fajki ceramiczne z ul. katedralnej 4 we wrocławiu

fajki ceramiczne z ul. katedralnej 4 we wrocławiu

JOANNA CHUDZIAK
FAJKI CERAMICZNE Z UL. KATEDRALNEJ 4 WE WROCŁAWIU
Badania archeologiczne w obrębie posesji przy ul.
Katedralnej 4 na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu
dostarczyły wielu znalezisk nowożytnych, w tym
fragmenty nowożytnych fajek glinianych. Cały zbiór
liczy 54 elementy fajkowe, z czego 52 fragmenty to
pozostałości po fajkach kaolinowych, jeden fragment
(główka) pochodzi z fajki porcelanowej i jeden z fajki
fajansowej.
Pierwsze fajki sprowadzane były na tereny dzisiejszej Polski z Holandii od połowy XVII w. Największą renomę zdobyły wyroby z Goudy, które na
przełomie XVII i XVIII w. dominowały na rynkach
europejskich (Walkiewicz 2000, s. 291). W 1754 roku
król pruski Fryderyk II, aby zapewnić zbyt rodzimym
fabrykom (m. in. wytwórni w Zborowskiem, powiat
lubliniecki, województwo śląskie i Rościnie, powiat
choszczeński, województwo zachodniopomorskie
powstałym w 1753 roku), nałożył cło na wyroby
holenderskie, a od 1765 roku wprowadził całkowity
zakaz importu fajek (Witkowska 1998, s. 290).
Jednorodna fajka gliniana wykonywana była
z jednej niepodzielnej części gliny. W jej budowie
wyróżnia się trzy elementy: główkę z komorą na tytoń, długi i cienki cybuch zakończony ustnikiem z kanałem dymowym w środku oraz ostrogę zakończoną
ściętą piętką, na której wytwórcy odciskali swój znak
(Witkowska 1989/1990, s. 287). W zbiorze fajek z ul.
Katedralnej 4 zdecydowaną większość stanowią fragmenty cybuchów (48 fragmentów), główek jest tylko
sześć. Fragmenty fajek, szczególnie cybuchy nie
posiadające cech szczególnych, są trudne do wydatowania i sklasyfikowania. Sygnatury oraz ornament
stempelkowy na powierzchni fajki wskazują na czas
i miejsce jej powstania, producenta oraz pozwalają
prześledzić kontakty handlowe ośrodków miejskich
w XVII–XIX w. (Bilińska 2004, s. 285).
Główki fajek kaolinowych z posesji przy ul.
Katedralnej 4 są w różnym stanie zachowania. Największa z nich, o wysokości 5,5 cm, ma cylindryczną
piętkę z sygnaturą oraz cybuch odchodzący od niej
pod kątem 135º (ryc. 1a, nr inw. 1162/09). Wskutek
używania fajki wnętrze główki poczerniało. Sygnatura umieszczona na piętce ostrogi przedstawia
literę D w otoku, a druga sygnatura umiejscowiona
na obwodzie ostrogi przedstawia prawdopodobnie
herb Goudy, w postaci dwupolowej tarczy podzieloną pionową linią z trzema gwiazdkami ułożonymi
pionowo na obu polach. Sygnaturę tę stosowano
w wytwórni fajek w Goudzie jako znak jakości.
Zabytek ten datować można na okres po 1739 roku,
kiedy nadano przywilej umieszczania sygnatury
z tarczą herbową na ostrodze fajek produkowanych
w Goudzie (Witkowska 1998, s. 297). Imitacji tego
znaku używała jednak też manufaktura w Zborowskiem, mimo że był to znak zastrzeżony dla Goudy
(Bilińska 1998 s. 263).
Główka druga, o wysokości ok. 4 cm, ma ostrogę mniejszą, słabiej wykształconą, bez sygnatury,
cybuch odchodził od główki pod kątem 135º (ryc.
1b, nr inw. 587/10). Na krawędzi otworu główki
widoczny jest bardzo drobny ornament radełkowy
w postaci prostokątnych punktów.
Kolejna główka, również o wysokości 4 cm, ma
słabo zaznaczoną ostrogę (ryc. 1f, nr inw. 40/09). Kąt
między główką a cybuchem wynosił prawdopodobnie
135º. Na powierzchni o barwie jasnobrązowej brak
jest ornamentu oraz sygnatur. W przełamie ścianki
główki widać wyraźnie duże uziarnienie substancji
schudzającej masę kaolinową.
