development, globalization and internationalization of economic
activities has changed the consumption over the years. Consumption, which is one of
the main expenditure groups that make up the global demand. Forms and ways purchasing goods and services by households have evolved as a result of the use of new distribution channels and opportunities of new technology. The article presents the issue
260
of contemporary consumer behavior. This work discusses the online shopping (online
stores and auctions), group shopping, purchasing experience and showrooming. The
paper shows main trends and consumer preferences in this field, changes in the time
domestically and globally.
Keywords: consumption, shopping, Internet
KATARZYNA SZARZEC*
1
Poznań
PAŃSTWO
A WOLNOŚĆ GOSPODARCZA W CZASIE KRYZYSU
GOSPODARCZEGO LAT
2007–2009
PRZYKŁAD KRAJÓW WYSOKO ROZWINIĘTYCH** 2
STRESZCZENIE
Celem artykułu jest analiza, czy kryzys gospodarczy z lat 2007–2009 miał wpływ na
zakres wolności gospodarczej w krajach wysoko rozwiniętych. Do analizy wybrano kraje
należące do G7, tj. Francję, Kanadę, Japonię, Niemcy, USA, Wielką Brytanię i Włochy,
a dane obejmowały lata 1996–2012. W badaniu wykorzystano: indeks wolności gospodarczej i jego trzy subindeksy publikowane przez Heritage Foundation oraz tempo
zmian PKB, a także test Chowa.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że tylko w przypadku dwóch krajów – USA i Wielkiej Brytanii – wystąpiły punkty zwrotne w subindeksie wydatki rządowe w czasie
trwania kryzysu gospodarczego.
Słowa kluczowe: państwo, kryzys gospodarczy, wolność gospodarcza, kraje wysoko
rozwinięte
*
Katarzyna Szarzec, dr hab., Katedra Makroekonomii i Badań nad Gospodarką Narodową,
Wydział Ekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected].
**
Artykuł powstał w ramach realizacji grantu NCN nr 2011/01/B/HS4/01051.
262
Katarzyna Szarzec
Wprowadzenie
Problem roli państwa w gospodarce jest ciągle podejmowany w dyskusjach ekonomistów. Przykładem jest kryzys finansowy, który rozpoczął się w USA pod
koniec 2007 roku, a następnie rozprzestrzenił się na inne kraje (głównie wysoko
rozwinięte). Jak zauważył Bogusław Fiedor: Spór ten dotyczy w istocie zwykle
zakresu regulacji stricte rynkowej i skali interwencjonizmu państwa w gospodarkę, a nie pytania „albo jedno, albo drugie”1. Z jednej strony wskazuje się, że
kryzys został wywołany przez nadmierną liberalizację rynku finansowego i tak
zwaną finansyzację gospodarki, z drugiej – że jest wynikiem silnego wspierania przez rząd USA krajowego sektora budownictwa mieszkaniowego. Dyskusja
dotyczy więc pytania o relacje między zawodnością rynku a zawodnością państwa2. Jednoznaczna odpowiedź na pytanie o przyczynę tego kryzysu chyba nie
jest możliwa. Warto jednak przyjrzeć się zmianom roli państwa w gospodarce,
jakie przyniósł ten kryzys. To znaczy określić, jak w trakcie kryzysu zmieniała
się wolność gospodarcza, w porównaniu z latami poprzednimi, i czy miał on na
to wpływ.
W niniejszym artykule uwaga zostanie zwrócona na siedem wysoko rozwiniętych krajów należących do G7, to jest na Francję, Japonię, Kanadę, Niemcy,
USA, Wielką Brytanię i Włochy. Są to kraje należące do grupy najbogatszych
krajów świata (ze względu na PKB per capita), będące największymi gospodarkami świata (udział w światowym PKB, handlu, w przepływach finansowych),
a także będące ważnymi graczami na arenie międzynarodowej (członkostwo
w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, wpływ na działania Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego, rola w Unii Europejskiej). Ponadto kraje
te są w awangardzie tych, które dokonują zmian w kontekście roli państwa, co ma
znaczący wpływ na upowszechnianie się pewnych wzorców działania.
Kryzys gospodarczy, który rozpoczął się w USA pod koniec 2007 roku,
spowodował poważne problemy w wielu obszarach gospodarki, takich jak: rynek
nieruchomości, sektor bankowy i finansowy, zadłużenie sektora publicznego
i prywatnego. W statystykach kryzys definiowany jako bezwzględny spadek wartości PKB najbardziej widoczny jest w latach 2008–2009 (rysunek 1).
1
B. Fiedor, Kryzys gospodarczy a kryzys ekonomii jako nauki, „Ekonomista” 2010, nr 4, s. 455.
Por. J. Godłów-Legiędź, Zawodność rynku, państwa i ekonomii z perspektywy kryzysu finansowego, w: Ekonomia i prawo. Zawodności rynku–zawodności państwa–etyka zawodowa, cz. 2,
red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, UMK, Toruń 2010.
2
Państwo a wolność gospodarcza...
263
Przeprowadzona w artykule analiza relacji państwo a wolność gospodarcza
składa się z następujących punktów: 1) określenie cech dobrego państwa; 2) opis
indeksów wolności dla krajów G7; 3) ustalenie wpływu kryzysu gospodarczego
na zmianę wolności gospodarczej, z wykorzystaniem testu Chowa.
Rys. 1. Dynamika zmian PKB w latach 1995–2012 (rok do roku; %)
Źródło: The World Economic Outlook (WEO) database, April 2013 edition, IMF.
Charakterystyka dobrego państwa w gospodarce
Od publikacji w 1776 roku Bogactwa narodów Adama Smitha ważnym przedmiotem rozważań kolejnych pokoleń ekonomistów stała się rola państwa
w gospodarce i podejmowanie prób określenia, jakie ono powinno być, by najlepiej, jak to możliwe, sprzyjać wzrostowi dobrobytu społeczeństwa. Na podstawie
wielu prac można określić cechy „dobrego państwa” jako takiego, państwa, które
gwarantuje podstawowe prawa człowieka – do wolności gospodarczej oraz własności, działa praworządnie i efektywnie3. Dopiero jednak od lat dziewięćdziesiątych XX wieku prowadzone są badania empiryczne nad zależnością instytucji
państwa a rozwojem gospodarczym, i na ich podstawie formułuje się pożądane
cechy „dobrego państwa” w gospodarce. Nie odbiegają one jednak – w swych
wnioskach – od sądów sformułowanych przez wcześniejszych ekonomistów.
Por. K. Szarzec, Państwo w gospodarce. Studium teoretyczne – od Adama Smitha do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
3
264
Katarzyna Szarzec
Istnieje wiele definicji wolności gospodarczej, większość badaczy zgadza
się jednak, że obejmuje ona: bezpieczne prawa własności (w stosunku do legalnie nabytych przedmiotów i praw); wolność zawierania umów z podmiotami
krajowymi i zagranicznymi; brak interwencji państwa w warunki, na jakich są
zawierane dobrowolne umowy, oraz wolność od konfiskaty własności przez nadmierne opodatkowanie lub niespodziewaną inflację4. Pierwsze mierniki wolności
gospodarczej i badania empiryczne dotyczące relacji zachodzącej między wolnością gospodarczą a rozwojem (wzrostem) gospodarczym pojawiły się dopiero
w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Najważniejszymi i najpopularniejszymi
stały się dwa – Index of Economic Freedom (IEF), stworzony przez amerykańską instytucję The Heritage Foundation i „Wall Street Journal”, oraz Economic
Freedom Index (EFI), opracowany przez kanadyjski The Fraser Institute. Autorzy pierwszego wskaźnika odnoszą wolność gospodarczą do relacji: wolność
vs. przymus. Według ich definicji, oznacza ona brak przymusu i ograniczeń ze
strony państwa w odniesieniu do produkcji, podziału i konsumpcji dóbr i usług,
ponad poziom służący ochronie i utrzymaniu tejże wolności gospodarczej5.
Z bardzo licznych badań zależności między wolnością gospodarczą a wzrostem
gospodarczym, wykorzystujących różne wskaźniki i prowadzonych dla różnych
grup krajów, wynika, że wolność gospodarcza ma wpływ na wzrost gospodarczy6.
Jednocześnie w niektórych badaniach została potwierdzona zależność, że im wyż4
S.H. Hanke, S.J.K. Walters, Economic freedom, prosperity, and equality: a survey, „Cato
Journal” 1997, vol. 17, no. 2, s. 120–121.
G.P. O’Driscoll Jr., E.J. Feulner, M.A. O’Grady, Index of economic freedom, The Heritage
Foundation Washington DC and Dow Jones and Company, Inc., New York 2004, s. 50.
5
6
Por. np. X. de Vanssay, Z.A. Spindler, Freedom and growth: Do constitutions matter?, „Public Choice” 1994, vol. 78, no. 3–4; J. de Haan, C.L.J. Sierman, Further evidence on the relationship between economic freedom and economic growth, „Public Choice” 1998, vol. 95, no. 3–4;
J.C. Heckelman, Economic freedom and economic growth. A short-run causal investigation, „Journal of Applied Economics” 2000, vol. 3, no. 1; S.T. Easton, M.A. Walker, Income, growth, and
economic freedom, “AEA Papers and Proceedings” 1997, vol. 87, no. 2; W.K. Farr, R.A. Lord,
J.L. Wolfenbarger, Economic freedom, political freedom, and economic well-being. A causality
analysis, „Cato Journal” 1998, vol. 18, no. 2, s. 247–262; J. Gwartney, R. Holcombe, R. Lawson,
Economic freedom and the environment for economic growth, „Journal of Institutional and Theoretical Economics” 1999, vol. 155, iss. 4; E. Weede, Economic freedom and development. New
calculations and interpretations, „Cato Journal” 2006, vol. 26, no. 3; J.W. Dawson, Causality in the
freedom-growth relationship, „European Journal of Political Economy” 2003, vol. 19; M.K. Justesen, The effect of economic freedom on growth revisited. New evidence on causality from a panel
of countries 1970–1999, “European Journal of Political Economy” 2008, vol. 24, no. 3; D. Piątek,
M. Pilc, K. Szarzec, Economic freedom, democracy and economic growth. A causal investigation
within transition countries, “Post-Communist Economies” 2013 (w druku).
265
szy poziom PKB per capita, tym większy zakres wolności politycznej7 i gospodarczej8. Należy mieć jednak na uwadze, że wolność gospodarcza i prawa własności są
podstawowymi cechami gospodarki rynkowej, umożliwiającymi zawieranie dobrowolnych umów. Aby były one jednak respektowane, niezbędne jest praworządne
państwo, które zapewnia ich ochronę. W szczególności są to dwie najważniejsze
jego cechy – uniwersalność i stosowalność prawa oraz dobra znajomość prawa przez
obywateli, która warunkuje planowanie przez nich działań w ramach tego prawa9.
Nowy wymiar do analizy gospodarki narodowej i roli państwa w gospodarce wprowadził John Maynard Keynes w Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu
i pieniądza, a mianowicie: politykę makroekonomiczną (fiskalną i monetarną).
Według niego państwo (władze fiskalne i monetarne) może i powinno wpływać
na poziom popytu globalnego i zatrudnienie. Pasywne oczekiwanie na powrót
gospodarki do poziomu pełnego wykorzystania czynników produkcji oznacza,
de facto, zgodę na bezrobocie przymusowe i pogarszanie się sytuacji gospodarczej. Teoria J.M. Keynesa dała asumpt do rozwoju makroekonomii i wielkiej
dyskusji na temat efektywności polityki makroekonomicznej10. Na przełomie XX
i XXI wieku zaczął się formułować pewien konsensus między dwoma głównymi
nurtami teorii makroekonomii, to jest neoklasycznym i keynesowskim. W przypadku polityki monetarnej, konsensus ten można określić następująco11:
– niezależność banku centralnego, a jednocześnie możliwość rozliczenia
jego działań, przy zachowaniu ich transparentności;
– efektywność polityki monetarnej w zwalczaniu i stabilizowaniu inflacji;
– stabilny, niski, poziom inflacji – priorytet polityki monetarnej;
– wiarygodność banku centralnego w dążeniach do założonego celu;
– stosowanie „kotwicy nominalnej”; preferowana kotwica (jak wskazuje
praktyka banków centralnych) – cel inflacyjny, określony jako pewien
przedział, a nie sztywna reguła działania;
– prowadzenie polityki niskich (zerowych) stóp procentowych.
7
W. Wu, O.A. Davis, The two freedoms, economic growth and development. An empirical
study, “Public Choice” 1999, vol. 100 (1–2).
J.R. Hanson, Prosperity and economic freedom. A virtuous cycle, „The Independent Review” 2000, vol. 4, no. 4, s. 525–531.
8
9
J. Waldron, The rule of law in contemporary liberal theory, w: Liberalism. Critical concepts
in political theory, red. G.W. Smith, Routledge, London–New York 2002, t. 2, s. 95.
10
Szerzej K. Szarzec, Państwo w gospodarce..., rozdz. 3–4.
11
Ibidem, s. 241.
266
Katarzyna Szarzec
Przedstawione postulaty miały swoją realizację w działaniach banków
centralnych. Jednak kryzys gospodarczy z lat 2007–2010 spowodował, że kilka
z nich stanęło pod znakiem zapytania. I tak, w przypadku priorytetu polityki
monetarnej kwestionuje się, że ma nim być tylko stabilny, niski, poziom inflacji. Wskazuje się na kwestie pobudzenia wzrostu gospodarczego, przywrócenia
zaufania do gospodarki, przełamania oczekiwań deflacyjnych. Prowadzona jest
dyskusja o przyjęciu jako celu nominalnego wzrostu PKB, podejście to jest jednak kontrowersyjne. Okazuje się, że polityka ilościowego zwiększania podaży
pieniądza (quantitive easing, QE), stosowana przez Europejski Bank Centralny,
Wielką Brytanię i USA (której prekursorem była Japonia w latach dziewięćdziesiątych XX wieku), wbrew wyrażanym przez wielu obawom nie doprowadziła
(przynajmniej do połowy 2013 roku) do wzrostu inflacji.
W przypadku polityki fiskalnej przedstawiciele współczesnych szkół makroekonomii głównego nurtu zgadzają się, że powinna ona być prowadzona na podstawie reguł. Rząd, prowadząc ją, powinien się kierować regułami i utrzymywać
równowagę budżetową, co wspiera działania banku centralnego w zakresie kontrolowania inflacji. Nowokeynesiści podkreślają jednak, że w nadzwyczajnych
sytuacjach – w głębokiej recesji – konieczne jest stosowanie dyskrecjonalnej
polityki fiskalnej.
Gregory N. Mankiw i Matthew Weinzierl12, analizując optymalną politykę stabilizacyjną w sytuacji spadku popytu globalnego, stworzyli hierarchię
instrumentów polityki monetarnej i fiskalnej. Jest ona zależna od sytuacji
gospodarczej i możliwości zastosowania poszczególnych instrumentów. Przedstawia się następująco:
– obniżenie krótkookresowych stóp procentowych, gdy to możliwe;
– jeśli krótkookresowe stopy procentowe osiągnęły poziom zero, obniżenie
długoterminowych stóp procentowych;
– w sytuacji, gdy możliwości zastosowania polityki monetarnej się wyczerpały, obniżenie podatków, co ma wpłynąć na zwiększenie skłonności do
wydatków, w tym inwestycyjnych;
– w ostateczności, jako „środek zarządzania popytem ostatniej instancji” (the
demand management tool of last resort), zwiększenie wydatków rządowych.
12
N.G. Mankiw, M. Weinzierl, An exploration of optimal stabilization policy, „Brookings Papers on Economic Activity” 2011, Economic Studies Program, The Brookings Institution, vol. 42,
no. 1, s. 209–272.
267
Działania przedsięwzięte przez rządy krajów wysoko rozwiniętych w czasie
ostatniego kryzysu należy ocenić jako podjęte w nadzwyczajnej sytuacji, która
wymagała nadzwyczajnych środków. Od 2007 roku analizowane kraje (w szczególności USA i kraje UE) podejmowały wiele działań, takich jak: obniżenie stóp
procentowych do najniższych możliwych poziomów, wprowadzenie polityki QE,
uruchomienie wielkich fiskalnych pakietów stymulacyjnych, ratowanie instytucji
finansowych zagrożonych upadłością13. Celem tych działań było zmniejszenie
niepewności w gospodarce i pobudzenie wzrostu gospodarczego, efekty jednak
są różne. Największym negatywnym skutkiem jest wielki wzrost zadłużenia
publicznego tych krajów.
Ostatni kryzys gospodarczy podał w wątpliwość niektóre z tych kompromisowych ustaleń i wywołał dyskusję co do zasadności wdrażania wielkich pakietów stymulacyjnych, oznaczających, de facto, zarządzanie popytem globalnym.
Jednak co do pryncypiów prowadzenia polityki fiskalnej i monetarnej, nie ma
zmian. Winny one być prowadzone na podstawie reguł, a nie na zasadzie dyskrecjonalności, być przewidywalne i transparentne.
Indeksy wolności gospodarczej
Analizowane kraje G7 zostały scharakteryzowane pod względem poziomu wolności gospodarczej na podstawie indeksu wolności gospodarczej (IWG) i jego
trzech subindeksów: wolność fiskalna, wydatki rządowe i wolność monetarna
(indeksy publikowane przez Heritage Foundation14). Skala wszystkich indeksów
wynosi od 0 do 100, przy czym im wyższa wartość wskaźnika, tym większa
wolność. IWG przedstawia ogólną ocenę zakresu stosowania przymusu przez
państwo w sferze gospodarki. Wybrane trzy subindeksy oceniają zakres polityki
fiskalnej i monetarnej. Są one zdefiniowane następująco:
13
Przykłady takich działań: sukcesywne obniżanie podstawowej stopy procentowej przez Bank
of England z 5,75% w 2007 r. do 0,5% w 2009 r.; we wrześniu 2008 r. rząd USA wsparł (ang. bailout) spółkę AIG 85 mld USD; w listopadzie 2008 r. FED zdecydował o bezwarunkowym zakupie
100 mld USD papierów dłużnych government-sponsored enterprise (GSE) oraz 500 mld USD mortgage-backed securities; w styczniu 2009 r. rząd Niemiec uruchomił pakiet stymulacyjny o wartości
50 mld EUR; w marcu 2009 r. Bank of England rozpoczął program zakupu obligacji skarbowych i papierów korporacyjnych w ramach operacji quantitative easing lub credit easing; Francja uruchomiła
pakiet stymulacyjny w wysokości 26 mld EUR w 2008 r. i w tej samej kwocie w 2009 r.
14
Dane dostępne od 1995 r. Drugi indeks wolności gospodarczej opracowany przez Freedom
Institute zawiera roczne dane od 2000 r. (Fraser Institute, Economic Freedom of the World, www.
freetheworld.com) i dlatego nie uwzględniono ich w niniejszej analizie.
268
Katarzyna Szarzec
1. Wolność fiskalna (fiscal freedom) – mierzy obciążenia podatkowe
nakładane przez rząd. Składa się z oceny trzech składników: podatków
dochodowych nakładanych na osoby fizyczne i prawne oraz wielkości
wpływów z podatków w relacji do poziomu PKB.
2. Wydatki rządowe (government spending) – ocenia poziom wszystkich
wydatków rządowych (zarówno tych o ekwiwalentnym charakterze, jak
i transferów) w relacji do PKB.
3. Wolność monetarna (monetary freedom) – obejmuje ocenę stabilności
poziomu inflacji i kontroli cen.
W latach 1995–2013 w badanej grupie krajów najwyższy, stabilny poziom
IWG był odnotowywany w Kanadzie, USA i w Wielkiej Brytanii, chociaż w tych
ostatnich dwóch krajach zauważalny jest spadek poziomu wolności gospodarczej
od 2008 roku (rysunek 2). Najniższy poziom IWG był we Francji i Włoszech.
W 2013 roku w międzynarodowym rankingu IWG Francja i Włochy zostały
uznane za kraje umiarkowanie wolne (moderately free) i zajęły odpowiednio
miejsca: 62 i 83. Pozostałe kraje zostały uznane za „w zasadzie wolne” (mostly
free) i zajęły miejsca: Kanada – 6, Japonia – 24, Niemcy – 19, USA – 10, Wielka
Brytania – 14.
Rys. 2. Indeks wolności gospodarczej
Źródło: http://www.heritage.org/index/ (dostęp 19.05.2013).
Rys. 3. Indeks wolności fiskalnej (1995–2013)
Rys. 4. Indeks wydatków rządowych (1995–2013)
Rys. 5. Indeks wolności monetarnej w latach 1995–2013
269
270
Katarzyna Szarzec
Na rysunkach 3, 4 i 5 przedstawiono zmiany subindeksów IWG, to jest
wolności fiskalnej, wydatków rządowych i wolności monetarnej. W przypadku
indeksów wolności fiskalnej i wydatków rządowych najniższe wskazania mają
Włochy i Francja. Według pierwszego z indeksów Francja była w latach 1995–
1996 oceniana jako kraj umiarkowanie wolny, od 1997 roku do 2007 roku jako
„bez wolności” (repressed), a od 2008 – jako „w zasadzie bez wolności” (mostly
unfree). W przypadku Włoch, do 2005 roku kraj ten był oceniany jako „bez wolności”, a potem jako „w zasadzie bez wolności”. W przypadku drugiego indeksu,
w całym okresie Francja i Włochy były oceniane jako „bez wolności”.
Kryzys a wolność gospodarcza
Celem analizy było zbadanie, czy kryzys gospodarczy, który rozpoczął się pod
koniec 2007 roku w USA i który oznaczał obniżenie tempa zmian PKB, miał
znaczenie dla zmian wolności gospodarczej w siedmiu wysoko rozwiniętych
krajach. Do analizy wykorzystano test Chowa15. Jest to narzędzie używane do
weryfikowania hipotezy o stabilności parametrów modelu ekonometrycznego,
czyli określenia, czy w modelu występuje punkt zwrotny (structural break).
Punkt zwrotny można interpretować jako jakościowe zjawiska, które powodują,
że nie da się utrzymać założenia o stałości parametrów modelu ekonometrycznego w czasie. Celem analizy jest więc określenie, czy w modelu opisującym
wpływ tempa zmian PKB na wolność gospodarczą występuje punkt zwrotny.
Model podstawowy jest dany równaniem:
Y j = β 0 + β1 x j ,
gdzie:
Y – dany indeks wolności,
x – tempo zmian PKB,
j – kraj.
W modelu jako zmienną zależną przyjęto indeks wolności gospodarczej
i jego trzy subindeksy: wolność fiskalną, wydatki rządowe i wolność monetarną.
Jako zmienną niezależną przyjęto roczne tempo zmian PKB pochodzące z bazy
G.C. Chow, Tests of equality between sets of coefficients in two linear regressions, „Econometrica” 1960, vol. 28 (3).
15
271
IMF. Okres analizy objął lata 1996–2012 (liczba obserwacji – 17) dla siedmiu
krajów: Francji, Japonii, Kanady, Niemiec, USA, Wielkiej Brytanii i Włoszech.
W tabelach 1 i 2 przedstawiono statystyki opisowe danych. W celu eliminacji
niestacjonarności szeregów wartości czterech indeksów wyrażono jako zmiany
wskaźnika do roku poprzedniego (iloraz indeksu dla okresu t do indeksu dla
okresu t-1).
Tabela 1
Statystyki opisowe – tempo zmian PKB w okresie 1996–2012
Kraj
Francja
Japonia
Kanada
Niemcy
USA
Wielka
Brytania
Włochy
Średnia (%)
Mediana (%)
Min (%)
Maks (%) Odchylenie stand.
1,56
0,80
2,58
1,36
2,42
1,83
1,60
2,65
1,64
2,54
-3,15
-5,53
-2,80
-5,07
-3,07
3,69
4,65
5,17
4,02
4,83
1,62
2,28
1,83
2,13
1,94
2,17
2,88
-3,97
4,23
2,10
0,67
1,45
-5,49
3,65
2,09
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z IMF Outlook, April 2013.
Tabela 2
Statystyki opisowe indeksów wolności gospodarczej w okresie 1996–2012
Kraj
Zmienna
Średnia
Mediana
Min
1
2
3
4
5
Maks Odchylenie stand.
6
7
IWG
Wolność fiskalna
Wydatki rządowe
Wolność monetarna
61,06
45,35
12,61
82,51
60,90
44,80
13,20
82,40
57,40
33,90
5,30
71,70
64,70
60,60
18,90
87,00
2,52
7,59
3,84
3,53
IWG
Wolność fiskalna
Wydatki rządowe
Wolność monetarna
70,52
65,35
58,49
90,64
70,90
67,50
58,70
90,60
64,30
53,60
47,00
87,90
73,30
70,90
63,90
94,30
2,68
6,92
4,06
2,03
IWG
Wolność fiskalna
Wydatki rządowe
Wolność monetarna
75,02
64,19
44,57
83,88
75,30
73,60
49,60
85,40
67,90
38,10
18,30
75,40
80,80
79,20
54,10
89,70
4,62
16,82
11,05
4,10
Francja
Japonia
Kanada
272
Katarzyna Szarzec
1
2
3
4
5
6
7
69,18
51,89
32,13
85,18
69,70
56,40
31,70
86,60
64,30
37,80
24,10
79,90
71,80
61,40
42,70
89,40
2,20
9,29
5,24
2,96
77,48
60,81
42,91
82,42
77,50
61,70
42,70
84,10
74,10
52,00
21,50
73,70
80,40
62,50
58,90
86,70
1,78
2,66
8,40
4,36
61,89
49,65
23,91
82,74
62,00
49,60
28,00
82,10
58,10
42,20
0,10
77,00
64,90
55,80
33,70
86,50
1,97
4,615
9,15
2,69
78,24
66,29
60,65
83,51
78,20
67,20
60,30
84,30
75,40
63,40
46,70
77,20
81,20
69,80
71,20
86,30
2,05
2,35
5,41
2,94
Niemcy
IWG
Wolność fiskalna
Wydatki rządowe
Wolność monetarna
Wielka Brytania
IWG
Wolność fiskalna
Wydatki rządowe
Wolność monetarna
Włochy
IWG
Wolność fiskalna
Wydatki rządowe
Wolność monetarna
USA
IWG
Wolność fiskalna
Wydatki rządowe
Wolność monetarna
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych zamieszczonych na http://www.heritage.org/index/ (dostęp 19.05.2013).
Testowano, czy w latach 2007, 2008 i 2009 nastąpiły punkty zwrotne
w tempie zmian indeksów wolności gospodarczej, co było spowodowane kryzysem gospodarczym. Hipotezę zerową brzmiącą: „brak zmian strukturalnych przy
podziale próby w obserwacji w okresie t” odrzucano, jeżeli p-wartość testu była
mniejsza niż 5%. Z przeprowadzonych badań wynika, że:
– w USA punkt zwrotny wystąpił w przypadku indeksu wydatki rządowe
w 2007 roku;
– w Wielkiej Brytanii punkt zwrotny wystąpił w przypadku indeksu wydatki
rządowe w 2008 roku;
– w pozostałych krajach (Francja, Kanada, Niemcy, Japonia, Włochy)
odnotowano brak punktów zwrotnych.
Testy przeprowadzono także dla danych zlogarytmowanych i potwierdziły
one wystąpienie punktów zwrotnych w tych dwóch przypadkach. Wystąpienie
punktów zwrotnych w przypadku indeksu wydatki rządowe w USA i Wielkiej
Brytanii mogło być spowodowane wdrożeniem wielkich pakietów stymulacyjnych i programów oszczędnościowych w tych państwach.
273
Przeprowadzono także test Chowa dla modelu, w którym zmiennymi zależnymi były indeksy wolności gospodarczej (wartości zlogarytmowane), a jako
zmienne niezależne przyjęto wyraz wolny i trend. Starano się w ten sposób
określić, czy w okresie kryzysu nastąpiły istotne zmiany w tendencji rozwojowej
wybranych indeksów. Z przeprowadzonych badań wynika, że:
– we Francji punkt zwrotny wystąpił w przypadku indeksu wydatki rządowe w 2009 roku;
– w Japonii wystąpił on w przypadku indeksu wydatki rządowe w 2008 roku;
– w Niemczech – w przypadku indeksu wolność monetarna w 2007 roku;
– w Wielkiej Brytanii – w przypadku indeksu wolności gospodarczej
w 2007 roku i indeksu wydatki rządowe w 2008 roku;
– w pozostałych krajach (Kanada, USA, Włochy) nie było punktów
zwrotnych.
Przy interpretacji przedstawionych wyników należy mieć na uwadze krótki
szereg czasowy i liczbę obserwacji oraz niedokładność wskaźników. Dalsza analiza może polegać na zastosowaniu testu Chowa dla panelu oraz uwzględnieniu
innego wskaźnika (proxy), który umożliwiłby estymacje równań na podstawie
większej liczby obserwacji (na przykład danych kwartalnych).
Bibliografia
Dawson J.W., Causality in the freedom-growth relationship, „European Journal of Political Economy” 2003, vol. 19.
Haan de J., Siermann C.L.J., Further evidence on the relationship between economic
freedom and economic growth, „Public Choice” 1998, vol. 95, no. 3–4.
Chow G.C., Tests of equality between sets of coefficients in two linear regressions,
„Econometrica” 1960, vol. 28 (3).
Vanssay de X., Spindler Z.A., Freedom and growth. Do constitutions matter?, „Public
Choice” 1994, vol. 78, no. 3–4.
Easton S.T., Walker M.A., Income, growth, and economic freedom, “AEA Papers and
Proceedings” 1997, vol. 87, no. 2.
Farr W.K., Lord R.A., Wolfenbarger J.L., Economic freedom, political freedom, and economic well-being. A causality analysis, „Cato Journal” 1998, vol. 18, no. 2.
Fiedor B., Kryzys gospodarczy a kryzys ekonomii jako nauki, „Ekonomista” 2010, nr 4.
Fraser Institute, Economic Freedom of the World, www.freetheworld.com.
274
Katarzyna Szarzec
Godłów-Legiędź J., Zawodność rynku, państwa i ekonomii z perspektywy kryzysu finansowego, w: Ekonomia i prawo. Zawodności rynku–zawodności państwa–etyka
zawodowa, cz. 2, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, UMK, Toruń 2010.
Gwartney J., Holcombe R., Lawson R., Economic freedom and the environment for economic growth, „Journal of Institutional and Theoretical Economics” 1999, vol. 155,
iss. 4.
Hanke S.H., Walters S.J.K., Economic freedom, prosperity, and equality: a survey, „Cato
Journal” 1997, vol. 17, no. 2.
Hanson J.R., Prosperity and economic freedom. A virtuous cycle, „The Independent
Review” 2000, vol. 4, no. 4.
Heckelman J.C., Economic freedom and economic growth. A short-run causal investigation, „Journal of Applied Economics” 2000, vol. 3, no. 1.
http://www.heritage.org/index/ (dostęp 19.05.2013).
Justesen M.K., The effect of economic freedom on growth revisited. New evidence on
causality from a panel of countries 1970–1999, “European Journal of Political
Economy” 2008, vol. 24, no. 3.
Mankiw N.G, Weinzierl M., An exploration of optimal stabilization policy, „Brookings
Papers on Economic Activity” 2011, Economic Studies Program, The Brookings
Institution, vol. 42, no. 1.
O’Driscoll G.P. Jr., Feulner E.J., O’Grady M.A., Index of economic freedom, The Heritage
Foundation Washington DC and Dow Jones and Company, Inc., New York 2004.
Piątek D., Pilc M., Szarzec K., Economic freedom, democracy and economic growth.
A causal investigation within transition countries, “Post-Communist Economies”
2013 (w druku).
Szarzec K., Państwo w gospodarce. Studium teoretyczne – od Adama Smitha do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
The World Economic Outlook (WEO) database, april 2013 edition, IMF.
Waldron J, The rule of law in contemporary liberal theory, w: Liberalism. Critical concepts in political theory, red. G.W. Smith, Routledge, London–New York 2002, t. 2.
Weede E., Economic freedom and development. New calculations and interpretations,
„Cato Journal” 2006, vol. 26, no. 3.
Wu W., Davis O.A., The two freedoms, economic growth and development. An empirical
study, “Public Choice” 1999, no. 100 (1–2).
SOVEREIGN
275
STATE AND ECONOMIC FREEDOM
IN TERMS OF FINANCIAL CRISIS (2007–2009)
CASE
OF DEVELOPED COUNTRIES
SUMMARY
The aim of a paper is to analyze, whether economic crisis 2007–2009 had an impact
on economic freedom in developed G7 countries. A scope of analysis is 1996–2012.
Determinants are three subindex of Index of Economic Freedom published by Heritage
Foundation (Fiscal Freedom, Government Spending, Monetary Freedom). A method is
Chow test for structural instability. The main result is that only in USA and UK there
were structural breaks in case of subindex Governance Spending during economic crisis
(2007–2009).
Keywords: state, economic crisis, economic freedom, developed countries
BOGUMIŁA SZOPA, EWA ŚLĘZAK 1*
Kraków
GLOBALNE
IMPLIKACJE
PROCESY STARZENIA SIĘ
DLA SPOŁECZEŃSTW I GOSPODAREK
STRESZCZENIE
W artykule podjęto temat starzenia się i starości na świecie, które są obecne w dyskusji
przedstawicieli różnych krajowych i międzynarodowych gremiów. Szeroko zaprezentowano teoretyczne aspekty starzenia się i starości, odwołując się do dostępnej, tłumaczącej
je teorii socjologicznej. Analizowane zjawiska ukazano również w kontekście historycznym i przyszłym. Na końcu przedstawiono implikacje globalnych trendów starzenia się
dla społeczeństw i gospodarek.
Słowa kluczowe: starzenie się, starość
Wprowadzenie
Ostatnimi czasy media i politycy zwracają uwagę na pojawienie się problemów wynikających z postępującego starzenia się polskiego społeczeństwa. Trwałym elementem toczącej się dyskusji jest odwołanie się do globalnego wymiaru
tego procesu. Powszechne jest stwierdzenie, że jesteśmy świadkami demograficznej rewolucji, wywołanej spadkiem liczby urodzeń oraz wydłużeniem długości
życia. Pierwsza kategoria, to jest liczba urodzeń, wykazuje tendencję spadkową,
*
Bogumiła Szopa, Katedra Ekonomii, Wydział Finansów, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, e-mail: [email protected]; Ewa Ślęzak, Katedra Ekonomii, Wydział Finansów, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, e-mail: [email protected].
278
Bogumiła Szopa, Ewa Ślęzak
druga zaś, to jest długość życia, tendencję wzrostową. Ludność całego świata
– jego populacja globalna – gwałtownie się starzeje1. Jak zauważył Jay Sokolovsky2, obecność tych rozważań jest związana z typowym dla pierwszej dekady
XXI wieku wzrostem zainteresowania tematyką starości i starzenia się. Te procesy
demograficzne zmuszają do zmiany spojrzenia na zjawiska starości i starzenia się.
Transformacji postrzegania osób starszych, ich odczuwania, samopostrzegania
oraz funkcjonowania w społeczeństwie. Mowa tu o wyjściu poza bezrefleksyjny
obraz człowieka starszego, jako nieporadnego, uzależnionego, na rzecz obrazu
człowieka aktywnego, konsumenta, decydenta czy zwycięzcy. Jak zauważył
Richard Hugman3, choć starzenie się jest procesem o charakterze biologicznym
i psychologicznym, to starość, jako stan, etap życia, pozostaje wciąż konstrukcją
społeczną. Liczne, podejmowane rozważania na temat starzenia się w biologii czy
psychologii próbują opisać, jak społeczeństwo postrzega osoby starsze, a także,
jakie społeczne postawy są przejawiane w stosunku do osób starszych.
Na początku zostaną zaprezentowane zjawiska starości i starzenia się
w ujęciu teoretycznym i liczbowym. W dalszej kolejności zostaną przedstawione
zagadnienia dotyczące implikacji globalnych trendów związanych ze starzeniem
się dla społeczeństw i gospodarek. Całość zostanie zakończona sformułowaniem
wstępnych wniosków.
Starość i starzenie się
Niewątpliwie starość jest zjawiskiem złożonym i nastręczającym problemów
definicyjnych. Zarówno starość, jak i starzenie się są osadzone w kontekście
wieku. O starości zwykło się mówić, że to umownie okres następujący po wieku
średnim. Jednak jej granice są zmienne w zależności od potrzeb i perspektywy
przyjętej przez autora4. Starość to stan, który ma swoją określoną charakterystykę
społeczną, kulturową i psychologiczną. Z kolei starzenie się jest procesem obej-
1
Global Ageing Initiative, short description.
The cultural context of aging. Worldwide perspectives, red. J. Sokolovsky, Greenwood Press
Preager, Westport, Connecticut, London 2009, s. XVI–XVIII.
2
3
R. Hugman, Ageing and the care of older people in Europe, St. Martin Press, New York 1994,
s. 3.
4
Ibidem, s. 4.
Globalne procesy starzenia się...
279
mującym cały organizm, obserwowanym w wymiarze biologicznym, społecznym, psychicznym5.
W naszym kręgu kulturowym, zwyczajowo, za stare przyjęło się uważać
osoby, które przekroczyły wiek 65 lat. Należy stwierdzić, że pogląd skłaniający
się do przyjęcia granicy wieku starczego oscylującej wokół 60 i 65 roku życia
wydaje się najbardziej popularny6. Starość wymienia się również w podziale
na starość mniej i bardziej zaawansowaną, tak zwaną wczesną i późną. Starość
wczesna obejmuje okres życia między 65 a 74 rokiem życia, podczas kiedy późna
rozpoczyna się wraz z osiągnięciem 75 roku życia. Jawią się też kolejne pytania,
kogo można, czy należy uznać za człowieka starego? Czym jest starość, a czym
jest starzenie się w teorii?
Socjologiczne teorie starości i starzenia się
Zanim przejdziemy do zdefiniowania starzenia się oraz starości warto przeanalizować dostępne teorie tłumaczące te procesy i zjawiska. Najczęściej przywoływaną
i najstarszą z dziedziny gerontologii jest teoria wycofania się (disengagement theory). Według niej starzenie się jest związane z wycofaniem się jednostek z życia
społecznego. Jego efektem jest zmniejszony stopień interakcji osób starszych
z innymi. Zarówno społeczeństwo, jak i członek społeczeństwa, niezależnie,
kto inicjuje ów proces, stopniowo przygotowują się do całkowitego wycofania
w rezultacie choroby i/lub śmierci.
