Wstęp Majeranek już od pradawnych czasów był rośliną uważaną

Wstęp Majeranek już od pradawnych czasów był rośliną uważaną

Maria Kosior
[email protected]
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu
Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych
Charakterystyka majeranku ogrodowego (Origanum majorana L.), cennej
rośliny przyprawowej nie tylko dla polskiej kuchni.
Wstęp
Majeranek już od pradawnych czasów był rośliną uważaną za przyprawową,
ozdobną i leczniczą. Jego ranga w starożytności urastała do świętej. Miało to miejsce
w Indiach gdzie używany był jako roślina rytualna (Strzelcka i inni, 2000). Wzmianki
o przyozdabianu głów dziewcząt udających się do kościoła nadają roślinie powiązania
z tradycjami religijnymi (Buchwald i inni, 2000). W średniowieczu wierzono,
jak podaje Rumińska (1983), że ziele majeranku ma szczególne właściwości:
wzmacnia serce, wzmaga popęd płciowy, poprawia trzeźwość umysłu, pomaga przy
konwulsjach, dolegliwościach żołądkowych, kamieniach nerkowych, bólach zębów.
Panowało nawet przekonanie, że majeranek jest skutecznym lekiem nawet na ukłucia
i jad skorpionów (Buchwald i inni, 2000).
W Europie majeranek poznano w XI w., najpierw był on uprawiany w ogrodach
benedyktyńskich i używany jako przyprawa do sporządzania słynnych likierów,
a następnie pojawił się w ogrodach przydomowych. Stosowany był do przyprawiania
potraw. Majeranek traktowano jako panaceum na: pobudzenie miesiączki, stany
zapalne oczu, lecząc nim między innymi „jęczmienie”. Prości ludzie wierzyli,
że wąchanie roztartego majeranku wywołuje kichanie, odpędza katar, oczyszcza
głowę, ostrzy rozum i przywraca pamięć. Sławne były także maści na bazie
majeranku, między innymi przeciwkatarowa przyrządzana z tłuszczu wołowego
i majeranku (Rumińska, 1983). Gdy w XVII w. rozwój nauki pozwolił na zapoznanie
się w znacznej mierze ze składem chemicznym rośliny, udowodniono, że przypisanych
było majerankowi dużo zaleceń nie mających nic wspólnego z medycyną naturalną,
będących tylko i wyłącznie wytworem medycyny ludowej (Rumińska, 1983).
Pochodzenie nazwy
Nazwa majeranku wywodzi się od arabskiego marjamie – inaczej trwały,
niewiędnący i świadczy o tym, że od dawna był on uprawiany w ogródkach
przydomowych jako roślina odporna na dość niesprzyjające warunki środowiska
(Rumińska, 1983). W Anglii majeranek był nazywany magerum lub magerome.
Przypuszcza się, że pochodzenie tego słowa ma jakiś związek z greckim słowem
margam-perła (Kluszczyńska, 2001). Nazwa origanum składa się z greckich słów
oros-góra i ganos-radość, ozdoba. Wielu encyklopedystów twierdzi, że określenie
majoracus pochodzi od łacińskiego amarus-gorzki, cierpki (Góra i inni, 1999).
Tłumaczenie takie znajdujemy także w słowie origanum, pochodzącym od greckiego
origanon-gorzkie zioło (Brown, 1999). Drugi człon nazwy hortensis-ogrodowy
świadczy o miejscu zasiedlenia rośliny. Majeranek jest również potocznie nazywany:
majoran, majeran, kiełbaśnik, kołdunowe ziele, lebiodka majeranek (Mikołajczyk
i inni, 1999; Góra i inni, 2005).
Opis botaniczny rośliny
Bylina ta należy do rodziny jasnotowatych - Lamiaceae. Rodzaj Origanum
to ponad 35 gatunków bylin i półkrzewów sklasyfikowanych w systematyce (Brown,
1999). Majeranek ogrodowy Origanum majorana w rejonie swojego naturalnego
występowania jest krzewinką, w Polsce ze względu na warunki klimatyczne
uprawiany jest jako roślina jednoroczna (Suchorska i inni, 1997). W stanie dziko
rosnącym, w cieplejszych krajach, skąd pochodzi jest rośliną dwuletnią, byliną i może
także przybierać formy półkrzewu. Tworzy niewielkie krzewinki silnie rozgałęzione,
prosto wzniesione od 30 do 50 cm, w dolnych częściach drewniejące. Nasze warunki
klimatyczne pozwalają mu przeciętnie uzyskać wysokość 30 cm (Buchawld i inni,
2000). Korzeń sięga średniej głębokości. Łodygę ma czterokanciastą, gęsto ulistnioną,
sztywną i silnie rozkrzewioną koloru szarozielonego lub białawego, czasami
czerwonawo nabiegłą (Rumińska i inni, 1991; Rejewski, 1992; Lis, Góra, 1999).
Liście drobne, ogonkowe, owalne, całobrzegie, parami naprzeciwległe, jajowate,
tępo zakończone niemal siedzące (Rejewski, 1992; Mikołajczyk, 1999; Senderski,
2004). Na szczycie liści mających długość do 2 cm znajdują się wyraźnie widoczne
„gruczoły” olejkowe. Cała roślina jest pokryta włoskami nadającymi jej srebrzyste
zabarwienie i odznacza się silnym zapachem (Lewkowicz-Mosiej, 2003; Senderski,
2004).
