historyczne kamieniołomy na jurajskim wybrzeżu

historyczne kamieniołomy na jurajskim wybrzeżu

Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, 5
pod red. P.P. Zagożdżona i M. Madziarza, Wrocław 2013
historyczne kamieniołomy, wapień, rekultywacja,
Jurassic Coast, Dorset
Marek W. LORENC*, Elżbieta BACZYŃSKA**
HISTORYCZNE KAMIENIOŁOMY NA JURAJSKIM
WYBRZEŻU W HRABSTWIE DORSET (ANGLIA)
Wybrzeże Jurassic Coast, znajdujące się na południu Anglii w hrabstwie Dorset. Ze względu na
istniejący tam zespół wartości geologicznych, paleontologicznych i geomorfologicznych oraz interesujące formy krajobrazowe, w 2001 roku zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W
rejonie tym bardzo dobrej jakości wapień eksploatowany był dla celów budowlanych już od czasów
rzymskich. Właśnie stąd pochodzi materiał, z którego w XVII i XVIII wieku wznoszono najsławniejsze zabytki architektoniczne Londynu, m.in. katedrę Św. Pawła, Pałac Westminsterski, Pałac Buckingham czy British Museum. Na terenie Winspit eksploatację wapienia prowadzono w wielu kamieniołomach, m.in. w Kamieniołomie Zachodnim, nie tylko na powierzchni, ale też w wyrobiskach podziemnych, sięgających głęboko w głąb górotworu. Te obszerne komory eksploatacyjne posiadają masywne filary ochronne, w znacznej większości do dziś gwarantujące stabilność tych wyrobisk. Istnieją
też wgłębne wyrobiska wykonane w wyższym pokładzie wapienia, do których dostęp możliwy jest
wyłącznie z użyciem sprzętu alpinistycznego. Na zachodnim wybrzeżu wyspy Portland zlokalizowany
jest kamieniołom Tout, który eksploatowany był przez prawie 200 lat (1785–1982). Jest to dość rozległy teren, którego tylko część stanowi historyczne wyrobisko z bardzo stromymi ścianami, chętnie
wykorzystywanymi do wspinaczki. Po przeciwnej stronie wyspy znajduje się inny historyczny obszar
wydobywczy wapienia o nazwie Shepherd’s Dinner Quarry. Tutaj miejscami wybrzeże nie jest tak
strome ponieważ znaczna część klifu uległa obsunięciu. Jest to duże i głębokie wyrobisko, częściowo
zdominowane przez lokalną roślinność, miejscami wyraźnie ujawniające sekwencję tutejszych osadów. Znaczna większość zabytkowych kamieniołomów objęta jest ochroną przez National Trust, służąc celom dydaktycznym, rekreacyjnym i wystawienniczym.
Dorset jest hrabstwem leżącym na południu Wielkiej Brytanii nad kanałem La
Manche. Na północnym zachodzie graniczy z hrabstwem Somerset, na zachodzie
z Devon, od północnego wschodu z Wiltshire oraz od wschodu z Hampshire. Znaczna
część wybrzeża, zwana Jurassic Coast, ze względu na zespół wartości geologicznych,
paleontologicznych i geomorfologicznych oraz na niezwykle interesujące formy krajobrazowe, w 2001 roku została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO
*
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji
**
176
Marek W. LORENC, Elżbieta BACZYŃSKA
(Bennet & Doyle, 1998). Całość wybrzeża objętego ochroną liczy 153 km i jest to jedno z nielicznych miejsc na świecie, gdzie widoczne są w stanie nienaruszonym dowody na 185 mln ewolucji (http://whc.unesco..., 2012). Wybrzeże to cieszy się również
dużym zainteresowaniem wśród paleontologów ze względu na liczne szczątki kopalnych gatunków fauny, ślady dinozaurów (Edmonds, 2002), w tym latających gadów
i płazów morskich, bogate źródło amonitów (Clasby, 2003; Damon, 1884) oraz flory,
m.in. dobrze zachowane pozostałości lasów jurajskich (Damon, 1860; http://
www.jurassiccoast..., 2012).