Podstawowym założeniem tej teorii7 jest przyjęcie, że zarówno jednostka,
jak i społeczeństwo w rezultacie tego wycofania uzyskują korzyści. Dla jednostki
jest to ograniczenie społecznej presji dotyczącej utrzymania produktywności,
a dla społeczeństwa korzyścią jest zwolnienie miejsc przez osoby starsze i zajęcie
ich przez osoby młodsze. Zwolnione zostają również role społeczne, które mogą
podjąć osoby młodsze. Ta międzypokoleniowa wymiana gwarantuje systemowi
społecznemu przetrwanie. Głównym elementem tego podejścia jest zrzeczenie
się podstawowej roli społecznej odgrywanej przez jednostkę. W przypadku
5
S. Steuden, Psychologia starzenia się i starości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 18.
6
Z. Szarota, Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2004, s. 23.
H.G. Cox, Later life. The realities of aging, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey 2009, s. 41.
7
280
kobiet to rezygnacja z roli rodzicielskiej, a w przypadku mężczyzn – z roli zawodowej. Z perspektywy społecznej uważa się, że kobiety są poddane płynnemu
procesowi rezygnacji, podczas gdy u mężczyzn jest to proces gwałtowny. Dzieje
się tak, gdyż dla mężczyzn centralnym elementem życia jest kariera zawodowa,
która zostaje nagle przerwana wraz z przejściem na emeryturę. Z kolei kobiety,
nawet jeśli są aktywne zawodowo, postrzegane są przede wszystkim przez
pryzmat obowiązków rodzicielskich oraz domowych. Zwłaszcza te ostatnie są
obecne, pomimo zatrudnienia, i pozostają w trakcie emerytury. Przedstawiciele
tego nurtu zwracają uwagę na dramatyczne zmiany towarzyszące przejściu od
wieku średniego do starszego, których cechą charakterystyczną jest zaburzenie
istniejącej równowagi oraz stworzenie nowej na linii sił osobowości jednostki
oraz jej systemu społecznego8.
Teoria społeczna w starzeniu się upatruje pewnych znamion wymiany między pokoleniami. James Dowd9 zwrócił uwagę, że zmniejszająca się z wiekiem
społeczna interakcja osób starszych może zostać wyjaśniona jako proces wymiany
między osobami starszymi a społeczeństwem. Według głównych założeń teorii:
– społeczeństwo składa się z aktorów społecznych, którzy dążą do określonych celów przez procesy interakcji z innymi aktorami;
– aktorzy postrzegają osiągnięcie celów w kategorii sukcesu i nagrody, tym
samym wyrażają zgodę na niezbędne koszty, dążąc do maksymalizacji
poziomu nagród i minimalizacji poziomu kosztów;
– proces wymiany nie ma charakteru jedynie ekonomicznego, gdyż
zawiera w sobie również elementy psychologiczne, na przykład wiąże się
z wewnętrzną satysfakcją.
W ramach tych relacji należy zwrócić uwagę na nierówność władzy aktorów.
Relacje oparte na władzy są widoczne wtedy, gdy bardziej uprzywilejowana strona
może otrzymać większe nagrody niż druga. W kontekście starzenia się ograniczony
stopień społecznych interakcji jest rezultatem wielu relacji wymiany, podczas których zmniejsza się władza osoby starszej nad jej otoczeniem społecznym10.
Według teorii aktywności (activity theory) utrzymuje się, że w procesie starzenia się istotne jest utrzymanie aktywności typowej dla wieku średniego tak
długo, jak to tylko jest możliwe. Oznacza to, że w przypadku utraty możliwości
8
Ibidem, s. 40–42.
J. Dowd, Aging as exchange. A preface to theory, “Journal of Gerontology” 1975. vol. 30,
s. 584–594.
9
10
H.G. Cox, Later life..., s. 53–55.
281
wykonywania pewnych działań i odgrywania ról społecznych należy poszukiwać
ich substytutów, tak aby utrzymać poziom aktywności, który występował w okresie dojrzałości jednostek. To podejście teoretyczne zakłada stabilną relację między osobowością a systemem społecznym w czasie, kiedy jednostka przechodzi
z wieku średniego do starszego. Osoba starsza jest oceniana według kryteriów,
które są stosowane do oceny osób w wieku średnim, co może rodzić wątpliwości.
Przyjmuje się tutaj stabilność orientacji osobowościowych, mimo że człowiek się
starzeje. Wreszcie, teoria nie mówi, co się dzieje w sytuacji, kiedy osoba starsza
nie może utrzymać aktywności na poziomie aktywności typowej dla wieku średniego, co może niewątpliwie wiązać się z pojawieniem się frustracji czy poczucia
winy etc.11
Następną, godną zainteresowania teorią starości, jest teoria ciągłości (continuity theory), która stanowi formalne rozwinięcie opisanej już teorii aktywności.
Zakłada ona, że ludzie są chętni do wykorzystywania zasobów wypracowanych
przez całe dorosłe życie. Są skłonni projektować przyszłe sytuacje czy przystosować się do zmiany12. Innymi słowy, obserwuje się kontynuację wzorów zachowań
niezależnie od wieku, w różnych fazach życia. Wiek starczy, podobnie jak etapy
wcześniejsze, jest pełen określonych problemów, do których są przygotowywane
jednostki. Okres emerytalny jednak wiąże się z brakiem możliwości kontynuacji
poprzedniego życia, umiejętności zawodowe nie są już potrzebne, praca zawodowa nie jest już kluczowym elementem życia jednostki, ciągła potrzeba osiągnięć
i sukcesu nie przyświeca już jednostkom, wreszcie czas wolny występuje w nadmiarze. Starzejąc się, jednostka utrwala swoje zachowania, związki, preferencje,
styl życia. Uważa się, że jednostka będzie się starać utrzymać swój styl życia tak
długo, jak to tylko jest możliwe. Kiedy będzie to już niemożliwe, podejmie kroki
związane z adaptacją, w zależności od swojej sytuacji i możliwości. Osoba nie
musi się wyłączać, ani być aktywna, jednak decyzje dotyczące rezygnacji z pewnych ról i utrzymania innych są zdeterminowane przez historię jednostki i jej styl
życia. Diana K. Harris13 zwróciła jednak uwagę na niejednoznaczność związaną
z wypełnianiem ról społecznych, mówiąc, że nie istnieją wyraźnie zdefiniowane
oczekiwania dotyczące poszczególnych ról. Zwłaszcza przejście z wieku dojrzałego do starszego oraz symboliczne wycofanie się ze świata zawodowego jest
11
Ibidem, s. 43–45.
D. Harris, The sociology of aging, Rowman & Littlefield Publishers, Inc., Lanham, Boulder,
New York, Toronto, Plymouth, UK 2007, s. 85.
12
13
Ibidem, s. 84.
282
szczególne narażone na niejednoznaczność. Zarówno osoby starsze, jak i inne
grupy wiekowe nie wiedzą, jak w rzeczywistości powinien się zachowywać emeryt(ka). W jeszcze gorszym i bardziej niejednoznacznym położeniu znajdują się
wdowy lub wdowcy. Brakuje zatem norm związanych ze starością, z tym, jak
dobrze i szczęśliwie żyć w starości.
Z kolei teoria stratyfikacji wieku (age stratification theory), autorstwa
Matildy White-Riley14, zakłada, że wiek, podobnie jak klasa społeczna czy
warstwa społeczna, stanowi podstawę do różnicowania ludzi. W ten sposób
w społeczeństwie wyróżnia się grupy wiekowe, na przykład dzieci, nastolatków,
dorosłych, dojrzałych dorosłych i osób starszych. Wiek określa role społeczne,
a także status jednostek i dostępny szacunek innych ludzi. Poszczególne społeczeństwa różnie traktują ludzi – wiek jest kryterium (dys)kwalifikującym do
odgrywania pewnych ról społecznych w zależności od kontekstu kulturowego.
Wiek jest czynnikiem wpływającym na status i pozycję społeczną jednostki.
Członkowie kohorty urodzeni w określonym przedziale czasu, często nieświadomi tego, dzielą nie tylko wydarzenia historyczne, ale i podobne doświadczenia
życiowe. Tym samym analizuje się poszczególne grupy wiekowe w powiązaniu
z ich statusem i pozycją społeczną, również w kontekście konfliktu międzypokoleniowego15.
Wywodząca się z klasycznej dla socjologii perspektywy interakcji symbolicznej (symbolic interaction perspective) teoria etykietowania (labeling theory)
jest oparta na przekonaniu, że jednostka kreuje swoją tożsamość na podstawie
interakcji z innymi ludźmi w środowisku społecznym. Jednostka postrzega siebie
przez pryzmat tego, jak ją widzą, jak definiują i jak reagują na nią inni ludzie.
W efekcie, w zależności od tego do jakiej kategorii zakwalifikowano jednostkę,
ludzie postrzegają i wchodzą w reakcje z nią. To, z kolei, wpływa na tożsamość
i zachowanie jednostki, które są odpowiednio dostosowywane. Większość ludzi
zachowuje się zatem w sposób, jakiego oczekuje od nich ich świat społeczny.
Tym samym zachowanie osób starszych może być wynikiem reakcji społecznych w ich najbliższym otoczeniu. Badacze tego nurtu zauważają występowanie
następujących prawidłowości w zachowaniu osób starszych. Osoby starsze podlegają wpływom i są uzależnione od przypisanych im społecznie etykiet. Zatem
14
Aging and society, vol. III, red. M. Riley, M. Johnson, A. Fonner, Russel Sage Foundation,
New York 1972; M.W. Riley i in., Sociology of age, w: Handbook of sociology, red. N.J. Smelser,
Newbury Park, CA Sage 1988.
15
H.G. Cox, Later life..., s. 51.
283
utrata ról społecznych pozbawia je informacji zwrotnej na temat ich samych, co
kreuje próżnię i poczucie uzależnienia od źródeł zewnętrznych samodzielnego
przypisywania etykiet, co często kreuje obrazy osób starszych jako nieużytecznych. Jednostki, które akceptują takie stereotypowe etykiety, przyjmują pozycję
zależną i zapominają o swojej niezależności. Słowem, ludzie zachowują się tak,
jak wydaje im się, że powinni się zachowywać, gdyż tego oczekuje od nich społeczeństwo. Osoby starsze przyjmują negatywne etykiety osób starszych, identyfikują się z nimi oraz przesuwają się do kolejnego, późniejszego etapu życia
naznaczonego jeszcze mniejszą niezależnością.
Opisane elementy obrazują wieloetapowy cykl społecznego rozpadu – od
problemów z tożsamością i niepełnych ról społecznych, przez etykietę osoby
niekompetentnej lub niepełnosprawnej, aż do roli chorej i uzależnionej, wreszcie niezdolnej do samodzielnego funkcjonowania16. Oczywiście, osoby starsze
na różny sposób mogą doświadczać tego procesu etykietowania oraz społecznego rozpadu. Częste są przypadki, opisane również w literaturze, kiedy pomimo
negatywnego etykietowania, osoby starsze odwracają etapy cyklu rozłamu społecznego, tym samym wyzwalając się ze społecznie przypisanych im ról typowych dla wieku starszego przez dostęp do usług społecznych adresowanych do
osób starszych, czy też budując wysoką samoocenę17.
Starzenie się jednostek i społeczeństw
Starzenie się społeczeństw zwykle jest pokazywane w kontekście tak zwanej
pierwszej rewolucji demograficznej. Czynniki za nią odpowiedzialne to zmniejszająca się śmiertelność jednostek oraz malejąca stopa rozrodczości. Trzy centralne elementy analizy stanowią: stopa rozrodczości, stopa śmiertelności, a także
– niewymieniona dotąd – wielkość migracji międzynarodowych. Równoczesna
analiza w tych trzech wymiarach pozwala wyodrębnić wspólny wzór obserwowany we współczesnych społeczeństwach industrialnych, choć, jak zauważył
Richard Hugman18, jest on obecny niemal we wszystkich państwach.
16
Ibidem, s. 57.
17
H.G. Cox, Later life..., s. 56–59.
R. Hugman, Ageing and the care of older people in Europe, St. Martin Press, New York 1994,
s. 1, 12.
18
284
Starzenie się społeczeństw jest ponad wszelką wątpliwość zjawiskiem
wielowymiarowym, przy czym spadek rozrodczości jest ukazywany jako jego
główny winowajca. Historycznie rzecz ujmując, w ciągu 50 lat XX wieku całkowita stopa rozrodczości na świecie spadła z 5,0 dzieci przypadających na kobietę
do 2,7 dziecka. Prognozuje się, że w ciągu najbliższych 50 lat będzie ona nadal
spadać – aż do 2,1 dziecka. Zjawisko to już teraz jest odczuwane, szczególnie
w regionach rozwiniętych (gospodarkach uprzemysłowionych), gdzie widoczny
jest spadek wskaźnika rozrodczości z wartości 2,8 w latach 1950–1955 do 1,5
w latach 2000–2005. Oznacza to, iż odnotowywany poziom urodzeń pozostaje
znacznie poniżej wskaźnika zastępowalności pokoleń19. Nie można jednak przyjąć, że zjawisko to nie dotyczy mniej rozwiniętych regionów. Redukcje stopy
rozrodczości są widoczne, a demografowie wieszczą, iż zjawisko to będzie
przebiegać na tych obszarach szybciej niż w gospodarkach rozwiniętych. Dla
lat 1950–1955 oraz 2000–2005 spadek stopy rozrodczości kształtował się następująco: zmiana z 6,2 do 2,9 dziecka na kobietę20. W ramach tej grupy krajów
widoczne jest jednak silne zróżnicowanie. Wysokie stopy – oscylujące wokół
pięciorga dzieci na kobietę – wciąż dominują w krajach Afryki Wschodniej,
Środkowej i Zachodniej, podczas kiedy znaczący ich spadek – poniżej 2,5 – jest
obserwowany w krajach Azji Południowo-Środkowej, Ameryki Południowej
i Karaibów. Zgodnie z prognozami21, przewidywana przeciętna stopa rozrodczości w krajach mniej rozwiniętych spadnie do 2,4 w latach 2025–2030 i 2,2
w okresie 2045–2050, w przypadku krajów najmniej rozwiniętych będzie to
odpowiednio: 3,6 i 2,5. W tym samym okresie w krajach rozwiniętych wzrośnie
odpowiednio do 1,7 i 1,9.
Poza zmianami w stopach rozrodczości obserwowane są zmiany w długości życia, które się wydłuża. Osoby starsze, zwłaszcza w bardziej rozwiniętych
gospodarkach, mają większe szanse dożycia zaawansowanego wieku. Przewidywana długość życia około 1900 roku wynosiła między 45 a 50 lat w krajach rozwiniętych22, w latach 1950–1955 wzrosła od 46,5 do 66 lat w latach 2000–2005.
World population ageing 1950–2050, United Nations, Department of Economic and Social
Affairs, Population Division, New York 2001, s. 5, http://www.un.org/esa/population/publications/
worldageing19502050/.
19
20
Ibidem, s. 5.
21
Ibidem.
Ageing in the twenty-first century a celebration and a challenge, United Nations Population
Fund, HelpAge International, London– New York 2012, http://www.unfpa.org/webdav/site/global/
shared/documents/publications/2012/Ageing-Report_full.pdf, s. 21.
22
285
Porównując przyrost długości życia, globalnie wzrósł on około 20 lat, w tym
23,1 roku w regionach mniej rozwiniętych oraz 9,4 w regionach bardziej rozwiniętych23. Globalne wskaźniki przewidywanej długości życia pokazane poniżej
potwierdzają ten trend. Dalsze wydłużenie długości życia wydaje się być faktem
nie budzącym wątpliwości. Jednocześnie poza nim wciąż widoczne jest wyraźne
zróżnicowanie długości życia kobiet i mężczyzn. Na całym świecie kobiety
żyją dłużej niż mężczyźni, jednak w krajach bardziej rozwiniętych kobiety żyją
7,4 roku dłużej niż mężczyźni, a różnica ta zmniejszy się do 6,1 roku w ciągu najbliższych 50 lat. Dla porównania, w krajach mniej rozwiniętych różnica ta wykazuje tendencję zwyżkową – od 3,2 do 4,4 roku. Można zatem śmiało wysnuć
wniosek, że głównym beneficjentem zmian demograficznych w tym obszarze są
kobiety, to one żyją dłużej24. Jednocześnie warto pamiętać, że nie zawsze pozycja
społeczno-ekonomiczna kobiet pozwala im na godne i zasobne życie w starości.
Co interesujące, osoba urodzona w krajach bardziej rozwiniętych ma szansę
żyć w przybliżeniu o 12 lat dłużej niż ta sama osoba urodzona w kraju mniej
rozwiniętym. Oprócz tej – oczywistej wydawałoby się – różnicy, należy wskazać
na występowanie różnic pomiędzy państwami mniej rozwiniętymi. W niektórych
krajach, takich jak Izrael, Martynika, Specjalny Region Administracyjny Makau,
przewidywana długość życia oscyluje wokół 79 lat, podczas kiedy w Botswanie, Mozambiku czy Suazi nie przekracza 39 lat. Tak wielkie zróżnicowanie nie
jest widoczne w regionach rozwiniętych. Trend, który się ujawnia, wskazuje,
że zmniejsza się luka między krajami rozwiniętymi a mniej rozwiniętymi, co
może doprowadzić do zniwelowania tej różnicy. Globalnie przewidywana długość życia wzrośnie w przybliżeniu o dziesięć lat, a w latach 2045–2050 osiągnie
76 lat. Dla tego okresu przewidywana długość życia w dniu urodzin (life expectancy at birth) wzrośnie do 82 lat w bardziej rozwiniętych krajach i 75 w mniej.
Dodatkowo nie tylko więcej ludzi dożyje bardziej zaawansowanego wieku, ale
i będą też żyć dłużej. O ile przewidywana długość życia w wieku 60 lat w okresie
2000–2005 wynosiła 18,8 roku, o tyle dla lat 2045–2050 wyniesie 22,2 roku25.
23
World population ageing 1950–2050..., s. 6–9.
24
Ibidem.
25
Ibidem.
286
Tabela 1
Populacja świata w wybranych grupach wiekowych
Populacja świata
liczba osób w wieku 60+
procentowy udział osób w wieku 60+
procentowy udział osób w wieku 80+
liczba mężczyzn w wieku 60+ na 100
kobiet w wieku 60+
809 742 889
114 479 616
316 600
11,5
1,6
2050 r.
projekcja
2 031 337 100
402 467 303
3 224 400
21,8
4,3
83,7
86,4
2011/2012
Źródło: Ageing in the twenty-first century..., s. 19.
Skoro wiadomo już, że ludzie żyją dłużej, warto zwrócić uwagę na liczbę
osób starszych w populacji świata (tabela 1). Projekcja dla 2050 roku pokazuje
ponad dwukrotny wzrost liczby osób w wieku powyżej 60 lat. Co ciekawe, niemal czterokrotnie wzrośnie liczba osiemdziesięciolatków oraz dziesięciokrotnie
stulatków. Pokazuje to znane już zjawisko starzenia się tych najstarszych.
Implikacje dla gospodarki i społeczeństwa. Podsumowanie
Bez wątpienia zmiany w strukturze wieku na świecie mają olbrzymi wpływ
na kształt i sposób funkcjonowania społeczeństw, a tym samym gospodarkę
poszczególnych państw. Można powiedzieć, że konsekwencje tego zjawiska
mają wymiar społeczny, ekonomiczny i polityczny, a nawet kulturowy.
W licznych dokumentach planistycznych, jak na przykład w tak zwanym planie madryckim, zwraca się uwagę, że wkład osób starszych jest nieoceniony i niedoceniany. Ich formy aktywności są różne, za pomocą swojego majątku i zasobów
finansowych, a także dzięki wiedzy i doświadczeniu, osoby starsze funkcjonują
jako edukatorzy, pracownicy, wolontariusze, opiekunowie, pracownicy domowi
(homemakers), są też źródłem pamięci, kultury i historii swoich rodzin oraz narodów. Dlatego też istotne jest włączenie ich w procesy decyzyjne, z których – z racji
wieku – zostały wcześniej wypchnięte lub same się wycofały26. Tu pojawia się
pytanie, na ile osoby starsze dobrowolnie decydują się na wycofanie z różnych
uznanych za społecznie ważnych obszarów, a na ile podlegają systemowemu
26
Ageing in the twenty-first century..., s. 35.
287
„wypchnięciu” w stylu weberowskiego systemowego zamykania. Zarówno mężczyźni, jak i kobiety, niezależnie od swoich preferencji, systemowo są skłaniani do
wycofania się z ról na polu aktywności zawodowych. Odbywa się to przez system
formułowanych zachęt, które obejmują choćby świadczenia, ale i sugestie o możliwości odpoczynku. Następuje swoista wymiana międzypokoleniowa – osoby starsze zwalniają miejsca młodszym, często nie dlatego, że chcą, ale z powodu presji
społecznej. Bez wątpienia zachęcanie osób starszych do zachowania aktywności
i odgrywania ról jest godne pochwały. Wydaje się, że liczne grupy osób starszych,
zwłaszcza tych młodszych starszych, są zainteresowane utrzymaniem aktywności.
Jednak te rodzaje aktywności i role, stare czy nowe substytucyjne, z pewnością
zależą od innych czynników, jak edukacja, styl życia, status, klasa i pozycja społeczna. Potwierdza to, że ludzie starsi są grupą zróżnicowaną, a wiek jest czynnikiem stratyfikacyjnym. Specyfika grupy i jednostek może mieć znaczenie, czy
będą one mogły kontynuować zachowania i wzory typowe dla swojego dojrzałego
życia. Może się okazać, że siła etykiet społecznych wytworzonych przez środowisko wokół osób starszych może prowadzić do ich rezygnacji z aktywności, do
poddania się negatywnym stereotypom, które są wpisywane w ramy dyskryminacji
wobec osób starszych (ageism) oraz do zjawiska wykluczenia.
Jednym z kluczowych obszarów, w którym szczególnie aktywni są ludzie
starsi, jest przestrzeń rodziny, a dokładnie rzecz ujmując, opieka nad wnukami.
Rodziny na całym świecie funkcjonują dzięki wsparciu oferowanemu przez
rodziców, którzy zwykle są już na emeryturze, a czasem wcześniej włączają się
do opieki nad dziećmi. Oczywiście ma ona wymiar opieki przypisanej do płci,
zwykle to kobiety są tymi, które w większym stopniu niż mężczyźni zajmują
się wnukami27. Tu warto dotknąć kwestii wymiany międzypokoleniowej, która
dotyczy również sfery opieki świadczonej na rzecz starszych osób. Podobnie jak
opieka nad dziećmi, charakteryzuje się ona nierównomiernym zaangażowaniem
płci. Jak zauważyli Marco Albertini, Martin Kohli i Claudia Vogel28, osoby starsze przekazują czas i zasoby swoim dorosłym, wiodącym już samodzielne życie,
27
B. Pfau-Effinger, The approach of the arrangement of work and welfare to the cross – national analysis of formal and informal work, w: Formal and informal work. The hidden work regime in Europe, red. B. Pfau-Effinger, L. Flaquer, P. Jensen, Routledge, New York–London 2004;
A. Surdej, E. Ślęzak, Formal and informal work in a transition country. The
case of Poland,
w: ibidem.
28
M. Albertini, M. Kohli, C. Vogel, Intergenerational transfers of time and money in European
families: common patterns – different regimes?, “Journal of European Social Policy” 2007, vol. 17
(4), s. 319–334.
288
dzieciom, podczas kiedy poziom zwrotu w drugą stronę jest o wiele niższy. Wraz
ze starzeniem społeczeństw okazuje się, że możliwość pozyskania wsparcia
w ramach rodziny będzie coraz bardziej ograniczona.
Procesom starzenia podlegają również całe gospodarki, nie tylko społeczeństwa. W roku 2010 odnotowano aż 23 starzejące się gospodarki na świecie, gdzie
konsumpcja osób starszych przekroczyła rozmiar konsumpcji osób młodych.
Wszystkie, poza jedną – Japonią, były zlokalizowane w Europie29. Starzejące
się gospodarki to nie tylko konsumpcja, ale i procesy produkcji (wytwarzania), aktywność zawodowa czy podatki i transfery społeczne. Na pierwszy plan
wysuwa się rynek pracy. Globalna siła robocza starzeje się i będzie się jeszcze
bardziej starzeć w ciągu najbliższych 50 lat. Zwiększona liczba osób starszych
i malejąca liczba osób młodych prowadzi do widocznego już w krajach rozwiniętych przetasowania na rynku pracy. Wydłuża się czas aktywności zawodowej, który obecnie w niektórych krajach sięga 70 roku życia, budząc niepokój
przedstawicieli tej grupy wiekowej. Oczywiście, wydłużenie czasu aktywności
zawodowej i działania na rzecz zwiększenia stopy zatrudnienia osób starszych
mają bezpośredni związek z długością życia ludzi w kraju, ze spadkiem urodzeń oraz wydolnością systemów zabezpieczenia społecznego, co do których istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że nie będą w stanie obsłużyć rosnącej
armii emerytów. Dodatkowo pojawia się aspekt podkreślający zaangażowanie
kobiet w pracę w domu, która nie nosi znamion zatrudnienia, a która w sposób
oczywisty przyczynia się do rozwoju społecznego. W wielu krajach na świecie
kobiety pracujące jedynie w domu pozbawione są wsparcia ze strony państwa.
Obecnie, jak podaje UFDPA30, jedynie 1/3 państw, około 28% globalnej populacji, ma kompletne (comprehensive) systemy zabezpieczenia społecznego. Co
ciekawe, systemy te w większości są związane z formalnym zatrudnieniem pracowników umysłowych i fizycznych, którzy stanowią mniej niż połowę ludności aktywnej zawodowo na świecie. Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO)
szacuje, że jedynie 20% globalnej siły roboczej w wieku aktywności zawodowej
(pracy) ma dostęp do tych systemów. Co więcej, systemy emerytalne opłacane
ze składek obejmują jedynie 40% pracującej populacji. Widoczne są olbrzymie
różnice o charakterze regionalnym – w Europie, Ameryce Północnej liczby te są
dwukrotnie wyższe, podczas kiedy w Afryce mniej niż 1/3 ludności jest objęta
29
Ageing in the twenty-first century..., s. 50.
30
Ibidem, s. 44–45.
289
opieką w sensie prawnym, nie mówiąc już o efektywnym objęciu. Starzenie
się społeczeństw prowadzi również do zmian w systemach opieki zdrowotnej.
Z jednej strony nie ma wątpliwości co do rozwoju technologii medycznych,
z drugiej zaś wiadomo, że duża część populacji świata czasem nie ma dostępu
do podstawowych procedur medycznych. Osoby w wieku starszym są narażone
na wystąpienie wielu chorób. W przypadku krajów o ograniczonym dostępie do
opieki medycznej jej ciężar zwykle prawie w całości spada na rodzinę. Z kolei
w państwach rozwiniętych wydaje się, że usługi zdrowotne są w przeważającej
większości konsumowane przez osoby starsze, co powoduje oczywiste przeciążenia systemu opieki zdrowotnej i ogranicza jego dostępność.
Podsumowując, starzenie się społeczeństw, którego w coraz większej liczbie
państw świata i w coraz szybszym tempie jesteśmy świadkami, stanowi bez wątpienia poważne wyzwanie. Należy jednocześnie stwierdzić, że jak dotąd nie ma
wypracowanego globalnego rozwiązania tego problemu. Nie wiadomo, czy systemy zabezpieczenia społecznego oraz systemy zdrowotne udźwigną ciężar starzejących się społeczeństw. Ponadto trudno przewidzieć, jakie konsekwencje będzie
miało funkcjonowanie jednostek w warunkach pełnych niejasności i ambiwalencji,
przeplatających się faktów solidarności i konfliktów. Życie współczesnych ludzi
pełne jest dylematów. Czy osoby starsze powinny pracować, czy może powinny
odejść na emeryturę, rezygnując z pełnionych ról społecznych, oddając je ludziom
młodym? Czy powinny utrzymywać swoją aktywność tak długo, jak jest to możliwe? Czy może poszukiwać innych form aktywności, które zastąpią luki powstałe
w wyniku przejścia na emeryturę i wycofania się z ról i podejmowanych działań?
Warto jednocześnie zwrócić uwagę, że nie jest łatwo podejmować te decyzje, ani
ludziom starszym, ani młodym, ani politykom, ani kreatorom polityki publicznej,
w sytuacji pełnej ryzyka oraz tykającej bomby demograficznej.
Bibliografia
Ageing in the twenty-first century a celebration and a challenge, United Nations Population Fund, Help Age International, New York–London 2012, http://www.unfpa.org/
webdav/site/global/shared/documents /publications/2012/Ageing-Report_full.pdf.
Albertini M., Kohli M., Vogel C., Intergenerational transfers of time and money in European families: common patterns – different regimes?, “Journal of European Social
Policy” 2007, vol. 17 (4).
Cox H.G., Later life. The realities of aging, Prentice Hall, Upper Saddle River, New
Jersey 2009.
290
Harris D., The sociology of aging, Rowman & Littlefield Publishers, Inc., Lanham, Boulder, New York, Toronto, Plymouth, UK 2007.
Hugman R., Ageing and the care of older people in Europe, St. Martin Press, New
York 1994.
Morgan L.A., Kunkel S.R., Aging, society, and the life course, Springer Publishing Company, New York 2007.
Pfau-Effinger B., The approach of the arrangement of work and welfare to the cross
– national analysis of formal and informal work, w: Formal and informal work.
The hidden work regime in Europe, red. B. Pfau-Effinger, L. Flaquer, P. Jensen,
Routledge, New York–London 2004.
The cultural context of aging. Worldwide perspectives, red. J. Sokolovsky, Greenwood
Press Praeger, Westport, Connecticut, London 2009.
Steuden S., Psychologia starzenia się i starości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
Surdej A., Ślęzak E., Formal and informal work in a transition country. The case of
Poland, w: Formal and informal work. The hidden work regime in Europe, red.
B. Pfau-Effinger, L. Flaquer, P. Jensen, Routledge, New York–London 2004.
Szarota Z., Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Wydawnictwo
Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2004.
World population ageing 1950–2050, United Nations, Department of Economic and
Social Affairs, Population Division, New York 2001, http://www.un.org/esa/population/publications /worldageing19502050/.
GLOBAL
IMPLICATIONS
AGEING
FOR SOCIETIES AND ECONOMIES
SUMMARY
In this paper phenomena related to ageing and ageing of societies is presented. It is worth
to note that ageing is becoming a hot topic on the agenda of various national and international bodies. Thus before it is taken further the theoretical aspects of global ageing based
on the available sociological theory are scrutinised. Furthermore, the analysed phenomena are shown in a historical and future perspective. Finally the paper closes with conclusions set as the implications of global ageing to societies and economies.
Keywords: ageing, old age
STANISŁAW SWADŹBA, URSZULA ZAGÓRA-JONSZTA*
1
Katowice
LIBERALIZM
W NIEMIECKIEJ TEORII EKONOMII
STRESZCZENIE
Ordoliberalizm stanowi niemiecką odmianę neoliberalizmu i mieści się w nurcie
ekonomii strony podażowej. Jednak liberalizm ordoliberałów różni się od klasycznego
ortodoksyjnego bardziej społecznym charakterem. Dopuszcza rolę państwa o charakterze
kontrolera przestrzegania przepisów prawa przez podmioty gospodarcze. Ordoliberalizm
jest uporządkowanym liberalizmem, opartym na zasadach prawnych, nie zaś spontanicznym, uwzględniającym wolną grę sił rynkowych. Dlatego angloamerykańscy liberałowie
niezbyt chętnie uznają ordoliberalizm za jeden z nurtów współczesnego neoliberalizmu.
Głównym celem artykułu jest zwrócenie uwagi na specyfikę niemieckiej myśli ekonomicznej oraz znaczenie liberalizmu w doktrynie ordoliberalnej.
Słowa kluczowe: liberalizm ekonomiczny, niemiecka ekonomia, ordoliberalizm
Wprowadzenie
Niemiecka myśl ekonomiczna zawsze podążała własną drogą. Niemcy niechętnie
korzystali z dorobku ekonomii anglosaskiej czy francuskiej, która wyznaczała
kierunek światowej teorii ekonomii. W dużym stopniu wynikało to z zacofania
gospodarczego spowodowanego wielowiekowym rozbiciem Niemiec i wojną
Stanisław Swadźba, prof. dr hab., Zakład Systemów Gospodarczych, Katedra Ekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: stanisł[email protected]; Urszula Zagóra-Jonszta, prof. dr hab., Zakład Historii Myśli Ekonomicznej, Katedra Ekonomii, Uniwersytet
Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: urszula.zagora-jonszta@ue. katowice.pl.
*
292
Stanisław Swadźba, Urszula Zagóra-Jonszta
trzydziestoletnią (1618–1648). Trudno było zaakceptować liberalne teorie ekonomiczne, satysfakcjonujące państwa wysokorozwinięte, nie obawiające się konkurencji mocniejszych. Dlatego przez długie wieki niemiecka myśl ekonomiczna
miała charakter prointerwencjonistyczny. Odejście od tej tendencji nastąpiło
wraz z narodzinami ordoliberalizmu.
Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na specyfikę niemieckiej myśli ekonomicznej oraz podkreślenie znaczenia liberalizmu w doktrynie ordoliberalnej.
Jak pokazuje krótki szkic rozwoju niemieckiej myśli ekonomicznej, była ona
zawsze mocno osadzona w realiach politycznych i gospodarczych. Wielowiekowa dominacja interwencjonizmu państwowego w niemieckiej polityce gospodarczej, wiara w potęgę scentralizowanej władzy i przekonanie o nadrzędności
celów państwa nad celami jednostki znalazły odbicie w myśli ordoliberalnej.
Z tego powodu ekonomia głównego nurtu niechętnie uznaje ordoliberalizm za
jeden z kierunków współczesnego neoliberalizmu, zwracając uwagę na znaczną
odmienność w stosunku do teorii angloamerykańskich.
Krótki zarys historyczny niemieckiej myśli ekonomicznej
Specyfika myśli niemieckiej widoczna była już w okresie merkantylizmu, kiedy
to w państwach niemieckich rozwijała się kameralistyka1. Ta niemiecka odmiana
merkantylizmu, mocno związana z ideą populacjonizmu i zwracająca uwagę
na rolę podatków oraz konieczność odbudowy silnego militarnie i gospodarczo
narodu, zapoczątkowała oryginalny rozwój niemieckiej myśli ekonomicznej.
Niewątpliwie na kształt kameralistyki wpływ miała sytuacja gospodarcza i polityczna Niemiec. Kraj był rozbity na liczne państewka, odgrodzone od siebie barierami celnymi utrudniającymi handel, osłabiony toczoną przez 30 lat na własnym
terytorium wojną, a także tragicznymi skutkami epidemii, która zdziesiątkowała
niedożywiony naród. Można postawić tezę, iż oryginalny charakter niemieckiej
myśli ekonomicznej rozpoczął się już w okresie merkantylizmu i trwa w zasadzie do dziś. Niemcy nie zachwycili się rozwijaną po merkantylizmie ekonomią
klasyczną, a następnie nie zaadoptowali również nurtu subiektywno-marginalistycznego. Odrzucili kosmopolityzm obu kierunków. Woleli rozwijać własną,
narodową ekonomię, ich zdaniem lepiej przystającą do potrzeb gospodarki nie1
Więcej szczegółów na ten temat zawierają podręczniki z historii myśli ekonomicznej. Zob.
np. E. Lipiński, Historia powszechnej myśli ekonomicznej do roku 1870, PWN, Warszawa 1968,
s. 123–125; W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2000, s. 109–111.
Liberalizm w niemieckiej teorii ekonomii
293
mieckiej. Tak więc po kameralistyce, od początku XIX wieku, równolegle do
szkoły klasycznej, a potem marginalizmu, rozwijała się niemiecka szkoła historyczna, najpierw starsza, a następnie, już po zjednoczeniu Niemiec, młodsza2.
Historyzm niemiecki odrzucił założenia liberalizmu ekonomicznego i koncepcję homo oeconomicus. Odrzucił również mikroekonomiczny punkt widzenia
marginalizmu. Niemcy wychodzili z założenia, że na charakter teorii ekonomicznej olbrzymi wpływ mają takie czynniki jak: przeszłość historyczna narodu,
religia, język, kultura, mentalność społeczeństwa, a nawet warunki klimatyczne,
obszar państwa i liczba ludności. Przedstawiciele młodszej szkoły historycznej
akcentowali konieczność dobrej znajomości historii gospodarczej i uważali, że
najpierw należy szczegółowo rozeznać zaszłości historyczne narodu, a dopiero
później próbować formułować pewne uogólniające wnioski. Nie można bowiem
zrozumieć teraźniejszości, jeśli dobrze nie pozna się przeszłości. Krytykowali
więc klasyków i ich prawa ekonomiczne, które nie wynikały z dogłębnej analizy
przeszłości gospodarczej, a nadto miały rzekomo uniwersalny charakter. Myśl
niemiecka odrzucała również liberalizm ekonomiczny klasyków i marginalistów,
uznając konieczność daleko posuniętej ingerencji państwa w życie społeczno-gospodarcze. Wynikało to z pewnością najpierw z gospodarczego zacofania,
a potem z konieczności dogonienia wysokorozwiniętych państw świata, co
wymagało silnej, scentralizowanej władzy, zdolnej wyegzekwować od podmiotów realizację narzuconych zadań. Dlatego, mimo iż w europejskich krajach oraz
w Stanach Zjednoczonych od wielu lat dominowała już ekonomia liberalna, niemiecka myśl nadal pozostawała w okowach interwencjonizmu państwowego.
