3-Menes-Stan i perspektywy - Instytut Transportu Samochodowego

Transkrypt

Maciej Menes
Instytut Transportu Samochodowego
STAN I PERSPEKTYWY ŚWIATOWEGO RYNKU ROPY NAFTOWEJ
NA PRZEŁOMIE PIERWSZYCH DEKAD XXI WIEKU
Artykuł jest próbą przedstawienia syntetycznego obrazu rynku ropy naftowej
przedstawionego na szerszym tle zmian ekonomicznych na świecie na przełomie
pierwszych dekad XXI wieku i udziału ropy w światowym bilansie energetycznym. Autor
ukazał głównych producentów, konsumentów oraz importerów i eksporterów ropy
naftowej na świecie wraz z zachodzącymi w tym zakresie zmianami - wzrost zużycia
w krajach BRIC oraz spadek w wysoko uprzemysłowionych krajach Europy Zachodniej.
Ponadto poruszona została kwestia występowania różnego typu złóż ropy naftowej oraz
kształtowania się kosztów jej wydobycia. W artykule przedstawiona została również
sprawa kształtowania się cen ropy naftowej oraz detalicznych cen paliw płynnych. Swoje
miejsce w tekście znalazły również kwestie wyczerpywalności światowych zasobów ropy
naftowej a także niekonwencjonalnych sposobów zwiększania pozyskiwania ropy
naftowej. Autor przedstawił również prognozy gospodarczo-demograficzne i skorelowane
z nimi prognozy światowego zapotrzebowania na energię wraz z podziałem na różne jej
źródła.
STATE AND PROSPECTS FOR THE WORLD CRUDE OIL MARKET
AT THE TURN OF THE FIRST DECADES OF THE XXI CENTURY
The article is an attempt of presenting concise picture of the crude oil market in the wider
context of the economic changes in the world at the turn of the first decades of the XXI
century and the crude oil share in the global energy balance. The author has depicted
main crude oil producers, consumers, importers and exporters in the world, together with
the changes occurring in this field – increased consumption in the BRIC countries and the
decrease in consumption in the highly industrialised countries of the Western Europe.
Moreover, there is a matter of various types of crude oil deposits and the shape of their
exploitation costs. The article also presents the problem of crude oil prices fluctuation and
the retail prices of the liquid fuels. There is also mention of the depletion of the global
crude oil deposits and also non-conventional methods of increasing the crude oil
production. The author has presented also the economic and demographic forecasts and
related to them forecasts of the world energy demand together with the differentiation
between its various sources.
Transport Samochodowy 1-2011
Współczesna cywilizacja opiera się na energii. W 2005 roku gospodarka światowa
zużyła 12,8 terawatów przelicznikowej energii pierwotnej. [24] Udział ropy naftowej
w światowym bilansie paliwowym w przeliczeniu na paliwo umowne, od lat
osiemdziesiątych ubiegłego wieku, kiedy to osiągnął 45% powoli, lecz systematycznie
maleje poprzez 38,5% w 2000 roku do 35% w 2008 roku i 34,8% w 2009 roku.
Spowodowane jest to zarówno rozwojem energetyki nuklearnej (6,6% udział
w zaspokajaniu energetycznych potrzeb świata) a także innych niekonwencjonalnych
źródeł energii, jak również rozwojem wykorzystania gazu ziemnego i hydroenergii.
Szczegółową strukturę światowego zużycia energii wg źródeł pochodzenia w latach 20082009 przedstawiają dane tablicy 1.
Tablica 1
Wielkość i struktura światowego zużycia energii w latach 2008-2009, w mln ton ekwiwalentnych
ropy naftowej
Table 1
Volume and structure of the global energy consumption for the years 2008-2009, in the millions of
tons of the equivalent crude oil
Wyszczególnienie
Globalne zużycie nośników energii w mln
ton ekwiwalentnych ropy naftowej (a)
w tym:
Ropy naftowej
Gazu ziemnego
Węgla
Energii nuklearnej
Hydroenergii
2008
w mln ton
w%
2009
w mln ton
w%
11314
100,0
11163
100,0
3960
2717
3286
620
731
35,0
24,0
29,0
5,5
6,5
3882
2653
3278
610
740
34,8
23,7
29,4
5,5
6,6
a)
zestawienie nie obejmuje energii pochodzącej ze spalania drewna, torfu, odpadów itp.