W południowej Anglii występują głównie utwory mezozoiczne, takie jak triasowe
piaskowce i zlepieńce, jurajskie wapienie oraz górnokredowe osady kredy (Bird 2010).
Spotykane są również osady kenozoiczne w postaci eoceńskich glin i żwirów, także
jeziornych piaskowców i wapieni.
Jurajskie Wybrzeże poza hrabstwem Dorset obejmuje też wschodnią część hrabstwa
Devon. Dzięki wychyleniu i zapadaniu pod niewielkim kątem ku wschodowi pakietu
płasko zalegających osadów mezozoicznych istnieje tu możliwość prześledzenia różnorodności litologicznej. Wybrzeże to ujawnia przekrój przez cały mezozoik, którego
trzy okresy reprezentowane są przez trzy rodzaje skał.
Najstarsze osady triasowe odsłaniają się w części wybrzeża leżącej na terenie East
Devon i są to czerwone piaskowce pochodzenia pustynnego. Położone bardziej na
wschód klify wybrzeża Dorset zbudowane są z ciemnych mułowców, uformowanych
we wczesnojurajskim morzu tropikalnym, które w tym czasie wtargnęło na tereny pustynne. Dalej na wschód rozciągają się jurajskie skały wapienne z podrzędnym udziałem jasnych piaskowców kredowych (West, 2010). Znacznej miąższości pakiety białej
kredy budują wysokie klify we wschodniej części Jurajskiego Wybrzeża, w najbliższych okolicach unikatowej formy morfologicznej, jaką jest Durdle door (rys. 1 i 2).
Względnie ciepły i słoneczny klimat pozwala wielu gatunkom roślin na szybki rozwój, jednak wyłącznie na lądzie stałym. Wapienna gleba charakteryzuje się niskimi
właściwościami odżywczymi, co utrudnia rozwój wielu gatunków, szczególnie drzew.
Dzięki temu gabarytowo mniejsze gatunki kwiatów i traw mają duże szanse na rozwój.
Spotkać tu można odmianę lawendy, rosnącą na wysokich klifach, unikatową zarówno
dla obszaru Portland, jak i dla całej Wielkiej Brytanii. Dzikie kwiaty i trawy tworzą
doskonałe warunki dla licznej grupy zamieszkujących te tereny motyli. Ponad 50 rzadkich gatunków tych owadów występuje na wyspie, uwzględniając w tym gatunki migrujące tu z kontynentu (http://www.portlandcp..., 2012). Spośród gatunków zamieszkujących Portland, a rzadkich dla Wielkiej Brytanii, należy wymienić motyla o nazwie
Modraszek argus (Plebejus argus), który upodobał sobie właśnie jurajskie wapienie.
Historyczne kamieniołomy na Jurajskim Wybrzeżu w hrabstwie Dorset (Anglia)
177
Rys. 1. Kredowy klif w okolicach Durdle Door (fot. M.W. Lorenc)
Fig. 1. Chalk cliff in the vicinities of Durdle Door (photo M.W. Lorenc)
Rys. 2. Wapienna skała Durdle Door, w oddali wyspa Portland (fot. M.W. Lorenc)
Fig. 2. Limestone rock of Durdle Door (photo M.W. Lorenc)
Ze względu na bogate pokłady wapieni jurajskich wydobywanie surowców trwa na
tych obszarach od bardzo dawna, czego dowodem są liczne nieczynne już kamieniołomy. Obecnie prowadzone są działania zmierzające w kierunku ochrony terenów nie-
178
Marek W. LORENC, Elżbieta BACZYŃSKA
czynnych kamieniołomów ze względu na ich wartość historyczną oraz ze względu na
występowanie na tych obszarach rzadkich gatunków fauny i flory. Planowane jest odrestaurowanie niektórych nieczynnych wyrobisk oraz nadanie im nowej funkcji, związanej z rekreacją czy edukacją. Jest to działanie słuszne i odmienne od praktykowanego dotychczas, kiedy to kamieniołomy po ustaniu prac były zasypywane i likwidowane. W dogodnych do tego miejscach, np. w najgłębszej części kamieniołomu plany
obejmują utworzenie sceny, a w innych – ustawienie rzeźb przedstawiających historię
Ziemi, budowę geologiczną oraz przedstawicieli flory i fauny bytujących na tym obszarze. Ponadto, w niektórych miejscach na terenach nieczynnych kamieniołomów,
British Mountaineering (BMC) promuje uprawianie wspinaczki (www.thebmc..., 2012;
http://www.portlandcp..., 2012).