Przełom nastąpił w 1932 roku, kiedy Niemcy dojrzeli do zmiany doktryny
ekonomicznej. Wówczas to we Fryburgu Bryzgowijskim, z dala od stolicy, spotkali się najwybitniejsi niemieccy ekonomiści oraz prawnicy, aby stworzyć podwaliny pod nową, niemiecką teorię ekonomii, która kiełkowała już w umysłach
tamtejszych akademików. Chcieli oni odejść od przestarzałych założeń szkoły
historycznej, akcentującej daleko posunięty interwencjonizm państwowy, i wejść
w orbitę modnej na świecie ekonomii liberalnej, która od 150 lat nadawała ton
kierunkom ekonomicznego myślenia. Ordoliberalizm stał się więc liberalną niemiecką teorią, jednak daleką od żywiołowego liberalizmu szkoły klasycznej lub
E. Lipiński, Historia powszechnej myśli ekonomicznej..., s. 420–432; J. Górski, W. Sierpiński,
Historia powszechnej myśli ekonomicznej 1870–1950, PWN, Warszawa 1975, s. 118–133; W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej..., s. 190–212; E. Taylor, Historia rozwoju ekonomiki, PWN,
Poznań 1957, t. I, s. 214–227; 1958, t. II , s. 10–14.
2
294
subiektywno-marginalistycznej. Idea „ordo”, zaczerpnięta z filozofii starożytnej,
będąca ideą porządku i ładu, zaprzeczeniem chaosu, stała na straży przestrzegania
mocno wyartykułowanych zasad konkurencji, ładu społeczno-ekonomicznego
oraz prawa. Niemiecki liberalizm mógł zatem rozwijać się w wyraźnie zakreślonych ramach ekonomicznych, etycznych i prawnych, a nad funkcjonowaniem
podmiotów gospodarczych, zgodnie z ustalonym porządkiem, czuwało państwo,
które nigdy w niemieckiej myśli nie zostało zepchnięte do roli „nocnego stróża”.
Liberalizm w doktrynie ordoliberalnej
(zasady niemieckiego liberalizmu)
Odejście od idei daleko posuniętej ingerencji państwa w życie gospodarcze nie
nastąpiło w sposób radykalny i nie dokonało się przez gwałtowne odrzucenie
dotychczasowej teorii ekonomii. Niemcy stopniowo dojrzewali do zaakceptowania liberalizmu w gospodarce i w sposób naturalny nastąpiło to w 1932 roku.
Dziś można oczywiście powiedzieć, że decyzja była mocno spóźniona, pod
koniec bowiem stycznia następnego roku NSDAP objęła władzę i rozpoczęły się
rządy faszystów, niesprzyjające polityce liberalizmu ekonomicznego. Nie było
więc możliwości rozwijania idei ordoliberalizmu w praktyce. Doktrynę tę doskonalono jednak w licznych publikacjach niemieckich ekonomistów. Wielu z nich
wyjechało z Niemiec, nie mogąc pogodzić się z nową rzeczywistością, lub by
uniknąć represji; wielu pozostało w kraju, starając się ułożyć poprawne stosunki
z nową władzą. Jednak, co warte podkreślenia, orodoliberałowie nie skompromitowali się współpracą z rządem Hitlera, co po wojnie umożliwiło Niemcom
dalszy rozwój tej doktryny i prowadzenie opartej na niej polityki – społecznej
gospodarki rynkowej.
Głównymi przedstawicielami ordoliberalizmu byli Walter Eucken oraz Wilhelm Röpke, a także Alfred Müller-Armack, Alexander Rüstow, Franz Böhm,
Adolf Lampe oraz wielu, wielu innych. W praktyce zasady polityki ordoliberalnej po wojnie realizował Ludwig Erhard.
W najważniejszym dziele W. Euckena, którego pierwsze wydanie ukazało
się w 1940 roku, Die Grundlagen der Nationalökonomie, zawarta została podstawowa wykładnia niemieckiego liberalizmu. Eucken stworzył w nim teoretyczny
fundament, na którym oparła się społeczna gospodarka rynkowa. Odrzucał dwie
skrajne, przeciwstawne polityki: leseferyzm i centralne planowanie jako zbyt
radykalne. Rzeczywistość gospodarcza plasowała się bowiem między niedosko-
295
nałością leseferyzmu a narzuconymi ograniczeniami centralizmu. Przeprowadził
studia porównawcze skrajnych modeli gospodarczych, traktując je jako swoiste
typy idealne. W tabeli 1 przedstawiono ich najważniejsze różnice.
Tabela 1
Cechy (zasady) skrajnych systemów gospodarczych
System gospodarki rynkowej
System gospodarki centralnie zarządzanej
Zasada prywatnej własności (indywidualnej)
Zasada wolności umów i łączenia się
Zasada społecznej własności (kolektywnej)
Zasada działania podmiotu według centralnie
ustalonego planu
Zasada przymusowego ściągania należności na Zasada całkowitego zarządzania pośredniego
rzecz państwa tylko do wysokości zapisanych podmiotem gospodarczym przez państwo
potrzeb
Plany gospodarcze pozostawione w gestii
Plan gospodarczy dla całego społeczeństwa
poszczególnych jednostek gospodarczych
opracowany w centralnej instytucji państwowej
Mechanizm podatkowy jako koordynator
Plan centralny jako koordynator
wszystkich działań gospodarczych na rynku
Źródło: A. Czech, Walter Eucken jako twórca założeń ordoliberalizmu, „Dom Ekonomisty”
nr 4/24, Katowice 1999, s. 33–34.
Walter Eucken opowiadał się za taką gospodarką rynkową, która zapewniałaby wolność jednostkom, harmonizowała interes jednostkowy i ogólnospołeczny, odciążała państwo z funkcji gospodarczych i umożliwiała mu
oddziaływanie na przebieg procesu gospodarczego3. Uważał, że państwo może
planować formy gospodarowania, nie wolno mu natomiast planować i kierować
procesem gospodarczym4. Ta zasada była możliwa tylko w warunkach doskonałej
konkurencji, której w rzeczywistości nie było. Problemem stawały się monopole,
poszerzające skalę władzy prywatnej. Dlatego państwo pełniło funkcję „policji
rynkowej”, zapewniającej wolność gospodarczą każdemu podmiotowi na rynku.
Państwo odgrywało więc ważną, aktywną rolę w polityce gospodarczej, chociaż
jednocześnie duży nacisk kładziono na rozwój konkurencji.
Alferd Müller-Armack podkreślał, że alternatywą dla gospodarki centralnie
planowanej ma być nowoczesna gospodarka rynkowa uwzględniająca funkcje
socjalne, w której rola państwa jest znacząca. Aktywność państwa widział między
3
W. Eucken, Die Grundlagen der Nationalökonomie, Springer, Berlin–Göttingen–Heidelberg 1950, s. 95–96.
T.G. Pszczółkowski, Ordoliberalizm. Społeczno-polityczna i gospodarcza doktryna neoliberalizmu w RFN, PWN, Warszawa–Kraków 1990, s. 92.
4
296
innymi w prowadzeniu polityki pełnego zatrudnienia przez politykę kredytową
i fiskalną oraz w bezpośredniej działalności inwestycyjnej rządu, w obniżaniu
nadmiernych różnic w dochodach przez progresję podatkową oraz w systemie
zasiłków i ulg. Państwo powinno też, jego zdaniem, gwarantować płace minimalne. Wreszcie ważnym zadaniem państwa było wspieranie małych i średnich
przedsiębiorstw, pobudzanie aktywności społecznej i umożliwianie awansu społecznego5.
Według Ryszarda Skarzyńskiego ordoliberalizm był kierunkiem, w którym
skupiają się rozmaite prądy współczesnego liberalizmu, od liberalizmu czerpiącego swe siły witalne przez nawiązanie do wartości konserwatywnych, po liberalizm odnowiony dzięki przyswojeniu sobie ideałów socjalnych6. Stanowił próbę
rewizji ideologii tradycyjnego liberalizmu, który nie przystawał do społeczeństwa niemieckiego przywiązanego do autorytetów i niechętnego liberalnej demokracji. Indywidualistyczny liberalizm klasyków i marginalistów nie miał szans na
przyjęcie się w Niemczech. Dlatego ordoliberałowie, transponując liberalizm na
grunt niemiecki, połączyli go z elementami myśli konserwatywnej i społecznej
nauki Kościoła. Wyprowadzając kategorię wolności, przynależną liberalizmowi,
z chrześcijańskiego pojęcia wolnej woli, Wilhelm Röpke krytykował postawę
tradycyjnych liberałów, wierzących w możliwość całkowitego poznania natury
człowieka. Odrzucał również ich pogląd o możliwości przekształcenia rzeczywistości zgodnie z zamysłem ludzi. Błędność rozumienia liberalizmu przez tradycyjnych liberałów polegała jego zdaniem na tym, że postrzegali kapitalizm jako
instytucję zdolną do rozwiązywania problemów społecznych i politycznych, gdy
tymczasem w samej istocie liberalizmu tkwił humanizm, personalizm, antyautorytaryzm, uniwersalizm i racjonalizm7. W. Röpke wierzył w możliwość przekształcenia liberalizmu w tym duchu i zdolność odnowionej ideologii liberalnej
do przezwyciężenia kryzysu. Warunkiem było jednak wprowadzenie zasady ładu
społecznego i ekonomicznego.
W przeciwieństwie do współczesnych teorii neoliberalnych, ordoliberałowie uważali, że istota nowoczesnej gospodarki rynkowej nie polega na pozostawieniu gospodarce pełnej swobody działania, ale na sterowaniu nią w taki
T. Kowalik, Społeczna gospodarka rynkowa – dekoracja czy program działania?, Zeszyt Naukowy nr 3, PTE, Warszawa 2002, s. 4.
5
6
R. Skarzyński, Państwo i społeczna gospodarka rynkowa. Główne idee polityczne ordoliberalizmu, ISP PAN, Warszawa 1994, s. 90.
7
Ibidem, s. 92.
297
sposób, aby można było stworzyć mocną, nośną konstrukcję przyszłego ładu
gospodarczego. A. Müller-Armack twierdził, że dziewiętnastowieczny liberalizm
pomnożył wprawdzie dobrobyt, ale całkowicie zaniedbał stronę społeczną, co
zrodziło w społeczeństwie poczucie braku sprawiedliwości8.
Miejsce państwa w gospodarce
Liberalny interwencjonizm Röpkego i konstytutywne
zasady dla gospodarki Euckena
Ordoliberałowie potępiali drapieżny liberalizm, który prowadził do chaosu
i nieprzestrzegania zasad uczciwej konkurencji. Stąd znaczącą rolę odgrywało
w ich poglądach państwo, na którym spoczywał obowiązek kontrolowania
rynku, przede wszystkim przez spójny system prawny. Była to więc gospodarka rynkowa, liberalna, poddana jednak regułom wytyczonym przez nadrzędną instytucję, jaką było państwo. Wilhelm Röpke nazwał to „liberalnym
interwencjonizmem” opierającym się na czterech zasadach9. Pierwsza polegała
na rozróżnieniu między interwencjonizmem zachowawczym, polegającym na
subwencjonowaniu nierentownych dla kapitału prywatnego gałęzi, a dostosowawczym, opartym na kredytowaniu, przekwalifikowaniu pracowników czy
sanowaniu zagrożonych upadkiem gałęzi gospodarki. Druga zasada „liberalnego
interwencjonizmu” zwracała uwagę na konieczność rozróżnienia między interwencjonizmem zgodnym i niezgodnym z systemem rynkowym. Przykładem
interwencjonizmu zgodnego była dewaluacja pieniądza, działania stabilizujące
pieniądz, cła ochronne, przepisy określające warunki pracy i wypoczynku. Za
interwencjonizm niezgodny z systemem rynkowym uważał przymusową reglamentację dewiz, politykę kontyngentów i clearing, zakazy inwestycji, określanie maksymalnych czynszów, ustalanie cen, wyznaczanie płac minimalnych10.
Trzecia zasada opierała się na polityce strukturalnej uwzględniającej społeczne
przesłanki gospodarki rynkowej, na przykład podział dochodu i majątku, wiel8
Sterowanie gospodarką a gospodarka rynkowa – konieczność nowej formy polityki gospodarczej, w: Społeczna gospodarka rynkowa. Idee i możliwości praktycznego wykorzystania w Polsce,
red. E. Mączyńska, P. Pysz, PTE, Warszawa 2003, s. 39.
9
U. Zagóra-Jonszta, Wilhelm Röpke i jego dorobek naukowy, „Dom Ekonomisty” 4/24, Katowice 1999, s. 47–48.
W. Röpke, Die Gesellschaftskrisis der Gegenwart, Rentsch Verlag, Erlenbach–Zürich 1942,
s. 259; T.G. Pszczółkowski, Ordoliberalizm..., s. 106.
10
298
kość przedsiębiorstw, stosunek między liczbą ludności miejskiej i wiejskiej, między przemysłem a rolnictwem, między poszczególnymi grupami zawodowymi.
W. Röpke wysunął hasło deproletaryzacji i decentralizacji gospodarki narodowej.
Wreszcie czwarta zasada „liberalnego interwencjonizmu” polegała na prowadzeniu stosownej polityki społecznej i poszanowaniu obowiązujących w niej reguł
oraz przestrzeganiu ustaw i przepisów11.
Zadaniem państwa było również zwalczanie prywatnych monopoli oraz
wypaczeń liberalizmu. To wymagało opracowania obszernego programu „pozytywnej polityki gospodarczej”, obejmującego z jednej strony środki i instytucje
nadające konkurencji ramy prawne, z instytucją państwa na czele, z drugiej zaś
„politykę rynkową”.
Przechodząc od ekonomii interwencjonizmu państwowego w wydaniu
szkoły historycznej do ekonomii liberalnej ordoliberalizmu, niemieccy ekonomiści nie popadli z jednej skrajności w drugą. Ich liberalizm był wyważony, uporządkowany i poddany kontroli państwa. W. Eucken mocno podkreślał konieczność
wprowadzenia i respektowania konstytutywnych dla gospodarki i regulujących
warunki jej prowadzenia zasad. Zaliczał do nich: 1) sprawnie działający system
cen; 2) stabilizację waluty; 3) prywatną własność środków produkcji; 4) wolny
dostęp do rynku; 5) wolność zawierania umów; 6) pełną odpowiedzialność podmiotów gospodarczych za swoje decyzje; 7) stałą politykę gospodarczą. Wśród
zasad regulujących wymieniał: 1) kontrolę monopoli przez państwo; 2) korektę
w podziale dochodów; 3) ochronę siły roboczej; 4) prawne ustanowienie płacy
minimalnej12.
Przyjmując za kryterium stopień aktywności polityczno-gospodarczej państwa, wśród ordoliberałów można było wyróżnić trzy stanowiska. Pierwsze –
umiarkowane – domagające się przeprowadzenia deprywatyzacji monopoli, czyli
poddania ich kontroli państwa, drugie – pośrednie – akceptujące współistnienie
gospodarki państwowej i prywatnej oraz trzecie – konserwatywne – negujące
upaństwowienie, a nawet postulujące przeprowadzenie reprywatyzacji upaństwowionych wcześniej gałęzi gospodarki.
Pierwsze reprezentował prawnik Franz Böhm. Zarzucając monopolom
wyzysk ekonomiczny, domagał się wprowadzenia zakazu zawierania porozumień monopolistycznych, bezwzględnego zwalczania nieuczciwych metod walki
11
W. Röpke, Civitas Humana. Grundfragen der Gesellschafts- und Wirtschaftsreform, Rentsch
Verlag, Erlenbach–Zürich 1946, s. 75–85; W. Röpke, Die Gesellschaftskrisis..., s. 259.
12
A. Czech, Walter Eucken..., s. 37.
299
konkurencyjnej i zaktywizowania kontrolnej funkcji państwa. Mimo szerokich
uprawnień w podejmowaniu interwencji gospodarczej, państwo nie mogło jednak wywłaszczać lub upaństwawiać przedsiębiorstw13.
Drugie stanowisko reprezentowali W. Röpke i A. Rüstow. Uznając prymat
gospodarki rynkowej, Röpke dopuszczał działalność państwa w dziedzinach
nierentownych lub trudnych do prowadzenia przez kapitał prywatny. Był zwolennikiem upaństwowienia monopoli eksploatujących złoża mineralne, za rzecz
naturalną uważał wprowadzanie przedsiębiorstw państwowych w dziedziny opanowane przez sektor prywatny na zasadzie przeciwwagi14. A. Rüstow, z kolei,
uważał, że takie dziedziny jak: kolej, przemysł zbrojeniowy, zakłady użyteczności publicznej, które z natury mają strukturę monopolistyczną, powinny być
uspołecznione. Popierał rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, domagał się
ograniczenia kampanii reklamowych, na które było stać tylko duże firmy, likwidacji spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, reorganizacji spółek akcyjnych,
jak również rozszerzenia zakresu robót publicznych15.
Przedstawicielem trzeciego nurtu byli A. Müller-Armack i L. Erhard. Uważali oni, że państwo powinno aktywizować konkurencję i nadzorować przedsiębiorstwa naruszające zasadę wolnej przedsiębiorczości. Opowiadali się za
ograniczeniem liczby karteli, a w skrajnych sytuacjach – za ich likwidacją16.
Takie obiekty życia gospodarczego jak szkoły, uniwersytety, szpitale czy autostrady należało sprywatyzować w celu poprawienia ich efektywności17.
Podsumowując, liberalizm w doktrynie ordoliberalnej ma zdecydowanie
bardziej przyjazny charakter aniżeli liberalizm klasyczny. Oferuje model liberalnego kapitalizmu posadowionego na prawie i etyce. Uzupełnia klasyczny liberalizm o problemy socjalne. Wymaga przestrzegania norm moralnych i prawnych,
przez co daje poczucie bezpieczeństwa wszystkim działającym na rynku podmiotom. Nie pozwala na niezgodne z zasadami uczciwej gry rynkowej zachowania
silnych wobec słabszych. Buduje „kapitalizm z ludzką twarzą”.
13
F. Böhm, Die Bedeutung der Wirtschaftsordnung für die politische Verfassung, w: Reden und
Schriften, Müller Verlag, Karlsruhe 1960, s. 62–64.
14
W. Röpke, Die Gesellschaftskrisis..., s. 303–309.
15
A. Rüstow, Zwischen Kapitalismus und Kommunismus, t. II, ORDO 1949, s. 133 i nn.
L. Erhard, A. Müller-Armack, Soziale Marktwirtschaft. Ordnung der Zukunft, Ludwig von
Erhard und Alfred Müller-Armack Verlag, Fankfurt am Main–Berlin–Wien 1972, s. 240–275.
16
17
Ibidem, s. 154–155 i 290.
300
Pozostawiona sama sobie liberalna gospodarka rynkowa nie spełniała
oczekiwań powojennego społeczeństwa. Również nie spełniał tych oczekiwań system gospodarki centralnego planowania. Oba te systemy wewnętrznie
się wypaliły i dlatego, zdaniem ordoliberałów, konieczne było poszukiwanie
nowej, trzeciej drogi, która powinna stanowić syntetyczną koncepcję uwzględniającą współczesne uwarunkowania. Celem ordoliberalizmu, jak podkreślał
A. Müller-Armack, musi być gospodarka świadomie sterowana pod kątem społecznym. Sterowanie to ma charakter rynkowy i nie ma nic wspólnego z centralnym planowaniem18. Czy rzeczywiście można to nazwać „trzecią drogą”
między kapitalizmem a komunizmem – jest kwestią mocno dyskusyjną. Niemniej A. Rüstow w 1949 roku opatrzył takim właśnie tytułem jeden ze swoich
artykułów zamieszczonych na łamach rocznika teoretycznego „ORDO” Zwischen Kapitalismus und Kommunismus19.
Podsumowanie
Artykuł miał na celu wykazanie, że liberalizm w wydaniu niemieckim różnił się
od klasycznego. Pobieżna prezentacja poglądów niemieckich ordoliberałów na
tę kwestię skłania do wniosku, iż miał on wyraźnie społeczny wymiar. Nie był
pozbawioną kontroli wolną grą sił rynkowych, w której zwyciężają silniejsi. Stanowił system zasad obowiązujących wszystkie podmioty działające na rynku.
Zasady były przejrzyste i czytelne. Państwo natomiast, jako instytucja nadrzędna,
kontrolowała ich przestrzeganie i wobec podmiotów, które ich nie respektowały,
stosowała system kar. Wydaje się, że w zestawieniu ze współczesnym liberalizmem angloamerykańskim również wypada korzystnie. Mimo że przeciwnicy
rynku mogliby mu wiele zarzucić, to jednak obiektywnie należy przyznać, iż nie
stanowi zagrożenia dla kultury politycznej opartej na obywatelstwie, nie generuje
tak mocno nierówności społecznych i nie ogranicza poczucia wspólnoty u obywateli, ponieważ nie spycha sektora publicznego na margines.
18
Sterowanie gospodarką…, s. 38–40.
19
A. Rüstow, Zwischen Kapitalismus...
301
Bibliografia
Böhm F., Die Bedeutung der Wirtschaftsordnung für die politische Verfassung, w: Reden
und Schriften, Müller Verlag, Karlsruhe 1960.
Czech A., Walter Eucken jako twórca założeń ordoliberalizmu, Dom Ekonomisty nr 4/24,
Katowice 1999.
Eucken W., Die Grundlagen der Nationalökonomie, Springer, Berlin–Göttingen–Heidelberg 1950.
Erhard L., Müller-Armack A., Soziale Marktwirtschaft. Ordnung der Zukunft, Ludwig von
Erhard und Alfred Müller-Armack Verlag, Fankfurt am Main–Berlin–Wien 1972.
Górski J., Sierpiński W., Historia powszechnej myśli ekonomicznej 1870–1950, PWN,
Warszawa 1975.
Kowalik T., Społeczna gospodarka rynkowa – dekoracja czy program działania?, Zeszyt
Naukowy nr 3, PTE, Warszawa 2002.
Lipiński E., Historia powszechnej myśli ekonomicznej do roku 1870, PWN, Warszawa 1968.
Pszczółkowski T.G., Ordoliberalizm. Społeczno-polityczna i gospodarcza doktryna neoliberalizmu w RFN, Warszawa–Kraków 1990.
Röpke W., Civitas Humana. Grundfragen der Gesellschafts- und Wirtschaftsreform,
Rentsch Verlag, Erlenbach – Zürich 1946.
Röpke W., Die Gesellschaftskrisis der Gegenwart, Zürich Rentsch Verlag, Erlenbach 1942.
Rüstow A., Zwischen Kapitalismus und Kommunismus, ORDO 1949, t. II.
Skarżyński R., Państwo i społeczna gospodarka rynkowa. Główne idee polityczne ordoliberalizmu, ISP PAN, Warszawa 1994.
Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000.
Sterowanie gospodarką a gospodarka rynkowa – konieczność nowej formy polityki
gospodarczej, w: Społeczna gospodarka rynkowa. Idee i możliwości praktycznego
wykorzystania w Polsce, red. E. Mączyńska, P. Pysz, PTE, Warszawa 2003.
Taylor E., Historia rozwoju ekonomiki, t. I, PWN, Poznań 1957.
Taylor E. Historia rozwoju ekonomiki, t. II, PWN, Poznań 1958.
Zagóra-Jonszta U., Wilhelm Röpke i jego dorobek naukowy, Dom Ekonomisty nr 4/24,
Katowice 1999.
302
GERMAN
LIBERALISM IN ECONOMIC THEORY
SUMMARY
Ordoliberalism is a German neo-liberalism variety and is in a trend of supply-side economics. However ordoliberalism proclaimed by liberals, differs from the classical orthodox by more social character. Allows the state role as a controller verifying compliance
with the law by operators. Ordoliberalism is ordered liberalism based on the rule of law,
is not a spontaneous liberalism which taking into account the free play of market forces.
Because of that anglo-American liberals unwilling to recognize ordoliberalism as one of
the trends of modern neoliberalism.
The main goal of this article is to draw attention to specific of German economic thought
and meaning of liberalism in ordoliberal doctrine.
Keywords: economic liberalism, germen economy, ordoliberalism
TOMASZ URYSZEK*
1*
Łódź
INWESTORZY
ZAGRANICZNI
NA RYNKU POLSKICH SKARBOWYCH INSTRUMENTÓW DŁUŻNYCH
STRESZCZENIE
Celem artykułu jest zbadanie aktywności inwestorów zagranicznych na rynku instrumentów dłużnych Skarbu Państwa RP. Tak postawionemu celowi towarzyszą trzy hipotezy badawcze zaprezentowane we Wprowadzeniu.
Artykuł podzielono na trzy części. W pierwszej omówiono uwarunkowania pozyskiwania kapitału zagranicznego przez władze publiczne, w drugiej – zaprezentowano
zadłużenie Skarbu Państwa RP na rynkach zagranicznych. W trzeciej opisano działania
nierezydentów na rynku skarbowych papierów wartościowych (SPW), ze szczególnym
uwzględnieniem rynku krajowego. Do badań wykorzystano dane Ministerstwa Finansów
RP, Eurostatu oraz wiodących agencji ratingowych. Przeprowadzone analizy pozwoliły
na pozytywną weryfikację postawionych hipotez oraz osiągnięcie celu badawczego.
Słowa kluczowe: dług publiczny, inwestorzy zagraniczni, skarbowe instrumenty dłużne
Wprowadzenie
Rynek skarbowych papierów wartościowych (SPW) jest jednym z najważniejszych segmentów rynku finansowego w krajach o gospodarce wolnorynkowej. Należy w tym miejscu zauważyć, że rządowy portfel długu jest z reguły
Tomasz Uryszek, dr, Katedra Finansów Publicznych, Instytut Finansów, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki, e-mail: [email protected].
*
304
Tomasz Uryszek
największym portfelem finansowym w danym kraju1. Do niedawna skarbowe
instrumenty dłużne (SID) były uważane za papiery wolne od ryzyka2. Ostatni
kryzys finansowy oraz kryzys finansów publicznych w wielu krajach zrewidowały ten pogląd. Można stwierdzić, że portfel długu publicznego niejednokrotnie
składa się ze złożonych i ryzykownych struktur finansowych, co może zmniejszać atrakcyjność inwestycji w SID oraz powodować wzrost ryzyka stabilności
finansowej państwa3. Obecnie inwestorzy nadal poszukują możliwości inwestycji
w instrumenty skarbowe, jednak podstawą do podjęcia decyzji jest, podobnie
jak w przypadku innych instrumentów, ocena ryzyka oraz stopy zwrotu z tych
instrumentów.
Celem artykułu jest zbadanie aktywności inwestorów zagranicznych na
rynku instrumentów dłużnych Skarbu Państwa RP. Tak postawionemu celowi
towarzyszą następujące hipotezy badawcze:
– wraz z systematyczną poprawą ocen ratingowych rośnie zainteresowanie
inwestorów zagranicznych instrumentami dłużnymi Skarbu Państwa RP;
– w okresie kryzysu finansowego inwestorzy zagraniczni zwiększyli wartość inwestycji w polskie SPW, lokując kapitał w inwestycje obciążone
relatywnie najniższym ryzykiem;
– inwestorzy zagraniczni coraz częściej lokują środki w instrumenty emitowane w polskich złotych, akceptując tym samym ryzyko kursowe.
W artykule wykorzystano polską oraz zagraniczną literaturę przedmiotu.
Przedstawiono wyniki analiz wykonanych na podstawie danych Ministerstwa
Finansów RP, Eurostatu, agencji Fitch, Standard and Poor’s oraz Moody’s. Okres
badań objął miesięczne obserwacje od stycznia 2004 roku do stycznia 2013 roku.
Pozyskiwanie kapitału zagranicznego przez władze publiczne
Swobodny przepływ kapitału między krajami, silne tendencje globalizacyjne
na rynkach finansowych oraz swobodny dostęp do informacji spowodowały, że
inwestorzy lokują swoje środki na rynkach międzynarodowych. Jednocześnie
liczne podmioty, włączając w to władze publiczne, mogą poszukiwać tam źró1
Guidelines for public debt management, Prepared by the Staffs of the International Monetary
Fund and the World Bank, IMF 2001, s. 2, V.
2
W. Dębski, Akcje, obligacje i ich wycena, Absolwent, Łódź 1997, s. 49.
3
Guidelines for public debt management..., s. 2, V.
Inwestorzy zagraniczni...
305
deł finansowania swojej działalności. Taka sytuacja powinna ułatwiać władzom
publicznym ograniczanie ryzyka płynności budżetu, a często także pozwolić na
pozyskiwanie kapitału po relatywnie niższym koszcie, co ma, z kolei, wymierny
wpływ na kondycję całego sektora finansów publicznych.
Ułatwienia w zakresie dostępności kapitału na rynkach zagranicznych nie
muszą się jednak zawsze przekładać na faktyczny wzrost wartości publicznego
zadłużenia zagranicznego (lub wzrost udziału długu zagranicznego w kwocie długu
publicznego ogółem). Badania prowadzone w tym obszarze4 wskazują, że w wielu
krajach rozwijających się, mimo silnych tendencji globalizacyjnych, maleje udział
zadłużenia zagranicznego w długu publicznym ogółem. Jednocześnie kraje strefy
euro (a więc w większości wysoko rozwinięte) znacząco zwiększyły w okresie
kilku ostatnich lat wartość (zarówno nominalną, jak i w odniesieniu do PKB)
publicznego zadłużenia zagranicznego5. W roku 2010, przeciętnie w krajach unii
gospodarczej i walutowej (UGW) zadłużenie wobec nierezydentów stanowiło
około 52% łącznej kwoty długu sektora publicznego6. Można byłoby więc wysnuć
wniosek, iż kraje wysoko rozwinięte chętniej sięgają po zagraniczne źródła kapitału do finansowania potrzeb pożyczkowych sektora publicznego. Warto w tym
miejscu zaznaczyć, że przedstawiane w literaturze skutki ekonomiczne zaciągania
zagranicznego długu publicznego nie są jednoznaczne7.
Brak jednoznacznej korelacji między postępującymi procesami globalizacyjnymi a zmianami kwot długu zagranicznego w różnych krajach skłania do
szczegółowej analizy tej problematyki w Polsce. Analizując wartość i strukturę
polskiego zadłużenia publicznego, warto zauważyć, że ponad 90% tego zadłużenia to zobowiązania Skarbu Państwa RP. Jest to w dużym stopniu wynikiem
znaczącej centralizacji sektora publicznego. Zadłużenie sektora samorządowego, choć rosnące, jest nieporównywalnie mniejsze od wartości długu Skarbu
U. Panizza, Domestic and external public debt in developing countries, UNCTAD Discussion
Papers 2008, no. 188.
4
5
J.D. Dias, External debt statistics of the euro area, IFC Conference on Initiatives to address
data gaps revealed by the financial crisis, Bank for International Settlements, Basel, Switzerland,
25–26 August 2010.
6
D.H. Lojsch, M. Rodríguez-Vives, M. Slavík, The size and composition of government debt in
the euro area, European Central Bank Occasional Paper Series 2011, no. 132.
Por. I. Drine, S.M. Nabi, Public external debt, informality and production efficiency in developing countries, “Economic Modelling”, March 2010, s. 487–495; E. Kohlscheen, Domestic
vs. external sovereign debt servicing: an empirical analysis, “International Journal of Finance and
Economics”, January 2010, s. 93–103.
7
306
Tomasz Uryszek
Państwa. Ponadto jednostki samorządu terytorialnego w relatywnie niewielkim
stopniu korzystały ze zobowiązań zaciąganych u nierezydentów8. Z tego powodu
analizie należy przede wszystkim poddać dług Skarbu Państwa RP.
Analizując publiczne zadłużenie zagraniczne, należy zwrócić uwagę na
różne sposoby dywersyfikacji tego długu. Kryteriami mogą być: waluta, kraj
pochodzenia inwestora (lub pożyczko- czy kredytodawcy), a także rynek, na którym pozyskiwane są środki (rynek krajowy lub zagraniczny). Za każdym razem
struktura długu (w podziale na krajowy i zagraniczny) będzie nieco inna9. Szczególnie istotne wydają się tu dwa kryteria: pochodzenie inwestora (rezydent/nierezydent) oraz rynek. Pierwsze informuje o skłonności inwestorów zagranicznych
do inwestowania w SID, drugie – o skali poszukiwania kapitału przez sektor
publiczny na rynkach zagranicznych. Kryterium waluty jest ściśle powiązane
z ryzykiem kursowym i w Europie ma szczególne znacznie dla krajów będących
poza strefą euro.
Oceny ratingowe polskich skarbowych instrumentów dłużnych
a ich oprocentowanie
Inwestorzy, nabywając instrumenty finansowe, w tym skarbowe papiery dłużne,
zwracają uwagę na oceny tych instrumentów przyznawane przez międzynarodowe agencje ratingowe. Oceny te nabrały szczególnego znaczenia w okresie
spowolnienia i kryzysu gospodarczego.
Polskie skarbowe instrumenty dłużne są relatywnie wysoko oceniane przez
agencje ratingowe (w kwietniu 2013 roku na poziomie A i A- według Fitch oraz
Standard and Poor’s, a także A2 według agencji Moody’s)10. Z danych agencji
ratingowych Fitch oraz Standard and Poor’s wynika, że obligacje skarbowe emitowane w polskiej walucie były oceniane nieco lepiej niż papiery emitowane na
rynki zagraniczne. Ponadto od 1995 roku systematycznie rósł rating polskich
papierów skarbowych. W połączeniu ze stosunkowo wysokim oprocentowaniem,
instrumenty te stanowią atrakcyjną formę inwestowania dla wielu podmiotów,
8
Por. T. Uryszek, Financial management of local governments in Poland – selected problems,
“Journal of Economics, Business and Management” 2013, vol. 1, no. 3.
9
Szerzej np. T. Uryszek, Dług Skarbu Państwa jako źródło finansowania deficytu budżetowego,
Difin, Warszawa 2010.
Dane Ministerstwa Finansów, http://www.finanse.mf.gov.pl/dlug-publiczny/rating/ratingbiezacy (dostęp 22.04.2013).
10
307
w tym inwestorów zagranicznych. Oceny ratingowe skarbowych instrumentów długoterminowych, ich dochodowość, a także poziom długu publicznego
w odniesieniu do PKB w Polsce na tle średniej dla UE, UGW oraz danych dla
wybranych krajów UE przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1
Ocena ratingowa, dochodowość długoterminowych skarbowych instrumentów dłużnych
i wartość długu publicznego w wybranych krajach UE
UE
UGW
Bułgaria
Czechy
Francja
Grecja
Irlandia
Niemcy
Polska
Portugalia
Szwecja
Węgry
4,38
–
4,12
–
5,36 BBB4,82
A4,10 AAA
4,26
A
4,08 AAA
4,04 AAA
6,90 BBB+
4,14 AA
4,42 AAA
8,19
A-
62
70
37
29
65
99
30
66
46
62
50
60
Dług/PKB
(%)
Ocena agencji
Fitch
Dochodowość
(%)
2012
Dług/PKB
(%)
Ocena agencji
Fitch
2009
Dług/PKB
(%)
Dochodowość
(%)
Ocena agencji
Fitch
2007
Dług/PKB
(%)
Dochodowość
(%)
Ocena agencji
Fitch
Dochodowość
(%)
2004
4,56
–
59 4,13
–
75 3,74
–
85
4,32
–
66 3,82
–
80 4,01
–
91
4,54 BBB 17 7,22 BBB- 15 4,50 BBB- 19
4,30
A
28 4,84
A+
34 2,78
A+
46
4,30 AAA 64 3,65 AAA 79 2,54 AAA 90
4,50
A
107 5,17 BBB+ 130 22,50 CCC 157
4,31 AAA 25 5,23 AA65 6,17 BBB+ 118
4,22 AAA 65 3,22 AAA 75 1,50 AAA 82
5,48
A45 6,12
A51 5,00
A56
4,42 AA
68 4,21 AA
84 10,55 BB+ 124
4,17 AAA 40 3,25 AAA 43 1,59 AAA 38
6,74 BBB+ 67 9,12 BBB 80 7,89 BB+ 79
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu oraz agencji Fitch.
W tabeli 1 zaprezentowano dane przeciętne dla UE, UGW oraz kilku
wybranych krajów unijnych: Niemiec i Francji (krajów należących do UGW,
charakteryzujących się silną gospodarką), Grecji, Irlandii i Portugalii (państw
należących do UGW, mających jednak problemy gospodarcze oraz problemy ze
znaczącą nierównowagą finansów publicznych), Bułgarii, Czech, Polski i Węgier
(„nowych” członków UE, nienależących do UGW) oraz Szwecji (kraju silnego
i stabilnego gospodarczo, nienależącego do UGW). Dane historyczne dotyczące
ratingu wskazują, że nawet w okresie kryzysu finansowego rating polskich instrumentów dłużnych nie był obniżany. Oznacza to, że polska gospodarka jest oceniana jako relatywnie silna. Jednocześnie dochodowość polskich instrumentów
dłużnych była (i nadal jest) atrakcyjna dla inwestorów. Kształtuje się na poziomie
308
Tomasz Uryszek
krajów o znacznie niższym ratingu (na przykład Bułgarii). Czechy, które mają
podobne oceny ratingowe jak Polska, proponują inwestorom znacznie niższą
dochodowość. Jednocześnie warto zauważyć, że Polska (podobnie jak większość
„nowych” członków UE) spełnia kryterium fiskalne traktatu z Maastricht dotyczące wysokości długu publicznego. W przypadku Polski wynika to bezpośrednio
z zapisów Konstytucji RP, które określają maksymalną wysokość państwowego
długu publicznego11. Ponadto w ustawach o finansach publicznych (zarówno
w poprzednich – z lat 1998 i 2005, jak i w obecnie obwiązującej – z 2009 roku)
znajdują się zapisy mające nie dopuścić do nadmiernej destabilizacji finansów
publicznych12. Może to być dodatkowym czynnikiem obniżającym ryzyko inwestycyjne polskich SID, zwiększającym ich atrakcyjność. Zapewnia bowiem
prawne gwarancje niedopuszczenia do nadmiernego zadłużenia publicznego.
