9. przyrOda i turyści, czyli jak ją pOznawać, aby jej nie

9. przyrOda i turyści, czyli jak ją pOznawać, aby jej nie

185
9. Przyroda
i turyści,
czyli jak
ją poznawać,
jej nie zniszczyć
Pamiątki
184
przeszłości
i nie tylko,
czyli
istniejąceaby
i projektowane
formy ochrony
9. Przyroda i turyści,
czyli jak ją poznawać,
aby jej nie zniszczyć
Ścieżki rozwidlone
Urazy zapieklone
Osiki roztrzęsione
Dzbany niezgłębione
Beskidy
Potoki rozmodlone
Myśli rozpalone
Graby zawęźlone
Wiatry roztańczone
Beskidy
Gabriel Palowski, Beskidy
Na szlaku turystycznym w Ustroniu
Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5
Fot. W. Suchta
Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5
187
9. Przyroda
i turyści,
czyli jak
ją poznawać,
jej nie zniszczyć
Pamiątki
186
przeszłości
i nie tylko,
czyli
istniejąceaby
i projektowane
formy ochrony
9.1. Kilka słów o tym,
jak się (nie) zachowywać
na łonie przyrody
Wędrując szlakiem osobliwości i przyrodniczych
atrakcji Beskidzkiej 5, przedstawionych w niniejszej
książce, na pewno niejednokrotnie natkniemy się na
negatywne skutki obecności i działalności człowieka. Rozwój turystyki zawsze pociąga za sobą ingerencję człowieka w środowisko przyrodnicze, a wraz
z tym znaczące zagrożenia dla przyrody ożywionej
i nieożywionej. Przede wszystkim coraz większe obszary anektowane są przez człowieka na cele inwestycyjne, co powoduje zmniejszanie się powierzchni, na których najważniejszymi gospodarzami były,
są i nadal być powinny rośliny i zwierzęta. Jednocześnie turyści oczekują coraz nowocześniejszej infrastruktury, coraz liczniejszych ofert spędzania czasu
wolnego, a także swobodnego i łatwego dostępu
do wszystkich miejsc i zakątków promowanych jako
turystyczne atrakcje. Rozbudowa infrastruktury dla
niektórych form wypoczynku - zwłaszcza narciarstwa zjazdowego - powoduje znaczące przeobrażenia krajobrazu. Wzrost natężenia ruchu turystycznego jest również bezpośrednią przyczyną zanieczyszczenia środowiska naturalnego, na przykład
poprzez eksploatację obiektów turystycznych czy
zwiększony ruch samochodowy.
Nie trzeba jednak przeprowadzać szczegółowych badań i analiz, aby na własne oczy przekonać
się, że ludzie często postępują w sposób bezmyślny
i nieodpowiedzialny, niszcząc miejsca, które odwiedzają lub w których wypoczywają. Nawet podczas
krótkiego spaceru po którymś ze szlaków Beskidzkiej 5 można spotkać się z negatywnymi przykładami obecności człowieka, którymi najczęściej są:
•Śmieci.
Można je spotkać zarówno w rowach przydrożnych przy głównych drogach dojazdowych, jak i w
środku lasu, przy najmniej uczęszczanych szlakach
i ścieżkach. Od najmniejszych opakowań po cukierkach i batonach, przez butelki, puszki, aż po zepsute
urządzenia AGD, części samochodowe czy ogromne
worki ze śmieciami wyrzucone przez mieszkańców
domków letniskowych czy osoby, które przyjechały w Beskidy na krótki, weekendowy wypad. Można
się zastanawiać, jak to możliwe, że ktoś, kto miał tyle
energii, aby dojść szlakiem aż na szczyt i wynieść
tam swoje napoje i posiłek, nie miał już siły na to,
aby znieść z powrotem pustą butelkę czy papierek
po drugim śniadaniu. Taki widok rani serce chyba
każdego miłośnika przyrody, ba - chyba każdego
przyzwoitego i wychowanego człowieka. Dlatego
zasada „nie śmieć” to jedynie minimum świadczące
o dobrym wychowaniu. Każdy, kto chce zrobić nieco
więcej, może to uczynić, zbierając śmieci po innych,
mniej odpowiedzialnych gościach Beskidzkiej 5.
•Wydeptywanie runa.
Na najbardziej uczęszczanych szlakach w Beskidach
można zaobserwować ciągłe poszerzanie trasy,
w niektórych miejscach nawet o kilka metrów.
Obrzeża szlaku wydają się niektórym znacznie atrakcyjniejsze niż trasa główna - mniej kamieniste, mniej
strome, porośnięte roślinami. Tymczasem dziesiątki
stóp ubijających każdego dnia pobocze szlaku sprawiają, że na tym miejscu nic już nie wyrośnie - po
prostu gleba w takim miejscu staje się tak zbita, że
uniemożliwia kiełkowanie roślin. Jakie są tego konsekwencje - można sprawdzić, wchodząc na wieżę
widokową na szczycie Czantorii i spoglądając prosto w dół: naszym oczom ukaże się zjawisko niespotykane wcześniej w Beskidach - prawdziwa pustynia
o powierzchni kilkuset metrów kwadratowych.
• Okaleczanie drzew, rycie i malowanie na
skałkach.