Okres kwitnienia majeranku przypada na miesiące lipiec, sierpień. Jest to roślina
miododajna. Kwiaty są nikłe, o zredukowanych górnych działkach kielicha, 5-krotne,
zrosłopłatkowe, dwuwargowe osadzone w kątach dachówkowato ułożonych
przykwiatków, zwanych zielonymi podsadkami i tworzącymi groniaste zbite główki
na szczycie pędów. Barwa kwiatów jest najczęściej biała lub lila, czasami
jasnofioletowa (Rejewski, 1992; Mikołajczyk i inni, 1999; Strzelecka i inni, 2000;
Buchwald i inni, 2000). Cała nadziemna część rośliny (głównie liście i kwiaty)
zawiera olejek eteryczny zgromadzony we włoskach gruczołowych pokrywających
roślinę. Olejek majerankowy nadaje roślinie specyficzny silny, przyjemny,
kamforowo-korzenny zapach i ostry korzenny smak (Rumińska, 1983). Majeranek
należy do roślin obcopylnych, zapylaczami jego są liczne owady. Roślina
ta wykształciła kwiaty żeńskie i obupłciowe, a liczba kwiatów w kłosach zależy
od płci (Rumińska, 1983). W kwiatostanach żeńskich liczba kwiatów wynosi 32,
a w kwiatostanach obupłciowych 28. Owocem jest poczwórna rozłupnia, która
rozpada się na cztery rozłupki. W każdej rozłupce znajdują się bardzo drobne, barwy
od jasno- do ciemnobrunatnej nasiona o charakterystycznej wyżej wspomnianej woni.
Melchior i Kastner (1978) podkreślają dużą zmienność w obrębie gatunku,
zwracając uwagę, że osobniki mogą się różnić pokrojem, intensywnością ulistnienia,
okresem kwitnienia, ilością i jakością olejku. Majeranek posiada niezliczone bogactwo
form i ekotypów, a mieszańce uprawnych lebiodek są bardzo liczne (Brown, 1999).
Na rynku europejskim, jak podaje Kluszczyńska (2001), uprawia się dwie formy
majeranku:
francuską, jest to tak zwany majeranek liściowy, który charakteryzuje się
jasnozieloną barwą i bardzo bogatym ulistnieniem oraz delikatnymi łodygami.
Roślina ta ze względu na długi okres wegetacji nie jest polecana do uprawy w naszych
warunkach klimatycznych, ponieważ późno zakwita i prawie nie wydaje nasion.
niemiecką, jest to tak zwany majeranek pęczkowy, który charakteryzuje się szaro
srebrzystą barwą nadaną przez gęste włoski okrywające rzadko rozmieszczone
na łodydze liście. Roślina ta jest słabo rozkrzewiona, ale wydaje obfite kwiecie
odpowiednio wcześniej, co pozwala na wydawanie nasion, także w Polsce
przy sprzyjających warunkach pogodowych.
Rumińska (1983) podaje, że forma niemiecka majeranku uznawana jest przez
wielu autorów za wczesną formę francuską poddaną selekcji. Na podstawie badań
Melchiora i Kastnera (1978) możemy stwierdzić, że jakkolwiek ilość zawartego olejku
eterycznego w obu badanych formach majeranku pozostaje różna, tak ich skład
pozostaje taki sam.
W Polsce majeranek plonuje dosyć dobrze, ale jednak według badań Suchorskiej
i innych (1997) nasiona zawiązują się późno i często nie są w stanie osiągnąć pełnej
dojrzałości, co między innymi jest przyczyną ich importu. W pracach hodowlanych
uwaga skupia się na otrzymaniu roślin charakteryzujących się krótkim okresem
wegetacji i dużą liczbą zawiązywanych nasion. Badania przeprowadzone
przez Suchorską i Tołwińskiego (1998) nad biologią kwitnienia trzech polskich
populacji majeranku ogrodowego wykazały, że nasiona zawiązują się przede
wszystkim w dolnej części kwiatostanu i wśród roślin mających największe
sąsiedztwo z roślinami o kwiatach obupłciowych. Od 1982 roku w polskiej uprawie
znajduje się krajowa odmiana „Miraż” wyhodowana w Instytucie Roślin i Przemysłu
Zielarskiego, która jest plenna i bogato ulistniona (Rumińska i inni, 1991).
Wymagania klimatyczno-glebowe
Origanum majorana to roślina o dość dużych wymaganiach klimatycznoglebowych. Wymaga stanowisk o wystawie południowej, osłoniętych od wiatrów,
ciepłych i słonecznych. Zacienienie plantacji rzutuje niekorzystnie na zawartości
olejku w surowcu, wiąże się to ze zmianą powierzchni liści i zmniejszeniem objętości
gruczołków olejkowych (Rumińska, 1983). Czarnecki z Załęckim podają
za Boshartem (1986), że niska temperatura wpływa także na gromadzenie się olejku,
a właściwe nasłonecznienie podnosi jego zawartość, dlatego uprawy majeranku
lokalizuje się w Polsce środkowej i południowej. Udaje się na glebach
przepuszczalnych, ciepłych, lżejszych o wysokiej kulturze, żyznych, dostatecznie
wilgotnych, próchnicznych, pulchnych, zasobnych w wapń, na którego
brak jest bardzo wrażliwy. Majeranek nie toleruje gleb kwaśnych, podmokłych
a także zbyt suchych. Optymalne pH waha się w granicach 5,6 - 6,4 (Buchwald i inni,
2000). Maksymalne zużycie wody przypada na początek fazy generatywnej, obniża się
w miarę dojrzewania nasion. Najwyższy plon masy daje roślina przy 60% MPW
(Rumińska, 1983).
Najodpowiedniejszym przedplonem dla majeranku są
rośliny okopowe
uprawiane na oborniku. Majeranek dobrze plonuje także po warzywach, szczególnie
roślinach strączkowych (Rumińska, 1983). Przygotowaniem pola pod uprawę
jest zastosowanie średnio głębokiej orki pozostawionej przez zimę w ostrej skibie.
Wiosną trzeba zwrócić szczególną uwagę na odchwaszczenie pola i staranne
przygotowanie go do siewu. Włókowanie i bronowanie lekkimi bronami zapewnia
odpowiednie utrzymanie gleby w kulturze oraz degradację zachwaszczenia. Gdy minie
termin ostatnich przymrozków w kwietniu wysiewa się nasiona majeranku wprost
do gruntu. Ich kiełkowanie może trwać, jak twierdzą Foley i inni (2003) do miesiąca
czasu przy zimnej glebie.
Roślina pozytywnie reaguje na nawożenie mineralne i organiczne. Nawożenie
stosujemy w dawkach 90-100 kg N/ha, 60-80 kg P2O i 80-100 kg K2O.