Źródło: zestawienie własne na podstawie: BP Statistical Reviec of World Energy, czerwiec 2010
Nie zmienia to faktu, że ropa naftowa nadal stanowi największą pozycję w światowym
bilansie energetycznym, a w niektórych sektorach gospodarki światowej, w tym przede
wszystkim w transporcie stanowi podstawowe źródło energii.
W transporcie światowym produkty ropopochodne stanowią nadal dziewięćdziesiąt
parę procent wszystkich zużywanych nośników energii. Eksploatacja środków transportu
w 2005 roku pochłonęła ponad 60% wydobytej na świecie ropy naftowej [24]. Dominuje
tu oczywiście transport samochodowy, którego zużycie paliw ropopochodnych stanowi ok.
4/5 całkowitego zużycia takich paliw przez transport. Zużycie te generuje ponad 635 mln
samochodów osobowych, ponad 230 mln samochodów użytkowych oraz ponad 300 mln
jednośladowych pojazdów silnikowych. [18] Według zgrubnych szacunków tylko
ciężarowy transport samochodowy zużywa w wymiarze globalnym co roku około miliarda
ton paliw ropopochodnych. [17]
Ale ropa naftowa to nie tylko paliwo na stacji benzynowej. Wyprodukowanie
wyposażenia średniej wielkości mieszkania wymaga ok. 160 litrów ropy naftowej (meble
tapicerowane wypełnione pianką poliuretanową – 60 litrów, plastikowy regał na płyty CD
i same płyty z pudełkami 31 litrów, dywan z tworzyw sztucznych 22 litry, sprzęt audio
10 litrów, sprzęt komputerowy 10 litrów, kable wszystkich urządzeń elektrycznych
5 litrów itd.) a minuta lotu samolotu F16 to 100 litrów paliwa.
30
Stan i perspektywy światowego…
Ogromnemu wzrostowi światowego wydobycia ropy naftowej w latach 1920-2008, tj.
w latach dla których dostępne są stosowne dane statystyczne (w 2008 roku wydobycie było
większe ponad 40-krotnie w stosunku do wydobycia w roku 1920, ponad 7-krotnie
w stosunku do wydobycia w roku 1950, blisko 4-krotnie w stosunku do wydobycia w roku
1960, 1,7-krotnie w stosunku do wydobycia w roku 1970, o 32% większe w stosunku do
wydobycia w roku 1980, o 25% w stosunku do wydobycia w roku 1990 [19] i o blisko
10% w stosunku do wydobycia w roku 2000) towarzyszy odnotowany po raz pierwszy
2,5% spadek wydobycia w roku 2009. Trudno oczywiście, ze względu na wielość
i skomplikowanie uwarunkowań zarówno politycznych, jak i gospodarczych wydobycia
ropy naftowej w chwili obecnej zdefiniować jednoznacznie charakter odnotowanego
spadku jej wydobycia w 2009 roku.
Tablica 2
Wydobycie ropy naftowej przez największych producentów, w latach 1970-2009, w mln ton
Table 2
Crude oil production by the largest producers, for the years 1970-2009, in the millions of tons
Lp
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Wyszczególnienie
Ogółem świat w tym:
Rosja
Arabia Saudyjska
USA
Iran
Chiny
Kanada
Meksyk
Wenezuela
Kuwejt
Brazylia
Zjedn. Emiraty Arb.
