1 ORATORIUM – WPROWADZENIE Skrypt dla Studentów

ORATORIUM – WPROWADZENIE
Skrypt dla Studentów Jagiellońskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku
ORATORIUM
 1) (wł. oratorio - miejsce, dom modlitwy) - powstający przy włoskich kościołach specjalny
dom modlitewny, w którym obok modlitw śpiewano religijne pieśni (laudy), wielogłosowe
motety, sakralne madrygały
 2) gatunek muzyczny powstały we Włoszech na przełomie XVI i XVII w., rozwijający się
równolegle z operą. To utwór niesceniczny, zazwyczaj o tematyce religijnej, przeznaczony na
solistów, chór i orkiestrę, zawierający akcję dramatyczną i postaci dramatu. Początkowo
niezbyt długi, jednoczęściowy, z czasem nabrał sporych rozmiarów. Od opery różni się
tematyką i koncertowym sposobem wykonania (często w kościołach).
PODSTAWOWE INFORMACJE
 kiedy pojawił się termin? pierwsze oratorium (dom modlitewny) otworzył w 1575 roku
Philippo Neri przy rzymskim kościele Chiesa Nuova. Z czasem śpiewy wykonywane w tego
typu domach modlitwy nazwano właśnie oratoriami. Jako nazwa konkretnej kompozycji
muzycznej termin ten pojawił się dopiero w XVII w.
 inne nazwy gatunku i jego korzenie: obok niego używano wielu innych określeń, m.in.
historia, dialogo, azione sacra, melodramma sacra. Korzenie gatunku wywodzą się
z rozmaitych wokalnych form dramatycznych przełomu renesansu i baroku: religijnych
madrygałów, dialogowanych pasji i historii biblijnych, dramatycznych laud oraz monodii
akompaniowanej wczesnej opery włoskiej
 za najstarsze oratorium w dziejach muzyki uważa się Rappresentazione di anima e di corpo
(Przedstawienie o duszy i ciele) Emilia de Cavalierego, wystawione w Rzymie w 1600 roku.
Był to jednak bardziej rodzaj opery religijnej z recytatywami, chórami, a nawet tańcami, niż
właściwe oratorium.
 ważną rolę w powstaniu nowego gatunku odegrały madrygały koncertujące Giovanniego
Francesca Aneria (1619). Występują tam postacie dramatu, partie zbiorowe oraz samodzielne
głosy instrumentalne. Krystalizacja właściwego oratorium nastąpiła w twórczości L. Rossiego,
a zwłaszcza G. Carissimiego
STRUKTURA ORATORIUM
 centralną postacią oratorium jest narrator, przekazujący treść opowiadanej historii
w recytatywach z basem cyfrowanym. Jego partię określano m.in. jako testo (świadek).
 pozostałe partie: postaci dramatu oraz chóry (turbae) przedstawiające zbiorowość. Partie te,
wraz ze wstawkami instrumentalnymi, przeplatano ze sobą, tworząc ciąg arii, recytatywów,
ensembli, chórów i instrumentalnych intermediów.
 źródła tekstu: teksty oratoriów opierały się przede wszystkim na wydarzeniach Starego
Testamentu, rzadziej odwoływały się do Nowego Testamentu czy legend o świętych. Pisano też
oratoria do tekstów mitologicznych – wówczas mogły mieć one religijny lub świecki charakter.
 język tekstu: libretta oratoriów mogły być napisane po łacinie (oratorio latino) albo po włosku
(oratorio volgare).
TWÓRCY ORATORIUM W XVII-WIECZNYCH WŁOSZECH
 najwybitniejszy kompozytor oratoriów w XVII-wiecznych Włoszech to działający w Rzymie
Giacomo Carissimi. Zachowało się 15 jego oratoriów (przeznaczonych na zespół wokalny,
basso continuo i czasami dodatkowo dwojga skrzypiec), m.in. Historia Jeftego, Historia
Jonasza, Historia Abrahama i Izaaka.
 oprócz Carissimiego, oratoria w XVII wieku komponowali jeszcze m.in. Luigi Rossi,
Alessandro Stradella i Marc-Antoine Charpentier, który przeszczepił włoski gatunek na
grunt muzyki francuskiej.