Przeprowadzamy je w dwojaki sposób, nawożąc ziemię nawozami fosforowopotasowymi w całości przed wysiewem roślin oraz nawożąc ziemię nawozami
azotowymi w trzech dawkach: 1/3 składnika przed siewem, 1/3 składnika
po wschodach i 1/3 składnika po pierwszym zbiorze roślin (Berbeć i inni, 1994).
Uprawiając majeranek na glebach żyznych i po roślinach które wcześniej były
nawożone obornikiem, lub też po nawozach zielonych można zrezygnować
z nawożenie przedsiewnego (Frąszczak, 2003). Majeranek pochodzi z rejonów
o glebach z natury bogatych w wapń, dlatego prowadząc uprawę roślin na glebach
kwaśnych koniecznie należy pamiętać o zabiegu wapnowania najlepiej formą
węglanową w ilości 1,5-2,5 q CaO/ha (Kordana i inni, 1986; Kordana i inni, 1999).
Golcz i inni (1977) wykazują w przedstawianych wynikach doświadczeń,
że nawożenie warunkuje podniesienie plonów ziela, ale nie przyczynia się do zmiany
zawartości olejku eterycznego. Natomiast Dzida i Jarosz (2006) pod wpływem
nawożenia azotowego, przy nawożeniu KCl oraz K2SO4 stwierdzili, znaczące
zwiększenie koncentracji olejku eterycznego w zielu. Tą zależność potwierdzają
również Kozłowski i Nowak (1983) stwierdzając dodatkowo podwyższenie zawartości
olejku w surowcu przy użyciu podwójnej dawki wapnia.
Przebieg warunków pogodowych ma istotny wpływ na prawidłowy rozwój roślin.
Najbardziej szkodliwa dla roślin jest niska temperatura oraz susza w czasie wschodów
i w początkowej fazie wzrostu. Optymalna temperatura podczas okresu wegetacji
wpływa na prawidłowy przebieg rozwoju roślin, kwitnienia i zawiązywania nasion
i wynosi 15,7-16,7 C (Rumińska, 1983).
Sposoby uprawy majeranku ogrodowego
Majeranek jest rośliną rozmnażaną wyłącznie generatywnie. Materiałem siewnym
są owoce suche - niełupki. W owocach znajdują się bardzo drobne nasiona. Długość
nasion waha się w granicach od 0,7 do 1 mm, a szerokość 0,5 mm. Są one okrągławe,
matowe i z jednej strony jakby nieco spłaszczone i ostro zakończone (Rumińska 1983;
Lewkowicz-Mosiej, 2003). Masa 1000 nasion wynosi około 0,2 g (Buchwald i inni,
2000). Nasiona dojrzewają stopniowo po około 60 dniach od pełni kwitnienia,
w końcu września-październiku, stają się wtedy twarde i wybarwiają się na czarno,
tylko takie nasiona zachowują zdolność kiełkowania przez 2-3 lata i kiełkują w 80 %.
Nasiona przy dostatecznej wilgotności podłoża i temperaturze 20-30 C kiełkują
szybko i równomiernie podaje Rumińska (1983).
Do zakładania plantacji majeranku stosuje się praktycznie dwie metody: siew
nasion wprost na pole oraz wysadzanie rozsady. Miłośnicy „świeżych przypraw”
z powodzeniem mogą uprawiać na własne potrzeby majeranek w doniczkach
i skrzynkach balkonowych na słonecznych parapetach, pamiętając zawsze o dobrym
drenażu doniczki (Kiełkowska i inni, 2001).
Pozyskiwanie świeżych roślin zielarskich w zimie często odbywa się
równocześnie przy całorocznej produkcji hydroponicznej warzyw pod szkłem.
Oregano, tymianek, majeranek uprawiane są w doniczkach wypełnionych substratem,
z pożywką doprowadzaną systemem gumowych wężyków i rynienkowym
odprowadzeniem. Cykl takiej uprawy trwa w zależności od pory roku od 28 dni latem
do 35 dni zimą. Po skończonym cyklu rośliny są wyjmowane z pożywki i pakowane
w otwarte, perforowane worki, które pozwalają roślinom zachować świeżość
do 3 tygodni (Wize, 1998).
Przy pierwszym sposobie zakładania plantacji wysiewie bezpośrednim,
aby przyspieszyć kiełkowanie nasion w zimnej glebie czasem przystępuje się
do zabiegów przedsiewnych mających na celu ogrzanie wierzchnich jej warstw,
stosując na wybranym areale osłonę z foli lub klosze (Foley, 2003). Nasiona
zmieszane z balastem o żywotności min. 70 % i czystości 97 % wysiewa się w ilości
3-5 kg/ha w rzędy 30-40 cm od III dekady kwietnia I dekady maja, siewnikiem
na głębokość 0,5 cm, bez przykrycia lekko ugniatając zasiew (Góra i inni, 1999;
Rumińska, 1983; Kordana i inni, 1999). Zastosowanie w tym sposobie uprawy
rozstawy podczas siewu 20x10 cm lub 20x15 cm zwiększa istotnie plon świeżego
i suchego ziela (Jadczak i inni, 1998). Wschody w zależności od warunków
atmosferycznych zauważalne są po 2-3 tygodniach. Taka metoda zakładania plantacji
w Polsce jest dość rozpowszechniona ponieważ nie wymaga dużych nakładów pracy
ludzkiej i jest tania (Buchwald i inni, 2000). Badania prowadzone przez Capecką,
i innych (2000, 2002) nad przedsiewnym kondycjonowaniem nasion majeranku
ogrodowego
poprzez
matrykondycjonowanie
substancją
MicroCel-E,
osmokondycjonowanie w roztworze glikolu polietylenowego PEG 6000
oraz moczeniu w roztworze gibereliny GA3 wykazały wzrost wigoru nasion i siewek,
a także zwiększenie plonu ziela w uprawie z siewu wprost na pole. W wyniku
traktowania nasion roztworem GA3 stwierdzono także zwiększenie zawartości olejku
eterycznego.
Drugi sposób zakładania plantacji to rzutowy siew w pomieszczeniach
ogrzewanych przeprowadzany w połowie marca. W metodzie tej używa się nasion
mniej wartościowych (Czarnecki i inni, 1986). Aby uzyskać rośliny do założenia 1 ha
plantacji wysiewa się 300-500 g nasion, lekko przykrywając je ziemią. Wschody
pojawiają się po około 2 tygodniach. Produkcja takiej rozsady trwa 6-7 tygodni.