Niektórzy mają zadziwiającą potrzebę uwieczniania
swojej bytności w danym miejscu, swoich inicjałów
bądź aktualnego stanu uczuciowego na korze mijanych drzew czy powierzchni wychodni skalnych.
Wiadomo, że potrzeba pozostawienia po sobie
trwałego śladu towarzyszy człowiekowi od czasów
co najmniej prehistorycznych, czego dowodem
mogą być choćby słynne naskalne malowidła z jaskini Lascaux. Zdaje się jednak, że słowa Horacego
z Pieśni III „Nie wszystek umrę” niektórzy biorą zbyt
dosłownie, a sposób, w jaki realizują tę dewizę budzi
prawdziwą rozpacz. Cóż kogo obchodzi Sebastian K.
z Tychów ze swoją niespełnioną miłością do Izy G.
z Będzina, uwiecznioną na korze drzewa lub skalnej
wychodni? Na widok wyrytego przez niego serca
na korze buka naprawdę boli serce. Biedne drzewa, które akurat pechowo wyrosły najbliżej szlaku
czy leśnej ścieżki. Trudno mieć także serce jak głaz
na widok głazu czy skałki upstrzonej tym wątpliwej
jakości graffiti.
• Hałas.
Hałaśliwe grupy wędrowców - w których maruderzy
pozostający „w ogonie” wrzeszczą coś opętańczo do
narzucających tempo piechurów z przodu, ci im coś
odkrzykują, zupełnie jakby znajdowali się na swoim
osiedlu, pod swoim balkonem - to problem stary jak
świat. W ostatnich latach nasila się jednak zupełnie
nowe zjawisko: wycie motocykli, quadów i samochodów offroadowych, które rozjeżdżają niektóre
beskidzkie zbocza. Ten problem niełatwo rozwiązać:
pojazdy te zazwyczaj nie mają tablic rejestracyjnych bądź są one dokładnie i szczelnie zachlapane
błotem; przemieszczają się z ogromną prędkością,
wykorzystując najbardziej odludne leśne dukty - jak
sama nazwa wskazuje, im bardziej „off the road”, tym
lepiej. Żeby złapać ich właścicieli na gorącym uczynku, trzeba najpierw zainwestować w pojazd o podobnej mocy i z podobnym hukiem ruszyć w pościg.
Niewykluczone zresztą, że takie pościgi bardzo by się
spodobały samym ściganym - na tym bowiem polega ta rozrywka, aby szybko, głośno i efektownie jeździć tam, gdzie jeździć się nie powinno, a cóż może
być efektowniejszego niż ściganie się po lesie? Kogo
obchodzi, że w promieniu kilku kilometrów uciekają spłoszone zwierzęta. Jeśli traktuje się las jako tor
crossowy - nikogo. Tymczasem takie sytuacje, jeśli
się powtarzają, mogą doprowadzić do całkowitego
opuszczenia danego terenu przez niektóre gatunki
zwierząt, zwłaszcza duże drapieżniki - wilki i rysie,
ale także choćby przez liczny ptasi drobiazg.
•Wypuszczanie luzem psów.
Psy uwielbiają biegać, a ich właściciele powinni
im to umożliwiać. Problem jednak w tym, że leśne
ścieżki i górskie szlaki to miejsce, gdzie pies powinien obowiązkowo być trzymany na smyczy. W ze-
Rumowisko skalne na Małej Czantorii
tknięciu z innymi zwierzętami, w otoczeniu dzikiej
przyrody odzywa się w nim bowiem instynkt drapieżnika. Nawet niewielki pies, na co dzień leniwy
kanapowiec, kłapiący pyskiem co najwyżej na przelatujące muchy, może doprowadzić do śmierci spłoszoną i uciekającą na ślepo sarnę, nie wspominając
o drobniejszych stworzeniach: zającach, płazach
czy gadach. Często właściciel nawet nie zdaje sobie sprawy, ile szkód wyrządził jego pupil w czasie
tych kilku minut, na które zniknął z oczu w leśnym
gąszczu. Dlatego puszczanie psa luzem w lesie jest
w Polsce prawnie zakazane!
•Niszczenie drzew, krzewów i runa leśnego.
Często można się natknąć na zniszczone grzyby,
kopnięte czyimś butem w ramach zemsty za to, że
mają pod spodem blaszki. Tymczasem zupa grzybowa czy jajecznica z grzybami to przecież nie jedyny
cel, dla którego istnieją grzyby i to, że dany grzyb
jest niejadalny, a nawet trujący dla człowieka, nie
oznacza, że nie stanowi smacznej przekąski dla innego gatunku. Niektóre osoby nie znoszą żadnych
przeszkód na swojej drodze - dlatego łamią zwieszające się gałęzie, depczą po krzewach płożących
się w pobliżu ścieżki, a zbierając na przykład jeżyny
- z furią walczą z kłującymi gałązkami przy pomocy
kija. Inne z kolei tak są zachwycone napotkanymi roślinami, że koniecznie chcą je zabrać ze sobą - wykopują kępkę ładnie kwitnących roślin (które nierzadko okazują się być gatunkiem chronionym), przesadzają do skalnego ogródka przed domem i cieszą
się krzewinką, której nie można kupić w żadnym
sklepie ogrodniczym - zazwyczaj bardzo krótko, bo
roślina, wyrwana ze swego naturalnego środowiska,
marnieje w oczach.