Irak
Norwegia
Nigeria
Angola
Kazachstan
Libia
Wlk.Brytania
Algieria
Katar
Suma poz. 1-20
Udział % w globalnej produkcji
1970
2270
349
176
475
192
20
62
22
194
151
●
38
76
54
●
●
●
1980
2970
603
496
24
74
106
70
100
114
84
●
83
130
24
102
●
●
●
1990
3164
520
341
417
161
138
92
147
116
57
32
102
105
82
86
24
67
88
●
●
●
2000
3609
323
441
353
187
162
126
172
107
120
63
103
128
157
100
37
35
66
120
●
36
2836
78,6
2005
3897
417
507
310
216
184
151
183
151
135
83
134
94
135
131
62
63
80
82
●
47
3165
81,2
2008
3934
485
509
300
214
190
155
159
137
145
115
136
116
107
106
90
72
84
72
66
61
3319
84,3
2009
3820
494
452
320
206
194
152
146
126
124
121
120
119
106
89
86
78
75
68
61
58
3195
83,6
a) kolejność krajów w tablicy wg wydobycia ropy naftowej w 2009 roku
Źródło: zestawienie własne na podstawie: Nafta & Gaz nr 10/2000, Key World Energy Statistics, 2007 i 2009
International Energy Agency, Paryż 2007, 2009, BP Statistical Reviev of World Energy czerwiec 2010, Energy
Statistics Yearbook, UN, 2007, Nowy York.
Analizując wydobycie ropy naftowej w ostatnich latach przez 20 krajów ujętych
w tablicy 2 stwierdzić można, że współcześnie zapewniają one ponad 80% jej światowego
wydobycia przy czym ich udział ma tendencję rosnącą z 78% w 2000 roku do 84,3%
w roku 2005. Najwięksi producenci to: Rosja 12,9% światowego wydobycia, Arabia
Saudyjska 11,8% światowego wydobycia, USA 8,3% światowego wydobycia, Iran 5,4%
światowego wydobycia, Chiny 5% światowego wydobycia, Kanada 4% światowego
31
wydobycia ropy naftowej. Warto zauważyć, że dwa pierwsze kraje zapewniają blisko 25%
światowego wydobycia ropy naftowej, zaś pierwsza szóstka zapewnia prawie połowę
światowego wydobycia ropy naftowej (47,4%).
Dane tablicy 2 wskazują na systematyczny wzrost wydobycia w Rosji, który powoli
wraca do poziomu z lat 90-tych ubiegłego wieku, obejmującego wydobycie na terytorium
całego ówczesnego ZSRR, w Chinach oraz spadek wydobycia w USA, Meksyku, Nigerii,
Wenezueli, a także w krajach, które uruchomiły wydobycie ropy naftowej w latach
osiemdziesiątych ubiegłego wieku, a mianowicie w Norwegii i Wielkiej Brytanii. Spadek
wydobycia ropy naftowej w Kuwejcie, Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Katarze,
Algierii wystąpił w roku 2009 po raz pierwszy i ma raczej charakter doraźny.
Wśród krajów największych producentów ropy naftowej jedynie trzy, a mianowicie
USA, Chiny i Rosja zajmują czołowe lokaty w rankingu konsumentów ropy naftowej
(tablica 3)
Tablica 3
Najwięksi konsumenci ropy naftowej, w mln ton
Table 3
Largest crude oil consumers, in the millions of tons
Lp
Wyszczególnienie
Ogółem świat w tym:
1 USA
2 Chiny
3 Japonia
4 Indie
5 Rosja
6 Niemcy
7 Korea Płd.
8 Brazylia
9 Kanada
10 Francja
11 Meksyk
12 Włochy
13 Wlk. Brytania
14 Hiszpania
Suma poz. 1-14
Udział %
1990
●
782
110
248
58
250
127
49
58
●
89
●
94
●
●
●
●
2000
3562
897
224
255
106
123
130
100
92
88
95
86
93
77
70
2436
68,3
2005
3878
951
328
244
120
122
122
105
89
100
93
88
87
83
79
2611
67,3
2008
3960
942
380
222
145
137
119
103
105
102
91
89
80
78
77
2670
67,4
2009
3882
888
405
198
148
125
114
104
104
97
87
86
75
74
73
2578
66,4
a) kolejność krajów w tabeli wg wielkości konsumpcji ropy naftowej w roku 2009
Źródło: zestawienie własne na podstawie: rok 1990 – „Nafta i Gaz” nr 10/2000, pozostałe lata BP Statistical
Reviev of World Energy, czerwiec 2010 oraz Energy, transport and Environment Indicators, Eurostat
Pocketbook 2009, Luksemburg 2009
Czternaście krajów ujętych w tablicy 3 odpowiada za 2/3 światowej konsumpcji ropy
naftowej i udział ten utrzymuje się od szeregu lat. Roczne zużycie ropy naftowej całego
świata wzrosło w ostatniej dekadzie o blisko 400 mln ton tj. o 10% jej największego
wydobycia w roku 2008, przy czym wzrost ten dotyczył przede wszystkim lat 2000-2005
(wzrost zużycia o ponad 300 mln ton). W trzyleciu 2005-2008 wzrost ten wyniósł już tylko
1 mln ton, a w roku 2009 roku globalna konsumpcja ropy naftowej spadła do poziomu jej
zużycia w roku 2005. Największym konsumentem ropy naftowej pozostają Stany
Zjednoczone Ameryki Północnej (22,87% w 2009 roku, przy 23,7% w roku 2008). Na
drugie miejsce, na początku lat dwutysięcznych wyprzedzając Japonię, wysunęły się Chiny
32
(10,4% światowej konsumpcji ropy naftowej w 2009 roku, przy 9,6% w roku 2008).
Rośnie też, aczkolwiek w dużo niższym tempie konsumpcja ropy naftowej w Indiach
(o 90 mln ton w okresie 1990-2009), aby osiągnąć w 2009 roku udział w światowym
zużyciu na poziomie 3,9%.
Obok USA, których konsumpcja ropy naftowej w 2009 roku powróciła do poziomu jej
zużycia w 2000 roku (spadek zużycia o 45 mln ton w stosunku do zużycia w roku 2008
i o 54 mln ton w stosunku do zużycia w 2005 roku) ograniczenie konsumpcji ropy
naftowej odnotowano w Japonii (spadek o 24 mln w stosunku do zużycia w roku 2008,
o 57 mln ton w stosunku do zużycia w roku 2000), Niemczech (spadek o 3 mln ton
w stosunku do zużycia w roku 2008 i 16 mln ton w stosunku do zużycia w roku 2000).
Podobną skalę ograniczenia zużycia (18 mln ton odnotowano we Włoszech). Nieco niższe
ograniczenie konsumpcji ropy naftowej w latach 2000-2009 miało też miejsce we Francji
(8 mln ton) pomiędzy rokiem 2009 a 2000 czy też w Wielkiej Brytanii 9 mln ton pomiędzy
rokiem 2009 a 2005 a także w Hiszpanii 6 mln ton pomiędzy rokiem 2009 a 2005. Łącznie
w krajach rozwiniętych w okresie ostatnich kilku lat udało się ograniczyć zużycie ropy
o ok. 150 mln ton rocznie. Jest to wprawdzie niewiele (niespełna 4% światowego zużycia
ropy naftowej) szczególnie w kontekście rosnącej konsumpcji w krajach BRIC, nie mniej
wytycza kierunki działań racjonalizujących gospodarkę energetyczną świata.
Zróżnicowanie miejsc wydobycia i konsumpcji ropy naftowej czyni z niej strategiczny
przedmiot handlu międzynarodowego.