Po zahartowaniu, gdy rozsada ma 8-10 cm rośliny sadzone są na miejsce stałe
w rozstawie 20 x 40 cm po 2-3 rośliny. Rozsada wysadzana może być dopiero
po połowie maja, gdy minie zagrożenie przymrozków majowych (Buchwald i inni,
2000; Góra i inni, 1999). Do obsadzenia 1 ha potrzeba 125 tys. sztuk rozsady.
Po posadzeniu warto uszczykiwać pąki szczytowe za pierwszą parą liści, aby roślina
się lepiej krzewiła (Rumińska, 1983; Jadczak i inni, 1998; Buchwald i inni, 2001).
Metoda taka jest szczególnie pracochłonna, jednak ekonomicznie uzasadniona, biorąc
pod uwagę długi 150-180 dniowy okres wegetacji majeranku i pozwala na uzyskanie
wyższych plonów (Rumińska, 1983; Buchwald i inni, 2000). Szczególnie pomocna
jest w rejonach o glebach zwięzłych i zlewnych, stosuje się tu wysadzanie rozsady,
ponieważ istnieje obawa zaskorupiania się gleby. Plantacje nasienne zakładane
są jedynie przy produkcji z rozsady i to w dodatku możliwie jak najwcześniej.
Plon nasion wynosi od kilkunastu do stu kg z hektara (Rumińska, 1983).
Zapewnienie roślinom prawidłowego wzrostu i rozwoju daje zwalczanie
chwastów i dbałość o nie zaskorupianie się gleby (Senderski, 2004). Do walki
z chwastami można wykorzystać niektóre preparaty chemiczne. Jak wynika z badań
Borowego (2003) glufosynat stosowany w uprawie majeranku ogrodowego ograniczał
zachwaszczenie od 65 % do 80 % i nie był przyczyną uszkodzeń roślin.
Pielęgnacja polega również na odpowiednim nawożeniu i nawadnianiu w miarę
potrzeby (Góra i inni, 1999). Ograniczeniu chorób przenoszonych przez nasiona
i zgorzel siewek w początkowym okresie wzrostu pomaga zaprawienie nasion
przed siewem, np. Dithane M-45 80WP, Neo Tec 75WG, 455SC, Penncozeb 80WP,
455SC, lub Zaprawą nasienną T zawiesinową. Walkę chemiczną zastosować
można również w przypadku, gdy na plantacji pojawią się mszyce używając Basudin
25EC, Fastac 100EC, Karate 025EC, Owadofos 540EC, Pirimor 500WG
lub Winylofos 350EC (Zalecenia ochrony roślin, 2006/2007).
Zbiór surowca
Surowcem majeranku ogrodowego jest ziele Majorane herba. Termin zbioru
surowca oraz warunki klimatyczne w jakich wzrasta roślina warunkują skład
chemiczny i zawartość olejku eterycznego. Surowiec ten jest zbierany zazwyczaj
dwukrotnie w czasie okresu wegetacji. Pierwszy pokos przypada na początek fazy
kwitnienia roślin w końcu lipca, jest on ściśle związany z metodą uprawy
oraz warunkami pogodowymi. Drugi pokos wykonuje się we wrześniu. Ziele ścina się
w dni pogodne, 8-10 cm nad ziemią, tak aby roślina zdołała jeszcze wytworzyć
odrosty. Każdego kolejnego zbioru ze względu na drewniejące łodygi dokonuje się
na większej wysokości, zazwyczaj kosiarkami lub żniwiarkami. Ziele należy
jak najszybciej suszyć bez ugniatania, rozłożone cienką warstwą, w warunkach
naturalnych, w miejscu zacienionym i przewiewnym lub w suszarniach
w temperaturze 30-35 C (Góra i inni, 1999). Jednemu kilogramowi suchego ziela
odpowiadają 4 kg świeżego ziela (Rumińska, 1983).
Surowiec występuje pod dwoma postaciami: ziela otartego lub nie otartego,
ale zawsze powinien mieć barwę szarozieloną, podobną do naturalnej
i charakteryzować się intensywnym zapachem. Ziele otarte pozbawione łodyg ocierane
jest przez sita o oczkach 4-5 mm, posiada duże ubytki olejku w swoim składzie.
Zawiera ono młode pędy z liśćmi i kwiatami i jego plon wynosiod 0,8 do 1,5 t  ha-1 .
Plon ziela nie otartego z 1ha wynosi 1,5-3 t. Ziele nie otarte zawiera więcej olejku
eterycznego (Rumińska, 1983; Góra i inni, 1999). Udział ziela otartego w plonie
ogólnym wynosi o.k. 65% podaje Kazimierczak i inni (2001).
Skład chemiczny surowca
Ziele majeranku ogrodowego Majorane herba według wymagań Polskiego
Komitetu Normalizacyjnego posiada dwie klasy jakości, zarówno dla ziela otartego
i nie otartego.
PN-85/R-87017
Wymagania jakościowe w %
wilgotność nie > niż
o niewłaściwej barwie nie > niż
Ziele otarte
I klasa II klasa
12
12
Ziele nie otarte
I klasa II klasa
13
13
10
15
10
15
inne części tej samej rośliny nie > niż
-
-
-
-
rozkrusz nie > niż
-
-
-
-
zanieczyszczeń org. nie > niż
5
7
1
2
zanieczyszczeń mineralnych nie > niż
4
5
2
3
zawartość olejku nie < niż
1
1
0,5
0,5
Zawartość łodyg o grubości powyżej 1 mm nie powinna przekraczać więcej 5 %
zarówno w I i II klasie dla ziela otartego i nie otartego (Kordana, 1999).
Głównym składnikiem surowca jest olejek eteryczny, któremu roślina zawdzięcza
największe znaczenie, ponieważ stosowany jest w wielu różnych gałęziach przemysłu.