Rys. 3. Profil geologiczny kamieniołomu Winspit (za: West, 2010)
Fig. 3. Geological profile of the Winspit Quarry (after West, 2010)
Historyczne kamieniołomy na Jurajskim Wybrzeżu w hrabstwie Dorset (Anglia)
179
Na terenie Winspit prace wydobywcze były prowadzone w wielu wyrobiskach
wzdłuż skalnego klifu już w XIX wieku (Woodward, 1895; Strahan, 1898, vide West
2010). Do połowy XX wieku wydobywane tu były bardzo dobrej jakości masywne
wapienie portlandzkie (kalkarenity) formacji Freestone, występujące w dwóch pokładach. Oba od stropu ograniczone są przez warstwy wapienia z amonitami Titanites
anguiformis, a od dołu warstwami bogatymi w konkrecje krzemienne (rys. 3). Bardzo
dobry stan zachowania ośródek wielkich amonitów, bez śladów zniekształceń świadczy o braku zjawiska kompakcji podczas twardnienia osadu (West, 2013). W Kamieniołomie Zachodnim Winspit eksploatacja nie ograniczała się jedynie do terenu samego wyrobiska powierzchniowego (rys. 4). Najlepszej jakości bloczny kamień dolnego
poziomu Freestone wydobywany był też w wyrobiskach podziemnych, sięgających
w głąb górotworu. Te obszerne komory eksploatacyjne posiadają masywne filary
ochronne, w znacznej większości gwarantujące stabilność tych wyrobisk aż do chwili
obecnej (rys. 5). Nie są to jednak miejsca bezpieczne i poszczególne części tych wielkich komór, a lokalnie całe wyrobiska co pewien czas ulegają zawałom. Podobne
wgłębne wyrobiska wykonane są w wyższym pokładzie wapienia, ale dostęp do nich
możliwy jest wyłącznie z użyciem sprzętu alpinistycznego. Metodę eksploatacji prowadzoną tu na początku ubiegłego wieku przedstawia rysunek 6. Na całym terenie
pokłady wapienia przecina regularny system spękań zapadających ku NE pod kątem
85º.
Rys. 4. Widok na kamieniołom Winspit (fot. M.W. Lorenc)
Fig. 4. A view of the Winspit Quarry (photo M.W. Lorenc)
180
Marek W. LORENC, Elżbieta BACZYŃSKA
Rys. 5. Podziemne wyrobisko kamieniołomu Winspit (fot. M.W. Lorenc)
Fig. 5. Underground gallery of the Winspit Quarry (photo M.W. Lorenc)
Rys. 6. Metody wydobycia na początku XX wieku (za: West, 2010)
Fig. 6. Methods of extracting works on the beginning of 20th century (after West, 2010)
Historyczne kamieniołomy na Jurajskim Wybrzeżu w hrabstwie Dorset (Anglia)
181
Kamieniołom Zachodni Winspit, w którym zachowane są jeszcze pozostałości budynków zaplecza technicznego wyrobiska, zlokalizowany jest w Old Portland Stone
Cliff Quarries, pomiędzy St. Aldhelmss Head a Seacombe. Zajmuje on powierzchnię
ok. 24 000 m2, a prowadzi do niego lokalna droga. Miejsce to, ze względu na historyczny charakter, w całości objęte jest ochroną prawną przez National Trust.