Tablica 4
Główni eksporterzy ropy naftowej w latach 1990-2008, w mln ton
Tablica 4
Main crude oil exporters for the years 1990-2008, in the millions of tons
Lp
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Wyszczególnienie
Ogółem świat, w tym:
Arabia Saudyjska
Rosja
Iran
Nigeria
Zjednoczone Emiraty Arabskie
Norwegia
Meksyk
Angola
Kuwejt
Irak
Wenezuela
Libia
Kazachstan
Wlk. Brytania
Suma poz. 1-14
Udział w eksporcie światowym
1990
●
242
108
111
77
94
67
66
22
32
78
116
49
65
1127
●
2000
●
311
144
126
103
94
143
92
34
60
102
144
49
24
86
1512
●
2005
2104
364
253
132
119
97
115
100
60
84
68
97
66
42
48
1645
75,5
2007
2008
2008
1952
339
355
256
241
130
120
112
102
105
108
97
●
89
●
83
93
82
●
81
88
78
74
66
●
46
●
45
●
1609
●
82,2
●
a) kolejność krajów wg poziomu eksportu ropy naftowej w 2007 roku
Źródło: Nafta&Gaz nr 10/2000, zestawienie własne na podstawie Key World Energy Statistics, 2010 IEA,
Paryż, 2009, International Energy Agency, Paryż 2010, Energy Statistics Yearbook UN, 2007, Nowy York.
Przedmiotem obrotu międzynarodowego pozostaje ponad połowa (w 2008 roku 51%)
wydobywanej ropy naftowej. Klub największych eksporterów ropy naftowej, obejmujący
14 państw (tablica 4) odpowiada za 4/5 światowego eksportu ropy naftowej. Najwięksi
33
eksporterzy to: Arabia Saudyjska (16,9% światowego eksportu ropy naftowej), Rosja
(12,7%), Iran (6,5%), Nigeria (5,6%), Zjednoczone Emiraty Arabskie (5,3%). Pięć
powyższych państw zapewnia blisko połowę (47%) światowego eksportu ropy naftowej.
Wśród tych pięciu państw znaczny wzrost eksportu w ostatnich latach nastąpił jedynie
w Rosji (o ponad 100 mln ton ropy naftowej w latach 2000-2005) po czym na poziomie
ok. 250 mln ton ustabilizował się analogicznie do eksportu pozostałej czołowej czwórki.
Eksport ropy naftowej wzrósł w ostatnich latach też, aczkolwiek w nieporównywalnej
skali w: Kuwejcie, Angoli, Kazachstanie i w Iraku, który powoli odbudowuje swoje
zdolności wydobywcze ze zniszczeń wojennych. Towarzyszył temu spadek eksportu ropy
z takich krajów jak: Norwegia (o blisko 50 mln ton w latach 2000-2008), Wlk. Brytanii
(spadek eksportu w analogicznym okresie o 41 mln ton), Wenezueli (spadek w okresie
2000-2009 o 70 mln ton).
Czołowa dziesiątka importerów ropy naftowej (tablica 5) odpowiada za 70% importu
tego surowca w skali światowej. Największym importerem pozostają oczywiście Stany
Zjednoczone Ameryki Północnej (25% światowego importu ropy naftowej w 2008 roku)
chociaż w ostatnich kilku latach starają się ten import poważnie ograniczyć (o 50 mln ton
w latach 2005-2007 i o ponad 100 mln ton w latach 2007-2009).
Import ropy naftowej stara się też ograniczyć Japonia – 9% światowego importu ropy
naftowej w 2008 roku (odpowiednio o 13 mln ton i 24 mln ton), którą w 2009 roku pod
względem rozmiaru importu ropy naftowej wyprzedziły, zajmując po USA drugą pozycję
Chiny (10% światowego importu ropy w 2009 roku). W nieco niższym tempie rośnie
indyjski import ropy (w okresie ostatnich dziesięciu lat wzrósł o blisko 100 mln ton ropy).
Również indyjski import ropy naftowej prawdopodobnie już wkrótce przewyższy import
japoński. Inni główni importerzy ropy naftowej to poza Koreą Południową, kraje
zachodnioeuropejskie importujące od 50 do 110 mln ton ropy rocznie każdy, starające się
w ostatnich latach ten import ograniczyć (Niemcy, Włochy, Holandia).