Góra i Lis (2005) podają, że zawartość olejku eterycznego w świeżym zielu wynosi
0,3-0,9 %, a w suchym 0,7-3,5 %. Badania prowadzone od początku XX stulecia nad
składem olejku wykazały, że jest on bardzo złożony. Grupami związków obecnych
w olejku, jak podaje Rumińska (1983) za Taskienem, okazały się: seskwiterpeny,
monoterpeny, alkohole monoterpenowe, estry alkoholi monoterpenowych, estry
6-etylo-alkoholi monoterpenowych, estry 9-etylowe kwasów tłuszczowych
i kilka składników nie zidentyfikowanych. Dzięki dalszym badaniom prowadzonym
nad szczegółowym składem dziś już wiemy, że najważniejszymi poznanymi
składnikami olejku są, jak podaje Góra i Lis (1999): terpinen-4-ol (7-52 %), cis-hydrat
sabinenu (0,4-44 %), linalol (1-42 %), p-cymen (2,2-23 %), -terpinen (0,1-21 %),
octan linalilu (0-20 %), limonen (1-17 %), -terpinen (1-13 %), sabinen (1-13 %),
trans-hydrat sabinenu (0,1-8 %), --terpineol (0,1-8 %). Niektóre formy majeranku
wykazują także obecność takich związków jak: mirycen, -pinen, -kariofilen,
karwakrol, -ocymen, p-cymen, biocyklogermakren, metylochawikol, eugenol,
octan geranylu, linalol, terpinolen (Rumińska, 1983; Góra i inni, 2005).
Olejki majerankowe cechuje olbrzymia różnorodność w stosunku do składu
chemicznego, właściwości i parametrów fizykochemicznych, a także zapachu. Góra
i Lis (2005) zaliczają je do różnych chemotypów:
- terpineolowy, cechujący formy francuskie, węgierskie, niektóre egipskie, fińskie,
amerykańskie, oraz rośliny pochodzące z klimatu tropikalnego, którego głównym
składnikiem jest terpinen-4-ol (0-50 %) oraz i -terpinen (Vera i inni, 1990)
- sabinolowy, cechujący niektóre formy fińskie i amerykańskie, którego głównym
składnikiem jest cis-hydrat sabinenu (20-40 %) oraz trans-hydrat sabinenu i sabinen
- mieszany, cechujący formy niemieckie, w którym składniki terpinen-4-olu
i cis-hydratu sabinenu występują w jednakowej ilości i są dominującymi składnikami
- linalolowy, cechujący formy marokańskie, niektóre egipskie, polskie, którego
głównymi składnikami olejku są linalol (15-40 %) i octan linalolu (15-20%)
- karwakrolowy, cechującymi formy tureckie, którego głównym składnikiem
jest karwakrol (80 %),
Skład olejku polskiego pochodzenia zawiera: -pinen (0,6 %), sabinen (2,4 %)
-terpinen (1,4 %), limonen (16,6 %), -terpinen (1,7 %), p-cymen (11,5 %),
terpinolen (0,6 %), trans-hydrat sabinenu (1,4 %), cis-hydrat sabinenu (3,8 %), linalol
(15,6%), octan linalilu (14,4 %), -kariofilen (0,3 %), terpinen-4-ol ( 7,3 %),
-terpineol (6,3 %), karwakrol (0,1 %), octanu terpinen-4-ylu i tymolu – brak.
Stanowczo możemy wysunąć twierdzenie, że olejek z Polski jest olejkiem typu
linalolowego, co potwierdza Góra i Lis (1999).
Olejek majerankowy - Oleum majoranae to ciecz o żółtym lub zielonkawym
zabarwieniu, korzennym lekko palącym smaku i przyjemnym zapachu. Specyficzną
woń zawdzięcza dwóm głównym składnikom: terpinen-4-olowi - o miłym, ciepłym,
pieprzowo-ziemistym aromacie z delikatną nutą cytrusów i zielonego jabłuszka
i cis-hydratowi sabinenu - będącym głównym nośnikiem zapachu (Rumińska, 1983;
Góra i inni, 2005; Wojtowicz i inni, 2007). Zaliczany jest, jak podaje Pajor (1998)
do olejków słodkich, a w porównaniu do olejku tymiankowego jest delikatniejszy.
W swoich badaniach Melchior i Kastner (1978) wyizolowali olejek z wszystkich
nadziemnych części rośliny. Wykazali duże różnice w zawartości tej substancji
w poszczególnych organach. Olejku pochodzącego z pąków i kwiatów było najwięcej,
bo aż 1,6 %, kolejne były liście zawierające 1,1 %. Łodygi, których udział w surowcu
wynosi nawet do 60 % okazały się praktycznie pozbawione olejku majerankowego,
wykrytego tylko w śladowych ilościach.
Innymi substancjami czynnymi występującymi w surowcu są: garbniki (9 %),
pektyny, fenolokwasy, substancje goryczowe, flawonoidy, fitosterole, cukry
redukujące, kwasy organiczne, witaminy, sole mineralne (Rumińska, 1983; Buchwald
i inni, 2000; Sarwa, 2001; Lewkowicz-Mosiej, 2003; Senderski, 2004; Góra i inni,
2005).
Kluszczyńska (2001) podaje, że w liściach majeranku znajdują się również białka
12,7 g/100 g i tłuszcze 7 g /100 g, a także błonnik 18,1 g /100 g. Spośród
fenolokwasów zawartych w zielu występują: kwas kawowy i -hydroksykawowy
(Góra i inni, 2005). Flawonoidami obecnymi w majeranku są glikozydy 7-apigeniny,
luteoliny, -diosmetyny (Kohlmünzer, 1998; Kluszczyńska 2001). Arbutyna,
metyloarbutryna i hydrochinon są związkami fenolowymi występującymi
obok kwasów fenolowych w ilościach od 0,15 % do 0,45 %, zmieniających się
w zależności od warunków w jakich rosła roślina. Zawarte w Majorane herba kwasy
organiczne to kwas ursolowy i kwas oleanolowy (Małtawska, 2005).
Surowiec swój cenny skład zawdzięcza również niektórym witaminom: A (8068
mg/100 g surowca), B1, B2, B3-niacynie (4 mg/100 g surowca), C (51 mg/100g
surowca), P-rutynie (127 mg/100 g surowca) i karotenowi (5,5 mg/100 g surowca)
(Czikow i inni, 1987; Kluszczyńska, 2001).