1
TWÓRCY ORATORIUM W XVIII-WIECZNYCH WŁOSZECH
 przełom XVII i XVIII w. przyniósł gruntowną przemianę stylistyczną i formalną oratorium,
głównie za sprawą szkoły neapolitańskiej i Alessandra Scarlattiego. Dawną formę
recytatywów i arii zastąpiły: recytatyw krótki i akompaniowany, brawurowa aria
jednoczęściowa oraz trzyczęściowa aria da capo. Podobnie jak w operze, recytatywy były
nośnikiem akcji, arie zaś – lirycznym do nich komentarzem. Znacząco zwiększyła się rola
instrumentów – w ariach wokalistom nierzadko towarzyszyła cała orkiestra. Miejsce
otwierających oratoria sinfonii zajęły uwertury (głównie włoskie i francuskie).
 najważniejsza zmiana to jednak nasilenie się fundamentalnej opozycji: głębia barokowej
retoryki – barokowa wirtuozeria i brawura, często na granicy dobrego smaku.
 przykładowe oratorium Scarlattiego: Święty Kazimierz, król Polski. Inspiracją do tego
oratorium stała się postać syna Kazimierza Jagiellończyka, kanonizowanego w 1602 roku.
Kazimierz był najpopularniejszym polskim świętym w dziejach muzyki, już wcześniej na
kanwie jego biografii napisano operę wystawioną w Neapolu i inne oratorium.
ORATORIUM W NIEMCZECH
 charakterystyczną cechą oratoriów w Niemczech była obecność tekstów i melodii chorału
protestanckiego, ale generalnie pozostawały one pod wpływem tradycji włoskich
 prototyp oratorium niemieckiego: Historia o Zmartwychwstaniu Heinricha Schütza (1623)
 elementy tradycyjne (np. opozycja narrator - postaci dramatu) łączą się tam z nowymi (np.
konsekwentne wprowadzenie b.c. w całym utworze)
 inne słynne oratoria Schütza: Historia o Bożym Narodzeniu, Siedem słów Chrystusa na Krzyżu
 w XVIII w. najwspanialsze oratoria w Niemczech skomponował Jan Sebastian Bach; są to
trzy dzieła: na Boże Narodzenie, na Wielkanoc i na Wniebowstąpienie.
 według niektórych badaczy wszystkie trzy oratoria Bacha są tak naprawdę kantatami – mają
postać kantaty protestanckiej lub ich cyklu, a nazwa oratorio pojawiła się w wyniku panującej
wówczas nieścisłej terminologii gatunku
ORATORIUM W ANGLII
 za największego twórcę barokowych oratoriów uchodzi jednak Georg Friedrich Handel, który
przeszczepił ten włoski gatunek na grunt muzyki angielskiej
 swoje pierwsze oratoria napisał jeszcze we Włoszech, w stylu neapolitańskim;
przykłady: Zmartwychwstanie, Triumf Czasu i Rozczarowania
 w Londynie komponował oratoria już wyłącznie w języku angielskim
 napisał łącznie 25 oratoriów, tworząc wzór dojrzałego barokowego oratorium;
przykłady: Saul, Samson, Salomon, Juda Machabeusz
 wykazują one silne podobieństwa do oper Handla, ale główna różnica tkwi w znacznie większej
roli chóru i jego monumentalnych partiach
 ponieważ Handel pisał oratoria przez całe życie, można w nich prześledzić ewolucję gatunku:
od włoskiego oratorium solowego po monumentalny dramat chóralny
 największe i najsławniejsze oratorium Handla to Mesjasz, skomponowany w 1742 roku w ciągu
zaledwie 24 dni; paradoksalnie jednak Mesjasz nie jest typowym przykładem gatunku – nie ma
w nim klasycznie rozumianej akcji dramatycznej, postaci narratora ani osób dramatu
 centralną i jedyną postacią dzieła jest Chrystus; kompilacja tekstów ST i NT opowiada w trzech
częściach o życiu Jezusa: od narodzenia po mękę, śmierć i zmartwychwstanie
 Mesjasz stanowi znakomitą syntezę stylów: niemieckiego (polifonia), włoskiego (arie),
angielskiego (anthemy) i francuskiego (elementy ilustracyjne)
 najsławniejsze ogniwo całego oratorium – chór Alleluja, wieńczący drugą część Mesjasza. Gdy
król Jerzy II z dynastii hanowerskiej po raz pierwszy słuchał tego oratorium, był tym chórem
tak bardzo poruszony, że wysłuchał go na stojąco. Zwyczaj ten utrzymuje się do dziś.
2