Fot. W. Suchta
Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5
189
9. Przyroda
i turyści,
czyli jak
ją poznawać,
jej nie zniszczyć
Pamiątki
188
przeszłości
i nie tylko,
czyli
istniejąceaby
i projektowane
formy ochrony
Jak zatem należy zachowywać się na górskich szlakach? Większość z nas wyczuwa to intuicyjnie, jednak
dla tych, którzy potrzebują w życiu jasnych i uporządkowanych zasad podajemy poniżej zbiór najważniejszych reguł zachowania się w otoczeniu górskiej (i nie tylko) przyrody.
Dekalog turysty - miłośnika przyrody
1.
Bądź otwarty na spotkanie z przyrodą - poszukuj
informacji, czytaj, słuchaj, oglądaj; im więcej wiesz,
tym więcej ciekawych rzeczy możesz się dowie
dzieć i odkryć podczas wędrówki.
2. Podchodź z szacunkiem do zwierząt - nie zakłócaj
ich spokoju, nie płosz ich, nie dotykaj, nie niszcz
ich domów i miejsc, gdzie przebywają.
3.
Podchodź z szacunkiem do roślin - nie łam gałęzi, nie niszcz kory drzew, nie zrywaj roślin, nie
depcz grzybów, nie rozkopuj ściółki, nie wyrywaj
i nie przesadzaj roślin z ich naturalnego siedliska
do swego ogrodu czy parapetowej doniczki.
4. Zachowuj się cicho - świat wokół Ciebie jest już
wyjątkowo hałaśliwy i głośny.
5.
Nie wyrzucaj żadnych śmieci, gdy znajdujesz się
na łonie natury - raczej zbieraj śmieci po innych,
niech trafią tam, gdzie ich miejsce - do koszy i na
wysypisko odpadów.
6.
Nie rozpalaj ognia w miejscach do tego nieprzeznaczonych - pieczenie kiełbasy na ognisku czy
grill nad rzeczką kuszą i wydają się niewinne, ale
wystarczy moment nieuwagi, by spłonęło
znacznie więcej niż kilka suchych gałęzi.
7. Nie spuszczaj psa ze smyczy - wystarczy już sama
nasza i naszych pupilów obecność w lesie, by jego
prawowici mieszkańcy czuli niepokój i strach.
8. Trzymaj się szlaku, nie poszerzaj go idąc po obrze żach - nie bądź zaborczy, szlaki z pewnością są
wystarczająco szerokie, byś się na nich zmieścił.
9.
Nie wchodź na tereny, na które wchodzić się nie
powinno - do rezerwatów, w których nie ma wytyczonych tras turystycznych, do jaskiń, do szkółek leśnych i wszędzie tam, gdzie ustawiono stosowne znaki i tablice informujące o zakazie wstępu.
10.Nie zostawiaj żadnych śladów swojej obecności nawet jeśli już musisz „załatwić się” w lesie, to
zrób to tak, by nie załatwić lasu.
Powyższą listę można zakończyć jednym stwierdzeniem - na szlaku zachowuj się przyzwoicie, tak, by ktoś,
kto przyjdzie w odwiedzane przez Ciebie miejsca, nie pomyślał o Tobie źle, a nawet nie zauważył żadnych śladów Twojej obecności!
Poranek w beskidzkim lesie
Fot. W. Suchta
Turyści na szlaku
Fot. W. Suchta
Warto pamiętać, że zgodnie z ustawą z dnia 28
września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz.
435 z późn. zm.):
• Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są
dostępne dla ludności.
• Stałym zakazem wstępu objęte są lasy stanowią ce:
- uprawy leśne do 4 m wysokości;
- powierzchnie doświadczalne i drzewostany
nasienne;
- ostoje zwierząt;
- źródliska rzek i potoków;
- obszary zagrożone erozją.
• Nadleśniczy wprowadza okresowy zakaz wstępu
do lasu stanowiącego własność Skarbu Państwa
w razie gdy:
- wystąpiło zniszczenie albo znaczne uszko dzenie drzewostanów lub degradacja runa
leśnego;
- występuje duże zagrożenie pożarowe;
- wykonywane są zabiegi gospodarcze zwią zane z hodowlą, ochroną lasu lub pozyska niem drewna.
• Lasy objęte stałym lub okresowym zakazem
wstępu oznacza się tablicami z napisem „zakaz
wstępu” oraz wskazaniem przyczyny i terminu
obowiązywania zakazu.
• Właściciel lasu niestanowiącego własności Skar bu Państwa może zakazać wstępu do lasu, ozna czając ten las tablicą z odpowiednim napisem.
• Ruch pojazdem silnikowym, zaprzęgowym
i motorowerem w lesie dozwolony jest jedynie
drogami publicznymi, natomiast drogami leśny mi jest dozwolony tylko wtedy, gdy są one ozna kowane drogowskazami dopuszczającymi ruch
po tych drogach.
• Postój pojazdów na drogach leśnych jest dozwo lony wyłącznie w miejscach oznakowanych.
• Jazda konna w lesie dopuszczalna jest tylko
drogami leśnymi wyznaczonymi przez nadleśni czego.