W zielu majeranku stwierdzono obecność mikroelementów: chloru (0,44 %),
żelaza (83 mg), cynku (4 mg), manganu, miedzi, a także makroelementów: azotu (3,27
%), fosforu (306 mg), siarki (0,58 %), potasu (1522 mg), wapnia (1990 mg) i magnezu
(346 mg) (Rumińska, 1983: Kluszczyńska, 2001; Jadczak i inni, 2006; Golcz i inni,
2007).
Badania prowadzone przez Kozłowskiego i innych (1998) nad zawartością olejów
w diasporach roślin zielarskich z rodziny wargowych dowodzą, że w masie 1000
diaspor majeranku ogrodowego (0,40 g) znajduje się 37,5 % oleju, barwy „obiecujący
żółty” 2/2 określonej według tablicy barw (Horticultural Colour Chart). Zawartość
poszczególnych kwasów tłuszczowych zawartych w oleju majeranku to: kwas
-linolenowy (59,6 %), kwas linolowy (24,4 %), kwas palmitynowy (8,7 %), kwas
oleinowy (8,1 %), kwas stearynowy (2,2 %), kwas cis-petroselenowy (0,9 %)
(Kozłowski i inni, 1998).
Zastosowanie surowca i olejku majerankowego
Wśród wielu roślin przyprawowych używanych przez nasze mamy i babcie
w kuchni stwierdzamy jednoznacznie, że majeranek zajmuje szczególne miejsce
w poprawianiu smaków przeróżnych potraw. Ziele Origanum majorana wykorzystuje
się w dwojaki sposób jako świeże liście z młodymi łodygami-drobno pokrojone
lub jako suszone ziele otarte lub nie otarte. Ziele w postaci suchej głównie jest
używane jako przyprawa do potraw mięsnych, wędlin, pieczeni, zup, dań rybnych,
sosów, sałatek, aromatyzowania octu, potraw ciężko strawnych, duszonych, tłustego
drobiu, pieczonej baraniny, smażonych ziemniaków, farszów, potraw z kapusty,
kołdunów, flaczków, marynat (Rejewski, 1992; Pajor, 1998; Mikołajczyk i inni, 1999;
Buchwald i inni, 2000; Błaszczyk, 2004). Świeże ziele dodajemy do flaczków, żurku,
zupy grochowej, jarzynowej, sałatki jarzynowej, fasolowej, służy także do produkcji
likierów, nalewek, aromatyzowania herbaty, puddingów, żelatyny, napojów
bezalkoholowych i alkoholowych (Mikołajczyk i inni, 1999; Buchwald i inni, 2000;
De Vincenzi, 2004).
Przeprowadzone badania dowiodły, że majeranek jako dodatek do tłuszczów
hamuje ich utlenianie (jełczenie) podaje Kluszczyńska (2001) za Rumińską.
Majeranek dodany do smalcu przedłuża jego świeżość. W innych krajach stanowi
dodatek przy wypieku pieczywa, a także przy wyrobie niektórych przetworów
warzywnych (Buchwald i inni, 2000; De Vincenzi, 2004).
W medycynie ziele majeranku wykazuje właściwości wiatropędne
i przeciwzapalne. Jest lekiem żołądkowym, pobudza wydzielanie soków żołądkowych,
ma łagodne działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit i przeciwzapalne na błony
śluzowe przewodu pokarmowego (Jędrzejko i inni, 1997; Senderski, 2004; Góra i inni,
2005). Ziele majeranku wchodzi także w skład mieszanki wiatropędnej dla dzieci.
Towarzyszą mu kwiatostan rumianku, liść babki, mięty, ziele hyzopu, lebiodki,
owoc kopru.
Zawarte w zielu majeranku substancje biologicznie czynne mają szerokie
spektrum oddziaływania na organizm. Garbniki i substancje gorzkie działają
ściągająco, zmniejszając nadmierną fermentację treści żołądka, polecane są przeciw
biegunkom. Flawoniody i witaminy pomagają w leczeniu kaszlu, kataru, działają
uodparniająco (Kluszczyńska, 2001). Wyciąg z ziela ma właściwości żółciopędne,
napotne, a zewnętrznie stosowany pomaga w zabliźnianiu trudno gojących się
ran (Mikołajczyk i inni, 1999; Strzelecka i inni, 2000). Bogactwo substancji czynnych
zawartych w roślinie wpływa dodatnio na trawienie i przyswajanie składników
odżywczych pobieranych w pożywieniu, niektóre działają lekko moczopędnie
i uspokajająco, inne pomagają w leczeniu stanów zapalnych oskrzeli, zaflegmieniu
dróg oddechowych (Sarwa, 2001; Małtawska, 2005). Te same substancje czynne
wpływają również na świeżość pożywienia, które wraz z nim spożywamy chroniąc
je przed bakteriami i niektórymi grzybami mogącymi je zasiedlać. Badania
prowadzone przez Vagiego i innych (2005) na mięsie w pożywce agarowej
zaszczepionym bakteriami i grzybami potraktowane wyciągiem z olejku
majerankowego wykazały w pewnym stopniu zahamowanie wzrostu grzybów:
Aspergillus niger i Penicillium cyclopium oraz w 100 % bójczość dla bakterii:
Escherichia coli, Pseudomonas fluorescens. Podobne wyniki uzyskał Bonjar (2004)
w swoich pracach nad antybakteryjnymi własnościami niektórych roślin leczniczych,
który stwierdził również właściwości bójcze olejku majerankowego dla bakterii:
Bacillus pumilis, Pseudomonas aeruginosa, Serratia marcescens oraz Klebsiella
pneumoniae.