W centrum Jurajskiego Wybrzeża znajduje się wyspa Portland, połączona z stałym
lądem za pomocą sztucznie usypanej grobli Chesil Beach długości prawie 29 km. Wyspa ta, mająca zaledwie 6 km długości i 2,4 km szerokości, zbudowana jest z dwóch
poziomów skał łagodnie zapadających ku południowi. Od strony północnej odsłania
się poziom zwany Underhill, zbudowany głównie z piasku portlandzkiego i glin.
Znacznie większą część terenu wyspy pokrywa poziom zwany Tophill, w całości zbudowany z wapieni jurajskich (Walshaw, 1993), (rys. 7). Całość wybrzeża oraz nieczynne kamieniołomy są uznane za Tereny Specjalnego Naukowego Zainteresowania
(ang. Sites of Special Scientific Interest).
Rys. 7. Profil geologiczny wyspy Portland (według West, 2010)
Fig. 7. Geological profile of the Isle of Portland (after West, 2010)
Znany na całym świecie wapień portlandzki, surowiec m.in. do produkcji cementu
portlandzkiego, wydobywany jest na wyspie od najdawniejszych czasów po dzień dzisiejszy, chociaż wydobycie przy samym wybrzeżu trwało do końca 1950 r. (West,
2010). Wapień portlandzki w większości jest wapieniem oolitowym, aczkolwiek istnie-
182
Marek W. LORENC, Elżbieta BACZYŃSKA
ją miejsca na wyspie, w których obecność ooidów nie jest wyraźna. Ponadto jest to
wapień głównie kalcytowy, niskomagnezowy, generalnie płytkowodny, na co wskazuje obecność odpowiednich skamieniałości. Bardzo charakterystycznym gatunkiem jest
przedstawiciel mięczaków Aptyxiella portlandica – rozpowszechniony prawie na całym obszarze wyspy w obrębie osadów poprzedzających depozycję o typu lagunowego
(West, 2012a).
Jako materiał budowlany wapień portlandzki stosowany był już za czasów rzymskich. W średniowieczu wydobywany był sporadycznie. Masowo zaczął być sprowadzany i powszechnie używany podczas odbudowy Londynu po wielkim pożarze
w 1666 roku. W XVII i XVIII wieku zyskał wielką popularność, będąc surowcem wykorzystywanym do budowy tak wspaniałych budowli londyńskich, jak katedra Św.
Pawła, pałac Westminster, British Museum, Biblioteka Starego Uniwersytetu i wiele
innych (West, 2012b).
Na wyspie Portland znajduje się bardzo wiele historycznych kamieniołomów, których stan zachowania i wykorzystania bywa różny. Na zachodnim wybrzeżu zlokalizowany jest kamieniołom Tout, który eksploatowany był przez prawie 200 lat (1785–
1982) jako jeden z około 80 kamieniołomów funkcjonujących wówczas na tej niewielkiej wyspie. To właśnie stąd pochodził kamień do odbudowy londyńskiej katedry Św.
Pawła oraz do budowy Pałacu Buckingham. Jest to dość rozległy teren, którego tylko
Rys. 8. Kamieniołom Tout na wyspie Portland (fot. E. Baczyńska)
Fig. 8. A Tout Quarry (photo E. Baczyńska)
Historyczne kamieniołomy na Jurajskim Wybrzeżu w hrabstwie Dorset (Anglia)
183
część stanowi historyczne wyrobisko z bardzo stromymi ścianami, chętnie wykorzystywanymi do wspinaczki (rys. 8). Ma ono powierzchnię ok. 170 000 m2 i od wschodu
graniczy z kanałem La Manche. Dzięki bliskości morza stanowi dużą atrakcję turystyczną. Bardzo znaną atrakcją turystyczna jest ta część kamieniołomu, w której eksponowane są liczne rzeźby w kamieniu. Na jego terenie istnieje też szkoła rzeźbiarska.