• W lasach zabrania się:
- zanieczyszczania gleby i wód;
- zaśmiecania;
- rozkopywania gruntu;
- niszczenia grzybów oraz grzybni;
- niszczenia lub uszkadzania drzew, krzewów
lub innych roślin;
- niszczenia urządzeń i obiektów gospodar czych, turystycznych i technicznych oraz
znaków i tablic;
- zbierania płodów runa leśnego w oznako wanych miejscach zabronionych;
- rozgarniania i zbierania ściółki;
- wypasu zwierząt gospodarskich;
- biwakowania poza miejscami wyznaczony mi przez właściciela lasu lub nadleśniczego;
- wybierania jaj i piskląt, niszczenia lęgowisk
i gniazd ptasich, a także niszczenia legowisk,
nor i mrowisk;
- płoszenia, ścigania, chwytania i zabijania
dziko żyjących zwierząt;
- puszczania psów luzem;
- hałasowania oraz używania sygnałów
dźwiękowych, z wyjątkiem przypadków wy magających wszczęcia alarmu.
• W lasach oraz na terenach śródleśnych, jak rów nież w odległości do 100 m od granicy lasu,
zabrania się działań i czynności mogących
wywołać niebezpieczeństwo, a w szczególności:
- rozniecania ognia poza miejscami wyzna czonymi do tego celu przez właściciela lasu
lub nadleśniczego;
- korzystania z otwartego płomienia;
- wypalania wierzchniej warstwy gleby i po zostałości roślinnych.
• Zbiór płodów runa leśnego na własne potrzeby
dopuszczony jest w lasach nieobjętych stałym
lub okresowym zakazem wstępu. Można zbierać
owocniki grzybów jadalnych wyłącznie zdro wych okazów, bez oznak rozkładu. Zbiór owo ców może odbywać się wyłącznie ręcznie, bez
użycia jakichkolwiek narzędzi i urządzeń niszczą cych lub uszkadzających rośliny.
Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5
191
9. Przyroda
i turyści,
czyli jak
ją poznawać,
jej nie zniszczyć
Pamiątki
190
przeszłości
i nie tylko,
czyli
istniejąceaby
i projektowane
formy ochrony
9.2 Turystyka zrównoważona
W poprzednim rozdziale wskazane zostały różne przykłady zachowywania się turystów przynoszących szkody miejscom, które odwiedzają. Myli
się jednak ten, kto sądzi, że wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze danego regionu może być
jedynie negatywny. Wręcz przeciwnie - to, że jakiś
region jest popularnym miejscem wypoczynku dla
turystów, może dodatkowo mobilizować jego gospodarzy do większego dbania o środowisko naturalne i jego ochronę. Wzmocnienie atrakcyjności
turystycznej staje się motywacją do działań proekologicznych: tworzenia obszarów chronionych,
pielęgnacji pomników przyrody jako atrakcji turystycznych, dodatkowych zalesień, które wzbogacają krajobraz. Chęć przyciągnięcia turystów, a przede
wszystkim zapewnienia im przyzwoitych warunków
pobytu wraz z zachęceniem do powtórnego odwiedzenia, stanowi także bodziec do realizacji takich
inwestycji, jak rozbudowa kanalizacji i oczyszczalni
ścieków, likwidacja dzikich wysypisk śmieci i uporządkowanie gospodarki odpadami czy rozwiązywanie problemów komunikacyjnych i transportowych. Warto też zauważyć, że w regionach atrakcyjnych turystycznie lokalna gospodarka zazwyczaj
w znacznej mierze opiera się na sektorze usług, który jest znacznie przyjaźniejszy dla środowiska niż
sektor przemysłu.
Wpływ turystyki na stan środowiska naturalnego
może więc być różnoraki. Co ciekawe, sami mieszkańcy regionu Beskidzkiej 5 oceniają go bardzo różnie - w badaniach ankietowych przeprowadzonych
w 2009 roku w tej grupie osób, na pytanie „W jaki
sposób rozwój turystyki na terenie Pani/Pana gminy wpływa na stan środowiska naturalnego?”, 37%
ankietowanych wybrało odpowiedź „Raczej negatywnie” lub „Zdecydowanie negatywnie”, natomiast
43% odpowiedziało „Raczej pozytywnie” bądź „Zdecydowanie pozytywnie”. Osoby postrzegające raczej pozytywny wpływ turystyki uzasadniały swoje
zdanie najczęściej tak: „Ludzie przyjeżdżając do nas
mogą zobaczyć piękno przyrody, poznają przyrodę
i dlatego chcą potem o nią dbać” lub „Dzięki rozwojowi turystyki są pieniądze na ochronę środowiska”.
Nie ulega wątpliwości, że zależność pomiędzy
rozwojem turystyki a stanem środowiska naturalnego jest bardzo złożona. Pojawia się zatem pytanie
- czy możliwy jest taki rozwój turystyki, który mini-
malizuje negatywne oddziaływania na środowisko?
Czy możliwy jest taki rozwój społeczno-gospodarczy
w ogóle, który odbywa się przy poszanowaniu potrzeb środowiska naturalnego? W odpowiedzi na te
pytania powstało pojęcie rozwoju zrównoważonego, czyli takiego, w którym racje społeczne, ekonomiczne i ekologiczne traktowane są równorzędnie.