Olejek majerankowy wykazuje niemalże wszechstronne działanie :
owadobójcze (Górski, 2003; Pavela, 2004)
antyutleniające przy przechowywaniu smalcu, niektórych wędlin oraz tuszek
drobiowych, a w połączeniu z innymi związkami (garbniki) całe ziele działa silniej
przeciwutleniająco (Rumińska, 1983)
przeciwbakteryjne, przeciwzapalne
wodne wyciągi z ziela działają przeciwwirusowo (Senderski, 2004)
przeciwdepresyjne - właściwości uspokajające, rozluźniające, rozgrzewające leczy
stany lękowe, niepokój i znużenie (Kuriyama, 2005)
przeciwbólowe - składnik maści przeciwreumatycznych, pomaga w walce z: bólem
mięśni, nerwobólem, migreną, bólami menstruacyjnymi
regulujące trawienie, pobudzające żołądek, w schorzeniach przewodu
pokarmowego i wątroby (Pajor, 1998)
obniża ciśnienie krwi, rozszerzając naczynia krwionośne (Davis, 1993)
wzmagające system immunologiczny pomaga w leczeniu chorób dróg
oddechowych, astmie i przy przeziębieniach (Konopacka - Brud i inni, 2002)
Cenne właściwości olejku majerankowego stosowanego w sposób wewnętrzny
i zewnętrzny wykorzystywane są szeroko w aromaterapii. Kompleksy z olejku
lub delikatny masaż są skuteczne w leczeniu bólu artretycznego, pourazowego,
skurczów mięśniowych, bólu mięśni po intensywnym wysiłku. Olejku nie należy
używać w pierwszych miesiącach ciąży, podają Góra i inni (1999). Korzystne
jest łączenie nut zapachowych z olejkami: rumiankowym, który wzmacnia
przeciwzapalne
działanie,
eukaliptusowym,
wzmacniającym
właściwości
bakteriobójcze lub lawendowym potęgującym działanie uspokajające - taka
kompozycja zapachowa szczególnie odpowiada mężczyznom, którzy mają kłopoty
ze snem. Ciepły orzechowy zapach pomaga zapobiec bezsenności (Davis, 1993).
Licencjonowani aromaterapeuci w Stanach Zjednoczonych posługują się olejkiem
majerankowym w uspokajaniu nadmiernych emocji u ludzi po wypadkach, co pozwala
na uzyskanie większej ilości konkretnych informacji, pomocnych w udzieleniu
skuteczniejszej pomocy poszkodowanemu (Buckle, 2003). Olejek majerankowy
ze względu na swoje łagodne działanie polecany jest osobom w podeszłym wieku.
Wcześniej wspomniane nośniki zapachu majerankowego sprawiają,
że w przemyśle perfumeryjnym olejek ten znajduje zastosowanie jako składnik nuty
ziołowo-korzennej w męskich wodach toaletowych. Towarzyszą mu olejki: cytrusowe,
kolendrowy, bylicowy, jałowcowy, bazyliowy, lawendowy, rozmarynowy. Olejek
majerankowy jest również składnikiem kompozycji damskich wód toaletowych (Góra
i inni, 2005).
Bibliografia
1. Berbeć S., Kawka S., Kołodziej B., Wiśniewski J., Wolski T., 1994. Rośliny przemysłowe specjalne
i zielarskie, Wyd. AR Lublin, 42-43
2. Błaszczyk B., 2004. Zioła w ogrodzie, Kwiaty, 4; 2-5
3. Bonjar S., 2004. Evaluation of antibacterial properties of some medicinal plants used in Iran, J.
Enthopharm., 94: 301-305
4. Brown D., 1999. Wielka encyklopedia ziół, Warszawa, 168-169
5. Buchwald W., Deido I., Szczyglewska D., 2000. Rośliny zielarskie w apteczce domowej i w kuchni, Wiad.
Zielar., 11: 14-16
6. Buckle R. J., 2003. Aromatherapy in the USA, Int. J. aromatherapy, 13: 42-46
7. Capecka E., Suchorska-Tropiło K., Dąbrowska B., Szlachta E., Wiewióra B., 2000. Results of presowing
seed priming of marjoram (Origanum majorana L.), Rocz. Akad. Rol. Pozn., Ogrod., Poznań, CCCXXIII,
31: 504-511
8. Capecka E., Suchorska-Tropiło K., Dąbrowska B., Szalacha E., Wiewióra B., 2002. The effect of presowing
treatment on the field of marjoram (Origanum majorana L.) sown directly into the open field, Zesz. Probl.
Postęp. Nauk Rol., Warszawa, 481: 131-139
9. Czarnecki M., Załęcki R., 1986. Wpływ sposobu uprawy majeranku ogrodowego na plon i wartość surowca,
Herba Pol. XXXII, 3-4: 217-223
10. Czikow P., Łapiew J., 1987. Rośliny lecznicze i bogate w witaminy, PWRiL, Warszawa, 202-205
11. Davis P., 1993. Aromaterapia od A do Z czyli poradnik leczenia zapachami, OPUS Łódź, 213-215
12. De Vincenzi M., Stammati A., De Vincenzi A., Silano M., 2004. Constituents of aromatic plants: carvacrol,
Fitoterapia, 75: 801-804
13. Dzida K., Jarosz Z., 2006. Plonowanie i skład chemiczny majeranku ogrodowego (Origanum majorana L.)
w zależności od zróżnicowanego nawożenia azotowo-potasowego, Acta Agrophys., 7, 3: 561-566
14. Foley C., Nice J., Webb M.A., 2003. Księga ziół, Warszawa, 1, 86-87
15. Frąszczak B., 2003. Zioła z własnego ogródka, Top Agar Polska, Poznań, 5: 162-163
16. Golcz L., Kordana S., Nowak A., Załęcki R., 1977. Wpływ nawożenia azotowego i wapnowania na plon
surowca i pobieranie składników pokarmowych przez majeranek ogrodowy (Origanum majorana L.),
Herba Pol., XXIII, 4: 313-323
17. Góra J., Lis A. 1999. Olejek majerankowy, Aromaterapia, Warszawa, 5-11
18. Góra J., Lis A., 2005. Olejek majerankowy, Najcenniejsze olejki eteryczne, Toruń , 185195
19. Góra J., Lis A., Piter S., 2007. A comarative study on the content and chemical composition of essential
oils in commercial aromatic seasonings, Herba Pol., 1, 53: 21-26
20. Górski R., 2003. Evaluation of the effectiveness of natural essential oils in the monitoring of the occurrence
of greenhouse whitefly (Trialeurodes vaporariorum westwood), J. Plant Protection Res., 43,4:393-397
21. Jadczak D., Orłowski M., 1998. Wpływ niektórych zabiegów agrotechnicznych na plonowanie majeranku
ogrodowego, Zesz. Nauk. Akad. Tech.-Rol. w Bydg., 215, 42: 89-93
22. Jadczak D., Grzeszczuk M.. 2006 Majeranek, Panacea, 2 http://panacea.pl/articles.php?id=199
23. Jędrzejko K., Klama H., Żarnowiec J., 1997. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych, Katowice, 399-403,