Warto także zauważyć, że kraje silne gospodarczo (na przykład Niemcy,
Francja) i mające bardzo wysokie oceny ratingowe znacząco obniżyły dochodowość swoich skarbowych długoterminowych instrumentów dłużnych, uznając,
że premia za ryzyko w ich przypadku nie może być wysoka. Takie działania zniechęcają jednak część inwestorów poszukujących wyższej stopy zwrotu i akceptujących nieco wyższe ryzyko. Pod tym względem są dla nich atrakcyjne polskie
SPW, obciążone relatywnie niewysokim ryzykiem i oferujące atrakcyjne oprocentowanie (znacząco wyższe niż przeciętna dla UE). Można nawet zaryzykować
stwierdzenie, że Polska mogłaby nieco obniżyć to oprocentowanie, zmniejszając
tym samym obciążenia budżetów przyszłych okresów. Mogłoby to jednak spowodować spadek zainteresowania polskimi skarbowymi instrumentami dłużnymi
i wpłynąć na znaczący wzrost poziomu ryzyka płynności budżetu.
Zadłużenie Skarbu Państwa RP na rynkach zagranicznych
Polskie władze publiczne szczebla centralnego w znacznym stopniu korzystają
z możliwości pozyskiwania środków finansowych za granicą. W okresie od
11
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., DzU 1997, nr 78, poz. 483,
art. 216 ust. 5. Sposoby obliczania długu sektora General Government oraz państwowego długu
publicznego różnią się w szczegółach, nie zmienia to jednak ogólnej idei występowania limitu
wysokości zadłużenia publicznego, który nie może zostać przekroczony.
Ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych, DzU 1998, nr 155, poz. 1014
z późn. zm., rozdz. 3; Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych, DzU 2005,
nr 249, poz. 2104 z późn. zm., rozdz. 3; Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych,
DzU 2009, nr 157, poz. 1240 z późn. zm., rozdz. 3.
12
309
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
ZadáuĪenie
zagr.
ZadáuĪenie
kraj.
I 2004
VII 2004
I 2005
VII 2005
I 2006
VII 2006
I 2007
VII 2007
I 2008
VII 2008
I 2009
VII 2009
I 2010
VII 2010
I 2011
VII 2011
I 2012
VII 2012
I 2013
mld PLN
stycznia 2004 roku do stycznia 2013 roku wartość zobowiązań Skarbu Państwa
zaciągniętych na rynkach zagranicznych wzrosła z około 119 mld zł do 261 mld
zł. W tym samym czasie udział tych zobowiązań w strukturze długu Skarbu Państwa zmalał z 35% (w styczniu 2004 roku) do 22% (w lipcu 2008 roku), a następnie wzrósł do 32% (w styczniu 2013 roku). Strukturę zadłużenia Skarbu Państwa
RP według miejsca zaciągania długu zaprezentowano na rysunku 1.
Rys. 1. Struktura zadłużenia Skarbu Państwa RP według miejsca zaciągania długu
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów.
Atrakcyjność polskich skarbowych instrumentów dłużnych emitowanych na
rynki zagraniczne, oprócz stosunkowo wysokiego oprocentowania oraz dobrych
ocen ratingowych, podnosiło to, że były one denominowane w relatywnie silnych
walutach o zasięgu światowym. W okresie objętym badaniem, według danych
Ministerstwa Finansów13, przeciętnie około 70% długu zagranicznego zaciąganego było w euro, a około 15% w dolarach amerykańskich. Pozostałe 15% zaciągnięto w różnych walutach, przede wszystkim w jenach japońskich oraz frankach
szwajcarskich (a także, w niewielkim stopniu, w koronach norweskich, dolarach
kanadyjskich czy funtach szterlingach).
W okresie objętym analizą znacząco zmieniła się struktura długu zaciąganego na rynkach zagranicznych. Obecnie władze publiczne szczebla centralnego pozyskują środki finansowe na tych rynkach głównie przez emisję
skarbowych papierów dłużnych. Udział kredytów w całkowitej kwocie długu
zagranicznego zmalał odpowiednio z 62% w styczniu 2004 roku do zaledwie
21% w styczniu 2013. Taką sytuację można ocenić pozytywnie, ponieważ
Zadłużenie Skarbu Państwa. Biuletyn miesięczny (01/2004 – 02/2013), Ministerstwo Finansów, Warszawa.
13
310
Tomasz Uryszek
275
250
225
200
175
150
125
100
75
50
25
0
kredyty
zagraniczne
SPW o zmiennym
oprocentowaniu
SPW o staáym
oprocentowaniu
I 2004
VII 2004
I 2005
VII 2005
I 2006
VII 2006
I 2007
VII 2007
I 2008
VII 2008
I 2009
VII 2009
I 2010
VII 2010
I 2011
VII 2011
I 2012
VII 2012
I 2013
mld PLN
– w przeciwieństwie do kredytów – w przypadku SPW ich emitent określa
warunki emisji, w tym wysokość i sposób oprocentowania, termin wykupu,
warunki przedterminowego wykupu, walutę itp. Dzięki temu możliwa jest skuteczniejsza optymalizacja struktury zadłużenia i jej elastyczna zmiana w zależności od konkretnych warunków rynkowych. Jednocześnie należy pamiętać,
że wartość zadłużenia Skarbu Państwa z tytułu kredytów zagranicznych jest
jednak ciągle wysoka i stanowi znaczące obciążenie dla finansów publicznych14. Strukturę zadłużenia Skarbu Państwa na rynkach międzynarodowych
zaprezentowano na rysunku 2.
Rys. 2. Struktura zadłużenia Skarbu Państwa RP na rynkach zagranicznych
W badanym okresie systematycznie rosła wartość emisji obligacji przeznaczonych na rynki zagraniczne. Ich udział w strukturze długu zagranicznego
wzrósł w przybliżeniu z 38% w styczniu 2004 roku do około 79% w styczniu
2013 roku. Niemal w całości (93%–99%) były to obligacje skarbowe o stałym
oprocentowaniu. Według danych zawartych na stronach internetowych Ministerstwa Finansów, skumulowana wartość popytu na obligacje zagraniczne Skarbu
Państwa (z wyłączeniem emisji typu private placement) była w przybliżeniu
o 12% wyższa niż ich podaż. W niektórych przypadkach podaż była dokładnie
równa popytowi, co oznacza, że Ministerstwo Finansów wykorzystywało w pełni
zainteresowanie inwestorów polskimi instrumentami skarbowymi przeznaczonymi na rynki zagraniczne. Szczególnie duże zainteresowanie wykazywali oni
14
Por. A. Krzemińska, Zmiany w poziomie i strukturze państwowego długu publicznego w Polsce
w latach 2000–2010, „Studia Ekonomiczne”, Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach nr 108, Katowice 2012.
311
w okresie kryzysu gospodarczego. Oznacza to, że poszukiwali możliwości inwestowania środków bez ponoszenia nadmiernego ryzyka, chcąc jednak uzyskiwać
stosunkowo wysoką rentowność (której nie zapewniały instrumenty dłużne krajów najwyżej rozwiniętych w Europie).
Warto zauważyć, że przeciętne terminy wykupu dla długu zaciąganego na
rynkach zagranicznych są nieco dłuższe niż w przypadku zobowiązań zaciąganych na rynku krajowym. W analizowanym okresie wskaźnik ATM (average time
to maturity – średni okres zapadalności) dla długu zagranicznego był stabilny
i wynosił około 7–8 lat. W tym samym czasie ATM dla długu krajowego wzrósł
z około 2 lat i 7 miesięcy do 5 lat i 6 miesięcy15. Odchylenia od wartości średniej
były jednak bardzo znaczące. W związku z bardzo długimi okresami zapadalności części zadłużenia zagranicznego zaciągniętego do stycznia 2013 roku jego
skutki będą odczuwalne dla polskiego budżetu aż do połowy 2055 roku.
Aktywność nierezydentów
na rynku polskich skarbowych instrumentów dłużnych
Nierezydenci są zainteresowani nie tylko zakupem polskich obligacji zagranicznych, lecz również – coraz chętniej – inwestują na krajowym rynku skarbowych
papierów dłużnych. Jest to efektem postępujących procesów globalizacyjnych,
rozwoju polskiej gospodarki oraz coraz większego zaufania inwestorów zagranicznych do polskich skarbowych papierów dłużnych. Według danych Ministerstwa Finansów, na koniec stycznia 2013 roku łączna wartość zobowiązań
(zarówno krajowych, jak i zagranicznych) Skarbu Państwa wobec nierezydentów wyniosła 446,4 mld zł, co stanowiło 54,82% ogółu zobowiązań Skarbu
Państwa. Wzrost aktywności nierezydentów jest szczególnie widoczny w okresie światowego spowolnienia i kryzysu gospodarczego. Rosnące zapotrzebowanie polskich władz publicznych na środki finansowe w tym okresie było
w bardzo dużym stopniu zaspokajane właśnie przez nierezydentów. Udział
nierezydentów w strukturze podmiotowej łącznego długu Skarbu Państwa RP
przedstawiono na rysunku 3.
15
Zadłużenie Skarbu Państwa...
312
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
ZadáuĪenie
wobec
nierezydentów
ZadáuĪenie
wobec
rezydentów
I 2004
VII 2004
I 2005
VII 2005
I 2006
VII 2006
I 2007
VII 2007
I 2008
VII 2008
I 2009
VII 2009
I 2010
VII 2010
I 2011
VII 2011
I 2012
VII 2012
I 2013
mld PLN
Tomasz Uryszek
Rys. 3. Struktura długu Skarbu Państwa RP według kryterium pochodzenia inwestora
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
Kredyty
zagraniczne
Zagraniczne
SPW
I 2013
I 2012
VII 2012
I 2011
VII 2011
I 2010
VII 2010
I 2009
VII 2009
I 2008
VII 2008
I 2007
VII 2007
I 2006
VII 2006
VII 2005
I 2005
VII 2004
Krajowe SPW
I 2004
mld PLN
Nierezydenci byli wierzycielami Skarbu Państwa RP z tytułu różnorodnych
instrumentów (kredytów zagranicznych oraz SPW emitowanych na zagraniczne
rynki, jak i rynek polski). Szczegóły zaprezentowano na rysunku 4.
Rys. 4. Struktura długu Skarbu Państwa RP wobec nierezydentów
Jak już wcześniej wspomniano, nierezydenci wykazywali rosnące zainteresowanie nie tylko zagranicznymi SID, lecz również SPW przeznaczonymi na
polski rynek. Dowodzi to ich zaufania do stabilności polskiej waluty. Zobowiązania na rynku krajowym, niezależnie od rodzaju instrumentu (bony, obligacje),
są zaciągane przez Skarb Państwa w polskich złotych. Inwestorzy zagraniczni,
chcąc nabyć polskie skarbowe papiery wartościowe wyemitowane na krajowy
rynek, byli zmuszeni wymienić rodzimą walutę na polską. Ponosili więc dodatkowe ryzyko kursowe. Było ono rekompensowane atrakcyjnym oprocentowa-
313
niem polskich skarbowych papierów wartościowych. Jednocześnie polskie
władze publiczne umożliwiały nierezydentom dostęp do krajowego rynku skarbowych instrumentów dłużnych. W listach emisyjnych Ministerstwo Finansów
dopuszcza sprzedaż papierów skarbowych nierezydentom.
Na początku 2004 roku nierezydenci byli w posiadaniu polskich skarbowych instrumentów dłużnych na łączną kwotę 176 mld zł, z czego 41,4 mld zł
dotyczyło zobowiązań Skarbu Państwa zaciąganych w polskich złotych na rynku
krajowym (i były to zobowiązania z tytułu SPW). W kolejnych latach następował
wzrost znaczenia tej grupy inwestorów na rynku polskich skarbowych instrumentów dłużnych emitowanych na rynek krajowy. W pierwszym kwartale 2007
roku w ich portfelach znajdowały się instrumenty wyemitowane w polskich
złotych o łącznej wartości niemal 80 mld zł (co stanowiło około 16% wartości
całego długu Skarbu Państwa). W kolejnych miesiącach nastąpiło zachwianie
tendencji wzrostowej udziału nierezydentów w strukturze wierzycieli Skarbu
Państwa działających na krajowym rynku. Wartość instrumentów w ich portfelach znacząco spadła, a następnie zaczęła ponownie szybko rosnąć. Szczegóły
zaprezentowano w tabeli 2.
Tabela 2
Krajowe SPW w posiadaniu nierezydentów na tle długu Skarbu Państwa RP
Okres
Dług SP
ogółem
(mln zł)
A
I 2004
XII 2004
XII 2005
XII 2006
XII 2007
XII 2008
XII 2009
XII 2010
XII 2011
XII 2012
I 2013
B
394 493,3
402 860,2
440 167,3
478 526,4
501 531,0
569 945,9
631 506,5
701 850,6
771 127,5
793 853,1
814 403,5
Dług z tytułu SPW
emitowanych na
rynek krajowy
(mln zł)
C
252 197,5
286 887,7
311 965,8
350 533,7
380 169,0
419 422,7
462 483,7
506 984,5
514 285,2
533 477,5
542 894,6
Krajowe SPW w posiadaniu nierezydentów
udział w długu
udział w długu SP
mln zł
z tytułu krajoogółem (%)
wych SPW (%)
D
D:B
D:C
41 382,6
10,49
16,41
62 317,9
15,47
21,72
68 931,4
15,66
22,10
74 377,0
15,54
21,22
74 483,7
14,85
19,59
55 875,1
9,80
13,32
81 813,3
12,96
17,69
128 256,5
18,27
25,30
154 226,9
20,00
29,99
190 478,7
23,99
35,71
195 611,3
24,02
36,03
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów.
314
Tomasz Uryszek
Z tej perspektywy bardzo ciekawie przedstawia się analiza zachowania
inwestorów zagranicznych działających na polskim rynku skarbowych instrumentów dłużnych w okresie kryzysu gospodarczego. W jego początkowej fazie
widoczny był spadek zainteresowania polskimi papierami skarbowymi emitowanymi na rynek krajowy. W okresie od kwietnia 2007 do lipca 2008 zagraniczni inwestorzy wycofali się z inwestycji w te papiery na łączną kwotę ponad
15 mld zł. W kwietniu w ich rękach znajdowały się instrumenty na łączną kwotę
79 mld zł, a w lipcu 2008 roku w ich portfelach pozostały papiery o wartości
około 63,9 mld zł. Było to spowodowane koniecznością zasilenia w płynność lub
dodatkowego dofinansowania inwestycji i przedsięwzięć w krajach pochodzenia
inwestorów. Środki na ten cel zostały wycofane z płynnych inwestycji finansowych poczynionych w Polsce. Od sierpnia 2008 roku widoczny jest szybki
powrót tej grupy inwestorów na polski rynek.
W okresie od sierpnia 2008 do stycznia 2013 wartość skarbowych papierów
wartościowych emitowanych na polski rynek, będąca w rękach nierezydentów,
wzrosła odpowiednio z 65,7 mld zł do 195,6 mld zł (a więc niemal trzykrotnie).
Mogło to być w dużej mierze spowodowane powrotem inwestorów do bezpiecznych (jednych z najbezpieczniejszych w Europie w warunkach kryzysu) i jednocześnie relatywnie wysoko oprocentowanych instrumentów dłużnych.
Podsumowanie
Przeprowadzone analizy pozwalają pozytywnie zweryfikować wszystkie z postawionych hipotez. Inwestorzy zagraniczni w coraz większym stopniu inwestują
w polskie skarbowe instrumenty dłużne. Coraz chętniej nabywają także SPW
emitowane w polskich złotych i przeznaczone na krajowy rynek finansowy.
Akceptują w związku z tym ryzyko kursowe związane z wahaniami kursu złotego. Skłania ich do tego relatywnie wysokie oprocentowanie tych instrumentów
przy jednoczesnym stosunkowo niewielkim poziomie ryzyka (mającym swoje
odzwierciedlenie w coraz lepszych ocenach międzynarodowych agencji ratingowych). Zaufanie do polskich SPW szczególnie uwidoczniło się w okresie kryzysu finansowego, kiedy po chwilowym wycofaniu się, zagraniczni inwestorzy
ponownie byli nimi zainteresowani. Daje to polskim władzom publicznym możliwość pozyskiwania kapitału za granicą, a także umożliwia poszerzenie grona
inwestorów nabywających papiery skarbowe na krajowym rynku.
315
Bibliografia
Dębski W., Akcje, obligacje i ich wycena, Absolwent, Łódź 1997.
Dias J.D., External debt statistics of the euro area, IFC Conference on Initiatives to
address data gaps revealed by the financial crisis, Bank for International Settlements, Basel, Switzerland, 25–26 August 2010.
Drine I., Nabi S.M., Public external debt, informality and production efficiency in developing countries, “Economic Modelling”, March 2010.
Guidelines for public debt management, Prepared by the Staffs of the International Monetary Fund and the World Bank, IMF 2001.
Kohlscheen E., Domestic vs. external sovereign debt servicing: an empirical analysis,
“International Journal of Finance and Economics”, January 2010.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., DzU 1997, nr 78, poz. 483.
Krzemińska A., Zmiany w poziomie i strukturze państwowego długu publicznego w Polsce w latach 2000–2010, „Studia Ekonomiczne”, Zeszyty Naukowe Wydziałowe
Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach nr 108, Katowice 2012.
Lojsch D.H., Rodríguez-Vives M., Slavík M., The size and composition of government debt
in the euro area, European Central Bank Occasional Paper Series 2011, no. 132.
www.fitchratings.com (dostęp: 24.04.2013).
www.mf.gov.pl (dostęp: 24.04.2013).
www.finanse.mf.gov.pl (dostęp: 24.04.2013).
Panizza U., Domestic and external public debt in developing countries, UNCTAD Discussion Papers 2008, no. 188.
Uryszek T., Dług Skarbu Państwa jako źródło finansowania deficytu budżetowego, Difin,
Warszawa 2010.
Uryszek T., Financial management of local governments in Poland – selected problems,
“Journal of Economics, Business and Management” 2013, vol. 1, no. 3.
Ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych, DzU 1998, nr 155, poz. 1014
z późn. zm.
Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych, DzU 2005, nr 249, poz. 2104
z późn. zm.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, DzU 2009, nr 157, poz. 1240
z późn. zm.
Zadłużenie Skarbu Państwa. Biuletyn miesięczny (01/2004–02/2013), Ministerstwo
Finansów, Warszawa.
316
Tomasz Uryszek
FOREIGN
INVESTORS ON
POLISH STATE TREASURY
DEBT MARKET
SUMMARY
The purpose of this article is to examine the activity of foreign investors on the State
Treasury debt market in Poland. This purpose is accompanied by three research hypotheses presented in the Introduction.
The article is divided into three main parts. The first discusses theoretical issues, in the
second one the volume of Polish State Treasury on foreign markets is presented. The third
section discusses the activities of non-residents on Polish Treasury Securities market,
with particular emphasis on the domestic market. The study is based on data from the
Ministry of Finance of Poland, Eurostat and the major rating agencies. The analyzes allowed for positive verification of the hypotheses.
Keywords: public debt, foreign investors, state treasury debt instruments
MARTA WAJDA-LICHY* 1∗
Kraków
–
PROCEDURA
NIERÓWNOWAGI MAKROEKONOMICZNEJ
ROZWIĄZANIE WZMACNIAJĄCE CZY NADMIERNIE REGULUJĄCE
FUNKCJONOWANIE GOSPODAREK
UNII EUROPEJSKIEJ
STRESZCZENIE
Ostatni kryzys finansowy stał się asumptem do przeprowadzenia zmian instytucjonalnych
w Unii Europejskiej (UE). Ze względu na fakt, że najsilniejszych zakłóceń doświadczyły
kraje strefy euro, większość nowych rozwiązań dotyczy poprawy funkcjonowania unii
walutowej.
Celem niniejszego opracowania jest analiza procedury nierównowagi makroekonomicznej pod kątem innowacyjności przyjętych rozwiązań oraz skuteczności egzekwowania
stabilności makroekonomicznej. Podstawę badania o charakterze analitycznym stanowią
regulacje UE dotyczące procedury zapobiegania zakłóceniom równowagi makroekonomicznej i ich korygowania oraz w sprawie środków egzekwowania korekty nadmiernych
zakłóceń równowagi makroekonomicznej w strefie euro.
Słowa kluczowe: procedura nierównowagi makroekonomicznej, Unia Europejska, strefa
euro, regulacje makroostrożnościowe
Marta Wajda-Lichy, dr, Katedra Makroekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie,
*
318
Marta Wajda-Lichy
Wprowadzenie
Kryteria konwergencji, pakt stabilności i wzrostu, procedura wielostronnego
nadzoru zapisana po raz pierwszy w traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską, zasada subsydiarności, stosowana między innymi w zakresie nadzoru nad
rynkami finansowymi, czy programy pomocowe z funduszy unijnych okazały
się być niewystarczającymi sposobami na zapewnienie stabilności gospodarczej
i zapobieżenie wystąpieniu zakłóceń o charakterze systemowym. Ostatni kryzys finansowy stał się asumptem do wprowadzenia nowych rozwiązań instytucjonalnych mających na celu usprawnienie funkcjonowania Unii Europejskiej
(UE). Procedura nierównowagi makroekonomicznej, wprowadzona w 2011 roku
w ramach tak zwanego 6-paku, ma za zadanie ograniczyć problem narastania
nierównowag wewnętrznych i zewnętrznych w gospodarkach UE. Ze względu
na to, że stanowi ona obok regulacji dotyczących nadzoru finansowego, paktu
fiskalnego, paktu Euro Plus czy Europejskiego Mechanizmu Stabilności kolejne
rozwiązanie instytucjonalne z zakresu koordynacji polityki gospodarczej państw
unijnych, pojawia się pytanie, czy jest ona niezbędna i czy będzie efektywna.
Celem niniejszego opracowania jest analiza procedury nierównowagi
makroekonomicznej pod kątem innowacyjności przyjętych rozwiązań oraz skuteczności egzekwowania stabilności makroekonomicznej w gospodarkach krajów
należących do UE. W pierwszej części zostały przedstawione zasady zorganizowania nadzoru makroostrożnościowego, odnoszące się do części prewencyjnej
procedury. Następnie oceniono działania naprawcze mające na celu korygowanie
nadmiernych zakłóceń równowagi. Pierwsze doświadczenia w zakresie implementacji procedury wykrywania i korygowania zakłóceń makroekonomicznych
w gospodarkach krajów UE stanowią przedmiot kolejnej części artykułu. Ocenę
mocnych i słabych stron procedury nierównowagi makroekonomicznej przedstawiono w ostatniej części opracowania.
Część prewencyjna procesu nadzoru makroekonomicznego
Podstawę prawną procedury nierównowagi makroekonomicznej stanowią dwa
rozporządzenia Parlamentu Europejskiego (PE) i Rady UE z 16 listopada 2011
roku. Pierwsze z nich – nr 1176/2011 – dotyczy zapobiegania zakłóceniom równowagi makroekonomicznej i ich korygowania, a drugie – nr 1174/2011 – odnosi
się do egzekwowania korekty nadmiernych zakłóceń równowagi makroeko-
Procedura nierównowagi makroekonomicznej...
319
nomicznej w krajach strefy euro. Oprócz innych aktów prawnych, to jest czterech rozporządzeń PE i Rady UE, a także dyrektywy Rady, składają się one na
tak zwany 6-pak, którego celem jest wzmocnienie zarządzania gospodarczego
w krajach UE. Rozporządzenie w sprawie zapobiegania zakłóceniom równowagi
makroekonomicznej i ich korygowaniu stanowi pierwszy filar systemu nadzorczego, którego istotą jest stworzenie mechanizmu diagnozowania i wczesnego
ostrzegania w zakresie zagrożeń stabilności gospodarczej. Ma ono zatem charakter prewencyjny. Konieczność wzmocnienia zarządzania gospodarczego, jak
wskazuje się w dokumencie1, wynika z doświadczeń zdobytych w czasie pierwszego dziesięciolecia funkcjonowania unii gospodarczej i walutowej. Zwrócono
w nim uwagę na długookresowy proces narastania nierównowag w krajach strefy
euro, czego kulminacją były zakłócenia ujawnione w czasie ostatniego kryzysu.
W rozporządzeniu PE i Rady nr 1176/2011 w pkt 9 postuluje się także, aby
procedura nadzoru wielostronnego, o której mowa w art. 121 ust. 3 i 4 traktatu
o funkcjonowaniu Unii Europejskiej2 została uzupełniona o przepisy szczegółowe dotyczące wykrywania zakłóceń równowagi makroekonomicznej, jak również zapobiegania nadmiernym zakłóceniom równowagi makroekonomicznej
i ich korygowania. Ponadto, podkreśla się, że działania służące wyeliminowaniu zakłóceń równowagi makroekonomicznej i rozbieżności w konkurencyjności
wymagane są we wszystkich państwach członkowskich, zwłaszcza w strefie euro3.
Na podstawie tych zapisów można wnioskować, że dotychczasowe ramy koordynacji polityk gospodarczych okazały się niewystarczające do zapewnienia sprawnego funkcjonowania UE, szczególnie na obecnym etapie zintegrowania krajów,
czyli w unii walutowej.
Podstawą części prewencyjnej procedury nadmiernych zakłóceń makroekonomicznych jest monitorowanie przez Komisję Europejską sytuacji gospodarczej
we wszystkich krajach UE. Obserwacja ta ma się odbywać na podstawie referencyjnych mierników, które składają się na tabelę wskaźników ekonomicznych,
finansowych i strukturalnych (tabela 1).
1
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1176/2011 z dnia 16 listopada
2011 r. w sprawie zapobiegania zakłóceniom równowagi makroekonomicznej i ich korygowania,
Dz. Urz. UE L 306/25, www.eur-lex.europa.eu (dostęp kwiecień 2013).
2
Wersja skonsolidowana traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE C 83/49,
www.eur-lex.europa.eu (dostęp 18.04.2013).
3
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1176/2011..., pkt 17.
320
Marta Wajda-Lichy
Tabela 1
Wskaźniki oceny nierównowagi zewnętrznej i wewnętrznej
w ramach procedury zapobiegania nadmiernym zakłóceniom
równowagi makroekonomicznej
Nierównowaga zewnętrzna i konkurencyjność
nominalne
udział
saldo rachun- międzynaro- realny, efektywny
jednostkowe
w świakurs walutowy
ków obrotów dowa pozycja
koszty pracy
towym
kalkulowany na
bieżących jako inwestycyjna
(3-letnia
podstawie delatora eksporcie
netto jako
% PKB
Wskaźnik
zmiana)
(5-letnia
HICP względem
% PKB
(3-letnia
zmiana)
35 krajów uprześrednia)
mysłowionych
(3-letnia zmiana)
+/- 5% dla krajów
< +9% dla krastrefy euro,
jów strefy euro,
Progi ostrożod -4% do
> -35%
+/- 11% dla kra> -6%
< +12% dla
nościowe
+6%
jów spoza strefy
krajów spoza
euro
strefy euro
Nierównowaga wewnętrzna
dług
Wskaźnik
realne ceny przyrost zadłużenie
stopa bez- łączne zobowiąpubliczny robocia
sektora
nieruchomo- kredytów
zania sektora
jako
sektora prywatnego
ści (zmiana
finansowego
(3-letnia
% PKB
jako
prywatnego
roczna)
średnia) (zmiana roczna)
% PKB
jako
% PKB
Progi ostroż< +6%
< +15%
< 160%
< 60%
< 10%
< 16,5%
nościowe
Źródło: Commission Staff Working Paper. Scoreboard for the surveillance of macroeconomic imbalances: envisaged initial design, European Commission, Brussels, 8.11.2011,
SEC(2011) 1361 final.
W roku 2011 Komisja Europejska we współpracy z PE i Radą zaproponowała zestaw dziesięciu wskaźników makroekonomicznych wraz z wartościami
progowymi, a w drugiej połowie 2012 roku dodano kolejny – jedenasty wskaźnik
oceniający stabilność w sektorze bankowym. Pięć z nich odnosi się do mierzenia
zakłóceń równowagi zewnętrznej i konkurencyjności, a sześć ma wskazywać stopień zagrożenia wystąpienia nierównowagi wewnętrznej (tabela 1). Tabela wskaźników stanowi dla Komisji Europejskiej podstawę do sporządzania corocznego
raportu ostrzegawczego (Alert Mechanism Report), który ma pozwolić na wczesne
wykrywanie zakłóceń równowagi makroekonomicznej. Diagnoza poszczególnych
gospodarek UE może być poszerzona o dodatkowe wskaźniki, które mają umożliwić pełną ocenę tendencji w zakresie zmian sytuacji makroekonomicznej, tak aby
321
możliwe było wskazanie poziomu ryzyka wystąpienia nadmiernej nierównowagi
makroekonomicznej w każdym z państw członkowskich. W ramach dodatkowych
wskaźników bada się: stopy wzrostu realnego PKB, relację sumy sald rachunku
bieżącego i rachunku kapitałowego względem PKB, dług zagraniczny netto jako
procent PKB, realne efektywne kursy walutowe krajów strefy euro kalkulowane
względem innych gospodarek strefy euro, udział w rynkach eksportowych w ujęciu ilościowym, produktywność pracy, nominalne jednostkowe koszty pracy oraz
efektywne jednostkowe koszty pracy w krajach strefy euro (zmiany w ciągu dziesięciu lat), zmiany nominalnych cen nieruchomości, udział budownictwa w PKB,
jak również udział inwestycji w PKB, wielkość wydatków na badania i rozwój jako
procent PKB oraz stosunek zadłużenia do kapitału sektora finansowego.
Rys. 1. Instrumenty prewencyjne Komisji Europejskiej w zakresie diagnozowania nierównowagi makroekonomicznej
Źródło: opracowanie własne na podstawie Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady
(UE) nr 1176/2011...
Komisja Europejska sporządza raport ostrzegawczy (Alert Mechanizm
Report) na początku tak zwanego semestru europejskiego, który przypada na
pierwszą połowę roku kalendarzowego. Jeśli w swoim sprawozdaniu Komisja stwierdzi, że w danym państwie członkowskim istnieje ryzyko wystąpienia
nadmiernej nierównowagi, wówczas przeprowadza tak zwaną dogłębną analizę
322
Marta Wajda-Lichy
sytuacji gospodarczej danego kraju (In-Depth Review – IDR). Na jej podstawie
Komisja może stwierdzić, jaki jest stopień zakłócenia równowagi, na przykład,
czy jest on umiarkowany, czy nadmierny (rysunek 1). Dogłębna analiza ma
uwzględniać specyfikę uwarunkowań gospodarczych danego kraju oraz szerszy
zestaw narzędzi analitycznych, wskaźników i informacji jakościowych. Powinna
być także przedmiotem dyskusji w ramach Rady, a w przypadku krajów członkowskich strefy euro – Eurogrupy. Jeśli w ocenie Komisji występować będzie
nadmierna nierównowaga makroekonomiczna, to Komisja kieruje do Rady zalecenie o podjęciu dalszych niezbędnych działań zmierzających do wyeliminowania lub ograniczenia występujących zakłóceń. Należy także zaznaczyć, że na
wczesnym etapie zagrożenia stabilności, Komisja i Rada wydają zalecenia dotyczące podjęcia działań zapobiegawczych. Na tym etapie nadzoru, w kwestiach
finansowych, ostrzeżenia i zalecenia formułuje także Rada ds. Ryzyka Systemowego (pkt 21 oraz art. 5 rozporządzenia PE i Rady nr 1176/2011).
Część korygująca procedury nierównowagi makroekonomicznej
Jeżeli na podstawie zalecenia Komisji Rada potwierdzi występowanie nadmiernych zakłóceń równowagi makroekonomicznej, to dany kraj zostaje objęty procedurą naprawczą. Najpierw Rada formułuje zalecenia, które obejmują zestaw
zadań korygujących oraz termin przedłożenia planu ich realizacji przez dany kraj
członkowski. Licząc od daty dostarczenia przez dany kraj planu naprawczego,
Rada ma dwa miesiące na ocenę proponowanych działań. Jeśli je zaakceptuje,
to wydaje zalecenie w sprawie harmonogramu ich realizacji. Kiedy jednak proponowane działania korygujące uzna za niewystarczające, wówczas kraj objęty
procedurą ma dwa miesiące na przedstawienie nowych rozwiązań naprawczych.
Egzekwowanie dyscypliny w odniesieniu do realizacji działań naprawczych
mających na celu wyeliminowanie nadmiernej nierównowagi makroekonomicznej
przewiduje w pierwszym etapie sankcje w postaci złożenia nieoprocentowanego
depozytu, którego roczna wartość została ustalona na 0,1% PKB danego państwa4.
W przypadku jeśli Rada, na zalecenie Komisji, na podstawie dwóch kolejnych
zaleceń wydanych przez Radę w ramach jednej procedury korygującej nadmierną
nierównowagę uzna, że dane państwo członkowskie przedstawiło niewystarczaWysokość PKB ma się odnosić do poziomu z roku poprzedzającego decyzje o nałożeniu kary
pieniężnej.
4
323
jący plan naprawczy lub działa niezgodnie z zaleceniami korygującymi, wówczas
nakładana będzie grzywna w wysokości 0,1% PKB. Jej wysokość odpowiada kwocie wpłaconego wcześniej depozytu, grzywna ma bowiem stanowić kolejny etap
egzekwowania wprowadzania planów naprawczych w życie. Warto zaznaczyć, że
kary pieniężne dotyczą tylko krajów strefy euro, przy czym nowym – w stosunku
do systemu sankcji przewidywanych przed 2011 rokiem w ramach procedury nadmiernego deficytu – rozwiązaniem jest przyjęcie tak zwanego głosowania odwróconą większością kwalifikowaną. Oznacza to, że zalecenia Komisji w sprawie
nakładania kar pieniężnych zostaną przyjęte, jeśli w terminie dziesięciu dni od ich
przedstawienia Rada nie odrzuci ich większością kwalifikowaną5.
Jak wynika z przytoczonych procedur, rola Komisji na etapie korekty nadmiernych nierównowag makroekonomicznych jest bardzo istotna. Zalecenia w sprawie
ewentualnego stosowania kar pieniężnych są podejmowane na podstawie regularnych sprawozdań Komisji z przebiegu realizacji planu naprawczego przez poszczególne kraje. Ponadto opierając na nich, Rada może zawiesić procedurę nadmiernej
nierównowagi makroekonomicznej, jeśli uzna, że odpowiednie działania naprawcze zostały podjęte, lub ją zakończyć, gdy stwierdzi na zalecenie Komisji, że nie
występują już nadmierne zakłócenia równowagi makroekonomicznej.
Doświadczenia w stosowaniu procedury
nadmiernej nierównowagi makroekonomicznej
Nowe zasady nadzoru makroekonomicznego weszły w życie pod koniec 2011 roku.
Pierwszy raport ostrożnościowy Komisja przedstawiła na początku 2012 roku
w ramach tak zwanego semestru europejskiego. Na podstawie analizy zestawu
wskaźników makroekonomicznych (tablicy wskaźników) Komisja wskazała, że
w przypadku 12 krajów (Belgii, Bułgarii, Cypru, Danii, Finlandii, Francji, Włoch,
Węgier, Słowenii, Hiszpanii, Szwecji i Wielkiej Brytanii) wymagana jest pogłębiona analiza gospodarcza. W odniesieniu do jedenastu krajów, w tym Polski,
uznano, że szczegółowa analiza makroekonomiczna nie jest konieczna. W przypadku czterech gospodarek (Grecji, Irlandii, Portugalii i Rumunii) nie wszczęto
procedury ze względu na to, że w momencie dokonywania oceny kraje te były już
objęte programami naprawczymi. W maju 2012 roku Komisja opublikowała szczeWarto zauważyć, że w głosowaniu nad sankcjami pieniężnymi nie bierze udziału przedstawiciel kraju objętego procedurą nierównowagi makroekonomicznej.
5
324
Marta Wajda-Lichy
gółową analizę, na której podstawie uznano Włochy, Węgry, Słowenię i Francję za
kraje o poważnych nierównowagach i zagrożeniach związanych z pogorszeniem
ich konkurencyjności. W przypadku dwóch krajów – Hiszpanii i Cypru, zagrożenia
oceniono jako bardzo poważne, zarówno w odniesieniu do równowagi wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Ogólne wnioski z pierwszego raportu ostrzegawczego Komisji akcentują problem nierównowagi finansów publicznych, a także niskie tempo
wzrostu gospodarczego i wysoki poziom bezrobocia. Ponadto, w 15 krajach UE
stwierdzono bardzo wysoki poziom zadłużenia sektora prywatnego, który znacznie
przekraczał wartość progową. W przypadku Irlandii wskaźnik ten wyniósł 341%,
na Cyprze, w Luksemburgu i Portugalii przekroczył 250%. Zadłużenie sektora prywatnego w relacji do PKB powyżej 200% odnotowano w Belgii, Danii, Hiszpanii,
na Malcie, w Holandii, Szwecji, a także w Wielkiej Brytanii. Kolejny wskaźnik
badający poziom zagrożenia dla równowagi makroekonomicznej, którego wartość
progową przekroczyła większość krajów UE, dotyczył zmian udziału w światowym eksporcie. Zmniejszenie udziału w rynkach eksportowych powyżej 6%
w ostatnich pięciu latach wykazało 15 krajów UE, przy czym największe spadki
– rzędu 20% – odnotowały Wielka Brytania (24,3%), Grecja (20%), Cypr (19,4%),
Francja (19,4%) i Włochy (19%)6.
Drugi raport Komisji, dotyczący zapobiegania i korygowania zakłóceń
równowagi makroekonomicznej, został opublikowany w listopadzie 2012 roku.
Komisja uznała, że szczegółowa analiza ryzyka wystąpienia nierównowagi
makroekonomicznej konieczna jest w przypadku 14 krajów UE. Do 12 krajów
wskazanych w pierwszym raporcie ostrożnościowym, wobec których w lipcu
2012 wystosowano zalecenia korygujące, dołączyły Holandia i Malta.
W przypadku Malty zagrożenie równowagi makroekonomicznej zidentyfikowano w obszarze rynków finansowych. Stwierdzono dużą ekspozycję sektora
bankowego na ryzyko zmian cen nieruchomości oraz wysoki poziom zadłużenia
sektora prywatnego (210% PKB). W Holandii źródeł zagrożeń upatrywano we
wzroście zadłużenia sektora prywatnego, które sięgnęło 225% PKB oraz w tempie wzrostu cen nieruchomości.