Czwarta główka (ryc. 1h, nr inw. 956a/09) zachowała się jedynie fragmentarycznie (wysokość 3,3
cm). Również tu widoczny jest na krawędzi ornament
161
JOANNA CHUDZIAK
Ryc. 1. Wrocław, ul. Katedralna 4. Fajki jednorodne i złożone. Wybór główek i cybuchów: a – wykop X, warstwy różne
(nr inw. 1162/09); b – wykop XI, warstwa 2n (nr inw. 587/10); c – wykop X, warstwa 1 (nr inw. 355/09); d – wykop XI,
warstwa 19 (nr inw. 593/10); e – wykop XI, warstwa 2z (nr inw. 563/10); f – wykop IX, warstwa 1 (nr inw. 40/09);
g – wykop IX, warstwa 2 (nr inw. 873b/09); h – wykop IX, warstwa 1(nr inw. 956a/09); i – wykop X, warstwy różne
(nr inw.1165/09); j – wykop X, warstwa 1 (nr inw. 420/09); k – wykop XI, warstwa 1/2 (nr inw. 216/10);
l – wykop XI (nr inw. 543/10); m – (nr inw. 14b/10). a–l – rys. J. Chudziak, m – fot. A. Pankiewicz
Fig. 1. Wrocław, No 4 Katedralna Street. Complex and homogenous pipes. A selection of bowls and stems: a – Trench No 10,
various layers (Inv. Nr 1162/09); b – Trench No 11, layer 2n (Inv. Nr 587/10); c – Trench No 10, layer 1 (Inv. Nr 355/09);
d – Trench No 11, layer 19 (Inv. Nr 593/10); e –Trench 11, layer 2z (Inv. Nr 563/10); f – Trench No 9, layer 1 ( Inv. Nr 40/09);
g – Trench No 9, layer 2 (Inv. Nr 873b/09); h– Trench No 9, layer 1(Inv. Nr 956a/09); i – Trench No 10, various layers
(Inv. Nr1165/09); j – Trench No 10, layer 1 (Inv. Nr 420/09); k – Trench No 11, layer 1/2 (Inv. Nr 216/10); l – Trench No 11
(Inv. Nr 543/10); a–l – drawing J. Chudziak, m – photograph A. Pankiewicz
162
FAJKI CERAMICZNE Z UL. KATEDRALNEJ 4 WE WROCŁAWIU
radełkowy w postaci prostokątnych punktów. Strona
wewnętrzna jest lekko okopcona.
Następna główka kaolinowa pokryta jest zieloną
glazurą (ryc. 1e, nr inw. 563/10). Wysokość główki
wynosi 4 cm, a długość zachowanego cybucha 3,5
cm. Kąt między główką a cybuchem wynosił również 135º. Ostroga, nie posiadająca sygnatury, jest
stożkowata, a w przekroju owalna. Główka posiada
ornament radełkowy w postaci czterech pasm wypukłych punktów umieszczonych w ¾ wysokości
główki. Okaz ten można datować na 2. połowę XVII
w. (Witkowska 1998, s. 287).
Cybuchy stanowią zróżnicowany zbiór zarówno
pod względem barwy jak i grubości (w przekroju).
Dominują fragmenty o barwie kremowo białej, ale
pojawiają się też cybuchy pomarańczowe, jasnobrązowe, beżowe, zarówno błyszczące jak i matowe.
Grubość w przekroju waha się od 5 mm do 15 mm.
Zrekonstruowany fragment cybucha złożony z trzech
części ma długość 14,5 cm (nr inw. 593/10 – ryc. 1d).
Również wielkość i umiejscowienie kanału dymowego jest różna, najczęściej jednak jest umiejscowiony
centralnie, a szerokość jego wynosi 3–4 mm.
Jedynie na 5 cybuchach pojawia się ornament
stempelkowy. Fragment dość masywnego cybucha
z zachowanym ustnikiem ma 3 stemple ustawione
wzdłuż długości cybucha w postaci rombu z wpisaną w niego lilią francuską (ryc. 1k, nr inw. 216/10).
Ornament ten stosowany był przez wytwórców
z Amsterdamu i Goudy, ale używały go również inne
ośrodki holenderskie. Powszechnie stosowany był on
od 1620 do 1660 roku (Witkowska 1998, s. 293).
Fragment cybucha z dookolnym ornamentem
drobnych rombów posiadał słabo widoczny napis
ramowy FABRIKE IN powyżej pasma z ornamentem
(ryc. 1j, nr inw. 420/09). Kolejny fragment cybucha
o barwie pomarańczowej ma dookolny ornament
2 pasm rombów oddzielonych od siebie linią oraz
napis ramowy SCHLESIEN (nr inw. 1165/09 – ryc.