272
24. Kaźmierczak K., Seidler-Łożykowska K., 2001. Hodowla roślin przyprawowych w IRiPZ, Ann. UMCS.
EEE, IX, 307-310
25. Kluszczyńska D., 2001. Majeranek - jego skład chemiczny i zastosowanie, Wiad. Zielar., 12: 16-19
26. Kiełkowska G., Kiełkowska M., 2001. Ziołowy ogródek na parapecie okiennym, Kwiaty, 4: 18-19
27. Kohlmünzer S., 1998. Farmakognozja, podręcznik dla studentów farmacji, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa,
226, 283,580
28. Konopacka-Brud I., Brud W.S., 2002. Aromaterapia dla każdego, Warszawa, 68-69
29. Kordana S., Załęcki R., 1986. Wpływ poziomów wapnowania i form nawozów azotowych na plon
majeranku ogrodowego (Origanum majorana L.) odmiany Miraż, Herba Pol., XXXII, 3-4:179-185
30. Kordana S., Kordana T., 1999. ABC…uprawowych roślin zielarskich, Wiad. Zielar., 2: 18-23
31. Kozłowski J., Dedio I., Krzyżaniak M., 1998. Zawartość i skład olejków w disporach kilku gatunków roślin
zielarskich z rodziny wargowych (Labiatae = Lamiaceae), Herba Pol., XLIV: 161- 164
32. Kozłowski J., Nowak A., 1983. Zmiany zawartości i wydajności olejku w zielu majeranku ogrodowego
(Origanum majorana L.) pod wpływem nawożenia różnymi formami nawozów azotowych i wapnowania,
Herba Pol., XXIX, 1: 13-19
33. Kuriyama H., Watanabe S., Nakaya T., Shigemori I., Kita M., Yoshida N., Masaki D., Tadai T., Ozasa K.,
Fukui K., Imanishi J., 2005. Immunological and Psychological Benefits of Aromatherapy Massage, Adv.
Access Publication , 2: 179-184
34. Pajor W. J., 1998. Mała encyklopedia przypraw smaków i ziołolecznictwa, Wyd. Tempus Plus, Kraków,
127-128
35. Pavela R., 2004. Insecticidal activity of certain medicinal plants, Fitotrapia, 745-749
36. Lewkowicz-Mosiej T., 2003. Leksykon roślin leczniczych, Warszawa, 156
37. Martyniak-Przybyszewska, Wojciechowski T., 2003. Wpływ zagęszczenia roślin na plonowanie bazylii
pospolitej (Ocimum basilicum L.) i majeranku ogrodowego (Majorana hortensis Moench.), Folia Hortic.,
1: 373-375
38. Martyniak-Przybyszewska, B., Wojciechowski, T., 2004. Plonowanie wybranych gatunków roślin
przyprawowych w rejonie Olsztyna, Folia Univ. Agric. Stetin. Agric. 239, 95, Szczecin, 245-248
39. Małtawska I., 2005. Farmakognozja, podręcznik dla studentów farmacji, Poznań, 328-329
40. Melchior H., Kastner H., 1978. Przyprawy, badania botaniczne i chemiczne, WNT Warszawa, 244-249,
1978
41. Mikołajczyk K., Wierzbicki A., 1999. Zioła źródłem zdrowia, Warszawa, 176-177
42. Rejewski M., 1992. Rośliny przyprawowe i używki roślinne, PWRiL Warszawa, 142-146
43. Rumińska A., 1983. Rośliny lecznicze. Podstawy biologii i agrotechniki, PWN Warszawa, 273-285
44. Rumińska A., praca zbiorowa, 1991. Poradnik plantatora ziół, PWRiL, Poznań, 228-234
45. Sarwa A., 2001. Wielki leksykon roślin leczniczych, Wyd. KiW, Warszawa, 5-8 , 272-275
46. Senderski M. E., 2004. Majeranek ogrodowy, Prawie wszystko o ziołach, Podkowa Leśna, 406-407
47. Strzelecka H., Kowalski J., 2000. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa, PWN, Warszawa, 314-315
48. Suchorska K., Grymuła P., Niemirowicz-Szczyt K., 1997. Badania nad biologią kwitnienia i zawiązywania
nasion majeranku ogrodowego, Materiały VII Zjazdu Hodowców Roślin Ogrodniczych w Szczecinie, 307310
49. Suchorska K., Tołwiński P., 1998. Analiza biologii kwitnienia trzech polskich populacji majeranku
ogrodowego (Origanum majorana L.) Zesz. Nauk. Akad. Rol. im. H. Kołłątaja Ses. Nauk., 333, 57:
297-302
50. Vagi E., Simandi B., Suhajda A., Hethelyi E., 2005. Essential oil composition and antimicrobial activity
of Origanum majorana L. extracts obtained with ethyl alcohol and suprcritical carbon dioxide, Food Res.
Int. , 38: 51-57
51. Vera R.R., Chane-Ming J., 1999. Chemical composition of the essential oil of marjoram (Origanum
majorana L.) from Reunion Island, Food Chem., 66: 143-145
52. Wize A., 1998. Skandynawsko - polska sałata przez cały rok, Hasło Ogrod., 39-42
53. Wojtowicz E., Zawirska-Wojtasiak R., 2007. Analiza lotnych związków zapachowych sterylizowanych
przypraw metodą SPME-GC, VI Sympozjum ”Naturalne i syntetyczne produkty zapachowe
i kosmetyczne” (http://ebipol.p.lodz.pl/dlibra/doccontent?id=1512&dirids=1) Łódź, 25
54. Zalec. Ochr. Rośl. 2006/2007. Poznań, 154-156