Podobnie jak w poprzedniej ocenie, Komisja zaleciła większości krajom
reformy strukturalne, mające poprawić elastyczność rynków pracy i konkurenDane oraz wnioski z pierwszego raportu ostrożnościowego Report from the Commission.
Alert Mechanism Report. Report prepared in accordance with articles 3 and 4 of the Regulation
on the prevention and correction of macro-economic imbalances, European Commission, Brussels,
14.2.2012, COM(2012) 68 final.
6
325
cyjność gospodarek. Polski, podobnie jak w pierwszym raporcie ostrzegawczym,
nie zaklasyfikowano do grupy krajów o podwyższonym ryzyku i nie objęto
szczegółową analizą.
Tabela 2
Wskaźniki oceny nierównowagi zewnętrznej i wewnętrznej dla Polski
opublikowane w drugim raporcie Komisji Europejskiej
Nierównowaga zewnętrzna i konkurencyjność
Wskaźnik
Raport 2
(listopad
2012)
saldo rachun- międzynarodowa realny efektywny
ków obrotów pozycja inwesty- kurs walutowy
bieżących jako cyjna netto jako kalkulowany na
podstawie dela% PKB
% PKB
tora HICP wzglę(3-letnia
dem 35 krajów
średnia)
uprzemysłowionych (3-letnia
zmiana)
-4,6
Progi
od -4% do +6%
ostrożnościowe
-63,5
-10,9
> -35%
+/- 5% dla krajów strefy euro,
+/- 11% dla krajów spoza strefy
euro
udział
w światowym
eksporcie
(5-letnia
zmiana)
nominalne
jednostkowe
koszty pracy
(3-letnia
zmiana)
12,8
4,3
>-6%
< +9% dla
krajów strefy
euro,
< +12% dla
krajów spoza
strefy euro
Nierównowaga wewnętrzna
Wskaźnik
Raport 2
(listopad
2012)
Progi
ostrożnościowe
zadłu- dług publiczny
realne ceny przyrost
jako % PKB
żenie
nieruchomo- kredytów
sektora
sektora
ści (zmiana
prywat- prywatroczna)
nego jako nego jako
% PKB % PKB
stopa
bezrobocia
(3-letnia
średnia)
łączne
zobowiązania
sektora
finansowego
(zmiana
roczna)
-5,7
7,1
80
56
9,2
4,4
<+6%
<+15%
<160%
<60%
<10%
<16,5%
Źródło: Report from the Commission to the European Parliament, The Council, The European
Central Bank, The European Economic and Social Committee, The Committee of The Regions and The European Investment Bank on the Alert Mechanism Report 2013, European
Commission, Brussels 28.11.2012, COM(2012) 751 final.
326
Marta Wajda-Lichy
Jak wynika z drugiego raportu ostrzegawczego (tabela 2), Polska przekroczyła jedynie dwa spośród 11 podstawowych wskaźników makroekonomicznych,
na których podstawie Komisja monitoruje sytuację gospodarczą w krajach członkowskich. Dotyczyły one rachunku obrotów bieżących, którego salda w ostatnich trzech latach wykazywały średnio deficyt w wysokości ponad 4% w relacji
do PKB (4,6%), oraz międzynarodowej pozycji inwestycyjnej netto, która była
ujemna i stanowiła w stosunku do PKB -63,5%, podczas gdy wartość progowa
została ustalona na poziomie -35%.
Mocne i słabe strony mechanizmu nadzoru makroekonomicznego
Za niewątpliwą zaletę rozwiązań regulowanych dwoma rozporządzeniami PE
i Rady w sprawie zapobiegania zakłóceniom równowagi makroekonomicznej
i ich korygowania (nr 1176/2011), jak również w sprawie środków egzekwowania korekty nadmiernych zakłóceń równowagi makroekonomicznej w strefie
euro (nr 1174/2011) należy uznać ich innowacyjność. Odnosi się ona głównie
do stworzenia nowych mechanizmów monitorowania i korygowania zagrożeń
związanych z zakłóceniami makroekonomicznymi.
Mocną stroną przyjętej w 2011 roku procedury nadzoru nad sytuacją makroekonomiczną jest wskazanie konkretnych wskaźników, które należy uznać za
kluczowe we wstępnym diagnozowaniu zakłóceń makroekonomicznych. Zgodnie z zamierzeniem PE i Rady tabela wskaźników składa się ze stosunkowo niewielkiej liczby odpowiednich, praktycznych, prostych, wymiernych i dostępnych
wskaźników makroekonomicznych oraz makrofinansowych dla państw członkowskich. Została ona tak skonstruowana, że pozwala na wczesne wykrywanie
zakłóceń równowagi makroekonomicznej pojawiających się w krótkim okresie
oraz zakłóceń równowagi, które wynikają z trendów strukturalnych i długookresowych. Zaletą nowych rozwiązań jest też wprowadzenie wymogu niezależności
krajowych urzędów statystycznych, co ma gwarantować wysoką jakość dostarczanych danych.
Wadą przyjętych rozwiązań może być szerokie spektrum badanych wskaźników, które z jednej strony pomagają w diagnozie sytuacji gospodarczej, z drugiej
jednak – z punktu widzenia skuteczności korygowania nadmiernych nierównowag – mogą stanowić ograniczenie. Inaczej mówiąc, procedura może natrafić na
problem nie tyle zidentyfikowania źródeł zagrożenia, ile ich korygowania. Przykładem gospodarki, w której wskazano na istotne niestabilności w obszarze sys-
327
temu finansowego, w tym bankowego, nie zdołano jednak w porę przeciwdziałać
nierównowadze i zakłóceniom systemowym, jest gospodarka Cypru. W pierwszym raporcie Komisji oceniono stan zagrożeń jako bardzo poważny, jednak nie
rozpoczęto procedury nadmiernej nierównowagi, a jedynie wydano zalecenia do
podjęcia działań naprawczych, których zresztą nie udało się wyegzekwować. Na
początku 2013 roku Cypr, mając problemy z utrzymaniem stabilności finansów
publicznych, zwrócił się do innych krajów strefy euro oraz do Międzynarodowego Funduszu Walutowego o pomoc finansową.
Kolejną wątpliwość wzbudza kwestia traktowania wartości progowych dla
ustalonych wskaźników makroekonomicznych jako orientacyjnych, ich przekroczenie w praktyce nie stanowi automatycznie stwierdzenia zakłóceń równowagi makroekonomicznej. Podejście takie (pkt 14 rozporządzenia PE i Rady
nr 1176/2011) pozwala na arbitralną ocenę stopnia koordynacji gospodarek,
zwłaszcza że przy ocenie uwzględniane są uwagi danego państwa członkowskiego
i jego specyfika. Należy przypomnieć, że podobne zasady oceny obowiązywały
w pakcie stabilności i wzrostu, który okazał się być mało efektywny w korygowaniu nadmiernych deficytów i zadłużenia sektora finansów publicznych.
Wskazując mocne i słabe strony procedury nadmiernej nierównowagi
makroekonomicznej, należy zaznaczyć, że elastyczne podejście do tabeli wskaźników makroekonomicznych, które pozwala na wprowadzenie nowych mierników, jest korzystne. Umożliwia bowiem włączenie nowych bądź eliminację już
istniejących kryteriów oceniających kondycję gospodarczą poszczególnych krajów. Ponadto zwiększeniu skuteczności nowych rozwiązań powinna sprzyjać ich
ocena dokonywana przez Komisję, po raz pierwszy nie później niż do 14 grudnia
2014 roku, a następnie co pięć lat7. Zaletą procedury jest także jawność zarówno
treści raportów Komisji, jak i zaleceń Rady i Komisji oraz sprawozdań z postępów w realizowaniu działań naprawczych. Powinno to stanowić dodatkowy
bodziec do sprawnego ich egzekwowania.
Ciekawym i nowatorskim elementem procedury jest uwzględnienie przy
formułowaniu progów ostrożnościowych „różnorodności sytuacji gospodarczej,
w tym skutków nadrabiania zaległości” przez część krajów Unii. Zapis ten znalazł odzwierciedlenie w odmiennym traktowaniu krajów strefy euro i krajów
objętych derogacją. W praktyce oznacza to, że tak zwane nowe kraje członkow7
W przypadku stwierdzenia konieczności usprawnienia procedury Komisja powinna przedstawić wniosek o zmianę rozporządzenia w sprawie zapobiegania zakłóceniom równowagi makroekonomicznej i ich korygowaniu.
328
Marta Wajda-Lichy
skie, w tym Polska, w odniesieniu do zmian realnego kursu walutowego czy
jednostkowych kosztów pracy mają wyższe limity dla wartości referencyjnych.
O ile w przypadku gospodarek wschodzących, dla których proces konwergencji wiąże się z wyższą presją inflacyjną, rozwiązanie to wydaje się właściwe,
o tyle w przypadku takich krajów, jak Wielka Brytania, Dania czy Szwecja, które
także pozostają poza strefą euro, wyższe wartości referencyjne nie wydają się być
usprawiedliwione. Tak więc, nie kryterium rozwoju gospodarczego, ale przynależności do strefy euro różnicuje wartości progów ostrożnościowych ustalonych
dla poszczególnych wskaźników. Należy także zauważyć, że utrzymywanie różnic w poziomach wskaźników może utrwalić dystans między bardziej a mniej
rozwiniętymi gospodarkami.
Pozytywne z punktu widzenia skuteczności egzekwowania nowych rozwiązań jest przyjęcie głosowania tak zwaną odwróconą większością kwalifikowaną,
które ma zapewnić automatyzm w procesie rozpoczynania procedury nadmiernej nierównowagi oraz stosowania sankcji w przypadku niewypełniania zaleceń
Rady. Warto jednak zaznaczyć, że ocena podjętych działań naprawczych przez
dane państwo należy do Rady UE, która uznając, że są one zgodne z jej zaleceniami, zawiesza procedurę, przy czym nadal monitoruje sytuację gospodarczą
w danym państwie członkowskim. Uwagę jednak zwraca brak przyjęcia jednoznacznych kryteriów, które miałyby przesądzać o poprawności realizowanych
działań naprawczych, na przykład w jakim tempie powinna następować korekta
deficytu na rachunku obrotów bieżących czy nadmiernego wzrostu cen na rynkach nieruchomości. Można zatem uznać, że na tym etapie procedura dopuszcza
pewien stopień swobody interpretacji działań naprawczych, co w praktyce może
ograniczać jej skuteczność.
Podsumowanie
Zasady koordynacji polityki gospodarczej poszczególnych państw członkowskich, mające zapewnić sprawne funkcjonowanie UE, okazały się, jak pokazał
ostatni kryzys, mało efektywne. Nowe rozwiązania dotyczące zapobiegania
zakłóceniom równowagi makroekonomicznej oraz egzekwowania korekty nadmiernych zakłóceń równowagi makroekonomicznej w krajach strefy euro
wynikają przede wszystkim z doświadczeń, jakich dostarczył ostatni kryzys
finansowy. Uwzględniają one problem zarówno nierównowagi wewnętrznej,
jak i zewnętrznej. Wcześniejsze regulacje kładły nacisk na znaczenie stabilno-
329
ści finansów publicznych (na przykład pakt stabilności i wzrostu) oraz dążenie
do celu inflacyjnego, natomiast kwestie dotyczące poziomu konkurencyjności gospodarek czy równowagi płatniczej były słabo akcentowane. Procedura
makroostrożnościowa ma służyć do wczesnego wykrywania zakłóceń oraz ich
korygowania, tak aby nie dopuścić do narastania napięć, które mogłyby destabilizować funkcjonowanie UE jako całości. Za jej zaletę należy uznać dobór wskaźników wykorzystywanych do oceny zagrożeń stabilności makroekonomicznej
– zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Uwzględniają one zarówno realną, jak
i nominalną sferę gospodarki. Jeśli jednak chodzi o część korekcyjną procedury,
to duża liczba wskaźników i wartości progowych może się okazać niemożliwa
do przestrzegania. Analiza oceny mocnych i słabych stron procedury nierównowagi makroekonomicznej wykazała, że dopuszcza ona możliwość arbitralnego
podejścia do oceny kondycji gospodarczej poszczególnych krajów UE. Zgodnie
z przyjętymi rozwiązaniami, proces monitorowania sytuacji makroekonomicznej
ma być elastyczny, zarówno w odniesieniu do doboru wskaźników, jak i wyznaczonych progów, tak by dostosować je do zmieniającego się charakteru zakłóceń
równowagi makroekonomicznej8. Wywołuje to wątpliwości, czy ta „elastyczność” na pewno będzie stosowana w sytuacjach, które rzeczywiście wymagają
dostosowań z powodów ekonomicznych, a nie na przykład politycznych.
Podsumowując, można powiedzieć, że procedura makroostrożnościowa stanowi ważne narzędzie w zakresie diagnozowania zakłóceń, jednak obawy wzbudza możliwość skutecznego ich korygowania, zwłaszcza gdy źródła zaburzeń
równowagi makroekonomicznej mają charakter strukturalny.
Bibliografia
Commission Staff Working Paper. Scoreboard for the surveillance of macroeconomic
imbalances: envisaged initial design, European Commission, Brussels, 8.11.2011,
SEC(2011) 1361 final.
Report from the Commission to the European Parliament, The Council, The European
Central Bank, The European Economic and Social Committee, The Committee of
The Regions and The European Investment Bank on the Alert Mechanism Report
2013, European Commission, Brussels 28.11.2012, COM(2012) 751 final.
Report from the Commission. Alert Mechanism Report. Report prepared in accordance with
articles 3 and 4 of the Regulation on the prevention and correction of macro-economic
imbalances, European Commission, Brussels, 14.2.2012, COM(2012) 68 final.
8
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1176/2011...
330
Marta Wajda-Lichy
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1174/2011 z dnia 16 listopada 2011 r. w sprawie środków egzekwowania korekty nadmiernych zakłóceń
równowagi makroekonomicznej w strefie euro, Dz. Urz. UE L 306/8, www.eur-lex.
europa.eu (dostęp kwiecień 2013).
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1176/2011 z dnia 16 listopada
2011 r. w sprawie zapobiegania zakłóceniom równowagi makroekonomicznej i ich
korygowania, Dz. Urz. UE L 306/25, www.eur-lex.europa.eu (dostęp kwiecień 2013).
Wersja skonsolidowana traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE C
83/49, www.eur-lex.europa.eu (dostęp 18.04.2013).
MACROECONOMIC
–
IMBALANCES PROCEDURE
SOLUTION WHICH ENFORCES OR OVERREGULATES FUNCTIONING
OF
EUROPEAN UNION
ECONOMIES
SUMMARY
Last financial crisis has prompted institutional changes in European Union. As euro zone
countries were the most severely experienced by the turmoils new institutional solutions
adopted after 2010 particularly referred to euro zone economies. The aim of the article is
the analysis of macroeconomic imbalance procedure with regard to innovation of the approved solutions and their efficiency of re-establishing macroeconomic stability. Analytical research is based on EU regulations on prevention and correction of macroeconomic
imbalances and on enforcement measures to correct excessive macroeconomic imbalances in the euro area.
Keywords: excessive macroeconomic imbalance procedure, European Union, euro zone,
macro-prudential regulations
GRAŻYNA WĘGRZYN*
1
Wrocław
POMIAR
INNOWACYJNOŚCI W SEKTORZE USŁUG
WYBRANE
PROBLEMY
** 2
STRESZCZENIE
Celem opracowania jest zidentyfikowanie dostępnych metodologii pomiaru innowacji
w sektorze usług oraz ich ocena pod względem poprawności otrzymywanych wyników.
Analiza objęła dostępne wskaźniki innowacyjności sektora usług dla państw Unii Europejskiej (UE).
Opracowanie składa się z trzech części, w których przedstawiono naturę usług i ich
odmienność od dóbr w kontekście podatności na innowacje, przejrzano dostępne
wskaźniki pomiaru innowacji w usługach publikowanych przez Eurostat w ramach
badania Community Innovation Survey (CIS), a także opisano wyniki badań poziomu
innowacyjności w poszczególnych państwach UE. Z analizy wynika, że opieranie się
przy rozpatrywaniu innowacji w usługach wyłącznie na danych pochodzących z CIS
powoduje poważne ograniczenia. Głównym problemem jest pozostawanie poza obszarem badań znacznej części sektora usług.
Słowa kluczowe: sektor usług, innowacje, poziom innowacyjności
*
Grażyna Węgrzyn, dr, Katedra Ekonomii i Polityki Ekonomicznej, Wydział Ekonomii, Zarządzania i Turystyki, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, e-mail: [email protected].
**
332
Grażyna Węgrzyn
Wprowadzenie
W większości współczesnych gospodarek sektor usług wyraźnie zaczyna dominować zarówno pod względem wytwarzania wartości dodanej, jak i liczby tworzonych miejsc pracy. W wysokorozwiniętych gospodarkach wkład sektora usług
w PKB sięga 70% i tyleż samo wynosi udział zatrudnionych w tym sektorze
w ogólnej liczbie zatrudnionych. Nie można więc w analizach ekonomicznych
pomijać tego sektora lub traktować go jako mało ważny czy nieistotny. Zaakceptowanie tezy, że tworzenie, wykorzystanie i dyfuzja wiedzy odgrywają kluczową rolę we współczesnym wzroście gospodarczym, rozwoju i dobrobycie
społeczeństw wymusiło potrzebę lepszego pomiaru innowacji. Badania procesów innowacyjnych w sektorze usług stanowią stosunkowo nowe wyzwanie dla
specjalistów na całym świecie. W literaturze liczba prac z zakresu innowacji
w sektorze usług jest wyraźnie niższa niż w sektorze produkcyjnym. Dodatkowo
pojawia się znacznie więcej kontrowersji i rozbieżności w ocenie i sposobach
pomiaru istoty tego zjawiska, co wynika, jak się wydaje, z samej natury usług.
Celem opracowania jest zidentyfikowanie dostępnych metodologii pomiaru
innowacji w sektorze usług oraz ich ocena pod względem poprawności otrzymywanych wyników. Analiza obejmuje dostępne dla państw Unii Europejskiej
wskaźniki innowacyjności sektora usług. Opracowanie składa się z trzech części.
W pierwszej przedstawiono naturę usług i ich odmienność od dóbr w kontekście
podatności na innowacje. W drugiej dokonano przeglądu dostępnych wskaźników pomiaru innowacji w usługach publikowanych przez Eurostat w ramach
badania Community Innovation Survey (CIS). W części trzeciej opisano wyniki
badań poziomu innowacyjności w poszczególnych państwach Unii Europejskiej
oraz propozycje zmian mających na celu dostarczenie pełniejszych i bardziej
wiarygodnych danych statystycznych na temat innowacji w usługach.
Natura usług a innowacje
W literaturze ekonomicznej usługi są definiowanie bardzo różnie, co wynika
zapewne z ich złożoności. Tradycyjnie przyjmuje się, że usługa jest czynnością
(działaniem), czyli ma postać niematerialną w odróżnieniu od produktu (towaru),
który przybiera postać materialną. W polskiej literaturze najpopularniejszą
i wciąż aktualną definicją usług jest definicja sformułowana przez Oskara Langego. Określił on usługi jako wszystkie czynności związane bezpośrednio lub
Pomiar innowacyjności w sektorze usług...
333
pośrednio (na przykład przy podziale produktów) z zaspokojeniem potrzeb ludzkich, niesłużące jednak bezpośrednio do wytwarzania przedmiotów1. Podobnie
wyrażał się o usługach Czesław Niewadzi, pisząc o nich jako o świadczeniu społecznie użytecznych czynności, niezwiązanych bezpośrednio z wytwarzaniem
produktów, przez instytucje zajmujące się tym zawodowo2. Czesław Bywalec
uważa, że definicja przedstawiona przez O. Langego, pomimo upływu czasu, jest
poprawna i w pełni wyjaśnia istotę usług. Inne nowsze definicje, wbrew pozorom, nic lub niewiele wnoszą w sensie merytorycznym, a dodatkowo komplikują
zagadnienie3. Definicja O. Langego definiuje usługi przez negację, czyli określa tylko, czym usługa nie jest. Definiowanie usług jako pewien zakres obszaru,
który nie mógł być zaliczony ani do rolnictwa, ani do przemysłu, przedstawia
usługi jako swego rodzaju dopełnienie całokształtu działalności gospodarczej4.
Współcześnie utrudnieniem przy definiowaniu usług jest szybki postęp technologiczny, który sprzyja powstawaniu zupełnie nowych dziedzin usług (nieznanych
dotychczas), stąd definiowanie ich przez wykluczenie jest już niewystarczające, nie wpisuje się w nowoczesne podejście do gospodarki rynkowej. Według
Marianny Daszkowskiej usługa w sensie gospodarczym jest użytecznym produktem niematerialnym, który jest wytwarzany w wyniku pracy ludzkiej (czynności)
w procesie produkcji, przez oddziaływanie na strukturę określonego obiektu,
w celu zaspokojenia potrzeb ludzkich5. Tym obiektem może być przedmiot lub
jednostka (człowiek).
Specyficzne cechy usług wywołały dyskusję na temat odmienności innowacji
w usługach i w produkcji. Niewątpliwie, innowacje w usługach mają inny charakter niż w przemyśle. Z badań wynika, że innowacje nietechnologiczne (organizacyjne i marketingowe) wprowadzane są znacznie częściej w sektorze usług
niż w sektorze przedsiębiorstw przemysłowych, gdzie dominują innowacje techniczne (produktowe i procesowe)6. Istotne różnice uwidaczniają się, gdy porówna
1
O. Lange, Ekonomia polityczna, PWN, Warszawa 1978, s. 19.
2
C. Niewadzi, Usługi w gospodarce narodowej, PWE, Warszawa 1975, s. 21.
C. Bywalec, O istocie i klasyfikacji usług – polemicznie, „Wiadomości Statystyczne” 2001,
nr 9, s. 39.
3
J. Osiadacz, Innowacje w sektorze usług – przewodnik po systematyce oraz przykłady dobrych
praktyk, PARP, Warszawa 2012, s. 16.
4
5
M. Daszkowska, Usługi. Produkcja, rynek, marketing, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 17.
6
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2009–2011, GUS, Warszawa 2012.
334
Grażyna Węgrzyn
się takie tradycyjne wskaźniki poziomu innowacyjności, jak: wielkość nakładów
na B+R czy liczba zgłoszonych patentów na milion mieszkańców. Są one znacznie
wyższe w sektorze przemysłowym niż usługowym. Właśnie te różnice dowodzą
jednak istnienia odmiennej natury usług i produktów. Badanie innowacji w usługach i w przemyśle za pomocą takich samych wskaźników dostarcza informacji
zarówno o różnicach, jak i podobieństwach badanego zjawiska. Jednocześnie wielu
ekonomistów uważa, że innowacje w produkcji i w usługach są zasadniczo różne,
a więc analizowanie ich razem nie daje zadowalających wyników7.
Badanie innowacyjności sektora usług – dostępne metodologie
Działalność innowacyjna w sektorze usług w ostatnich latach zyskuje na znaczeniu i staje się ważnym elementem w budowaniu konkurencyjności współczesnych gospodarek – opartych na wiedzy i usługach. Największy wkład
w metodologię badań innowacyjności ma Organizacja Współpracy Gospodarczej
i Rozwoju (OECD). Grupa Ekspertów OECD do spraw Wskaźników Naukowo-Technicznych opracowuje i publikuje raporty w zakresie nauki i techniki. Szczegółowe metodologiczne zalecenia dotyczące pomiaru działalności innowacyjnej
są zawarte w serii podręczników OECD i Eurostatu, zwanych podręcznikami
z rodziny Frascati (Frascati Family Manuals).
Dostępne metodologie monitorowania poziomu innowacyjności gospodarek
należących do Unii Europejskiej funkcjonują w ramach systemu badań zaprojektowanych na potrzeby realizacji strategii lizbońskiej i jej następczyni – strategii Europa 20208. I tak, urzędy statystyczne poszczególnych państw realizują
międzynarodowy program badań statystycznych innowacji – wieloletni projekt
badawczy Community Innovation Survey. Jest on realizowany pod egidą Komisji
Europejskiej i opiera się na międzynarodowej metodologii standardowej, zwanej
metodologią lub systemem Oslo (Oslo Manual). Pierwsza runda programu CIS-1
dotyczyła innowacji technicznych wdrożonych w latach 1990–1992 i dotyczyła
wyłącznie sekcji „Przetwórstwo przemysłowe”. Dopiero w badaniu CIS-3, obejmującym lata 1998–2000, włączono przedsiębiorstwa z sektora usług. Udaną
M. Kanerva, H. Hollanders, A. Arundel, Trend Chart report. Can we measure and compare
innovation in services?, European Trend Chart on Innovation 2006.
7
8
S. Łobejko, Mierzenie efektów polityki innowacyjnej. Wybrane rankingi i wskaźniki innowacyjności oraz trendy na przyszłość, w: Świt innowacyjnego społeczeństwa. Trendy na najbliższe
lata, red. P. Zadura-Lichota, PARP, Warszawa 2013, s. 44.
335
próbą pomiaru innowacyjności była metoda zaproponowana w raportach Komisji Europejskiej – tak zwana Europejska Tablica Wyników (European Innovation
Scoreboard – EIS). Osiągnięcia innowacyjne krajów członkowskich są oceniane
na podstawie sumarycznego indeksu innowacyjności (Summary Innovation Index
– SII). Indeks ten jest obliczany jako średnia arytmetyczna ważona 29 wskaźników cząstkowych9. Wskaźniki wykorzystane do oceny innowacyjności krajów
reprezentują zarówno nakłady ponoszone na działalność innowacyjną (input),
jak i osiągnięte wyniki (output) w zakresie innowacyjności gospodarek poszczególnych krajów. Od 2010 roku obowiązuje nowa edycja Europejskiej Tablicy
Wyników w dziedzinie innowacji, tak zwana Unijna Tablica Wyników Innowacyjności (Innovation Union Scoreboard – IUS)10, która ma pomóc pełniej monitorować wdrażanie zaleceń wynikających ze strategii Europa 2020. IUS prezentuje
wskaźniki opisujące trzy główne aspekty innowacyjności, to jest11:
– Grupa I: „Siły sprawcze innowacji”, czyli „czynniki dające możliwości”, a więc podstawowe elementy umożliwiające zaistnienie innowacji
(zasoby ludzkie, środki finansowe oraz wsparcie, otwarte, cechujące się
doskonałością i atrakcyjne systemy badawczo-naukowe). Jest to grupa
wskaźników mierzących strukturalne warunki niezbędne do tworzenia
odpowiedniego potencjału innowacyjnego.
– Grupa II: „Działania przedsiębiorstw” ukazujące stopień innowacyjności
europejskich firm (inwestycje, powiązania i przedsiębiorczość, aktywa
intelektualne).
– Grupa III: „Wyniki” ilustrujące, w jaki sposób innowacyjność przekłada
się na korzyści dla gospodarki (innowatorzy, skutki ekonomiczne). Mierniki z tej grupy pozwalają na ocenę wysiłków innowacyjnych podejmowanych na szczeblu przedsiębiorstw.
Na bazie danych uzyskiwanych w ramach kolejnych rund badania CIS
utworzono specjalny wskaźnik służący do pomiaru innowacji w sektorze usług,
to jest Service Sector Innovation Index (SSII). Jest to syntetyczny wskaźnik
odzwierciedlający innowacyjność sektora usług.
9
SII przyjmuje wartości od 0 do 1, przy czym im wartość wskaźnika jest bliższa 1, tym wyższy
jest poziom innowacyjności danego kraju.
Innovation Union Scoreboard 2011. Research and Innovation Union Scoreboard, European
Union 2012, s. 6.
10
11
H. Hollanders, S. Tarantola, Innovation Union Scoreboard 2010 – methodology report Innovation Union Scoreboard 2010, Draft report 2011, s. 2–3; The innovation Union’s performance
scoreboard for research and innovation, European Commission, Brussels 2011, s. 72.
336
Grażyna Węgrzyn
Innowacyjność przedsiębiorstw z sektora usług w Unii Europejskiej
W mikroekonomicznym ujęciu innowacyjności gospodarki podstawową rolę
odgrywają innowacyjne przedsiębiorstwa. Są one głównym motorem postępu
technicznego. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw jest obszarem, który
najbardziej obiektywnie pokazuje skuteczność (efekty) wysiłków innowacyjnych
podejmowanych w danym kraju na różnych poziomach, poczynając od sektora
małych i średnich przedsiębiorstw, przez wielkie korporacje, a kończąc na rządowych ośrodkach badawczo-naukowych. Głównym wskaźnikiem innowacyjności
gospodarki w skali mikro jest odsetek przedsiębiorstw innowacyjnych, który
pokazuje, jaki jest udział innowatorów w ogólnej liczbie przedsiębiorstw.
Według danych pochodzących z badania CIS 2010 obejmującego swoim
zasięgiem lata 2008–2010, w Unii Europejskiej (27) udział przedsiębiorstw
innowacyjnych wyniósł 52,9% ogółu przedsiębiorstw. Najwyższy odsetek
przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie12 wystąpił w Niemczech (79,3%),
Luksemburgu (68,1%), Islandii (63,8%), Belgii (60,9%) i Portugalii (60,3%).
Najniższe wskaźniki odnotowano w Bułgarii (27,1%), w Polsce (28,1%) i na
Łotwie (29,9%)13. W większości państw odsetek innowacyjnych przedsiębiorstw
był wyższy w sektorze przedsiębiorstw przemysłowych niż w sektorze usług.
Największa różnica wystąpiła pod tym względem w Belgii (11,5 pkt proc.)
i Irlandii (10,1 pkt proc.). Jedynie w pięciu krajach Unii Europejskiej (Portugalia, Litwa, Luksemburg, Rumunia, Węgry) miała miejsce odwrotna sytuacja, to
znaczy większy odsetek przedsiębiorstw innowacyjnych był w sektorze usług niż
w sektorze przedsiębiorstw przemysłowych (rysunek 1). W Portugalii różnica
na korzyść sektora usług wyniosła 10,5 pkt proc. Najmniejsza różnica odzwierciedlająca lukę pomiędzy poziomem innowacyjności w przemyśle a w usługach
wystąpiła w Polsce (0,2 pkt proc.). Największy odsetek przedsiębiorstw innowacyjnych w sektorze usług wystąpił w Niemczech, gdzie wyniósł 76,7%, a najniższy w Bułgarii (22,0%) i w Polsce (28,0%).
12
Przedsiębiorstwo aktywne innowacyjnie to takie, które w badanym okresie wprowadziło
przynajmniej jedną innowację produktową lub procesową lub realizowało w tym okresie przynajmniej jeden projekt innowacyjny, który został przerwany lub zaniechany w trakcie badanego
okresu (niezakończony sukcesem) lub nie został do końca tego okresu ukończony (tzn. jest kontynuowany).
13
Science, technology and innovation in Europe, Eurostat, European Commission 2013, s. 68.
337
Uwaga: brak danych dla Grecji i Słowenii.
Rys. 1. Przedsiębiorstwa aktywne innowacyjnie w sektorze przedsiębiorstw przemysłowych i w sektorze usług w Unii Europejskiej w latach 2008–2010 (w % ogółu
przedsiębiorstw)
Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/setupModifyTableLayout (dostęp 7.04.2013).
Nieco inaczej kształtuje się innowacyjność gospodarek mierzona za pomocą
wskaźnika SII. Na podstawie jego wartości w 2010 roku i wzrostu w latach 2006–
2010 kraje Unii Europejskiej zostały podzielone na cztery grupy (IUS 2010)14:
– „Liderzy innowacji”, czyli kraje, w których wartość SII przewyższa średnią dla Unii Europejskiej o co najmniej 20% (Szwecja, Dania, Finlandia,
Niemcy).
– „Zwolennicy innowacji”, czyli kraje, w których wartość SII zawiera się
w granicach od 10% do 20% w relacji do średniej UE-27 (Wielka BryInnovation Union Scoreboard 2010. The innovation Union’s performance scoreboard for research and innovation, European Commission 2011, s. 4.
14
338
Grażyna Węgrzyn
tania, Belgia, Austria, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Francja, Cypr,
Słowenia, Estonia).
– „Umiarkowani innowatorzy”, w których wartość SII oscyluje w granicach 10–50% poniżej średniej UE-27 (Portugalia, Włochy, Czechy, Hiszpania, Grecja, Malta, Węgry, Polska, Słowacja).
– „Skromni innowatorzy”, kraje z wartością SII poniżej 50% średniej
UE-27 (Rumunia, Litwa, Bułgaria, Łotwa).
– W latach 2006–2010 poziom innowacyjności Unii Europejskiej mierzony
wskaźnikiem SII zwiększał się corocznie o 0,85% (rysunek 2).
W roku 2010 wskaźnik SII dla Unii Europejskiej (27) ukształtował się na
poziomie 0,52. W dwunastu państwach UE był on wyższy, a w piętnastu – niższy
od średniej UE-27. Najwyższy poziom wskaźnika SII odnotowano w Szwecji
(0,75), Danii (0,74), Finlandii (0,70) i w Niemczech (0,70). Najniższym wskaźnikiem SII (poniżej 0,3) charakteryzowały się: Łotwa, Bułgaria, Rumunia, Słowacja i Polska. Widać tu pewną różnicę w pozycji niektórych państw w zależności
od miernika, który bierze się pod uwagę. Pod względem odsetka aktywnych innowacyjnie przedsiębiorstw w ogólnej liczbie przedsiębiorstw na pierwszym miejscu znajdowała się gospodarka Niemiec, pod względem SII zajmuje już jednak
czwarte miejsce wśród państw Unii Europejskiej. Z kolei Portugalia, zajmując
trzecie miejsce pod względem odsetka innowacyjnych przedsiębiorstw, znalazła
się dopiero w grupie tak zwanych umiarkowanych innowatorów, z wartością SII
znacznie poniżej średniej dla UE-27.
Warto też zwrócić uwagę na znaczne różnice pomiędzy państwami Unii
Europejskiej w tempie wzrostu poziomu innowacyjności w latach 2006–2010.
Zdecydowanie szybciej wzrastała innowacyjność państw, które charakteryzowały
się stosunkowo niskim poziomem innowacyjności. Świadczy to o „nadrabianiu”
zaległości w zakresie innowacyjności gospodarki. Najwyższe średnioroczne
tempo wzrostu wskaźnika SII wystąpiło w Portugalii (8,31%), Słowenii (6,52%),
na Malcie (6,42%), w Bułgarii (6,15%) i Rumunii (5,23%).
Kolejnym miernikiem służącym do pomiaru innowacyjności w sektorze
usług jest wskaźnik SSII. Z danych przedstawionych na rysunku 3 wynika,
że najwyższym poziomem innowacyjności sektora usług mierzonego wskaźnikiem SSII charakteryzowały się: Luksemburg (0,75), Grecja (0,67) i Niemcy
(0,66). Najniższym – Bułgaria (0,21), Litwa (0,24), Łotwa (0,25) i Węgry
(0,25). Wartości SSII pokazują, że wysoki poziom wskaźnika SSII dla kraju niekoniecznie oznacza, że kraj ten ma również wysoki poziom ogólnego poziomu
339
2,71
Botwa
0,20
Buųgaria
0,22
Litwa
0,23
Rumunia
0,24
Sųowacja
0,27
Polska
0,28
Wħgry
0,33
Malta
0,35
Grecja
0,36
Hiszpania
0,40
Czechy
0,41
Wųochy
0,42
Portugalia
0,44
Estonia
Sųowenia
Cypr
UniaEuropejska(27)
Francja
Luksemburg
Irlandia
5,23
1,96
1,79
1,15
1,91
2,57
2,71
8,31
1,91
6,52
0,49
0,28
0,50
0,85
0,52
2,74
0,54
0,57 1,27
2,55
0,57
0,58
Austria
0,59
Belgia
0,61
0,47
0,62
Niemcy
0,70
Finlandia
Dania
0,70
0,360,74
Szwecja
0,62
0,75
0,00
6,42
4,70
0,47
Holandia
WielkaBrytnia
6,15
1,27
1,00
2,02
1,62
1,97
2,60
2,72
2,00
3,00
4,00
WzrostSII(2006Ͳ2010)
5,00
6,00
7,00
8,00
9,00
SII2010
Rys. 2. Kraje Unii Europejskiej według wskaźnika SII w 2010 roku i zmiany SII w latach
2006–2010 (%)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Innovation Union Scoreboard 2010. The innovation
Union’s performance scoreboard..., s. 71.
innowacyjności mierzonego SII. Warto zwrócić uwagę, że według wskaźnika
SSII Grecja zajęła bardzo wysoką pozycję wśród państw Unii Europejskiej,
jednak pod względem ogólnej innowacyjności, mierzonej wskaźnikiem SII,
została zaliczona do „umiarkowanych innowatorów”. Wynika to zarówno ze
specyfiki gospodarki, jak i charakteru wprowadzanych zmian. Innowacyjność
gospodarki greckiej w dużym stopniu jest uzależniona od importu technologii
340
Grażyna Węgrzyn
i know-how15, co, z kolei, opiera się na innowacjach organizacyjnych i marketingowych charakterystycznych dla sektora usług.
0,75
0,41 0,39
0,25 0,25 0,24
Sųowacja
Polska
Rumunia
Hiszpania
Dania
Holandia
Czechy
Finlandia
Belgia
Irlandia
Portugalia
Cypr
Austria
Estonia
Grecja
Niemcy
0,31 0,3
Litwa
0,5 0,47
0,44
0,21
Buųgaria
0,54 0,52 0,51
Botwa
0,63 0,62 0,6
Wħgry
0,67 0,66 0,64
Luksemburg
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
SSII(2008)
Uwaga: brak danych dla Francji, Włoch, Malty, Słowenii, Szwecji, Wielkiej Brytanii.
Rys. 3. Wskaźnik SSII w państwach Unii Europejskiej w 2008 roku
Źródło: jak pod rysunkiem 2, s. 37.
Wskaźnik SSII uwzględnia stosunkowo dużą liczbę wskaźników cząstkowych służących do oceny efektów innowacji, jak na przykład obniżkę osobowych kosztów pracy na jednostkę produktu, obniżkę materiałochłonności
i energochłonności na jednostkę produktu, które, z kolei, są charakterystyczne
dla działalności przemysłowej. To powoduje, że znaczna część krajów osiąga
wysokie wskaźniki innowacyjności zarówno w sektorze usług, jak i w działalności przemysłowej.