1i). Pochodzenie obu tych egzemplarzy przypisać
można pruskiej manufakturze w Zborowskiem, która
funkcjonowała od połowy XVIII do połowy XIX w.
(Witkowska 1998, s. 301–310).
Fragment cybucha z dookolnym odciskiem stempla taśmowego, pozostawiajacego linię ząbkowaną
oraz obramowanego od góry i dołu pasmem kropek
(nr inw. 543/10 – ryc. 1l) jest wyrobem holenderskim datowanym w przybliżeniu na koniec XVII
i początek XVIII w. (Bilińska 2004, s. 287). Ostatni
ze zdobionych cybuchów (ryc. 1m, nr inw. 14b/10)
jest również proweniencji holenderskiej. Ornament
gałązki roślinnej wzdłuż cybucha pokrywający całą
powierzchnię fajki pojawia się około 1625 roku
(Witkowska 1998, s. 293).
Osobną kategorię stanowią fajki złożone, produkowane od 2. połowy XVIII w. Reprezentowane
są one w zbiorze z Ostrowa Tumskiego przez dwa
egzemplarze. Pierwszy z nich jest fragmentem krótkiego cybucha z utrąconą główką i ostrogą (ryc. 1g,
nr inw. 873b/09). Główka kończy się gwintem dla
ułatwienia połączenia jej z drewnianym, metalowym
lub rogowym cybuchem. Fragment ten jest wykonany
z fajansu i pokryty glazurą o barwie brązowej. Tego
typu zabytki należy datować już na początek XIX w.
(Witkowska 2004, s. 106).
Duży rozmiar główek cechował fajki porcelanowe
produkowane od 2. połowy XVIII w. W zbiorze z ul.
Katedralnej 4 zachował się fragment jednego egzemplarza (ryc. 1c, nr inw. 355/09) z białej porcelany ze
śladami metalowej, skorodowanej kryzy (mosiądz?)
na krawędzi otworu główki. Być może jest to pozostałość kapturka – służącego do przykrywania napychu cylindra wypełnionego tytoniem (Lisowa 1983,
s. 132). Główka ma kształt workowatego cylindra
ze skośnie osadzoną szyjką. Były to fajki złożone
z trzech odrębnych części: porcelanowej główki,
drewnianego cybucha oraz ustnika (Witkowska 2004,
s. 106). Produkcja fajek złożonych była prostsza niż
w przypadku fajek jednorodnych i mogła odbywać
się w typowych pracowniach garncarskich.
Ten, dość skromny, zbiór fragmentów fajek może
świadczyć o zamiłowaniu mieszkańców posesji przy
ul. Katedralnej 4 do palenia tytoniu. Tylko w kilku
przypadkach udało się w przybliżeniu wydatować
fajki i przypisać je do miejsc ich powstania. Podsumowując, omówione fajki użytkowane były od
połowy XVII po XIX w. Reprezentują one zarówno
importowane wyroby holenderskie jak i rodzime
fajki pruskie.
LITERATURA
Bilińska A.
1998 Fajki, Silesia Antiqua, t. 39, s. 263–267.
2004 Nowożytne fajki z badań na Starym Mieście we
Wrocławiu, [w:] J. Piekalski, K. Wachowski (red.),
Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów no-
wożytnych. Materialne przejawy życia codziennego
(= Wratislavia Antiqua, t. 6), s. 285–292.
Lisowa E.
1983 Zbiór fajek odkrytych podczas badań ratowniczych
na trasie W-Z we Wrocławiu, Silesia Antiqua, t. 25,
s. 125–137.
163
JOANNA CHUDZIAK
Walkiewicz B.
2000 Fajki gliniane z badań archeologicznych przy ulicy
Szyperskiej 21 w Poznaniu, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 5, s. 291–296.
Witkowska T.
1998 Fajki z badań archeologicznych na Placu Dominikańskim we Wrocławiu, Silesia Antiqua, t. 39,
s. 283–335.
1989/1990 Manufaktura fajek glinianych z Rościna, gmina
Myślibórz, Materiały Zachodniopomorskie, t. 25/26,
s. 283–300.
2004 Znaleziska fajek z badań wykopaliskowych w Międzyrzeczu przy ulicach Świerczewskiego i Spokojnej, Lubuskie Materiały Konserwatorskie, t. 2,
s. 105–110.
Joanna Chudziak
Wrocław
e-mail: [email protected]
164