Tablica 5
Główni importerzy ropy naftowej w latach 1996-2009, w mln ton
Table 5
Main crude oil importers for the years 1996-2009 / in the millions of tons
Lp
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Wyszczególnienie
Ogółem świat, w tym:
USA
Japonia
Chiny
Indie
Korea Płd
Niemcy
Francja
Hiszpania
Włochy
Holandia
suma poz. 1-10
Udział % w imporcie
1996
●
395
220
23
34
81
103
83
52
74
61
1126
●
2000
●
364
212
70
58
120
105
83
58
83
56
1209
●
2005
2182
582
213
127
99
115
112
84
60
99
62
1553
70,3
2007
2208
533
200
163
121
118
107
91
79
77
48
1537
69,6
2009
1892
443
176
203
146
●
●
●
●
●
●
●
●
a) kolejność krajów wg poziomu importu z roku 2007
Źródło: zestawienie własne na podstawie: Key World Energy Statistics 2007,2009, International Energy
Agency, Paryż 2008,2010 , Energy, Transport and Environment indicators Eurostat Pocketbooks, Luksemburg
2009, Energy Statistics Yearbook UN, 2007, Nowy York, BP Statistical Reviev of World Energy, czerwiec
2010
34
Światowe rezerwy ropy naftowej przydatne do eksploatacji w istniejących dzisiaj
uwarunkowaniach technicznych i ekonomicznych szacowane są na poziomie od 110 mld
ton [24] do 180 mld ton wg raportu BP [4] opartego na materiałach źródłowych: OPEC,
Word Oil, Oil and Gas Journal itp. Przy utrzymaniu obecnego poziomu wydobycia tak
określone rezerwy ropy naftowej wystarczyłyby na 45-46 lat.
Kwestia wyczerpywalności światowych zasobów ropy naftowej ma już
kilkudziesięcioletnią historię. Już piętnaście lat po rozpoczęciu przemysłowego wydobycia
ropy naftowej amerykańscy geolodzy ostrzegali, że jej zasoby wystarczą zaledwie na
kilkanaście lat, a biuro górnictwa rządu federalnego USA tuż przed wybuchem pierwszej
wojny światowej przewidywało, że rezerwy skończą się za 10 lat. [28] Współcześnie
przesłanki leżące u podłoża teorii o szybkiej wyczerpywalności światowych zasobów ropy
naftowej opierają się na następujących faktach:
- największe złoża tego surowca zostały odkryte 50 i więcej lat temu,
- od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku wielkość corocznie odkrywanych nowych
zasobów ropy naftowej maleje,
- od lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku roczne zużycie ropy naftowej przekracza
wielkość nowoodkrywanych zasobów.
Problem wyczerpywania się zasobów ropy naftowej w latach pięćdziesiątych ubiegłego
wieku podniósł amerykański geofizyk Marion King Hubbert, który trafnie przewidział
amerykański szczyt wydobycia ropy naftowej (tzw. „peak oil” i krzywa Hubberta) na
przełom lat 1960/1970. Jego przewidywania odnośnie załamania się światowego
wydobycia ropy naftowej ok. 1995 roku, zbieżne nota bene z ustaleniami słynnego raportu
Klubu Rzymskiego z 1973 roku pt. „Granice wzrostu” [21] okazały się jednak całkowicie
błędne. [16] Obecnie znaczna część ekspertów uważa, że wspomniany światowy „peak
oil” nastąpi w okolicach roku 2015. Tego zdania są np. prezes amerykańskiego koncernu
naftowego ARCO Mike Bowling oraz doradca byłego prezydenta Busha R. Simmons,
którzy stwierdzili, że „zaczęły się ostatnie dni ropy – świat stoi przed apogeum jej
wydobycia, potem jej wydobycie będzie obniżało się o 3-6% rocznie”. [15]
Podobne przewidywania prezentują m.in. raporty: Energy Watch Group [24]
zakładający średnioroczny spadek światowego wydobycia ropy naftowej rzędu 3% czy też
International Energy Agency [29] zakładający średnioroczny spadek wydobycia rzędu 6%.