Portugalia jest przykładem gospodarki, w której bardziej aktywne innowacyjnie są przedsiębiorstwa z sektora usług niż z sektora przemysłowego.
Portugalia pod względem ogólnego wskaźnika innowacyjności SII znajdowała
się znacznie poniżej średniej UE(27), ale już pod względem tempa wzrostu SII
w latach 2006–2010 i odsetka przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie była
w czołówce Unii Europejskiej.
Przytoczone wyniki pomiaru poziomu innowacyjności za pomocą trzech
rodzajów wskaźników pokazują, że należy zachować bardzo dużą ostrożność
Research and innovation performance in EU member states and associated countries innovation union progress at country level, European Commission, European Union 2013, s. 120.
15
341
w interpretowaniu otrzymanych danych. Pomiar innowacyjności w sektorze
usług, mimo znacznej poprawy w ostatnich latach, nadal jest niedoskonały
i wymaga dalszych usprawnień. Głównym mankamentem prezentowanych
wskaźników jest to, że opierają się one na danych statystycznych pochodzących
z badań prowadzonych w ramach kolejnych rund CIS. (Badaniem innowacyjności były objęte przedsiębiorstwa, w których prowadzono działalność o wymaganym profilu, oraz w których pracowało więcej niż dziewięć osób). Poważnym
mankamentem badań CIS w zakresie innowacji w sektorze usług jest to, że badanie nie obejmuje wszystkich sekcji sektora usług. Co prawda kolejne edycje CIS
są rozszerzane o kolejne sekcje, jednak nadal nie włączono wielu ważnych sekcji, przyjmując, że innowacyjność jest tam na niskim poziomie. Chodzi między
innymi o sekcję I – „Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi”. Dodatkowo należałoby włączyć do badania oprócz sekcji również
działy. Wydaje się, że szczególnie ważne z punktu widzenia poziomu innowacyjności byłoby uwzględnienie z sekcji M – „Działalność profesjonalna, naukowa
i techniczna” działu 72 – „Badania naukowe i prace rozwojowe”, który stanowi
kluczową działalność usług biznesowych, to jest Knowledge Intensive Business
Services – KIBS. Obejmuje on również działalność firm związanych z poszukiwaniem modelu biznesowego. Najczęściej są to firmy związane z nowymi technologiami, tak zwanymi start-up, których produktów nie ma jeszcze na rynku.
Kolejny problem to dostępność danych potrzebnych do pomiaru innowacyjności dla poszczególnych państw Unii Europejskiej w ramach badania CIS. Jest
ona wysoce niezadowalająca i zróżnicowana w poszczególnych państwach i latach.
Wskaźniki cząstkowe, na których podstawie wylicza się poziom SSII, są dostępne
w przedziale od zaledwie 23% w Irlandii do 97% we Włoszech. W Polsce dostępność danych, na których podstawie została wyliczona wielkość SSII, wyniosła
52%16. Brak wszystkich danych na poziomie kraju przekłada się na porównania
międzynarodowe, co może prowadzić do pewnego rodzaju „przekłamań”.
Podsumowanie
Ze względu na dominującą rolę usług w gospodarkach wysokorozwiniętych
i centralną rolę odgrywaną przez innowacje w rozwoju gospodarczym, szersze
rozumienie innowacji w sektorze usług jest niezbędne. Dominującym źródłem
16
M. Kanerva, H. Hollanders, A. Arundel, Trend Chart report.., s. 26.
342
Grażyna Węgrzyn
informacji o innowacjach w sektorze usług są dane uzyskiwane z badania CIS, co
powoduje poważne ograniczenia. Głównym problemem jest pozostawanie wciąż
poza obszarem badań znacznej części sektora usług. Badanie nadal nie obejmuje
istotnego, z punktu widzenia procesów zachodzących we współczesnych wysokorozwiniętych gospodarkach, to jest przechodzenia do gospodarki opartej na
wiedzy, obszaru działalności usługowej – badań naukowych i prac rozwojowych.
Z toczących się dyskusji nad innowacyjnością, w szczególności na poziomie
Unii Europejskiej, widać wyraźnie, że zmienia się podejście do innowacji. Coraz
częściej badacze koncentrują się na innowacjach nietechnologicznych. Dodatkowo do grupy podmiotów tworzących innowacje zostało włączone potencjalnie
całe społeczeństwo, a przede wszystkim podmioty działające w sektorze usług, to
jest środowiska edukacyjne, publiczne instytucje rządowe i samorządowe, organizacje pozarządowe, instytucje finansowe itp.
Bibliografia
Bywalec C., O istocie i klasyfikacji usług – polemicznie, „Wiadomości Statystyczne”
2001, nr 9.
Daszkowska M., Usługi. Produkcja, rynek, marketing, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1998.
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2009–2011, GUS, Warszawa 2012.
Hollanders H., Tarantola S., Innovation Union Scoreboard 2010 – Methodology report
Innovation Union Scoreboard 2010, Draft report 2011.
Innovation Union Scoreboard 2010. The Innovation Union’s performance scoreboard for
Research and Innovation, European Commission 2011.
Innovation Union Scoreboard 2011. Research and Innovation Union Scoreboard, European Union 2012.
Kanerva M., Hollanders H., Arundel A., Trend Chart report. Can we measure and compare innovation in services?, European Trend Chart on Innovation 2006.
Lange O., Ekonomia polityczna, PWN, Warszawa 1978.
Łobejko S., Mierzenie efektów polityki innowacyjnej. Wybrane rankingi i wskaźniki
innowacyjności oraz trendy na przyszłość, w: Świt innowacyjnego społeczeństwa.
Trendy na najbliższe lata, red. P. Zadura-Lichota, PARP, Warszawa 2013.
Niewadzi C., Usługi w gospodarce narodowej, PWE, Warszawa 1975.
Osiadacz J., Innowacje w sektorze usług – przewodnik po systematyce oraz przykłady
dobrych praktyk, PARP, Warszawa 2012.
343
Research and innovation performance in EU member states and associated countries
innovation Union progress at country level, European Commission, European
Union 2013.
Science, technology and innovation in Europe, Eurostat, European Commission 2013.
The innovation Union’s performance scoreboard for research and innovation, European
Commission, Brussels 2011.
INNOVATION
METRICS IN THE SERVICES SECTOR
SELECTED PROBLEMS
SUMMARY
This article identifies the available methods of measuring the innovation level in the service sector and attempts to evaluate them in terms of their accuracy. The analysis covers the innovation indices available for the service sectors of European economies. The
discussion is divided into three parts. The first one recapitulates the nature of services
and the ways in which they differ from manufacturing in terms of their susceptibility to
innovation. The second part reviews the available metrics of innovation in services as
published in the Community Innovation Survey (CIS) by the Eurostat. The final part discusses the results of a survey on the innovation levels in the individual EU countries. The
analysis has demonstrated that analysing the innovation level of services with the sole use
of CIS data gives rise to significant limitations. The main problem is that a large part of
the service sector gets omitted in such an analysis.
Keywords: service sector, innovation, innovation level
RAFAŁ WISŁA* 2
Kraków
REGIONALNE
ZRÓŻNICOWANIE OCHRONY PATENTOWEJ
WYNIKÓW DZIAŁALNOŚCI BADAWCZO-ROZWOJOWEJ W
POLSCE
STRESZCZENIE
W artykule podjęto ocenę mezoekonomicznej efektywności działalności B+R z wykorzystaniem aktywności patentowej w trybie EPO oraz analizę, czy w grupie 16 polskich województw jest widoczna konwergencja w tym obszarze. Zasadniczym wnioskiem
wynikającym z przeprowadzonej analizy jest stwierdzenie, że brakuje takiej zbieżności.
Jednocześnie na podkreślenie zasługuje wysoka dynamika awansu (w zależności od
przyjętego kryterium) następujących województw: łódzkiego, zachodniopomorskiego,
świętokrzyskiego oraz lubuskiego.
Słowa kluczowe: działalność B+R, konwergencja, aktywność patentowa
Wprowadzenie
Patent jako mechanizm gospodarczy jest obecny w dyskusji naukowej od
początku rozwoju nauk ekonomicznych. W wieku XVIII i w pierwszej połowie
XIX wieku poglądy na jego temat były wyrażane na marginesie głównych sporów z zakresu ekonomii politycznej1. W kolejnych trzech dekadach XIX wieku
3
*
Rafał Wisła, dr, Katedra Ekonomii, Instytut Ekonomii i Zarządzania, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, e-mail: [email protected].
Zob. A. Smith, An inquiry into the nature and causes of the wealth of nations, Methuen & Co.
Ltd., London 1776/1906, http://www.econlib.org/library/Smith/smWN.html (dostęp 10.04.2013);
1
346
Rafał Wisła
widoczny był wyraźny rozwój piśmiennictwa ekonomicznego poświęconego
wyłącznym prawom własności oraz wzmacnianiu argumentów przeciwko i za
monopolem patentowym2. W wieku XX trwała ożywiona dyskusja nad skutecznością systemu ochronny patentowej, społecznymi i prywatnymi korzyściami
oraz kosztami monopolu wynikającego z posiadania wyłącznych praw. Ważny
głos na ten temat zabierali: Irving Fisher (1912), Alfred Marshall (1919), Floyd
Vaughan (1925), John B. Clark (1927), Arnold Plant (1934), Lionel Robbins
(1939), Friedrich Hayek (1944), Ignatius Horstmann, Glenn MacDonald, Alan
Slivinski (1985), William Baumol (1990), Wesley Cohen, Richard Nelson, John
Walsh (2000) oraz Joseph Stiglitz (2006).
Obok zasygnalizowanego głównego nurtu sporu naukowego, w drugiej
połowie XX wieku widoczna staje się pogłębiona refleksja nad patentem jako
wskaźnikiem ekonomicznym. Jacob Schmookler na początku lat pięćdziesiątych
podkreślał, że patent można rozpatrywać jako rezultat działalności innowacyjnej3. Przebieg trendu aktywności patentowej (wyznaczanego na podstawie liczby
zgłoszeń oraz liczby przyznanych patentów), utożsamiał ze swego rodzaju indeksem aktywności innowacyjnej, a w zbiorach danych patentowych poszukiwał
wyjaśnienia wzrostu produktywności gospodarki amerykańskiej (należy jednak
podkreślić jego dużą ostrożność w tym zakresie). W rzeczywistości trudno było
zaobserwować silną i powtarzającą się współzależność między łączną produktywnością czynników wytwórczych a dynamiką aktywności patentowej. Stąd
Schmookler raczej wskazał kierunki potencjalnego wykorzystania statystyki
patentowej niż opracował samą metodykę pomiaru. Należy pamiętać, iż w latach
pięćdziesiątych XX wieku nie były zbierane systemowo dane na temat wydatków
na B+R, a jedynie wybrane (dość rozproszone) dane o liczbie zatrudnionych pracowników naukowych oraz o przepływie wykwalifikowanej kadry badawczej.
J.B. Say, Traité d’économie politique ou simple exposition de la manière dont se forment, se distribuent et se composent les richesses, vol. 1, Editions Crapelet, Paris 1803; S.J.C.L. de Sismondi,
Nouveaux principes d’économie politique ou de la richesse dans ses rapports avec la population,
Delauney, Paris 1819; L.H. Jakob, Grundsätze der Polizeigesetzgebung und der Polizei – anstalten,
2d ed., Grunert, Halle 1837; J.S. Mill, Principles of political economy with some of their applications to social philosophy, Longmans, Green and Co., London 1848/1909, http://www.econlib.org/
library/Mill/mlPCover.html (dostęp 10.04.2013).
F. Machlup, An economic review of the patent system, Study of the Subcommittee on Patents,
Trademarks, and Copyrights of the Committee on the Judiciary US Senate, 85th Congress, 2d Session, Study no. 15, Washington 1958.
2
J. Schmookler, The changing efficiency of the American economy: 1869–1938, “The Review
of Economic Statistics” 1952, vol. 34(3), s. 214–321.
3
Regionalne zróżnicowanie ochrony patentowej...
347
Statystyka patentowa pozostawała niemalże jedynym zbiorem danych, który
mógł posłużyć do opisu zmian technologicznych, strukturalnych czy też pozycji
konkurencyjnej na poziomie mikro- i makroekonomicznym.
W roku 1990 na łamach “Journal of Economic Literature” ukazał się tekst
Zvi Grilichesa Patent statistics as economic indicators: a survey4. Autor ten
uznał, że zmiany technologiczne są głównym źródłem długookresowego wzrostu. Stwierdził on, że Na pustyni danych pierwotnych (do opisu źródeł wzrostu
gospodarczego, zmian technologicznych, strukturalnych, pozycji konkurencyjnej
– przyp. autora) statystyka patentowa podobna jest do wyłaniającego się cudownego mirażu obfitości i obiektywności (pożądane cechy szeregów czasowych
zmiennych ekonomicznych – przyp. autora).
Na przełomie XX i XXI wieku w literaturze przedmiotu pojawiły się kolejne
propozycje wykorzystania zbiorów danych patentowych do opisu zjawisk i procesów gospodarczych5. Widoczny stał się również dość szeroki konsensus co
do tego, że patent pełni dwie zasadnicze funkcje: 1) ochrony, która wiąże się
z kontrowersyjną instytucją prawnego monopolu, oraz 2) dyfuzji wiedzy, dzięki
(ustrukturyzowanym) zbiorom literatury patentowej6.
Aplikacje patentowe oraz otrzymane patenty są wykorzystywane w procesie
badawczym od wielu lat7. Podkreśla się ich ścisłą współzależność z działalnością B+R oraz ich wpływ na stymulowanie kolejnych prac B+R. Różnica między
liczbą zgłoszeń a liczbą otrzymanych patentów jest wykorzystywana jako miara
efektywności działalności B+R. W niniejszym artykule problem efektywności
działalności B+R będzie jednak rozważany nieco inaczej.
Badanie przeprowadzono w układzie przestrzennym i objęło 16 województw.
Przez efektywność rozumiano relację rezultatu (to jest zgłoszenie patentowe w trybie
4
Z. Griliches, Patent statistics as economic indicators: a survey, “Journal of Economic Literature” 1990, vol. 28, s. 1661–1707.
5
Odbywa się to coraz częściej pod wpływem takich organizacji jak: UNESCO, OECD, Eurostat.
Handbook of quantitative science and technology research. The use of publication and patent,
ed. by H.F. Moed, W. Glänzel, U. Schmoch, Springer Science and Business Media, Inc. 2005, s. 3.
6
7
B.H. Hall, Z. Griliches, J.A. Hausman, Patents and R&D: is there a lag?, NBER Working Papers no. 1454, National Bureau of Economic Research, Inc. 1986; Z. Griliches, Patent
statistics..., s. 1661–1707; A.B. Jaffe, M. Trajtenberg, R. Henderson, Geographic localization of
knowledge spillovers as evidenced by patent citations, “Quarterly Journal of Economics” 1993,
no. 108, s. 577–598; J.O. Lanjouw, M. Schankerman, Patent suits: do they distort research incentives?, CEPR Working Paper Series, no. 2042, London 1998; E. Okoń-Horodyńska, T. Sierotowicz,
R. Wisła, Pomiar aktywności patentowej gałęzi gospodarki z wykorzystaniem tablic konkordancyjnych, PTE, Warszawa 2012 i in.
348
Rafał Wisła
EPO8) i nakładu finansowego na działalność B+R. W literaturze przedmiotu podkreśla się silną zależność między poziomem i dynamiką zmian nakładów na działalność
B+R a uzyskiwanymi wynikami (opisywanymi przez statystykę patentową)9.
Celem artykułu jest identyfikacja asocjacji między nakładami na B+R
a uzyskiwanymi w ich wyniku rezultatami, które przeznacza się do wzmocnionej ochrony. Oceniono także mezoekonomiczną efektywność działalności B+R
z wykorzystaniem aktywności patentowej w trybie EPO oraz zidentyfikowano
przebieg konwergencji w tym obszarze w grupie 16 polskich województw.
Analiza efektywności działalności badawczo-rozwojowej
z wykorzystaniem miar poziomu wartości zmiennej
W tabeli 1 zaprezentowano ranking 16 województw pod względem wartości
średniej arytmetycznej nieważonej z rozkładu nakładów ponoszonych na działalność B+R na poziomie regionalnym w Polsce w przeliczeniu na mieszkańca
(z lat 2000–2009).
Tabela 1
Ranking intensywności wydatków na B+R (euro, lata 2000–2009)
Lp.
1
1
2
3
4
Województwo
2
mazowieckie
małopolskie
wielkopolskie
łódzkie
Wartość średnia
(2000–2009)
3
121,88
51,33
34,70
33,41
Lp.
4
9
10
11
12
Województwo
5
kujawsko-pomorskie
podkarpackie
zachodniopomorskie
warmińsko-mazurskie
Wartość średnia
(2000–2009)
6
17,61
16,29
12,75
12,14
W zależności od zakresu terytorialnego, na jakim będzie chroniony wynalazek, prawo
ochronne uzyskiwane może być w następujący sposób: 1) w trybie krajowym, na podstawie zgłoszenia wynalazku w krajowym urzędzie patentowym, po formalnym sprawdzeniu prawidłowości
zgłoszenia oraz po wniesieniu stosownych opłat administracyjnych; patent udzielony w trybie
krajowym (patent krajowy) rozciąga się jedynie na dane terytorium (jednego państwa) objęte
ochroną; 2) w trybie patentu europejskiego, na podstawie jednego zgłoszenia w Europejskim
Urzędzie Patentowym na podstawie przepisów Konwencji o udzielaniu patentów europejskich;
po udzieleniu patentu patent europejski chroni wynalazek w krajach wskazanych w zgłoszeniu
(stanowi wiązkę patentów krajowych); 3) w trybie traktatu o współpracy patentowej (PCT), na
podstawie jednego zgłoszenia „międzynarodowego” złożonego w krajowym urzędzie patentowym, w Europejskim Urzędzie Patentowym lub bezpośrednio w Biurze Międzynarodowym
Światowej Organizacji Własności Intelektualnej.
8
9
Z. Griliches, Patent statistics..., s. 1701–1702; W.M. Cohen, R.R. Nelson, J.P. Walsh, Links
and impacts. The influence of public research on industrial R&D, “Management Science” 2002,
vol. 48, no. 1, s. 1–23.
349
1
5
6
7
8
2
pomorskie
dolnośląskie
śląskie
lubelskie
3
4
31,67
30,99
26,74
21,73
13
14
15
16
5
6
podlaskie
opolskie
świętokrzyskie
lubuskie
12,10
9,05
7,90
6,93
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu (Total intramural R&D expenditure
(GERD) by sectors of performance and NUTS 2 regions, http://datamarket.com/data/set/1b7a/total-intramural-rd-expenditure-gerd-by-sectors-of-performance-and-nuts-2-region
s#!ds=1b7a!tcy=3:tcz=7:6gem=4c.6i.8p.9d.aq&display=line, dostęp 10.04.2013).
W tabeli 2 zaprezentowano ranking 16 województw według kryterium wartości średniej arytmetycznej nieważonej z rozkładu zgłoszeń patentowych w trybie patentu europejskiego na poziomie regionalnym w Polsce w przeliczeniu na
milion mieszkańców, z lat 2000–2009.
Tabela 2
Ranking zgłoszeń patentowych w trybie EPO (lata 2000–2009)
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
Województwo
mazowieckie
małopolskie
lubuskie
łódzkie
dolnośląskie
wielkopolskie
pomorskie
podkarpackie
Wartość średnia
(2000–2009)
6,41
5,37
5,16
4,96
3,87
3,41
3,01
2,68
Lp.
9
10
11
12
13
14
15
16
Województwo
śląskie
opolskie
lubelskie
kujawsko-pomorskie
zachodniopomorskie
świętokrzyskie
podlaskie
Wartość średnia
(2000–2009)
2,52
2,41
2,21
2,09
2,04
1,76
1,09
0,77
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu (Patent applications to the EPO by
priority year and NUTS 3 regions, http://datamarket.com/data/set/1b6k/patent-applications-to-the-epo-by-priority-year-and-nuts-3-regions#!ds=1b6k!taz=4:7bnd=47.2w.5j.3d.8r&
display=line, dostęp:10.04.2013).
Na podstawie danych z tabel 1 i 2 wyciągnięto następujące wnioski:
1. Województwo mazowieckie w obu zestawieniach zajmuje pierwsze miejsce z tym, że w przypadku nakładów na B+R w przeliczeniu na jednego
mieszkańca regionu wartość ta sytuuje to województwo na poziomie
436,1% wartości średniej dla wszystkich województw, a po stronie rezultatów (to jest liczby zgłoszeń patentowych w trybie EPO w przeliczeniu
na milion mieszkańców danego regionu) wynik ten to 205,9% wartości
średniej zgłoszeń dla Polski.
350
Rafał Wisła
2. Pod tym względem wyrównane jest województwo małopolskie (183,6%
wartości średniej dla nakładów na B+R oraz 172,8% wartości średniej
dla zgłoszeń w trybie EPO), jak również wielkopolskie (odpowiednio: 124,1% i 109,8%), dolnośląskie (odpowiednio: 110,9% i 124,3%),
pomorskie (odpowiednio: 113,3% i 96,9%) oraz łódzkie, które w obu
zestawieniach zajmuje czwarte miejsce.
3. Wyróżnia się wysoka efektywność województwa lubuskiego – ostatnie
miejsce w rankingu nakładów na B+R w przeliczeniu na mieszkańca,
a tym samym trzecie miejsce w zestawieniu zgłoszeń patentowych.
Należy jednak wyraźnie podkreślić, że jest to (zaledwie) pięć zgłoszeń
średnio w roku na milion mieszkańców regionu.
4. Należy również odnotować słabą pozycję w obu zestawieniach województw: świętokrzyskiego, podlaskiego, warmińsko-mazurskiego oraz
zachodniopomorskiego.
Badając dynamikę zmian w całym analizowanym okresie nakładów na
B+R, jak również zgłoszeń patentowych (jako wyniku tejże działalności), obserwuje się odmienne prawidłowości. Do wyliczenia średniego tempa zmian wielkości nakładów na działalność B+R w województwach zastosowano następującą
zależność (zależność 1):
log BR g =
1
n
BRi
∑log BR
n −1
i =1
,
i −1
gdzie:
log BR g – średnia geometryczna indeksów łańcuchowych nakładów na
B+R dla każdego województwa z okresu 2000–2009,
BRi
– wartość kolejnego indeksu łańcuchowego nakładów na B+R dla
BRi −1
każdego województwa poddanego badaniu.
Tabela 3
Średnie tempo zmian nakładów na działalność B+R dla województw
Województwo
1
świętokrzyskie
kujawsko-pomorskie
wielkopolskie
śląskie
Średnie tempo zmian
(%)
2
23,91
12,07
10,76
10,50
Województwo
3
dolnośląskie
podlaskie
zachodniopomorskie
łódzkie
(%)
4
7,12
6,95
6,07
6,04
351
1
2
małopolskie
lubelskie
pomorskie
8,64
8,18
8,01
7,64
3
opolskie
mazowieckie
podkarpackie
lubuskie
4
5,48
5,48
4,91
-2,96
Wprowadzając do zależności (1) w miejsce „BR” wartość kolejnego indeksu
łańcuchowego liczby zgłoszeń patentowych dla każdego województwa poddanego badaniu, otrzymano średnie tempo zmian zgłoszeń patentowych w trybie
EPO (tabela 4):
Tabela 4
Średnie tempo zmian zgłoszeń patentowych w trybie EPO województw
Województwo
łódzkie
lubuskie
zachodniopomorskie
świętokrzyskie
kujawsko-pomorskie
małopolskie
śląskie
dolnośląskie
(%)
23,17
20,44
19,05
17,19
16,06
13,50
11,56
10,97
Województwo
podlaskie
wielkopolskie
lubelskie
podkarpackie
mazowieckie
pomorskie
opolskie
(%)
10,86
8,13
7,97
5,95
-2,69
-5,12
-5,27
-17,78
Z danych zaprezentowanych w tabelach 3 i 4 wynika, że:
1. Województwo świętokrzyskie wyróżnia się zdecydowanie na tle innych
regionów pod względem średniego rocznego tempa wzrostu nakładów
na działalność B+R (średnio blisko 24% rocznie), w ślad za tym podąża
dość wysokie tempo wzrostu zgłoszeń patentowych w trybie EPO
(17,2%).
2. W przypadku województwa lubuskiego obserwuje się ujemną dynamikę
w wydatkach na B+R (blisko 3% rocznie w analizowanym okresie), przy
jednoczesnym wysokim przyroście liczby zgłoszeń patentowych w trybie
EPO (około 20%).
3. Względna symetria średniego tempa zmian dla nakładów B+R oraz zgłoszeń patentowych widoczna jest dla województwa lubelskiego (odpowiednio: 8% i 8%) oraz śląskiego (odpowiednio: 10,5% i 11,50%).
352
Rafał Wisła
4. Większą (dodatnią) dynamikę zmian zgłoszeń patentowych w stosunku
do ponoszonych nakładów B+R zaobserwowano w wypadku województw: łódzkiego, zachodniopomorskiego, kujawsko-pomorskiego,
małopolskiego, dolnośląskiego, podlaskiego oraz podkarpackiego.
5. Dla dodatnich przyrostów nakładów B+R w latach 2000–2009 w przypadku: województw: mazowieckiego, pomorskiego, opolskiego oraz
warmińsko-mazurskiego widoczna jest ujemna dynamika dla zgłoszeń
patentowych w trybie EPO.
Wzmacniając przedstawione wnioski dalszą analizą, w której wykorzystano
liczbę zgłoszeń patentowych w trybie EPO w przeliczeniu na 1 mln zł nakładów na
B+R w danym regionie oraz stosując zależność (1), otrzymano zestawienie (tabela 5).
Tabela 5
Dynamika zmian efektywności działalności B+R mierzonej liczbą zgłoszeń ochrony
wytworzonej wiedzy przemysłowej (w trybie EPO, w latach 2000–2009)
Województwo
(%)
Województwo
(%)
lubuskie
24,10
śląskie
łódzkie
16,10
lubelskie
-0,04
0,96
zachodniopomorskie
12,20
wielkopolskie
-2,37
małopolskie
4,40
świętokrzyskie
-5,43
podlaskie
3,65
mazowieckie
-7,75
dolnośląskie
3,59
opolskie
-10,20
kujawsko-pomorskie
3,57
pomorskie
-11,85
podkarpackie
1,00
-24,00
Dane zawarte w tabeli 5 pozwalają :
a) potwierdzić ujemną efektywność działalności B+R przejawiającą się
w liczbie zgłoszeń patentowych w trybie EPO w województwach: warmińsko-mazurskim, pomorskim, opolskim oraz mazowieckim;
b) stwierdzić, że województwo świętokrzyskie, które wyróżnia się na tle
innych regionów pod względem średniego rocznego tempa wzrostu
nakładów na działalność B+R, w pomiarze efektywności wykazuje
ujemną wartość, przy czym podobną zależność (choć bardziej spłaszczoną) obserwuje się dla województw wielkopolskiego oraz lubelskiego;
c) stwierdzić, że w pozostałych przypadkach efektywność jest dodatnia.
353
W tabeli 6 zestawiono grupy kwartylowe nakładów na działalność B+R na
poziomie regionalnym w przeliczeniu na mieszkańca z lat 2000–2009, w trzech
punktach czasowych analizowanego okresu, to jest 2000, 2005 oraz 2009 rok.
W pierwszej grupie kwartylowej znalazły się województwa o najwyższej wartościach badanej cechy, a w ostatniej (czwartej) – województwa o najniższej wartości cechy.
Tabela 6
Grupy kwartylowe nakładów na B+R
Grupa
kwartylowa
pierwsza
druga
trzecia
czwarta
Lata
2000
dolnośląskie, łódzkie,
małopolskie,
mazowieckie
lubelskie, pomorskie,
śląskie, wielkopolskie
kujawsko-pomorskie,
podkarpackie, warmińsko-mazurskie,
zachodniopomorskie
lubuskie, opolskie, podlaskie, świętokrzyskie
2005
małopolskie, mazowieckie, pomorskie,
wielkopolskie
dolnośląskie, lubelskie,
łódzkie, śląskie,
kujawsko-pomorskie,
podkarpackie, podlaskie,
warmińsko-mazurskie,
lubuskie, opolskie,
świętokrzyskie,
zachodniopomorskie
2009
małopolskie,
mazowieckie, śląskie,
wielkopolskie
dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, łódzkie
lubelskie,
podkarpackie,
świętokrzyskie,
lubuskie, opolskie,
podlaskie,
zachodniopomorskie
Z zestawienia w tabeli 6 wynika, że:
a) w analizowanych punktach czasowych, w pierwszej grupie kwartylowej nakładów na B+R znajdowały się województwa: mazowieckie oraz
małopolskie;
b) druga grupa charakteryzowała się wysoką niestabilnością;
c) trzecie grupa obejmowała stały skład regionów: podkarpacki oraz warmińsko-mazurski;
d) w ostatniej grupie były to: lubuskie, opolskie i podlaskie;
e) grupy kwartylowe opisujące poziom rozważanej tu charakterystyki w latach
2000–2009 były średnio wysoko stabilne, co potwierdzają współczynniki
korelacji Pearsona pomiędzy rangami krajów w roku t i t – 1, które w kolejnych latach wynosiły: 0,75; 0,58; 1; 0,66; 0,83; 0,5; 0,5; 0,83 oraz 0,5.
354
Rafał Wisła
Tabela 7
Grupy kwartylowe zgłoszeń patentowych w trybie EPO
Grupa
kwartylowa
pierwsza
druga
trzecia
czwarta
Lata
2000
2005
łódzkie, małopolskie,
lubuskie, mazowiecmazowieckie, pomorskie kie, podkarpackie,
zachodniopomorskie
dolnośląskie, opolskie,
dolnośląskie, łódzkie,
podlaskie, wielkopolskie opolskie, śląskie
podkarpackie, śląskie, świętokrzyskie,
kujawsko-pomorskie,
lubelskie, lubuskie,
zachodniopomorskie
małopolskie, pomorskie, świętokrzyskie,
wielkopolskie
kujawsko-pomorskie,
lubelskie, podlaskie,
2009
lubuskie, łódzkie,
małopolskie,
mazowieckie
dolnośląskie, śląskie, świętokrzyskie,
wielkopolskie
lubelskie, podkarpackie, pomorskie,
zachodniopomorskie,
kujawsko-pomorskie,
opolskie, podlaskie,
Z tabeli 7 wynika wniosek o wysokiej niestabilności grup kwartylowych
zestawionych na podstawie liczby zgłoszeń patentowych w latach 2000–2009.
Potwierdzają to współczynniki korelacji Pearsona pomiędzy rangami krajów
w roku t i t – 1, które w kolejnych latach wynosiły: 0,42; 0; 0,33; 0,33; 0,33;
0,17; –0,8; 0,25 oraz 0,5.
Analiza zróżnicowania i jego kierunków
W tabeli 8 zestawiono wskaźniki pozwalające na porównanie stopnia regionalnego zróżnicowania badanych zmiennych. Wskaźnikami tymi są relacja maksymalnej do minimalnej średniej wartości rozważanych zmiennych z okresu
2000–2009, współczynnik zmienności oparty na odchyleniu standardowym
(VS )10, współczynnik zmienności oparty na odchyleniu przeciętnym(Vd )11 oraz
współczynnik zmienności oparty na odchyleniu ćwiartkowym (VQ )12. Im wyższą
wartość przyjmują te wskaźniki, tym wyższym regionalnym zróżnicowaniem
charakteryzowały się odpowiadające im charakterystyki.
10
Iloraz odchylenia standardowego i nieważonej średniej arytmetycznej.
11
Relacja odchylenia przeciętnego do nieważonej średniej arytmetycznej.
12
Iloraz odchylenia ćwiartkowego i mediany.
355
Tabela 8
Wybrane wskaźniki regionalnego zróżnicowania nakładów na B+R
do wyników tej działalności w postaci zgłoszeń patentowych
Wskaźnik
zróżnicowania
Charakterystyki
zgłoszenia patentowe
5,630
maks./min
nakłady na B+R
114,950
VS
1,017
0,737
Vd
0,618
0,564
VQ
0,511
0,488
Z zestawionych w tabeli 8 wskaźników dyspersji można wyprowadzić
wniosek o wyższym zróżnicowaniu nakładów na B+R w porównaniu ze zgłoszeniami patentowymi w trybie EPO.
Kolejne rysunki (1–3) ilustrują przebieg zróżnicowania dla badanych charakterystyk.
1,5
1
B+R
0,5
EPO
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Rys. 1. Współczynnik zmienności VS badanych zmiennych w latach 2000–2009
0,8
0,6
0,4
B+R
0,2
EPO
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Rys. 2. Współczynnik zmienności Vd badanych zmiennych w latach 2000–2009
356
Rafał Wisła
0,8
0,6
0,4
B+R
0,2
EPO
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Rys. 3. Współczynnik zmienności VQ badanych zmiennych w latach 2000–2009
Prezentowane współczynniki zmienności (VS, Vd, VQ) pomagają w pewnym zakresie udzielić odpowiedzi na pytanie, czy województwa (różniące się
wyjściowym poziomem nakładów na B+R oraz intensywnością zgłoszeń patentowych) zbliżają się do siebie pod względem wielkości tych zmiennych czy
też oddalają się od siebie. Analiza rysunków 1–3 uprawnia do wyprowadzenia
ogólnego wniosku o braku konwergencji w obszarze zgłoszeń patentowych
oraz o słabym, choć dostrzegalnym, zbliżaniu się pod względem nakładów na
działalność B+R.
Podsumowanie
Biorąc pod uwagę wartości skumulowane, zarówno skumulowane nakłady, jak
i uzyskiwane wyniki w okresie 2000–2009, za liderów należy kolejno uznać
województwa: mazowieckie, małopolskie, łódzkie, wielkopolskie oraz dolnośląskie.
Kierując się dynamiką zmian, intensywnością „doganiania” liderów
w obszarze nakładów na B+R należy wskazać województwa: świętokrzyskie,
kujawsko-pomorskie, wielkopolskie oraz śląskie, a w obszarze zgłoszeń patentowych należy wymienić: łódzkie, lubuskie, zachodniopomorskie, świętokrzyskie
oraz kujawsko-pomorskie.
Pod względem efektywności działalności B+R mierzonej liczbą zgłoszeń
patentowych w przeliczeniu na 1 mln zł nakładów na B+R wyróżniają się trzy
województwa: lubuskie (z najmniejszymi skumulowanymi nakładami na B+R
w badanym okresie), łódzkie oraz zachodniopomorskie.
Efektywność poniżej 1% dotyczy dziewięciu województw.
357
Analiza z wykorzystaniem grup kwartylowych uwidacznia stosunkowo dużą
niestabilność grup. Potwierdzają to współczynniki korelacji Pearsona pomiędzy
rangami regionów.
Brakuje podstaw do wyprowadzania wniosków na temat zbliżania się województw pod względem badanych charakterystyk.
Bibliografia
Baumol W., Entrepreneurship: productive, unproductive, and destructive, “The Journal
of Political Economy” 1990, vol. 98.
Clark J.B., Essentials of economic theory, Macmillan, New York 1927.
Cohen W.M., Nelson R.R., Walsh J.P., Links and impacts. The influence of public research
on industrial R&D, “Management Science” 2002, vol. 48, vo. 1.
Cohen W.M., Nelson R.R., Walsh J.P., Protecting their intellectual assets: appropriability conditions and why US manufacturing firms patent (or not), NBER Working Paper 2000.
Sismondi de S.J.C.L., Nouveaux principes d’économie politique ou de la richesse dans
ses rapports avec la population, Delauney, Paris 1819.
Fisher I., Elementary principles of economics, Macmillan, New York 1912.
Griliches Z., Patent statistics as economic indicators: a survey, “Journal of Economic
Literature” 1990, vol. 28.
Hall B.H., Griliches Z., Hausman J.A., Patents and R&D: is there a lag?, NBER Working
Papers 1454, National Bureau of Economic Research Inc., 1986.
Hayek F.A., The road to serfdom, Routledge, London 1944.
Horstmann I., Macdonald G.M., Slivinski A., Patents as information transfer mechanisms. To
patent or (maybe) not to patent, “The Journal of Political Economy” 1985, vol. 93.
Jakob L.H., Grundsätze der Polizeigesetzgebung und der Polizei – anstalten, Grunert,
Halle 1837.
Jaffe A.B., Trajtenberg M., Henderson R., Geographic localization of knowledge spillovers
as evidenced by patent citations, “Quarterly Journal of Economics” 1993, no. 108.
Lanjouw J.O., Schankerman M., Patent suits: do they distort research incentives?, CEPR
Working Paper Series, no. 2042, London 1998.
Machlup F., An economic review of the patent system, study of the subcommittee on
patents, Trademarks, and Copyrights of the Committee on the Judiciary US Senate,
85th Congress, 2d Session, Study no. 15, Washington 1958.
Marshall A., Industry and trade. A study of industrial technique and business organization, Macmillan, London 1919.
358
Rafał Wisła
Mill J.S., Principles of political economy with some of their applications to social philosophy, Longmans, Green and Co., London, pierwsze wyd. 1848, http://www.econlib.org/library/Mill/mlPCover.html (dostęp 10.04.2013).
Okoń-Horodyńska E., Sierotowicz T., Wisła R., Pomiar aktywności patentowej gałęzi
gospodarki z wykorzystaniem tablic konkordancyjnych, PTE, Warszawa 2012.
Pavitt K., Using patent statistics in science indicators. Possibilities and aroblems, w: The
meaning of patent statistics, NSF 1978.
Plant A., The economic theory concerning patents for inventions, “Economica” 1934, vol. I.
Robbins L., The economic basis of class conflict, Macmillan, London 1939.
Say J.B., Traité d’économie politique ou simple exposition de la manière dont se forment, se
distribuent et se composent les richesses, vol. 1, Editions Crapelet, Paris, Deterville 1803.
Smith A., An inquiry into the nature and causes of the wealth of nations, Methuen & Co.