Odbywają się tu również rozmaite spektakle na wolnym powietrzu. W całości obiekt
ten objęty jest ochroną prawną przez National Trust.
Po przeciwnej stronie wyspy znajduje się inny historyczny obszar wydobywczy
wapienia o nazwie Shepherd’s Dinner Quarry. Tutaj miejscami wybrzeże nie jest tak
strome ponieważ znaczna część klifu uległa obsunięciu, tworząc brzeg względnie łagodnie opadający ku morzu (rys. 9). Jest to duże i głębokie wyrobisko, częściowo pokryte lokalną roślinnością, ale jego NE część jest całkiem czysta i wyraźnie ujawnia
sekwencję tutejszych osadów.
Rys. 9. Kamieniołom Shepherd’s Dinner na wyspie Portland (fot. E. Baczyńska)
Fig. 9. A Shepherd’s Dinner Quarry (photo E. Baczyńska)
Kamieniołom Shepherd’s Dinner ma powierzchnię ok. 110 000 m2 i charakteryzuje
się niezbyt stromymi stokami, prowadzi do niego droga publiczna w pobliżu starego
więzienia. Podobnie jak inne historyczne kamieniołomy, także i ten objęty został
ochroną prawną przez National Trust.
184
Marek W. LORENC, Elżbieta BACZYŃSKA
Podsumowanie
Powierzchniowe wyrobiska górnicze – w tym kamieniołomy – nie mogą być traktowane jedynie jako „rany” w krajobrazie, a zarazem jako miejsca, które należy jak
najprędzej zrekultywować, przywracając miejscu jego pierwotny wygląd, względnie
nadając mu formę nową, nie zawsze wzbudzającą jakiekolwiek zainteresowanie.
Przedstawione przykłady z hrabstwa Dorset w Anglii pokazują, że objęcie historycznych kamieniołomów prawną ochroną przy jednoczesnym zabezpieczeniu bezpieczeństwa osób odwiedzających te miejsca jest decyzją słuszną i dającą wiele możliwości.
Jedną z nich jest zachowanie dla przyszłych pokoleń świadectwa aktywnej eksploatacji
kamienia i jej znaczenia dla rozwoju gospodarczego regionu. Drugą – jest wskazanie
miejsc pochodzenia materiału służącego do budowy obiektów, stanowiących niejednokrotnie ważne zabytki architektury. Inną możliwością wykorzystania dawnych kamieniołomów jest traktowanie ich jako miejsc edukacyjnych, wyjaśniających wiele tajemnic ich geologicznej historii. Wreszcie, cenną inicjatywą jest organizowanie w opuszczonych wyrobiskach różnych ekspozycji i wydarzeń artystycznych. Wszystkie te działania wykorzystują powstałe na skutek eksploatacji górniczej ciekawe formy krajobrazowe, a korzystając z nich z sukcesem, równocześnie wpływają na zachowanie ich w
jak najlepszej kondycji, niejednokrotnie wzbogacając i uatrakcyjniając ich wygląd. Na
skutek takich działań, dawne kamieniołomy zaczynają być traktowane jako cenne,
wręcz wyjątkowe i niepowtarzalne miejsca. Przyjęcie działań rekultywacyjnych, realizowanych w z góry założonym, obligatoryjnym kierunku, skutecznie uniemożliwia
znacznie bardziej pożyteczne wykorzystanie nieczynnych dla innych celów, np. edukacyjnych, rekreacyjnych, kulturalnych, itp.
Literatura
BENNET M., DOYLE P., Issue of Environmental Geology: a British Perspective. Published by The Geological Society. Bath. 1998.
BIRD E., Encyclopedia of the World’s Coastal Landforms. Published by Springer. London, New York.
2010.
CLASBY, C.S., A Study of the Research Potential and Environment of Deposition of a Set of Dinosaur
Footprints from Suckthumb Quarry on the Isle of Portland, Dorset. Unpublished undergraduate research
project, School of Ocean and Earth Science, Southampton University. 2003, 56 s.