Idea rozwoju zrównoważonego znalazła swoje odzwierciedlenie również w polskim prawodawstwie
- w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej22. Termin
ten możemy w sposób przystępny zdefiniować jako
taki sposób myślenia, który wyklucza kierowanie
się hasłem typu „po nas choćby potop”. Dążąc do
zaspokojenia naszych potrzeb i dbając o naszą dzisiejszą wygodę i dobrobyt, musimy mieć na uwadze
prawo do istnienia wszystkich żywych organizmów,
konieczność zachowania ich siedlisk i naturalnie zachodzących procesów. Musimy także uwzględnić
przyszłość i przyszłe pokolenia, w taki sposób dążąc
do rozwoju gospodarczego i społecznego, aby nie
wyeksploatować do cna wszelkich zasobów naturalnych, nie zatruć naszego otoczenia, nie zabudować
każdego górskiego szczytu i zbocza.
W ślad za rozwojem koncepcji zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego pojawiła się
węższa koncepcja zrównoważonego rozwoju turystyki. Ogólne zasady zrównoważonego rozwoju turystycznego opracowały w 1995 roku dwie największe organizacje turystyczne świata - Rada Podróży
i Turystyki (WTTC, World Travel and Tourism Council)
oraz Światowa Organizacja Turystyczna (WTO, World
Tourism Organization) wspólnie z Radą Ziemi (Earth
Council), pod nazwą Agenda 21 dla przemysłu turystycznego (Agend 21 for the Travel and Tourism
Industry). Oto najważniejsze z tych zasad:
• Turystyka powinna propagować zdrowy i pro duktywny tryb życia w harmonii z przyrodą,
zbliżać do siebie ludzi różnych narodowości,
kreować otwartość i tolerancję;
• Rozwój turystyki ma przyczyniać się do zacho wania zasobów przyrody oraz do ochrony trady cyjnej kultury lokalnych społeczności;
• Rozwój turystyki w danym regionie powinien
następować przy udziale miejscowej ludności:
jej głos powinien być uwzględniany już na
etapie planowania rozwoju turystycznego,
a turystyka powinna stanowić dla niej nowe
źródło dochodu;
22.Definicję zrównoważonego rozwoju przytoczono w przypisie w rozdziale 6.2.
Polana Stokłosica na Wielkiej Czantorii
•
•
Fot. W. Suchta
Działalność usługowa i produkcyjna w branży
turystycznej powinna zmierzać do zmniejszania
ilości odpadów i oszczędzania wody i energii
oraz stymulować do zachowań proekologicznych;
Kraje powinny promować wolną wymianę usług
w turystyce, podporządkowaną zasadom zrównoważonego rozwoju i respektującą międzynarodowe prawo ochrony środowiska.
Głównym założeniem turystyki zrównoważonej
jest osiąganie równowagi pomiędzy wymogami
turystów, środowiska naturalnego i lokalnych społeczności. Nie jest to zadanie łatwe, gdyż wymogi te
często bywają sprzeczne. Dlatego też równowaga
ta nigdy nie zostanie wypracowana „raz na zawsze”.
Możemy jednak wszyscy - jako mieszkańcy, turyści,
pracownicy samorządów czy lokalni przedsiębiorcy
- w naszych codziennych działaniach uwzględniać
nie tylko własne potrzeby, ale też potrzeby innych
grup społecznych oraz naszego najważniejszego
i najbardziej cierpliwego, ale również najbardziej
wrażliwego partnera - przyrody.
Gronie, nasze gronie,
Śląska wy ozdobą,
wśród was serce płonie,
człek się czuje sobą...
Emanuel Grim, Pieśń
9.3. Dobre praktyki, czyli mamy
się czym pochwalić!
Na terenie gmin Beskidzkiej 5 wskazać można wiele przykładów tak zwanych dobrych praktyk
w zakresie zrównoważonego rozwoju turystyki,
czyli działań promujących taką turystykę, która nie
zagraża środowisku przyrodniczemu lub w ograniczonym stopniu na nie wpływa.
Są to działania bardzo różnorodne, ale umownie można je podzielić na trzy grupy. Do pierwszej
z nich zaliczyć można wszystkie inicjatywy z zakresu
edukacji ekologicznej, mające na celu podniesienie świadomości ekologicznej oraz wiedzy na temat otaczającej nas przyrody. Nie sposób bowiem
zaprzeczyć stwierdzeniu, że człowiek jest bardziej
skłonny chronić to, co zna i rozumie niż to, czego
nie zauważa i nie pojmuje. W drugiej grupie działań
można umieścić wszelkie te przedsięwzięcia, które
umożliwiają uprawianie turystyki czy aktywny wypoczynek na tak zwanym łonie natury, przy jednoczesnym ograniczonym, ekstensywnym oddziaływaniu na przyrodę. Wreszcie do trzeciej grupy działań można zaliczyć te, które na pierwszy rzut oka
z turystyką i wypoczynkiem raczej się nie kojarzą.