Ltd., London, pierwsze wyd. 1776, http://www.econlib.org/library/Smith/smWN.
html (dostęp 10.04.2013).
Schmookler J., The changing efficiency of the American economy: 1869–1938, “The
Review of Economic Statistics” 1952, vol. 34(3).
Schmookler J., Invention and economic growth, Harvard University Press, Cambridge 1966.
Stiglitz J., Give prizes not patents, “New Scientist”, September 2006, http://keionline.org/
misc-docs/giveprizesnotpatents.pdf (dostęp 10.04.2013).
Vaughan F.L., Economics of our patent system, Macmillan, New York 1925.
World intellectual property indicators, WIPO Economics & Statistics Series 2011.
REGIONAL
DIFFERENCES IN PATENT PROTECTION RESULTS
OF RESEARCH AND DEVELOPMENT IN
POLAND
SUMMARY
This paper discuss issues related to measurement of research and development (R&D)
activities using patent statistics, and the phenomenon of convergence into 16 Polish regions. The main discovery revealed based on empirical data analysis, is that compared
regions show the very low level of convergence. However, it is worth to emphases high
growth promotion (depending on the adopted criterion) of the following regions: lodzkie,
zachodniopomorskie, swietokrzyskie, oraz lubuskie.
Keywords: research and development activities, convergence, patent activity
BEATA WOŹNIAK-JĘCHOREK* *2
Poznań
SPOŁECZNA
WARTOŚĆ PRACY
A STRUKTURA INSTYTUCJONALNA RYNKU PRACY
STRESZCZENIE
Celem artykułu jest próba pokazania związków pomiędzy społeczną wartością pracy
a strukturą instytucjonalną rynku pracy oraz ich teoretycznego wpływu na zachowania
podmiotów rynku pracy, czego konsekwencją może być zjawisko bezrobocia instytucjonalnego. Tłem teoretycznym prezentowanego opracowania są poglądy ekonomii instytucjonalnej zakładającej współdziałanie ludzi i organizacji oraz badającej reguły
rządzące tymi współzależnościami. Szkoła ta dowodzi, że badania ekonomiczne powinny mieć charakter interdyscyplinarny, łączący w sobie aspekty społeczne, kulturowe,
polityczne, historyczne i inne. Szczególnie istotne jest to w przypadku analizy funkcjonowania współczesnych rynków pracy, gdzie motywy kulturowe odgrywają dużą rolę
w kształtowaniu postaw na rynku pracy. W artykule przedstawiono pojęcie „społeczna
wartość pracy”, określono strukturę instytucjonalną rynku pracy, przybliżono pojęcie
„sprawność i skuteczność instytucjonalna”, a ostatecznie zdefiniowano zjawisko bezrobocia instytucjonalnego.
Słowa kluczowe: ekonomia instytucjonalna, instytucje formalne i nieformalne, społeczna wartość pracy
Beata Woźniak-Jęchorek, dr, Katedra Makroekonomii i Badań nad Gospodarką Narodową,
Wydział Ekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected].
*
360
Beata Woźniak-Jęchorek
Wprowadzenie
W ostatnich latach coraz bardziej popularna staje się ekonomia heterodoksyjna
postulująca potrzebę interdyscyplinarnego podejścia w ekonomii opierającego
się na badaniu wpływu różnego rodzaju instytucji (formalnych i nieformalnych)
na wybory dokonywane przez podmioty gospodarcze we wszystkich dziedzinach
życia społecznego. Instytucje te determinują postrzeganie społecznej wartości
pracy (social value of work), która wpływa na postawy ludzi w zakresie poszukiwania pracy bądź utrwalania się zjawiska bezrobocia. Społeczna wartość pracy
to przy tym idea nawiązująca do problemu nierówności płacowych, idei wynagradzania godziwego, wynagrodzenia minimalnego, ubóstwa wśród pracujących
(working poor).
Poziom wynagrodzeń jest jednym z najważniejszych bodźców motywujących
do pracy. Jednocześnie wynagrodzenia nie tylko determinują dokonywane wybory,
ale też kształtują zachowania. Jeśli wysoko wynagradzane są takie zawody, które
nie są społecznie użyteczne, to taki stan rzeczy utrwala w społeczeństwie negatywne wzorce zachowań. Zachowania te są motywowane jedynie chęcią zysku,
a nie kwestiami społecznymi czy koniecznością poszanowania środowiska naturalnego2. Powszechna staje się przy tym teza, że im niższe nierówności w poziomie
wynagrodzeń, tym lepsze wyniki ekonomiczne, społeczne i środowiskowe3.
W praktyce jednak większość gospodarek i przedsiębiorstw pomija szczegółową analizę oraz kalkulację społecznej wartości dodanej4. Powszechnie nie
analizuje się też zjawiska społecznej wartości pracy w kontekście bezrobocia
instytucjonalnego uwarunkowanego strukturą instytucjonalną rynku pracy. Dlatego też celem przedstawianego dalej opracowania jest próba pokazania związków pomiędzy społeczną wartością pracy a strukturą instytucjonalną rynku pracy
oraz ich teoretycznego wpływu na zachowania na rynku pracy, czego konsekwencją może być zjawisko bezrobocia instytucjonalnego.
2
M. Andrałojć, Społeczna wartość pracy – metoda pomiaru na przykładzie SROI (social value
of work – calculation with SROI methodology), „Współczesne Zarządzanie/Contemporary Management Quarterly” 2012, no. 3, s. 160.
3
E. Lawor, H. Kersley, S. Steed, A Bit Rich. Calculating the real value to society of different
professions, New Economic Foundation, http://neweconomics.org 2009, s. 9 (dostęp 12.04.2013).
4
M. Andrałojć, Społeczna wartość pracy..., s. 154.
Społeczna wartość pracy...
361
Społeczna wartość pracy
W literaturze przedmiotu społeczną wartość dodaną definiuje się jako dodatkowy
zysk stanowiący pozytywny rezultat (dla ludzi, środowiska, wspólnoty, lokalnej
gospodarki) wytworzony przez organizację w trakcie tworzenia produktów lub
dostarczania usług, za które klient lub odbiorca płaci5. Podstawowym, ekonomicznym wyznacznikiem wartości pracy jest przy tym poziom wynagrodzenia.
W ujęciu makroekonomicznym poziom ten wynika z „gry” popytu na pracę
i podaży pracy oraz regulacji prawnych w tym zakresie. Z kolei w ujęciu mikroekonomicznym wartość pracy może być analizowana z perspektywy kapitału
ludzkiego, stanowiska pracy oraz samego pracownika.
Wartość kapitału ludzkiego oznacza jego efektywność, czyli koszty poniesione na pracownika w relacji do rezultatów uzyskiwanych przez organizację.
W kategoriach ogólnych pojęcie „kapitał ludzki” wprowadził do literatury
James Coleman, twierdząc, że relacje między jednostkami mogą być traktowane
w kategoriach zasobów tworzących kapitał danej społeczności. Z kolei Francis
Fukuyama podkreślał, że kapitał społeczny to przede wszystkim umiejętność
współpracy międzyludzkiej w obrębie grup lub organizacji w celu realizacji
wspólnych interesów6. Zdolność do łączenia się w grupy zależy między innymi
od stopnia, w jakim dana społeczność uznaje i podziela zbiór wartości (norm),
oraz od tego, na ile członkowie tej społeczności potrafią poświęcić indywidualne
dobro dla dobra grupy7. Z umiejętności dzielenia poglądów i wartości wywodzi
się też pojęcie „zaufanie”. Według F. Fukuyamy zaufanie to mechanizm oparty na
założeniu, że innych członków danej społeczności cechuje uczciwe kooperatywne
zachowanie oparte na wspólnie wyznawanych normach. Normy te mogą obejmować głęboko zakorzenione wartości dotyczące Boga i sprawiedliwości, ale także
formy regulacji, np. standardy obowiązujące w danej profesji lub przyjęte normy
5
K. Krawczyk, D. Kwiecińska, Audyt społeczny jako metoda oceny działalności przedsiębiorstw społecznych – na tle innych sposobów określania społecznej wartości dodanej, w: Wspieranie ekonomii społecznej, red. J. Hausner, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska
Szkoła Administracji Publicznej, Kraków 2008, s. 94.
6
F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa–Wrocław 1997, s. 20.
7
Ibidem.
362
zachowania8. Tak rozumiane zaufanie stanowi przy tym istotną i wymierną wartość ekonomiczną9.
Zatem z punktu widzenia zachowań na rynku pracy, wpływ na decyzje
poszczególnych grup podmiotów wywierają nie tylko warunki ekonomiczno-finansowe i techniczno-organizacyjne, ale także istniejące zwyczaje, doświadczenia oraz powszechnie uznane normy, co w sumie składa się na poziom kapitału
społecznego. Kapitał ten to swoistego rodzaju majątek sieci społecznych10 (relacji i powiązań), który zmienia się wraz ze zmianą więzi międzyludzkich11.
Drugim sposobem szacowania wartości pracy na poziomie przedsiębiorstwa
jest wycena stanowiska pracy. Do obliczenia wartości stanowiska pracy wykorzystuje się różne metody wartościowania stanowisk oraz analizy poziomu płac
na rynku (głównie za pomocą raportów płacowych). Wartość stanowiska pracy
przejawia się zatem w wysokości płacy zasadniczej.
Z kolei trzecim sposobem jest określenie wartości samego pracownika.
Wartość tę ocenia się przez indywidualny wpływ pracownika oraz jego zaangażowanie w dążenie do osiągnięcia celów strategicznych przedsiębiorstwa. Ma to
odzwierciedlenie w wysokości premii, ścieżce awansów, uzyskiwanych podwyżkach płacy zasadniczej oraz inwestycjach szkoleniowych.
Wymienione tu perspektywy analizy wartości pracy mają swoje źródła
w działalności biznesowej opartej przede wszystkim na wartości ekonomicznej
i nie uwzględniają społecznego wymiaru pracy. Coraz częściej mówi się jednak o potrzebie ujęcia mieszanego, przy czym wartość mieszana lub społeczna
wartość dodana oznacza dodatkowy zysk dla ludzi, środowiska, wspólnoty czy
lokalnej gospodarki12.
Społeczna wartość pracy jest zatem kategorią, która wpływa na zachowania
podmiotów rynku pracy zobrazowane wskaźnikiem bezrobocia i/lub zatrudnienia.
O postrzeganiu tej wartości przesądzają instytucje formalne i nieformalne tworzące strukturę instytucjonalną rynku pracy. Uczestnicy rynku oceniają bowiem
8
Ibidem, s. 38 i 64.
D. Stokowska, Nowa ekonomia instytucjonalna jako nowa perspektywa badawcza w analizowaniu procesów gospodarczych, w: Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, red. E. Frajtag-Mika, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006, s. 128–129.
9
S. Lin, Taxation, human capital accumulation and economic growth, “The Japanese Economic Review” 2001, vol. 52, iss. 2, s. 17.
10
11
R.D. Putnam, The prosperous community. Social capital and public life, “American Prospect” 1993, no. 4(13), s. 93.
12
M. Andrałojć, Społeczna wartość pracy..., s. 156.
363
wartość pracy z perspektywy ekonomicznej (potrzeba pozyskania środków na
życie, czyli dochodów), społecznej (potrzeba integracji ze społeczeństwem) czy
zadaniowej (potrzeba dążenia do celów przez wykonywanie zadań), co stanowi
bardzo ważny element sprawczy wszelkich zachowań na rynku pracy.
Struktura instytucjonalna rynku pracy
Strukturę instytucjonalną rynku pracy można analizować przez pryzmat ustaleń
teoretycznych ekonomii instytucjonalnej. Ekonomia instytucjonalna w centrum
swoich zainteresowań stawia przy tym pojęcia „instytucja” i „transakcja”. Instytucje tłumaczą bowiem, dlaczego jednostka podejmuje takie, a nie inne decyzje,
oraz wpływają na zachowania jednostek przez tworzenie odpowiedniej struktury
instytucjonalnej. Są zatem szczególnie istotne w relacjach społecznych i wpływają na funkcjonowanie rynku pracy charakteryzującego się sprzecznymi interesami i konfliktami. Podstawową funkcją instytucji jest przy tym zapewnienie
jednostkom możliwości współdziałania w świecie pełnym konfliktów.
Jeden z przedstawicieli starej ekonomii instytucjonalnej – John R. Commons zauważył nawet, że instytucje możemy zdefiniować jako społeczne ramy
kontroli (collective action in control), wyzwalania (liberation) oraz ukierunkowania działań indywidualnych (expansion on individual action)13. Podkreślił przy tym, że instytucja to zbiorowe działanie (collective action – działania
kolektywne) oddziałujące na jednostkę, kontrolujące ją, uwalniające jej działania, eksponujące.
Oprócz instytucji, ważne miejsce w analizach rynku pracy zajmuje pojęcie
„transakcja”. Rynek pracy to bowiem miejsce, w którym odbywa się proces kupna
i sprzedaży usług pracy, czyli zawierania transakcji. Towarem są: wykształcenie,
kwalifikacje, umiejętności, doświadczenie, dyspozycyjność, siła fizyczna etc.
Stroną sprzedającą są pracownicy poszukujący pracy, a stronę kupującą tworzą
pracodawcy kształtujący popyt na pracę.
W ekonomii instytucjonalnej transakcje nie są jednak wymianą towarów,
lecz alienacją i pozyskiwaniem, dokonywanym między jednostkami, praw własności i wolności, stworzonych przez społeczeństwo, a zatem muszą być negocjo-
J.R. Commons, Institutional economics, “The American Economic Review” 1931, vol. 21,
no. 4, s. 648.
13
364
wane przez zainteresowane strony, zanim siła robocza wyprodukuje, konsumenci
– skonsumują, a towary zostaną fizycznie wymienione14.
Można zatem przyjąć, że transakcja to podstawowa jednostka działania
związana ze strukturą zarządzania i kierowania (governance), która tworzy
porządek, powstrzymuje konflikty i realizuje wzajemne korzyści15.
Analizując problem transakcji, podkreśla się, że każda transakcja wymaga
poniesienia określonych, specyficznych kosztów, które są wynikiem zastosowania specjalistycznych zasobów. Dodatkowo koszty te zależą od stopnia niepewności mającej źródła behawioralne oraz od częstotliwości zawierania transakcji,
na którą wpływa też poziom specyficzności zasobów produkcyjnych16.
Transakcje, które zawierane są między dwoma stronami rynku, reguluje
przy tym wiele instytucji tworzących strukturę instytucjonalną danego rynku.
Według Olivera E. Williamsona – przedstawiciela nowej ekonomii instytucjonalnej, instytucje można podzielić na cztery grupy (poziomy), w zależności
od stopnia ich zakorzenienia w świadomości społecznej, podatności na zmiany
i oddziaływania na procesy gospodarcze17. Są to:
a) instytucje nieformalne, które dotyczą kultury, zwyczajów, religii i tradycji;
b) instytucje formalne – obejmujące środowisko instytucjonalne (prawo,
politykę, biurokrację, uprawnienia własnościowe); instytucje te określają
„reguły gry” w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym18;
c) reguły zawierania transakcji – to sfera kontraktów, transakcji, zarządzania procesem ekonomicznym w ramach firmy i organizacji gospodarczej;
o ile poziom drugi zawiera „reguły gry”, o tyle na poziomie trzecim toczy
się „gra ekonomiczna”19;
d) warunki podejmowania decyzji ekonomicznych, gdzie najważniejsza
staje się jednostka gospodarcza (podmiot) i gdzie na bieżąco alokowane
są zasoby20.
14
Ibidem, s. 652.
O.E. Williamson, The new institutional economics. Taking stock, looking ahead, “Journal of
Economic Literature” 2000, vol. 38, no. 3, s. 599.
15
O.E. Williamson, Transaction – cost economics: the governance of contractual relations,
“The Journal of Law and Economics” 1979, no. 2, s. 239.
16
17
O.E. Williamson, The new institutional economics…, s. 597.
18
Ibidem, s. 598.
19
Ibidem, s. 599.
20
Ibidem, s. 600.
365
Wykorzystując przytoczone ustalenia ekonomii instytucjonalnej, a zwłaszcza nowej ekonomii instytucjonalnej, można zaproponować następujące ujęcie
struktury instytucjonalnej rynku pracy. Poziom pierwszy dotyczący instytucji
nieformalnych można rozumieć przez pryzmat kultury normatywnej, która oznacza powszechne w danej społeczności zachowania będące przejawem przyjętych,
podzielanych i głęboko zakorzenionych wartości. Kultura, jako instytucja nieformalna, może być przy tym opisywana przez różne wymiary różnic kulturowych zdefiniowanych przez wybitnego socjologa Geerta Hofstede’a. Wymiary te
wskazują, czym poszczególne kultury różnią się między sobą; są nimi: unikanie
niepewności, dystans władzy, maskulinizacja/feminizacja, indywidualizm/kolektywizm oraz orientacja na czas – długo- i krótkookresowa21.
Na podstawie wymienionych wymiarów różnic kulturowych można określić strukturę norm, zwyczajów i tradycji (w tym religijnej), które warunkują
(bądź nawet determinują) tworzenie instytucji formalnych rynku pracy (poziom
drugi). Poziom ten jest przy tym rozumiany głównie przez pryzmat ustawodawstwa (w tym przede wszystkim Kodeksu pracy i innych ustaw odnoszących się
do rynku pracy), a także organizacji rynku pracy, takich jak: związki zawodowe,
związki pracodawców, urzędy pracy, agencje pośrednictwa pracy, sądy pracy,
forum dialogu społecznego etc. Do poziomu drugiego w kontekście działania
rynku pracy zaliczyć też należy rozwiązania prawne w zakresie systemu zabezpieczenia społecznego (w tym dostępność i wysokość zasiłków dla bezrobotnych) oraz system podatkowy (w tym tak zwany klin podatkowy). Wszystkie te
rozwiązania prawne i organizacyjne znajdują odzwierciedlenie w polityce państwa wobec rynku pracy.
Oba poziomy wpływają dalej na postrzeganie społecznej wartości pracy, od
której są uzależnione zachowania na rynku pracy. Zależą też one od reguł zawierania transakcji (poziom trzeci), który sprowadza się do różnego rodzaju oferowanych na rynku pracy kontraktów. Kontrakty te wynikają z przyjętego systemu
negocjacji zbiorowych oraz są uzależnione od stopnia elastyczności Kodeksu
pracy. Można więc przyjąć, że poziom trzeci wynika z pierwszego i drugiego.
Oprócz rozwiązań prawnych, istotne znaczenie mają też cechy kulturowe danego
społeczeństwa, wpływające na przykład na zawieranie kontraktów terminowych
i bezterminowych, zakładających większą lub mniejszą elastyczność w zwalnia-
Por. G. Hofstede, Culture’s consequences: international differences in work-related values,
SAGE Publications, London 1980; idem, Kultury i organizacje, PWE, Warszawa 2007.
21
366
niu pracowników, kształtowaniu ich czasu pracy, okresu wypowiedzenia czy też
wysokości płacy.
Zachowania na rynku pracy są także uzależnione od warunków podejmowania decyzji ekonomicznych (poziom czwarty) rozumianych przez pryzmat czynników wpływających na decyzje pracodawców i pracowników, na przykład co do
intensywności pracy, konkretnego wynagrodzenia (uzależnionego od wysokości
płacy minimalnej czy wydajności pracy) oraz długości okresu zatrudnienia. Ten
ostatni poziom dotyczy przy tym alokacji zasobów i analizowany jest przez pryzmat ekonomii neoklasycznej22.
Tak zdefiniowana struktura instytucjonalna rynku pracy może się charakteryzować mniejszą bądź większą sprawnością i skutecznością instytucjonalną.
Sprawność i skuteczność instytucjonalna
Sprawnością (efficiency) oraz skutecznością (effectivenes) instytucjonalną zajmuje się przede wszystkim nowa ekonomia instytucjonalna. Szkoła ta uznaje,
że efektywność instytucji społecznych bywa różna, wyższa lub niższa, ale nigdy
nie jest idealna czy optymalna. Działalność instytucji oraz organizacji cechują
bowiem ograniczenia i niesprawności różnego rodzaju czy stopnia23.
W kategoriach ogólnych instytucjonalna sprawność może być określana
jako zdolność instytucji do pobudzania lub ograniczania działań ludzkich w procesach osiągania założonych celów. Instytucjonalna skuteczność natomiast, to
z punktu widzenia społecznego dobrostanu, takie układy ograniczeń, bodźców
czy pobudek działań ludzkich, które umożliwiają pogodzenie działań indywidualnych i zbiorowych (zwykle zorganizowanych) z racjonalnością społeczną24.
Żeby określić instytucjonalną skuteczność należy przy tym zastosować
pewne miary czy standardy (czyli ocenę) lub jasno określić cele instytucji,
a następnie odnieść się do ściśle łączącej się z nimi sprawności organizacyjnej oraz założyć wysoce zmienne otoczenie generujące niepewność i różnego
rodzaju ryzyko25.
B. Woźniak-Jęchorek, Struktura rynku pracy w świetle ekonomii instytucjonalnej, „Gospodarka Narodowa” 2013, nr 9.
22
23
P. Chmielewski, Homo agens. Instytucjonalizm w naukach ekonomicznych, Wydawnictwo
Poltext, Warszawa 2011, s. 203.
24
Ibidem, s. 204.
25
Ibidem.
367
Można zatem uznać, że jeżeli przyjmiemy, że rynek to mechanizm rynkowy
wraz z towarzyszącą mu infrastrukturą, to jego „dobre działanie” ma miejsce
wtedy, gdy umożliwia on swoim uczestnikom dążenie do założonych celów. Do
celów tych w praktyce należy przede wszystkim możliwość uzgodnienia ceny
umożliwiającej zawarcie transakcji, a także na przykład szybkość transakcji czy
niskie koszty transakcyjne. Istotną cechą prawidłowo działającego rynku będzie
także jego zdolność do szybkiego przywracania stanu równowagi naruszonego
przez różnego typu wstrząsy popytowo-podażowe.
W przypadku rynku pracy dobrze funkcjonujący mechanizm wiąże się zatem
z zapewnieniem odpowiednich relacji między regulacją a deregulacją rynku pracy.
Związane jest to z elastycznością prawa pracy i samego rynku pracy. W szczególności dotyczy zatem ochrony zatrudnienia, konstrukcji obciążeń fiskalnych
pracy, walki o podział dochodów (w tym mieści się problem różnicowania płac),
określenia poziomu zawierania układów zbiorowych pracy, sformułowania zasad
ustalania i wysokości płacy minimalnej czy wreszcie dostosowania charakteru
i zakresu zabezpieczenia społecznego do rozwiązań systemowych26.
Sprawnie funkcjonujący rynek pracy jest zatem tożsamy z pojęciami „elastyczność zatrudnienia”, „czas pracy”, „płace” czy „podaż pracy”, określanych
w kategoriach ogólnych jako elastyczność rynku pracy27. Wielu autorów wskazuje przy tym, że zwłaszcza elastyczność płac w dół oraz mobilność czynnika
pracy – przede wszystkim zawodowa i przestrzenna – uwarunkowane instytucjonalnymi ramami funkcjonowania rynku pracy decydują o jego sprawności28.
Tak więc dopiero odpowiednia konfiguracja instytucjonalna może usprawnić
funkcjonowanie konkretnego rynku jako systemu. Spójny układ instytucji daje
bowiem szansę na utrzymanie długookresowej równowagi i zwiększa stopień
adaptacji systemu jako całości29.
Podsumowując, dla sprawnego funkcjonowania rynku pracy potrzebny jest
odpowiedni układ instytucjonalny. Ocena takiej struktury odbywać się może
przez porównanie jej z efektami rynkowych dostosowań wyrażających się na
26
Z. Staniek, Uwarunkowania i wyznaczniki efektywności system instytucjonalnego, w: Szkice
ze współczesnej teorii ekonomii, red. W. Pacho, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2005, s. 15.
E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 285–286.
27
28
W.M. Orłowski, Optymalna ścieżka do euro, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2004, s. 113–115.
J. Gardawski, Współczesny neokorporatyzm w ujęciu socjologii ekonomicznej, w: Szkice ze
współczesnej teorii ekonomii…, s. 191.
29
368
przykład w stopie bezrobocia. Bezrobocie takie ma charakter długookresowy
i wynika właśnie ze struktury instytucjonalnej rynku pracy, na którą składają
się instytucje formalne i nieformalne oraz reguły zawierania transakcji wraz
z warunkami podejmowania decyzji ekonomicznych.
Bezrobocie instytucjonalne
Punktem wyjścia do zdefiniowania bezrobocia instytucjonalnego może być
odwołanie do instytucji, wedle których brak efektywności w sensie Pareta jest
spowodowany asymetrią informacji na rynku pracy. Jedna ze stron kontraktu
może mieć więcej bądź lepsze informacje, których nie ma druga strona (pracownik lub pracodawca). W takiej sytuacji może pojawić się tak zwany lemons
markets opisywany przez George’a Akerlofa, odzwierciedlający problem asymetrii informacji30. Podobnie Joseph Stiglitz przyjmował, że niewielka asymetria
informacji może być przyczyną nierównowagi rynkowej31.
W celu ograniczenia tej asymetrii oraz sprzyjaniu rynkowemu mechanizmowi alokacji zasobów i korygowaniu zawodności rynku można jednak
wprowadzić określone instytucje, które usprawnią funkcjonowanie rynku pracy.
W literaturze przedmiotu mowa jest tutaj o reputacji obu stron rynku pracy, ustanowionych regułach i regulacjach, a także o odpowiednich przepisach prawnych
czy zwyczajach. Wskazuje się zatem na konieczność tworzenia zarówno instytucji formalnych, jak i nieformalnych.
W przypadku rynku pracy mamy też często do czynienia z licznymi konfliktami na linii pracownik–pracodawca. Obie strony dążą bowiem do innych celów
społecznych i ekonomicznych. Mogą zatem wystąpić jednocześnie elementy
współpracy i konfliktu interesów (dotyczące głównie podziału dochodów), a ich
nasilenie zależy od rozwiązań instytucjonalnych, w tym możliwości monitorowania nakładów i efektów pracy. Dlatego też instytucje muszą brać czynny
udział w stanowieniu praw i obowiązków dotyczących na przykład wynagrodzeń pracowników, płacy minimalnej czy też zasiłków dla bezrobotnych. Funkcjonowanie tego typu instytucji może jednak przynosić tak skutki pozytywne,
jak i negatywne dla rynku pracy. W przypadku tych drugich instytucje stają się
30
Por. G. Akerlof, The market for “lemons”. Quality uncertainty and the market mechanism,
“The Quarterly Journal of Economics” 1970, vol. 84, no. 3.
J.E. Stiglitz, Informacja i zmiana paradygmatu w ekonomii, „Gospodarka Narodowa” 2004,
nr 3–4, s. 80.
31
369
źródłem bezrobocia. Mowa jest tutaj o takim rodzaju bezrobocia, które zostało
nazwane w literaturze przedmiotu bezrobociem instytucjonalnym.
Jak pisał Hans F. Sennholz, jeżeli bezrobocie jest nienaturalne i bezsensowe, to musi mieć podstawy instytucjonalne – czyli wynikać z prawa i regulacji
rynku. W takim przypadku jest konsekwencją „machinacji” legislatorów i regulatorów, którzy kształtują, przewodzą i bezpośrednio tworzą warunki podejmowania aktywności gospodarczej i sam rynek pracy. Jest też wynikiem polityki, która
powoduje, że część siły roboczej jest niewspółmiernie droga i nieużyteczna dla
pracodawców. W warunkach wolnej konkurencji, stosunek pracy powstaje, gdy
pracownik oferuje usługę, za tyle, ile jest ona warta. Miejsce pracy natomiast
znika, gdy koszty przekraczają wartość indywidualnej produktywności pracownika – wtedy zatrudnienie staje się stratą dla pracodawcy. Jest to prymitywny
warunek zatrudnienia zarówno niewykwalifikowanej, jak i wykwalifikowanej siły
roboczej. Każda jednostka, która chce być jednak subsydiowana przez innych
pracowników lub prawodawców, może poczuć się rozczarowana32.
W innym – dość powszechnie akceptowanym – ujęciu zaproponowanym
przez Johna C. Haltiwangera, bezrobocie instytucjonalne to pojęcie szerokie,
które za swe źródła przyjmuje – oprócz zachowań pracowników – również określone zachowania pracodawców. Te ostatnie znajdują przy tym uznanie u już
zatrudnionych sił insiders i sprowadzają się do zawierania z nimi długookresowych kontraktów o pracę oraz do stosowania wobec nich wysokich stawek
płac efektywnych czy też do innych jeszcze porozumień, będących jednocześnie
formą swoistej „dyskryminacji” bezrobotnych (w sensie braku zainteresowania
ich zatrudnieniem)33.
Mając na uwadze wskazane ustalenia teoretyczne znajdujące odzwierciedlenie w istniejącej literaturze, a także przyjmując za punkt wyjścia podstawy
teoretyczne, które stworzyła stara i nowa ekonomia instytucjonalna, można
zaproponować nowe ujęcie definicji bezrobocia instytucjonalnego. Ujęcie to
odwołuje się do myśli Bruce’a E. Kaufmana, który twierdzi, że we współczesnych
32
H.F. Sennholz, Understanding unemployment, “The New American”, ProQuest Central 2003,
s. 25.
M. Socha, U. Sztanderska, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 25.
33
370
badaniach nad problemami rynku pracy należałoby wypracować heterodoksyjną
konstrukcję teoretyczną, której głównym ogniwem byłaby kategoria transakcji34.
Bezrobocie instytucjonalne to zatem wynik zachowań podmiotów rynku
pracy (pracowników i pracodawców) uzależnionych od struktury instytucjonalnej rynku pracy (tworzonej przez trzeci podmiot – państwo) i od postrzegania
społecznej wartości pracy, a mających na celu zawarcie transakcji. Niesprawnie
i nieskutecznie działająca struktura instytucjonalna rynku pracy podnosi przy tym
koszty transakcyjne, stopień niepewności i częstotliwość zawieranych transakcji,
co stanowi źródło braku zainteresowania stron rynku zatrudnieniem i oferowaniem siły roboczej.
Podsumowanie
Jak twierdzi Douglass C. North – jeden z czołowych przedstawicieli nowej ekonomii instytucjonalnej, badający rolę instytucji w gospodarce i tak zwanej instytucjonalnej zmiany – instytucje są ważne z ekonomicznego punktu widzenia, bo
od nich zależy jakość społecznej kooperacji i proces uczenia się, a w konsekwencji koszty transakcyjne. Trzeba bowiem pamiętać, że podczas gdy technika determinuje koszty przetwarzania czynników produkcji w dobra gotowe, to instytucje
kształtują głównie jakość społecznej kooperacji, a w konsekwencji koszty transakcyjne. Jednocześnie jednak instytucje, wpływając na rozwój i wybór technologii, oddziałują także na koszty przetwarzania nakładów w wyniki35.
Ekonomia instytucjonalna dostarcza przy tym szczególnie istotnej wiedzy
dla analiz rynku pracy. Opiera się bowiem na przedstawieniu bogatego i dynamicznego działania jednostki w społeczeństwie, które kontrastuje z ortodoksyjną
koncepcją homo oeconomicus. Jednostka ta jest charakteryzowana jako istota
społeczna homo socialis – człowiek uspołeczniony, zaprogramowany całkowicie
przez wspólnotę, czy homo agens-institutionalist – człowiek żyjący w otoczeniu
instytucjonalnym i posługujący się regułami instytucjonalnymi w celu alokacji
zasobów36.
34
B.E. Kaufman, The institutional and neoclassical schools in labor economics, w: Institutionalist tradition in labor economics, red. D.P. Champlin, J.T. Knoedler, M.E. Sharpe, Armonk, New
York–London 2004, s. 25.
35
D.C. North, Institutions, institutional change, and economic performance, Cambridge University Press, New York 1990, s. 64.
36
P. Chmielewski, Homo agens…, s. 316–317.
371
Takie ujęcie podmiotu ekonomicznego pozwala lepiej zrozumieć motywy
działania na rynku, którymi nie musi być wcale dążenie do maksymalizacji zysku
czy użyteczności, ale na przykład poszukiwanie bezpieczeństwa w świecie obarczonym dużą dozą niepewności. Asekuracyjne działania mogą przy tym wypaczać dotychczasowe rozumienie procesów zachodzących na rynku pracy. Stąd
też potrzeba badania struktury instytucjonalnej rynku ze szczególnym uwzględnieniem instytucji nieformalnych rozumianych w kategoriach kultury (zwyczajów, tradycji, religii) wpływających na proces tworzenia instytucji formalnych
rynku pracy.
W prezentowanym opracowaniu starano się wykazać zależności, które
mają miejsce na rynku pracy pomiędzy postrzeganiem społecznej wartości pracy
a strukturą instytucjonalną tego rynku. Konsekwencją tych zależności stają się
określone zachowania uczestników rynku pracy, które mogą wpływać na pojawienie się bezrobocia o charakterze instytucjonalnym.
Bibliografia
Akerlof G., The market for “lemons”. Quality uncertainty and the market mechanism,
“The Quarterly Journal of Economics” 1970, vol. 84, no. 3.
Andrałojć M., Społeczna wartość pracy – metoda pomiaru na przykładzie SROI (social
value of work – calculation with SROI methodology), “Współczesne Zarządzanie/
Contemporary Management Quarterly” 2012, no. 3.
Chmielewski P., Homo agens. Instytucjonalizm w naukach ekonomicznych, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2011.
Coleman J.S., Foundations of social theory, Cambridge, Massachusetts–London 1990.
Commons J.R., Institutional economics, “The American Economic Review” 1931,
vol. 21, no. 4.
Commons J.R., Legal foundations of capitalism, The University of Wisconsin Press,
Madison, Milwaukee, London 1968 (pierwsze wyd. 1924).
Fukuyama F., Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa–Wrocław 1997.
Hofstede G., Culture’s consequences: international differences in work-related values,
SAGE Publications, London 1980.
Hofstede G., Kultury i organizacje, PWE, Warszawa 2007.
Institutionalist tradition in labor economics, red. D.P. Champlin, J.T. Knoedler,
M.E. Sharpe, Armonk, New York–London 2004.
372
Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Lawor E., Kersley H., Steed S., A bit rich. Calculating the real value to society of different professions, New Economic Foundation 2009, http://neweconomics.org (dostęp
12.04.2013).
Lin S., Taxation, human capital accumulation and economic growth, “The Japanese Economic Review” 2001, vol. 52, iss. 2.
North D.C., Institutions, institutional change, and economic performance, Cambridge
University Press, New York 1990.
Orłowski W.M., Optymalna ścieżka do euro, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2004.
Putnam R.D., The prosperous community. Social capital and public life, “American Prospect” 1993, vol. 4(13).
Sennholz H.F., Understanding unemployment, The New American, ProQuest Central 2003.
Socha M., Sztanderska U., Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Stiglitz J.E., Informacja i zmiana paradygmatu w ekonomii, „Gospodarka Narodowa”
2004, nr 3–4.
Szkice ze współczesnej teorii ekonomii, red. W. Pacho, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2005.
Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, red. E. Frajtag-Mika,
Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006.
The new palgrave a dictionary of economics, vol. 1, red. J. Eatwell, M. Milgate, P. Newman, The Macmillan Press Ltd., London 1987.
Williamson O.E., The new institutional economics. Taking stock, looking ahead, “Journal
of Economic Literature” 2000, vol. 38, no. 3.
Williamson O.E., Transaction – cost economics. The governance of contractual relations,
“The Journal of Law and Economics” 1979, no. 2.
Woźniak-Jęchorek B., Struktura rynku pracy w świetle ekonomii instytucjonalnej,
„Gospodarka Narodowa” 2013, nr 9.
Wspieranie ekonomii społecznej, red. J. Hausner, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków 2008.
SOCIAL
373
VALUE OF WORK VS. INSTITUTIONAL STRUCTURE
OF THE LABOR MARKET
SUMMARY
The article focuses on presentation of the interaction between the social value of work
and institutional structure of the labor market and its impact on the behavior of actors
on the labor market described by the phenomena of institutional unemployment. Its intellectual background was based on institutional economics. Institutional economics assume the interaction between people and organizations and examine the rules of this
interaction. It proves that the economic analysis should be interdisciplinary and focus on
social, cultural, political, historical and other aspects. This is especially important for the
analysis of the modern labor market, where cultural factors play a major role. The above
theoretical findings as well as the current situation of the labor market give the author of
this article reason to formulate the assumption that leaving aside studies formal and informal institutions as well the social value of work may result in incomplete picture of labor
market. The paper presents the concept of social value of work, describes the institutional
structure of the labor market, sets the concept of institutional efficiency and effectiveness,
and finally defines the phenomena of institutional unemployment.
Keywords: institutional economics, formal and informal institutions, social value of
work
MAŁGORZATA ZIELENKIEWICZ*
1
Gdańsk
MIEJSCE
KRAJÓW
EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ
WE WSPÓŁCZESNYCH MODELACH KAPITALIZMU
STRESZCZENIE
Chociaż kapitalizm jest pojęciem powszechnie używanym, jego definicja jest wciąż dyskutowana w literaturze naukowej. Tak jak i efektywność poszczególnych jego odmian
i rozmiary uzasadnionej ekonomicznie oraz społecznie ingerencji państwa w gospodarkę.
Do niedawna gospodarka krajów Europy Środkowej i Wschodniej była określana jako
gospodarka w procesie transformacji, jednak w ostatnich latach pojawiły się próby
sklasyfikowania systemów ekonomicznych, jakie te kraje wybrały. W pierwszych latach
transformacji wydawało się, że skierują się one w stronę kapitalizmu anglosaskiego.
W rzeczywistości często wciąż są od niego odległe. Jaki zatem model stworzyły te kraje?
Artykuł ma na celu systematyzację badań nad modelami kapitalizmu, ze szczególnym
uwzględnieniem krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Opracowanie ma charakter
przeglądowy i stanowi punkt wyjścia do cyklu artykułów poświęconych analizie konsekwencji wyboru danego modelu kapitalizmu.
Słowa kluczowe: kapitalizm, modele kapitalizmu, transformacja systemowa
Małgorzata Zielenkiewicz, dr, Katedra Mikroekonomii, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet
Gdański, e-mail: [email protected].