DAMON R., Handbook to the Geology of Weymouth and the Island of Portland. With Notes on the Natural History of the Coast and Neighborhood. Edward Stanford, London. 1860.
DAMON, R., Geology of Weymouth, Portland, and Coast of Dorsetshire, from Swanage to Bridport-onthe-Sea: with Natural History and Archaeological Notes. New and Enlarged Edition (2nd Ed.), Weymouth, R.F. Damon, London, Edward Stanford. 1884, 250 s.
EDMONDS R., KING, S., BADMAN, T., BRUNSDEN, D., The Jurassic Coast – 185 million years in 59
miles of coast. Geoscientist: the magazine of the Geol. Soc. of London, vol. 12, no. 4. 2002, 4–7.
WALSHAW G., An Environmental Study of the Eastern Cliffs of the Isle of Portland, Dorset. B. Sc. Hons.
Environmental Science Project, University of Southampton. By Genevieve Walshaw. 1993.
Historyczne kamieniołomy na Jurajskim Wybrzeżu w hrabstwie Dorset (Anglia)
185
WEST I.M., The Isle of Portland: General. Geology of the Wessex Coast (part of Jurassic Coast, Dorset
and East Devon World Heritage Site). Internet field guide. http://www.soton.ac.uk/~imw/ Portland-IsleGeological-Introduction.htm. 2012a.
WEST I. M., The Isle of Portland: Geology of the Quarries. Part of the Geology of the Wessex Coast
(Jurassic Coast – Dorset and East Devon UNESCO World Heritage Site). Geological field description.
http://www.southampton.ac.uk/~imw/Portland-Quarries.htm. 2012b.
WEST I. M., 2013, Winspit and Seacombe, Isle of Purbeck, Dorset, Geological field guide.
www.southampton.ac.uk/~imw/winspit.htm.
http://whc.unesco.org/en/list/1029 – witryna internetowa UNESCO, pobrane 23.06.2012.
http://www.jurassiccoast.com/downloads/jurassic_coast_miniguide.pdf – witryna internetowa Jurassic
Coast, pobrane 23.06.2012.
http://www.portlandcp.org.uk/island/WildlifeNewsletter.pdf – witryna internetowa Wildlife on Portland,
pobrane, 23.06.2012.
www.thebmc.co.uk – witryna internetowa The British Mountaineering Copuncil, pobrane 23.06.2012.
HISTORIC QUARRIES AT THE JURASSIC COAST,
COUNTY DORSET (ENGLAND)
Jurassic Coast, lies in the south of England in a Dorset County. Because of its unique geological, paleontological and landscape values, most of its part was registered on the UNESCO World Heritage List in
2001. Very good quality limestone was exploited here as building material since Roman times. This is also
the place, from where stone for construction of such architectonic monuments in London like St. Paul’s
Cathedral, Westminster Palace, Buckingham Palace and British Museum in 17th and 18th century was
extracted. Limestone exploitation in the Winspit area was LED in several quarries, not only on the surface
but also in quite deep underground galleries. Ceilings of these large chambers are supported by numerous
massive pillars that guaranty stability of most of them till now. There are also several galleries hewn in the
upper level of the limestone and they are accessible only with professional high-mountain climbing
equipment. The Trout Quarry is located in western part of the Isle of Portland. It was a working quarry for
almost 200 years (1785–1982). This is relatively wide area, which just a part of which is a historic quarry
with very steep walls, quite often used for climbing. On the opposite side of the island another historic
limestone-mining area, called Shepherd’s Dinner Quarry, is located. In some places the collapse of the
rocky cliff caused that the coast is not so steep. This is a big and deep quarry, in some parts naturally
covered with plants and in other ones clearly showing sequence of Jurassic sediments. Most of local historic quarries are strictly protected by the National Trust, and they are used for educational, recreational
and artistic purposes.