Jednak są to inicjatywy zmierzające do kształtowania środowiska przyrodniczego, krajobrazu Beskidu
Śląskiego takiego, jaki znają i cenią turyści – z górskimi stokami pokrytymi lasem i z mozaiką otwartych
przestrzeni hal i polan, z zamieszkującymi to zróżnicowane siedlisko charyzmatycznymi dla Beskidu
Śląskiego gatunkami roślin i zwierząt. Spośród wie-
Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5
193
9. Przyroda
i turyści,
czyli jak
ją poznawać,
jej nie zniszczyć
Pamiątki
192
przeszłości
i nie tylko,
czyli
istniejąceaby
i projektowane
formy ochrony
lu dobrych praktyk z terenu Beskidzkiej 5 wybraliśmy
jedynie te przykładowe, do których należą:
Inicjatywy polegające na tworzeniu przyrodniczych ścieżek dydaktyczno-krajoznawczych
oraz ośrodków edukacji ekologicznej, czyli wiem,
znam, szanuję i chronię:
Na terenie gmin Beskidzkiej 5 funkcjonuje kilka
ścieżek przyrodniczo-dydaktycznych oraz ośrodków edukacji ekologicznej (omówionych szerzej
w rozdziałach 8.2 i 8.3). W zdecydowanej większości są
to ścieżki i obiekty utworzone przez nadleśnictwa zarządzające lasami na tym obszarze, ale można wskazać
także ścieżki powstałe z inicjatywy lokalnego samorządu (np. ścieżka „Góra Bucze” w Górkach Wielkich).
Ścieżki przyrodnicze – dzięki ustawionym na
trasach tablicom informacyjnym oraz wydawanym
przewodnikom – pozwalają na samodzielne poznawanie przyrody regionu, występujących tu gatunków grzybów, roślin i zwierząt, jak również umożliwiają zrozumienie zachodzących w środowisku zjawisk i procesów. Podobną rolę pełnią ośrodki edukacji ekologicznej ze swoimi ekspozycjami i zbiorami bibliotecznymi czy ofertą spotkań, prezentacji
lub wykładów. Chociaż inicjatywy te służą przede
wszystkim edukacji ekologicznej dzieci i młodzieży,
trasy i obiekty tego typu są ogólnodostępne, pozwalają więc na kształtowanie świadomości i wrażliwości przyrodniczej wszystkich, bez względu na
wiek czy poziom wykształcenia.
Ścieżki przyrodnicze i ośrodki edukacji ekologicznej na terenie Beskidzkiej 5 nie powstawały
w ramach jednego określonego programu czy projektu. Jednak ich oferta wzajemnie się uzupełnia
i pozwala na zdobycie podstawowej wiedzy o dziedzictwie przyrodniczym tego obszaru.
Inicjatywy w zakresie tworzenia i rozbudowy
infrastruktury turystycznej, czyli wypoczynek na
łonie natury:
•Sieci tras rowerowych.
Przez Beskidzką 5 przebiega Zielony Szlak Greenways Kraków – Morawy – Wiedeń oraz szlak Euroregionu Śląsk Cieszyński – czerwona trasa rowerowa
oznaczona numerem 24C. W każdej z gmin Beskidzkiej 5 wytyczono również krótsze bądź dłuższe trasy
rowerowe. Na uwagę zasługują tu przede wszystkim
transgraniczne trasy kolarstwa górskiego powstałe na pograniczu polsko-czeskim. Trasy te zostały
utworzone i wypromowane w ramach projektu
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej,
w dwóch etapach. W ramach etapu I, realizowanego
wspólnie przez gminę Istebna i czeską gminę Bukovec, utworzono 10 tras kolarstwa górskiego o różnym stopniu trudności, opisanych za pomocą traków
GPS. Trasy te zostały szczegółowo przedstawione
w formie mapy, zawierającej także część o charakterze przewodnika turystycznego po regionie.
W ramach promocji zorganizowano szereg znaczących imprez rowerowych (m.in. Beskidy MTB Trophy
– etapowy wyścig kolarstwa górskiego o międzynarodowym znaczeniu) oraz wydano specjalną Rowerową Kartę Rabatową. Kolejny etap, realizowany
wspólnie przez gminy Istebna i Ustroń z udziałem
Związku Gmin Ziemi Jabłonkowskiej, dotyczył m.in.
wytyczenia kolejnych 10 tras w okolicach Ustronia
oraz wprowadzenia certyfikacji „Miejsc Przyjaznych
Rowerzystom”. Planowana jest dalsza rozbudowa
sieci tras MTB. Będą również organizowane kolejne
zawody w kolarstwie górskim, a także – odbywający
się od niedawna – szosowy maraton rowerowy „Pętla Beskidzka”. Ze szczegółowym przebiegiem tras
oraz efektami realizacji projektu można zapoznać
się na stronie www.mtbbeskidy.pl. Warto podkreślić,
że inicjatywa ta została wyróżniona jako dobra praktyka w ramach projektu pn. „Zrównoważony rozwój
Karpat poprzez turystykę przyjazną środowisku”23.
•Trasy narciarstwa biegowego
Narciarstwo biegowe to forma aktywności fizycznej przyjazna środowisku, nie wymagająca –
w odróżnieniu od narciarstwa zjazdowego – budowy nadmiernie ingerującej w krajobraz infrastruktury, dostępna dla osób o różnej kondycji fizycznej.