*
376
Małgorzata Zielenkiewicz
Wprowadzenie
Początków kapitalizmu badacze dopatrują się bądź w dwunastowiecznej Wenecji i Florencji, bądź w rewolucjach obalających feudalizm, które miały miejsce
w Europie od XVI wieku1. Sposób rozumienia samego określenia „kapitalizm”
ewoluował podobnie, jak jego odmiany. Adam Smith się nim nie posługiwał.
Spopularyzował je Werner Sombart, wydając w 1902 roku dzieło pod tytułem
Der moderne Kapitalismus2 i łącząc ten termin z gospodarką wolnorynkową.
Według Maxa Webera kapitalizm to system, w którym potrzeby społeczeństwa
są zaspokajane głównie przez przedsiębiorstwa kapitalistyczne (rozumiane procesowo jako działalność), gdzie „akt kapitalistyczny” to taki, który opiera się na
oczekiwaniu zysku przez wykorzystanie szansy wymiany, a więc na (formalnie)
pokojowych szansach zarobkowych3. Według Luca Boltanskiego i Eve Chiapello
kapitalizm charakteryzuje się4: dążeniem do nieograniczonej akumulacji kapitału
(gdzie kapitał może być zwiększany tylko przez ciągłe reinwestowanie i pozostawanie w obiegu), konkurencją pomiędzy podmiotami oraz najemnym charakterem pracy. Dla Nicholasa Abercrombie, Stephena Hilla, Ryana S. Turnera5
kapitalizm można uznać za „czysty”, gdy: własność i kontrola nad środkami
produkcji są prywatne, aktywność ekonomiczna jest podejmowana dla zysku,
a regulatorem tej aktywności jest rynek, decyzja o zadysponowaniu zysku należy
do właścicieli kapitału, zatrudnienie odbywa się na podstawie wolnych umów
(w przeciwieństwie do przymusowych form pracy).
Kolejni badacze podawali różne zestawy cech przesądzające o tym, czy gospodarka jest kapitalistyczna. Nie we wszystkich punktach byli zgodni, jednak najczęściej podkreślali znaczenie własności prywatnej i wolności indywidualnej, a także
wolnego rynku (swobodnej wymiany, konkurencji, wolności zawierania umów)
oraz zorientowanie działań na osiąganie korzyści6. Należy jednak stwierdzić, że
1
Oblicza kapitalizmu, red. P. Jachowicz i S. Sztaba, Centrum Doradztwa i Ekspertyz Gospodarczych SGH Sp. z o. o., Warszawa 2011, s. 5.
2
W. Sombart, Der moderne kapitalismu, BoD-Books on Demand 2012.
3
M. Weber, Szkice z socjologii religii, Książka i Wiedza, Warszawa 1995, s. 74.
L. Boltanski, E. Chiapello, The new spirit of capitalism, “International Journal of Politics,
Culture, and Society” 2005, no. 18(3), s. 161–188.
4
5
N. Abercrombie, S. Hill, B. S. Turner, The dominant ideology thesis, Allen & Unwin, London 1980.
M. Beeson, S. Bell, Capitalism and the fate of nations: structure, w: Agency and institutions
in the international political economy, red. N. Phillips, Globalising IPE 2003, s. 3; G. Gołębiowski,
6
Miejsce krajów Europy Środkowej i Wschodniej...
377
i te cechy kapitalizmu bywają kwestionowane. Prowadzone rozważania dotyczą
między innymi rozdziału własności środków produkcji od funkcjonalnej kontroli
nad nimi7. Jeśli właściciel zarządza zasobami, to wówczas istotnie on decyduje
o alokacji zasobów8. Tak jest, kiedy nie rozważa się dużych korporacji lub różnych
form koordynacji decyzji (na przykład ze związkami zawodowymi). Jeżeli jednak
decydentem jest osoba (lub grupa osób) niebędąca jednocześnie właścicielem, własność schodzi na drugi plan, stąd niektórzy badacze podważają własność prywatną
środków produkcji jako kryterium definicyjne kapitalizmu9. Nie zmienia to jednak
faktu, że własność prywatna odegrała istotną rolę w historii kapitalizmu i bez niej
trudno o motywację racjonalnego gospodarowania. W tym miejscu pojawia się
kolejny ciekawy wątek sporny. Paul L. Jaskow i Roger C. Noll10 zwrócili uwagę,
że przyjęło się używać określenia „gospodarka wolnorynkowa”, gdy własność
prywatna przeważa nad publiczną, co sugerowałoby, że alokacja zasobów odbywa
się głównie za pośrednictwem mechanizmu rynkowego. Jednak w świetle rozrostu
różnych form regulacji publicznej11 nie musi tak być, ponieważ państwo, nawet
nie będąc właścicielem, nie delegując swoich przedstawicieli do bezpośredniego
zarządzania zasobami oraz nie wykorzystując narzędzi redystrybucji (realokacji),
wciąż ma duże możliwości oddziaływania na pierwotną alokację zasobów. Stąd
istotne miejsce w klasyfikacjach modeli kapitalizmu zajmuje sposób koordynacji
decyzji oraz rodzaj i zakres ingerencji państwa w gospodarkę.
W dalszej części przedstawiono klasyfikacje modeli kapitalizmu przez różnych autorów. Celem opracowania jest systematyzacja badań nad modelami kapitalizmu, ze szczególnym uwzględnieniem krajów Europy Środkowej i Wschodniej.
Modele kapitalizmu a kierunek rozwoju gospodarczego Polski, „Współczesna Ekonomia” 2007,
nr 3, s. 5–16.
7
W literaturze pojawia się nawet określenie „własność funkcjonalna” oraz koncepcje podzielnych praw własności. Szerzej na ten temat: T. Kowalik, Współczesne systemy ekonomiczne. Powstanie, ewolucja, kryzys, Wydawnictwo Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego,
Warszawa 2000, s. 13–14.
8
Polityka ekonomiczna, red. B. Winiarski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 1996, s. 24.
9
P.L. Berger, Rewolucja kapitalistyczna, Oficyna Naukowa, Warszawa 1995, s. 52–54 oraz
Instytucje gospodarki rynkowej, red. T. Włudyka i M. Smaga, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012, s. 80–81.
10
P.L. Joskow, R.G. Noll, Regulation in theory and practice: an overview. Studies in public
regulation, The MIT Press 1981, s. 1–78.
Ł. Goczek, Zglobalizowane państwo regulacji, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego nr 31, Gdańsk 2012 , s. 215–229.
11
378
Warianty kapitalizmu
Współcześnie nie występuje czysta gospodarka wolnorynkowa. Najbliższa temu
modelowi była gospodarka dziewiętnastowiecznej Anglii. We współczesnym
świecie funkcjonują różne odmiany systemów mieszanych, a mianem kapitalistycznych często określa się te, które znacząco od siebie odbiegają. Jerzy Wilkin12 wskazał, że podstawy systemu ekonomicznego są tworzone przez zestaw
celów, do których dąży system, strukturę i mechanizm podejmowania decyzji,
mechanizm alokacji zasobów i wzorce podziału wytworzonych wartości. Autorzy klasyfikacji modeli kapitalistycznych najczęściej koncentrują się na którymś
z wymienionych elementów.
Najogólniejszą klasyfikację systemów kapitalistycznych wprowadzili Peter
A. Hall i David W. Soskice13, wyróżniając dwa podstawowe modele: liberalny
(liberal market economies – LMEs) i koordynacyjny (coordinated market economies – CMEs). Podstawowym kryterium różnicującym jest tu sposób koordynacji
decyzji. W gospodarkach o kapitalizmie liberalnym stosunki między podmiotami są koordynowane głównie przez konkurencję rynkową. W modelu koordynacyjnym przedsiębiorstwa zazwyczaj angażują się w bardziej strategiczne
współdziałanie ze związkami zawodowymi, dostawcami kapitału oraz innymi
podmiotami. Autorzy wskazują, że charakter koordynacji w danej gospodarce
zależy od rodzaju instytucji dostępnych w celu wspierania koordynacji, a skonstruowany indeks koordynacji opiera się na takich kategoriach, jak: siła akcjonariuszy, wielkość rynku akcji, płynność krajowych rynków pracy czy stopień
koordynacji płac. Część krajów trudno było zaklasyfikować, zatem w późniejszych badaniach pojawiła się kategoria gospodarek mieszanych (mixed market
economies – MMEs), do których trafiły kraje śródziemnomorskie14 (wykaz krajów reprezentujących wyodrębnione modele znajduje się w tabeli 1).
12
J. Wilkin, Jaki kapitalizm, jaka Polska?, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995,
s. 113–114.
P.A. Hall, D.W. Soskice, Varieties of capitalism. The institutional foundations of comparative
advantage, Oxford University Press, Oxford 2001.
13
14
P.A. Hall, D.W. Gingerich, Varieties of capitalism and institutional complementarities in the
macro-economy. An empirical analysis, Max-Planck-Institut für Gesellschaftsforschung, Discussion Paper no. 04/5, Cologne 2004.
379
Do koordynacji decyzji nawiązuje w swojej klasyfikacji również Terrence
Casey15, jednak jego indeks kapitalizmu opiera się na większej liczbie zmiennych, skoncentrowanych w trzech obszarach: kontekst ekonomiczny (stopień
koordynacji pomiędzy rynkami kapitałowymi a rynkiem pracy), kontekst polityczny (rola rządu w gospodarce i jego działania realizowane zarówno za pośrednictwem polityki fiskalnej, jak i regulacji rynków), kontekst socjalny (wartości
i poglądy przekładające się na skłonność do pewnych zachowań i interakcji, jak
wartościowanie przedsiębiorczości, społeczna współpraca itp.). Na tej podstawie
T. Casey wyróżnił modele: koordynacyjny, pośredni, liberalny.
William J. Baumol, Robert E. Litan i Carl J. Schramm, nawiązując do
dominującej roli określonych podmiotów w gospodarce, wyróżnili16: 1) kapitalizm państwowy, w którym rząd stara się dominować na rynku, najczęściej
przez wspieranie konkretnych gałęzi przemysłu; 2) oligarchiczny kapitalizm,
w którym większość władzy i bogactwa należy do niewielkiej grupy osób lub
rodzin; 3) kapitalizm korporacyjny, gdzie najważniejsze działania gospodarcze
są prowadzone przez wielkie przedsiębiorstwa; 4) przedsiębiorczy kapitalizm,
w którym największą rolę odgrywają małe, innowacyjne przedsiębiorstwa.
Kolejni autorzy proponowali inne klasyfikacje, których zestawienie przedstawiono w tabeli 1. Nie we wszystkich przypadkach byli oni zgodni. Badania
były przeprowadzane w różnych latach, stąd niektóre kraje przynależą raz do
jednej, raz do innej grupy. Dla niektórych nazw nadanych przez autorów trudno
było znaleźć dobry odpowiednik w języku polskim, w tych wypadkach podano
anglojęzyczne wersje w nawiasach. Wśród kryteriów podziału najczęściej pojawiają się: konkurencja na rynku/stopień regulacji rynków, modele zatrudnienia/instytucje rynku pracy, systemy finansowe, ochrony społecznej, edukacji,
redystrybucja dochodu, wzorce i wartości społeczne, czynniki instytucjonalne
(na przykład autorytet władzy). Metody wykorzystane w klasyfikacjach to bądź
analizy klastrowe (analizy skupień), bądź specjalne indeksy konstruowane na
potrzeby porównywania krajów.
15
T. Casey, Mapping European capitalisms and the challenge of social context, Fifteenth International Conference of the Council for European Studies, Chicago, IL 2006.
W.J. Baumol, R.E. Litan, C.J. Schramm, Good capitalism, bad capitalism, and the economics
of growth and prosperity, Yale University Press and New Heven, London 2007.
16
380
Tabela 1
Klasyfikacje modeli kapitalizmu według różnych autorów
Autor
Modele kapitalizmu
1
2
Albert
reński (Niemcy, Japonia)
neo-amerykański (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania)
Hall, Soskice
liberalny (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Kanada, Irlandia, Nowa Zelandia, Australia)
koordynacyjny (Austria, Niemcy, Norwegia, Japonia, Belgia, Finlandia, Dania,
Szwecja)
mieszany (Francja, Włochy, Hiszpania, Portugalia, Grecja)
Casey
koordynacyjny (Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja,
Islandia, Włochy, Holandia, Norwegia, Portugalia, Hiszpania, Szwecja);
pośredni (Australia, Irlandia, Japonia, Korea, Luksemburg, Szwajcaria);
liberalny (Kanada, Nowa Zelandia, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone).
Esping-Andersen liberalny (Australia, Kanada, Stany Zjednoczone, Nowa Zelandia, Irlandia,
Wielka Brytania);
konserwatywny (Włochy, Japonia, Francja, Niemcy, Finlandia, Szwajcaria);
socjaldemokratyczny (Belgia, Holandia, Dania, Norwegia, Szwecja)
Leibfried
anglosaski (Stany Zjednoczone, Australia, Nowa Zelandia, Wielka Brytania);
bismarcki (Niemcy, Austria);
skandynawski (Szwecja, Norwegia, Finlandia, Dania);
łaciński (Hiszpania, Portugalia, Grecja, Włochy, Francja)
Castles, Mitchell liberalny (Irlandia, Japonia, Szwajcaria);
konserwatywny (Niemcy, Włochy, Holandia);
„nieprawicowy” (non-right hegemony; Belgia, Dania, Norwegia);
radykalny (Australia, Nowa Zelandia, Wielka Brytania)
Siaroff
protestancki liberalny (Australia, Kanada, Nowa Zelandia, Wielka Brytania,
Stany Zjednoczone);
katolicko-demokratyczny (Austria, Belgia, Francja, Niemcy, Luksemburg,
Holandia);
protestancki socjaldemokratyczny (Dania, Finlandia, Norwegia, Szwecja);
„późnej mobilizacji kobiet” (late female mobilization; Grecja, Irlandia, Włochy, Japonia, Portugalia, Hiszpania)
Ferrera
anglosaski (Wielka Brytania, Irlandia);
bismarcki (Niemcy, Francja, Belgia, Holandia, Luksemburg, Austria,
Szwajcaria);
skandynawski (Szwecja, Dania, Norwegia, Finlandia);
południowy (Włochy, Hiszpania, Portugalia, Grecja)
Bonoli
brytyjski (Wielka Brytania, Irlandia);
kontynentalny (Holandia, Francja, Belgia, Niemcy, Luksemburg);
nordycki (Szwecja, Finlandia, Norwegia, Dania);
południowy (Włochy, Szwajcaria, Hiszpania, Grecja, Portugalia)
1
Korpi, Palme
Amable
Schmidt
Hollingsworth,
Streeck, Crouch
381
2
podstawowego zabezpieczenia (Basic Security; Kanada, Dania, Holandia,
Nowa Zelandia, Szwajcaria, Irlandia, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone);
korporacyjny (Corporatist; Austria, Belgia, Francja, Niemcy, Włochy,
Japonia);
opiekuńczy (Encompassing; Finlandia, Norwegia, Szwecja);
„ukierunkowany” (Targeted; Australia)
rynkowy (Wielka Brytania, USA, Australia, Nowa Zelandia, Irlandia);
socjaldemokratyczny (Szwecja, Norwegia, Dania);
kontynentalny europejski (Francja, Niemcy, Holandia, Austria);
śródziemnomorski (Portugalia, Hiszpania, Włochy, Grecja);
azjatycki (Japonia, Korea)
rynkowy (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania);
menedżerski (Niemcy, Holandia, Szwecja);
państwowy (Francja, Włochy)
każdy kraj reprezentuje inny model
Źródło: W. Arts, J. Gelissen, Three worlds of welfare capitalism or more? A state-of-the-art report,
“Journal of European social policy”, 12.2 (2002), s. 137-158; B. Amable, Structural reforms in Europe and the in coherence of institutions, “Oxford Review of Economic Policy”
25.01.2009, s. 17–39; V. A. Schmidt, The Futures of European Capitalism, Oxford University Press, Oxford 2002; G. Esping-Andersen, Trzy światy kapitalistycznego państwa
dobrobytu, Difin, Warszawa 2010.
W polskiej literaturze spopularyzowała się głównie klasyfikacja Bruna
Amable’a, czasami uzupełniana o dodatkowe modele17:
– Kapitalizm anglosaski (rynkowy, liberalny): państwo jako strażnik ładu,
ograniczony interwencjonizm, dominacja podejścia indywidualistycznego, brak rozbudowanego systemu świadczeń socjalnych, większość
dóbr dostarczanych w innych modelach przez państwo najczęściej skomercjalizowana.
– Kapitalizm europejski, określany również jako model reński, kontynentalny lub koordynacyjny (społeczna gospodarka rynkowa): państwo
dostarcza spójnego systemu prawnego (między innymi jest gwarantem
praw własności, praw do edukacji i ochrony zdrowia, praw do bezpieczeństwa publicznego oraz sprawiedliwego systemu transferów socjalInstytucje gospodarki rynkowej..., s. 83; Mechanizmy i źródła wzrostu gospodarczego,
red. J.L. Bednarczyk, S. Bukowski, W. Przybylska-Kapuścińska, CeDeWu, Warszawa 2008;
A. Wojtyna, Alternatywne modele kapitalizmu, w: Dylematy wyboru modelu rozwoju gospodarczego Polski, red. E. Łukawer, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2005; Wzrost gospodarczy czy bezpieczeństwo socjalne, red. W. Bieńkowski i M.J. Radło, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2010, s. 178–180; J. Woś, Rynek i państwo w modelach współczesnej gospodarki
rynkowej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2001, z. 4, s. 173–191.
17
382
–
–
–
–
–
nych), umożliwia uczciwą konkurencję i swobodne funkcjonowanie
rynków produktów oraz czynników wytwórczych, a także zapewnia
spójny system walutowo-pieniężny i rozliczeń międzynarodowych przy
niezależności banku centralnego; państwo pełni dodatkowo funkcje opiekuńcze, angażując się w organizację i finansowanie edukacji, ma bardziej
rozbudowany system zabezpieczeń socjalnych oraz regulacji rynku pracy
oraz reprezentuje podejście określane jako społeczny solidaryzm przy
negocjacjach płacowych.
Kapitalizm śródziemnomorski (czasami zaliczany do kontynentalnego):
wyższa – w stosunku do kontynentalnego – ochrona zatrudnienia oraz
niższe zabezpieczenia socjalne, relatywnie duże scentralizowanie systemu finansowego.
Kapitalizm nordycki (socjaldemokratyczny): bardzo rozbudowany system redystrybucji dochodu narodowego, rozwinięte i powszechne świadczenia socjalne, jednocześnie wysoki stopień wolności gospodarczej
w obszarze funkcjonowania rynków.
Kapitalizm państwowy: odznacza się dużą, bezpośrednią aktywnością
państwa w obszarze działalności gospodarczej (na przykład państwo jest
monopolistą w niektórych gałęziach gospodarki).
Kapitalizm azjatycki (czasami klasyfikowany jako państwowy), bywa
dzielony na podgrupy: Japonia i „tygrysy azjatyckie”; w przypadku
„tygrysów azjatyckich” państwo ma autorytatywną pozycję, gospodarki
te są w dużym stopniu zorientowane na eksport, przy jednoczesnym
ograniczaniu konsumpcji wewnętrznej; w japońskiej wersji paternalizm
uwidacznia się nie tyle na szczeblu państwowym (niskie wydatki budżetowe i ochrona socjalna), ile na szczeblu przedsiębiorstwa (stąd czasami
system ten bywa określany jako mikrokorporacyjny).
Gospodarka rynkowa z dominacją autokratycznego państwa: silna kontrola czynników produkcji przez państwo, decyzje gospodarcze są podejmowane na szczeblu państwowym (na przykład Zjednoczone Emiraty
Arabskie, Arabia Saudyjska, Chiny, Rosja).
383
Klasyfikacje modeli kapitalizmu
z uwzględnieniem Europy Środkowej i Wschodniej
W przedstawionych klasyfikacjach nie występują kraje Europy Środkowej
i Wschodniej. Współcześnie pojawiają się próby ich klasyfikacji. Leszek Balcerowicz w latach dziewięćdziesiątych zaproponował klasyfikację poszerzoną
o liberalną gospodarkę przejściową oraz silnie regulowaną gospodarkę przejściową18. W literaturze często były i są prowadzone dyskusje nad wskazanym dla
krajów Europy Środkowej i Wschodniej systemem ekonomicznym oraz opisowe
charakterystyki poszczególnych modeli transformacji. Pojawiają się jednak także
klasyfikacje wsparte narzędziami statystycznymi. Stanisław Swadźba przeprowadził wraz z zespołem analizę krajów Unii Europejskiej (już po rozszerzeniu)
pod kątem stopnia wolności gospodarczej oraz opiekuńczości państwa, wyróżniając następujące grupy krajów19:
– liberalne i mało opiekuńcze (Estonia),
– liberalne i średnio opiekuńcze (Wielka Brytania, Irlandia, Holandia, Finlandia),
– liberalne i opiekuńcze (Dania, Luksemburg),
– liberalno-interwencjonistyczne i mało opiekuńcze (Litwa, Cypr, Malta,
Węgry, Łotwa, Słowacja),
– liberalno-interwencjonistyczne i średnio opiekuńcze (Austria, Czechy,
Słowenia),
– liberalno-interwencjonistyczne i opiekuńcze (Szwecja, Niemcy, Belgia),
– interwencjonistyczne i mało opiekuńcze (Polska, Grecja),
– interwencjonistyczne i średnio opiekuńcze (Włochy, Portugalia, Hiszpania),
– interwencjonistyczne i opiekuńcze (Francja).
Kryteria podziału w przedstawionej analizie to system własności, porządek
konkurencji, narzędzia oddziaływania państwa na sferę produkcji, redystrybucja, regulacje rynku pracy, system finansowy oraz elementy systemu socjalnego
dotyczące edukacji i ochrony zdrowia, emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych
i aktywne formy wspierania rynku pracy, opieka nad dziećmi i osobami star18
L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm, transformacja, Szkice przełomu epok, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 152.
S. Swadźba, Liberalizm a opiekuńczość w krajach Unii Europejskiej, w: Polityka gospodarcza państwa, red. D. Kopycińska, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007, s. 64–75.
19
384
szymi, mieszkalnictwo. Analiza została przeprowadzona na podstawie indeksów
skonstruowanych z wykorzystaniem wielu zmiennych.
Analiza klastrowa przeprowadzona na wskaźnikach wolności gospodarczej20
potwierdziła, że modele kapitalizmu przyjęte w większości krajów Europy Środkowej i Wschodniej (poza Estonią) są wciąż odległe zarówno od modelu anglosaskiego, jak i nordyckiego. Te ostatnie charakteryzują się zdecydowanie wyższym
od krajów Europy Środkowej i Wschodniej poziomem wolności prowadzenia działalności gospodarczej, gwarancją praw własności, wolnością od korupcji, a dodatkowo w modelu nordyckim silnie stosowane są narzędzia redystrybucji dochodu
narodowego. Pod względem stopnia wolności gospodarczej nowe kraje członkowskie UE upodobniły się w największym stopniu do modelu śródziemnomorskiego
(wspomniana Estonia, jako wyjątek, do modelu anglosaskiego).
Również w literaturze zagranicznej zaczęły się pojawiać w analizach systemów ekonomicznych kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Badania te często mają
charakter selektywny (dotyczą tylko wybranych krajów lub niektórych aspektów
systemowych). Iain McMenamin21, przeprowadzając analizę klastrową opartą na
kryteriach Halla i Soskice’ego, zaliczył Polskę, Węgry i Czechy do modelu koordynacyjnego. Kraje te wykazywały podobieństwo w szczególności do grupy śródziemnomorskiej. Vlad Mykhnenko22 analizował z kolei szczegółowo Polskę i Ukrainę pod
kątem konkurencji rynków dóbr, rynku pracy, systemu finansowego, opieki socjalnej
i systemu edukacji. Porównał przyjęte w nich modele do pięciu odmian kapitalizmu:
rynkowego, socjaldemokratycznego, kontynentalnego, śródziemnomorskiego i azjatyckiego. Doszedł do wniosków, że nie istnieją przesłanki do zaliczenia analizowanych krajów do któregokolwiek z pięciu modeli oraz że te dwa kraje nie tworzą też
jednego odrębnego modelu, zatem nie można mówić o jednolitym modelu „postkomunistycznym”. Gospodarkę Polski ocenił jako silnie regulowaną.
Analizę ograniczoną do rynku pracy w kontekście modelu kapitalizmu przeprowadził Stephen Crowley23, zauważając największe podobieństwo nowych krajów
20
M. Zielenkiewicz, European integration and changes in public regulation sphere, “Actual
Problems of Economics” 2013, no. 10.
21
I. McMenamin, Varieties of capitalist democracy. What difference does east-central Europe
make?, “Journal of Public Policy” z 24.03.2004, s. 259–274.
V. Mykhnenko, What type of capitalism in post-communist Europe? Poland and Ukraine
compared, ESEMK Workshop on Forms of Capitalism in Central and Eastern European Countries
in Transition, 4.03.2005.
22
S. Crowley, East European labour, the varieties of capitalism, and the expansion of the EU,
Annual Meeting of the American Political Science Association, Washington, DC 2005.
23
385
członkowskich do krajów śródziemnomorskich i jednoznacznie identyfikując z koordynacyjnym modelem kontynentalnym jedynie Słowenię. Jeżeli rozważać tylko dwa
modele – liberalny i koordynacyjny, to pod względem funkcjonowania rynku pracy
krajom Europy Środkowej i Wschodniej było bliżej do modelu liberalnego.
Wiele opracowań ma charakter opisowy – autorzy nie odnoszą się do ujednoliconych narzędzi pomiaru, poprzestają na charakterystyce specyficznych
aspektów gospodarki krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Na tym tle wyróżniają się badania Andreasa Nölkego i Arjana Vliegentharta oraz H.J.M. Fengera.
A. Nölke i A. Vliegenthart24 zaproponowali rozszerzenie klasyfikacji LMEs
i CMEs o DMEs – kapitalizm zależny (dependent market economies), charakterystyczny dla krajów, których przewaga opiera się na zaawansowaniu w montażu
i produkcji stosunkowo skomplikowanych, trwałych dóbr, do czego zaangażowane
są wykwalifikowane, jednak nisko opłacane tak zwane zasoby pracy. W krajach
tych transfer innowacji odbywa się za pośrednictwem przedsiębiorstw ponadnarodowych o zhierarchizowanej strukturze, a kapitał jest pozyskiwany drogą bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Autorzy ci do grupy LMEs zaliczyli Stany
Zjednoczone i Wielką Brytanię, do modelu koordynacyjnego – Austrię i Niemcy,
natomiast do gospodarek zależnych – Czechy, Węgry, Polskę i Słowację.
Obszerną i kompleksową analizę – z wykorzystaniem metody klastrowej
– przeprowadził H.J.M. Fenger25, który wyróżnił następujące skupiska, reprezentujące odrębne modele kapitalizmu w Europie:
– konserwatywno-korporacyjny (Austria, Belgia, Francja, Niemcy, Grecja,
Włochy, Holandia i Hiszpania);
– socjaldemokratyczny (Finlandia, Dania, Norwegia i Szwecja);
– liberalny (Nowa Zelandia, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone);
– były blok ZSRR (Białoruś, Estonia, Łotwa, Litwa, Rosja, Ukraina);
– europejski postkomunistyczny (Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Węgry,
Polska i Słowacja);
– rozwijające się państwa opiekuńcze (Gruzja, Rumunia i Mołdawia).
Skromniejszą, chociaż również odnoszącą się do porównywalnych wskaźników opartych na danych dotyczących rynku pracy, do roli sektora bankowego
A. Nölke, A. Vliegenthart, Enlarging the varieties of capitalism: the emergence of dependent
market economies in East Central Europe, “World Politics” 2009, no. 61(4), s. 670–702.
24
25
H. J. M. Fenger, Welfare regimes in Central and Eastern Europe: incorporating post-communist countries in a welfare regime typology, “Contemporary Issues and Ideas in Social Sciences” 2007, no. 3(2).
386
w gospodarce i do stopnia interwencji państwowej, analizę przeprowadził Lucian
Cernat26, wyróżniając model anglosaski (Estonia, Czechy, Węgry), kontynentalny
(Łotwa, Litwa), rozwijający się (Polska, Słowacja) oraz mieszany („koktajlowy”;
Bułgaria, Rumunia, Słowenia).
Autorzy opisowych charakterystyk27 krajów Europy Środkowej i Wschodniej oceniają, że kraje te zrobiły duże postępy, zwracają jednak uwagę na takie
kwestie, jak upolitycznienie części decyzji, rolę grup nacisku i elit politycznych,
niską jakość instytucji, dużą rolę interwencji państwa, przeszczepy rozwiązań
systemowych oraz specyfikę pozyskiwania kapitału w tych krajach. W pozostałych modelach znaczenie ma akumulowanie kapitału w procesie działalności
gospodarczej. W krajach, które przeszły transformację systemową, podejście do
pozyskiwania kapitału opiera się na rywalizacji o kontrolę nad zasobami, które
zostały wytworzone w dawnym systemie gospodarczym, oraz na przyciąganiu
kapitału zagranicznego, a od momentu wstąpienia części krajów do UE – funduszy unijnych. Podnoszona jest też kwestia systemowej konwergencji w ramach
UE, jednak autorzy wskazują, że kraje te nadal są na tyle specyficzne, że trudno
je utożsamić z którymś z dotychczasowych modeli kapitalizmu.
Podsumowanie
Zaprezentowany przegląd badań nad modelami kapitalizmu wskazuje, że zarówno
sposób definiowania kapitalizmu, jak i jego odmiany, ewoluują. Autorzy zaczęli
ostatnio baczniej przyglądać się krajom Europy Środkowej i Wschodniej, próbując przeprowadzić ich klasyfikację. Badania (oparte na analizie klastrowej lub
porównywaniu autorskich indeksów) wykazują, że kraje te w obecnej fazie rozwoju systemu ekonomicznego wciąż znacząco różnią się od innych modeli kapitalizmu dominujących w Europie. Ich specyfika polega między innymi na tym, że
w obszarze zabezpieczeń socjalnych wykazują cechy modelu liberalnego (nie są
26
L. Cernat, Institutions and economic growth: which model of capitalism for Central and Eastern
Europe?, “Journal for Institutional Innovation, Development and Transition” 2002, no. 6, s. 18-34.
Por. np. M. Myant, J. Drahokoupil, Transition Economies: Political Economy in Russia, Eastern Europe, and Central Asia, Hoboken, Wiley-Blackwell, NJ, 2010; G. Eyal, et al., Making capitalism without capitalists: Class formation and elite struggles in post-communist Central Europe,
Verso Books, 2000; S. L. Wolchik, J. L. Curry (ed.), Central and East European politics: from
communism to democracy, Rowman & Littlefield Pub Incorporated, 2011; N. Bandelj, Varieties of
Capitalism in Central and Eastern Europe, “Society of Comparative Research”, Graduate Student
Retreat, 2003, s 1-33.
27
387
opiekuńcze), jednak w sferze gospodarki wciąż występuje relatywnie silny interwencjonizm (szczególnie w Polsce). Wyjątkiem jest Estonia, która jako jedyna
z krajów Europy Środkowej i Wschodniej bywa klasyfikowana jako model anglosaski. Większość krajów Europy Środkowej i Wschodniej najbardziej zbliżyła się
do modelu śródziemnomorskiego. Chociaż wśród badaczy dominuje pogląd, że
nie ma jedynego słusznego modelu kapitalizmu, akurat model śródziemnomorski
nie jest uważany za najbardziej efektywny, a słabość tego systemu szczególnie
uwidoczniła się w okresie kryzysu finansowego. Przeprowadzona systematyzacja
dotychczasowych badań jest wstępem do analizy efektywności poszczególnych
rozwiązań systemowych przyjętych w Europie Środkowej i Wschodniej.
Bibliografia
Abercrombie N., Hill S., Turner B.S., The dominant ideology thesis, Allen & Unwin,
London 1980.
Amable B., Structural reforms in Europe and the in coherence of institutions, “Oxford
Review of Economic Policy” z 25.01.2009.
Arts W., Gelissen J., Three worlds of welfare capitalism or more? A state-of-the-art
report, “Journal of European Social Policy” z 12.02.2002.
Balcerowicz L., Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice przełomu epok, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Bandelj N., Varieties of capitalism in Central and Eastern Europe, “Society of Comparative Research”, Graduate Student Retreat 2003.
Baumol W.J., Litan R.E., Schramm C.J., Good capitalism, bad capitalism, and the economics of growth and prosperity, Yale University Press and New Heven & London 2007.
Beeson M., Bell S., Capitalism and the fate of nations: structure, w: Agency and institutions in the international political economy, red. N. Phillips, Globalising IPE 2003.
Berger P.L., Rewolucja kapitalistyczna, Oficyna Naukowa, Warszawa 1995.
Boltanski L., Chiapello E., The new spirit of capitalism, “International Journal of Politics,
Culture, and Society” 2005, no. 18 (3).
Casey T., Mapping European capitalisms and the challenge of social context, Fifteenth
International Conference of the Council for European Studies, Chicago, IL 2006.
Central and East European politics: from communism to democracy, red. S.L. Wolchik,
J.L. Curry, Rowman & Littlefield Pub Incorporated 2011.
Cernat L., Institutions and economic growth: which model of capitalism for Central and
Eastern Europe?, “Journal for Institutional Innovation, Development and Transition” 2002, no. 6.
388
Crowley S., East European labour, the varieties of capitalism, and the expansion of the EU,
Annual meeting of the American Political Science Association, Washington, DC 2005.
Esping-Andersen G., Trzy światy kapitalistycznego państwa dobrobytu, Difin, Warszawa 2010.
Eyal G. i in., Making capitalism without capitalists: Class formation and elite struggles
in post-communist Central Europe, Verso Books 2000.
Fenger H.J.M., Welfare regimes in Central and Eastern Europe: incorporating post-communist countries in a welfare regime typology, “Contemporary Issues and Ideas in
Social Sciences” 2007, no. 3(2).
Goczek Ł., Zglobalizowane państwo regulacji, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego nr 31, Gdańsk 2012.
Gołębiowski G., Modele kapitalizmu a kierunek rozwoju gospodarczego Polski, „Współczesna Ekonomia” 2007, nr 3.
Hall P.A., Gingerich D.W., Varieties of capitalism and institutional complementarities in
the macro-economy. An empirical analysis, Max-Planck-Institut für Gesellschaftsforschung, Discussion Paper no. 04/5, Cologne 2004.
Hall P.A., Soskice D.W., Varieties of capitalism. The institutional foundations of comparative advantage, Oxford University Press, Oxford 2001.
Instytucje gospodarki rynkowej, red. T. Włudyka, M. Smaga, Wolters Kluwer Polska,
Warszawa 2012.
Joskow P.L., Noll R.G., Regulation in theory and practice: an overview. Studies in public
regulation, The MIT Press 1981.
Kowalik T., Współczesne systemy ekonomiczne. Powstanie, ewolucja, kryzys, Wydawnictwo Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego,
Warszawa 2000.
McMenamin I., Varieties of capitalist democracy. What difference does east-central
Europe make?, “Journal of Public Policy” z 24.03.2004.
Mechanizmy i źródła wzrostu gospodarczego, red. J.L. Bednarczyk, S. Bukowski,
W. Przybylska-Kapuścińska, CeDeWu, Warszawa 2008.
Myant M., Drahokoupil J., Transition economies. Political economy in Russia, Eastern
Europe, and Central Asia, Hoboken, Wiley-Blackwell, New York 2010.
Mykhnenko V., What type of capitalism in post-communist Europe? Poland and Ukraine
compared, ESEMK Workshop on Forms of Capitalism in Central and Eastern European Countries in Transition, 4.03.2005.
Nölke A., Vliegenthart A., Enlarging the varieties of capitalism: the emergence of dependent market economies in East Central Europe, “World Politics” 2009, no. 61(4).
Oblicza kapitalizmu, red. P. Jachowicz i S. Sztaba, Centrum Doradztwa i Ekspertyz
Gospodarczych SGH Sp. z o. o., Warszawa 2011.
389
Polityka ekonomiczna, red. B. Winiarski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 1996.
Schmidt V.A., The futures of European capitalism, Oxford University Press, Oxford 2002.
Sombart W., Der moderne kapitalismu, BoD-Books on Demand 2012.
Swadźba S., Liberalizm a opiekuńczość w krajach Unii Europejskiej, w: Polityka gospodarcza państwa, red. D. Kopycińska, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007.
Weber M., Szkice z socjologii religii, Książka i Wiedza, Warszawa 1995.
Wilkin J., Jaki kapitalizm, jaka Polska?, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Wojtyna A., Alternatywne modele kapitalizmu, w: Dylematy wyboru modelu rozwoju
gospodarczego Polski, red. E. Łukawer, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2005.
Woś J., Rynek i państwo w modelach współczesnej gospodarki rynkowej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2001, z. 4.
Wzrost gospodarczy czy bezpieczeństwo socjalne, red. W. Bieńkowski, M.J. Radło,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Zielenkiewicz M., European integration and changes in public regulation sphere, “Actual
Problems of Economics” 2013, no. 10.
THE
PLACE OF
CENTRAL
AND
EASTERN EUROPE
COUNTRIES
WITHIN CONTEMPORARY MODELS OF CAPITALISM
SUMMARY
While capitalism is a term widely used, its definition is still debated in the scientific
literature. Another debatable issue is also the effectiveness of varieties of capitalism. Until recently, the countries of Central and Eastern Europe were defined as economies in
transition, but in recent years there have been some attempts taken to classify economic
systems, which these countries have chosen. In the early years of transition, it seemed that
these countries would follow the Anglo-Saxon capitalism. In fact, often they are still far
away from it. What type of capitalism have these countries created? The aim of the paper
is to systematize the research on models of capitalism, with particular reference to the
countries of Central and Eastern Europe.
Keywords: capitalism, models of capitalism, systemic transformation

Vol. 2 - Przegląd Zachodniopomorski

Transkrypt

Podobne dokumenty

OD 18.03 DO 12.04.2015

Polski Nowy Złoty Wiek