Do niedawna na terenie Beskidzkiej 5 funkcjonował
jedynie profesjonalny kompleks tras do uprawiania
narciarstwa biegowego i biathlonu na przełęczy Kubalonka (zmodernizowany w 2008 r., jest jednym
z najnowocześniejszych tego typu obiektów w Europie; latem trasy mogą służyć do jazdy na rowerach
lub nartorolkach) oraz kilka krótszych odcinków
w poszczególnych gminach. Z każdym rokiem jednak
ta sytuacja się zmienia: nowe trasy do narciarstwa
biegowego powstają w Brennej, Istebnej, Szczyrku
Wiśle – większość z nich w ramach projektów
współfinansowanych z Unii Europejskiej w ramach
Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego. Podkreślić należy, że przedsięwzięcia
te muszą spełniać szczególne wymagania dotyczą-
23. Więcej o projekcie i innych dobrych praktykach z terenu Karpat: „Turystyka przyjazna środowisku. Poradnik wdrażania w polskich
Karpatach”. Praca zbiorowa pod redakcją Centrum UNEP/GRID-Warszawa, Warszawa – Kraków 2009.
ce poszanowania środowiska przyrodniczego, gdyż
w zdecydowanej większości leżą w granicach obszaru Natura 2000.
Inicjatywy zmierzające do kształtowania charakterystycznego krajobrazu Beskidu Śląskiego
i utrzymania różnorodności siedliskowej i gatunkowej tego obszaru, czyli chrońmy nasze dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe:
• „Program aktywizacji gospodarczej oraz
zachowania dziedzictwa kulturowego Beskidów
i Jury Krakowsko-Częstochowskiej Owca plus”
Jest to program realizowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, który polega na uruchomieniu systemu różnych zachęt dla ponownego
wprowadzenia wypasu owiec na polanach i halach
położonych powyżej 500 m n.p.m. Jego cele to:
• przywrócenie wypasu owiec na tereny położo ne w wyższych partiach górskich Beskidów (oraz
na murawy kserotermiczne Jury Krakowsko Częstochowskiej),
• przywrócenie przestrzeni otwartych krajobrazu;
• ochrona bioróżnorodności i powstrzymanie
sukcesji wtórnej,
Wypas owiec w Beskidach
•
•
•
•
•
zachowanie i ochrona gatunków endemicznych
roślin,
zachowanie i zwiększenie pogłowia owiec,
z uwzględnieniem ras lokalnych,
utrzymanie i odbudowa obiektów architektury
pasterskiej,
rozwój turystyki, poszerzenie oferty gospodarstw agroturystycznych,
krzewienie tradycji kultury ludowej, rozwój
rzemiosła i przetwórstwa produktów pochodzenia owczego.
Pierwsza edycja tego programu realizowana była
w latach 2008-2009. W wyniku tej inicjatywy turysta
wędrujący szlakami Beskidu Śląskiego czy Beskidu
Żywieckiego znów może natknąć się na pasące się
na halach owce oraz skosztować tradycyjnych serów
owczych. Dzięki działalności Tatrzańsko-Beskidzkiej Spółdzielni Producentów „Gazdowie” znacząco
wzrosło pogłowie owiec w Beskidach, na nowo zaczęły funkcjonować bacówki – na terenie Beskidzkiej 5 są to bacówki na Ochodzitej, Podgrapach
i Hali Baraniej – a mieszkańcy mogą wziąć udział
w takich tradycyjnych uroczystościach jak redyk czy
miyszani owiec.
Fot. W. Suchta
Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5
195
9. Przyroda
i turyści,
czyli jak
ją poznawać,
jej nie zniszczyć
Pamiątki
194
przeszłości
i nie tylko,
czyli
istniejąceaby
i projektowane
formy ochrony
• Reintrodukcja głuszca w Beskidzie Śląskim
Program ten jest przykładem przywracania do
środowiska przyrodniczego tych jego elementów
– w tym przypadku gatunku zwierzęcia – które bądź
w danym regionie zanikły (wymarły) bądź znalazły
się w sytuacji krytycznej. Głuszce są gatunkiem rodzimym dla awifauny Beskidu Śląskiego. Przez lata
były gatunkiem łownym i to właśnie na skutek intensywnych polowań (już od połowy XIX wieku), ale
także z powodu zachodzących zmian w gospodarce
leśnej, rozpadających się drzewostanów świerkowych oraz penetracji lasów przez ludzi, gatunek ten
na terenie Beskidu Śląskiego na początku XXI wieku
znalazły się na krawędzi wymarcia. Warto dodać, że
głuszec jest gatunkiem podlegającym ścisłej ochronie zgodnie z polskim prawem, a obowiązek jego
zachowania i ochrony wynika również z przepisów
prawa europejskiego (Dyrektywa Ptasia).
W 2002 r. Nadleśnictwo Wisła, dzięki finansowemu wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, uruchomiło
Wolierową Hodowlę Głuszców w Jaworzynce Wyrchczadeczce. Dzięki tej hodowli te piękne ptaki,
o niezwykle widowiskowych tokach, są przywracane lasom Beskidu Śląskiego. Przeciętny turysta ma
znikome szanse spotkania głuszca w naturze, podczas wędrówek szlakami Beskidzkiej 5. Może jednak
obejrzeć te niezwykłe ptaki w Wolierze Pokazowej
(patrz rozdział 8.3).
Nature and Tourists or How
to Explore Nature without
Destroying It
Rośliny (i grzyby)
Unfortunately, while wandering the trails of Beskidzka 5, one will surely notice more than once the
negative effects of human presence and activity, for
example litter lying around, trampled undergrowth
or meadows, broken branches, plants picked and
than thrown away etc., left by people who do not
deserve to be called tourists. How should we then
behave on mountain trails? Most people know it intuitively, but those who need a clear set of rules are
presented with this list of the most-important rules
of behavior in such circumstances or a Decalogue of
a nature-enthusiast tourist:
1. Open yourself to nature – the more you know,
the more interesting things you may find out
during your hike.
2. Respect the animals – do not disturb them, do
not scare them, do not touch them, do not
destroy their houses and places they live.
3.
Respect the plants – do not break the branches,
do not destroy the bark, do not pick plants, do
not tread on mushrooms, do not tumble in the
forest bed, do not pick plants in order to plant
them in your garden or a window-sill pot.
4. Be quiet – the world around you makes enough
noise.
5.
Do not throw away any rubbish – nature does
not need it, you should rather pick up litter left
by others in order to put it where it belongs – in
the rubbish bin and then the dumping ground.
6. Do not light fires in places where it is not allowed
– one moment of carelessness and something
much more than a few twigs may burn down.
7. Do not unleash your dog – our presence is enough
stress for the forest’s rightful inhabitants.
8. Stay on the trail, do not widen it – the trails are
without doubt wide enough for you to fit in.
9. Do not enter restricted areas!
Widok z Wisły na Czantorię
Fot. W. Suchta
Indeks nazw polskich
i łacińskich
10.Do not leave any trace of your presence!
B
babka średnia Plantago media
barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnovskii
barszcz zwyczajny Heracleum sphondylium
barwinek pospolity Vinca minor
bez czarny Sambucus nigra
bliźniczka psia trawka Nardus stricta
bluszcz pospolity Hedera helix
borówka czarna Vaccinium myrtillus
brodawnik zwyczajny Leontodon hispidus
brzoza brodawkowata Betula pendula
buk pospolity Fagus sylvatica
buławnik wielkokwiatowy
Cephalanthera damasonium
C
centuria pospolita Centaurium erythraea
subsp. erythraea
chaber driakiewnik Centaurea scabiosa
chaber ostrołuskowy Centaurea oxylepis
ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum
cieszynianka wiosenna Hacquetia epipactis
cis pospolity Taxus baccata
czeremcha zwyczajna Padus avium
czereśnia ptasia Prunus avium
czerniec gronkowy Actaea spicata
czosnek niedźwiedzi Allium ursinum
czyściec leśny Stachys sylvatica
D
daglezja (jedlica) zielona Pseudotsuga menziesii
daglezja (jedlica) zielona odmiana sina
Pseudotsuga menziesii var. glauca
dąb czerwony Quercus rubra
dąb szypułkowy Quercus robur
dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis
dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris
dziurawiec czteroboczny Hypericum maculatum
F
fiołek błotny Viola palustris
fiołek leśny Viola reichenbachiana
G
głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna
gnieźnik leśny Neottia nidus-avis
goryczka orzęsiona Gentianella ciliata
goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea
goryczuszka orzęsiona Gentianella ciliata
goździk kropkowany Dianthus deltoides
gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea
grab pospolity Carpinus betulus
groszek łąkowy Lathyrus pratensis
groszek wiosenny Lathyrus vernus
gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum
gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea
J
jarząb mączny odmiana wielkolistna
Sorbus aria odm. ‘Majestica’
jarząb pospolity (jarzębina pospolita)
Sorbus aucuparia
jarząb szwedzki Sorbus intermedia
jaskier kosmaty Ranunculus lanuginosus
jaskier platanolistny Ranunculus platanifolius
jemioła pospolita Viscum album
jesion wyniosły Fraxinus excelsior
jesion wyniosły odmiana drobnolistna
Fraxinus excelsior „Angustifolia”
jesion wyniosły odmiana jednolistkowa zwisająca
Fraxinus excelsior ‘Heterophylla Pendula’
jodła kaukaska Abies normandiana
jodła pospolita Abies alba
K
kalina koralowa Viburnum opulus
kasztanowiec pospolity Aesculus hippocastanum
klon ginnala Acer ginnala
klon jawor Acer pseudoplatanus
klon jawor odmiana „Prinz Handjery”
Acer pseudoplatanus „Prinz Handjery”
klon jawor odmiana purpurowa
Acer pseudoplatanus „Atropurpureum”
klon jesionolistny Acer negundo
klon polny Acer campestre
klon pospolity Acer platanoides
klon tatarski Acer tataricum
kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum
kłosówka miękka Holcus mollis
knieć błotna (kaczeniec) Caltha palustris
knieć górska Caltha palustris subsp. laeta
kokoryczka wielokwiatowa
Polygonatum multiflorum
komonica zwyczajna Lotus corniculatus
koniczyna biała Trifolium repens
koniczyna łąkowa Trifolium pratense
koniczyna pagórkowa Trifolium montanum
konietlica łąkowa Trisetum flavescens
kopytnik pospolity Asarum europaeum
kosmatka gajowa Luzula luzuloides
kosmatka olbrzymia Luzula sylvatica
kosmatka żółtawa Luzula luzulina
kostrzewa czerwona Festuca rubra
Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5