Według raportu Chevrona [24] spośród 48 krajów wydobywających ropę naftową w skali
wielkoprzemysłowej w 33-ech poziom jej wydobycia zaczął już w sposób trwały spadać.
Przewidywania spadku światowego wydobycia ropy naftowej nie muszą raz jeszcze
okazać się jednak do końca trafne.
Prawdopodobnemu wzrostowi światowego zużycia ropy naftowej, przede wszystkim za
sprawą rozwoju krajów BRIC, towarzyszyć będą zapewne zarówno odkrycia nowych pól
naftowych, jak również rozwój technologii umożliwiającej z jednej strony eksplorację złóż
położonych w trudniejszych warunkach geologicznych, w tym także w obszarze akwenów
morskich, z drugiej strony możliwość pozyskiwania ropy naftowej z nowych
niekonwencjonalnych źródeł takich jak np. łupki czy piaski roponośne, z których w samej
Kanadzie wg aktualnych szacunków można pozyskać ponad 23 mld ton ropy. Decydujące
znaczenie będzie tu miała ekonomia, a przede wszystkim relacje kosztów wydobycia ropy
naftowej do cen alternatywnych nośników energii. Zdawać sobie należy przy tym sprawę,
że koszty wydobycia ropy naftowej będą istotnie wzrastać, po pierwsze z powodów
technologicznych, ale również z powodu nakładania na przemysł wydobywczy coraz
bardziej rygorystycznych przepisów regulujących bezpieczeństwo eksploracji (szczególnie
35
po największej współcześnie katastrofie ekologicznej spowodowanej wyciekiem ropy
z podmorskiego szybu w Zatoce meksykańskiej w 2010 roku).
W warunkach 2009 roku największymi rezerwami ropy naftowej dysponowały kolejno:
Arabia Saudyjska (ponad 36 mld ton), Wenezuela (niespełna 25 mld ton), Iran (niespełna
20 mld ton), Irak (ponad 15 mld ton), Kuwejt (14 mld ton), Zjednoczone Emiraty Arabskie
(13 mld ton), Rosja (ponad 10 mld ton), Libia (niespełna 6 mld ton), Norwegia, Kanada
(po ponad 5 mld ton). W sumie powyższa dziesiątka państw dysponuje ponad 80%
(82,3%) rozpoznanych i dostępnych do eksploatacji w obecnych uwarunkowaniach
techniczno-ekonomicznych światowych zasobów ropy naftowej.
Według amerykańskiej służby geologicznej (USGS) w latach 1995-2025 na świecie
(poza USA) z prawdopodobieństwem 95% odkrytych zostanie ok. 40 mld ton nowych
zasobów ropy naftowej, a z prawdopodobieństwem 5% 140 mld ton nowych zasobów. [26]
W tym miejscu należy wspomnieć, że od lat funkcjonuje również teoria,
o biogenicznym pochodzeniu ropy naftowej i gazu (Łomonosow, Humbold, Gold), która
jeżeli okazałaby się prawdziwa zmieniałaby je w kategorie paliw odnawialnych, których
zasoby byłyby w praktyce nieograniczone. [14] Wydaje się, jednak że praktycznie
znacznie większe znaczenie ma dzisiaj rozwój wydobycia ropy naftowej z tzw. źródeł
niekonwencjonalnych.
Według definicji ekonomicznej ropa naftowa ze źródeł konwencjonalnych to ropa
dostępna do eksploracji za pomocą dzisiejszych technologii i w aktualnych
uwarunkowaniach rynkowych. Definicja ta ma charakter dynamiczny. Przykładowo
najnowsze technologie umożliwiają odzysk z danego złoża 60% zawartej w nim ropy,
zamiast dotychczasowych 35%, a wzrost ceny baryłki ropy naftowej z 40 na 100 dolarów
czyni opłacalnym wydobycie z szelfów wokół Ameryki Północnej zamiast 2 mld ton
wydobycie ok. 4 mld ton ropy naftowej. [2]
Nie zmienia to faktu, że rzeczywiście w obszarze konwencjonalnych zasobów ropy
naftowej największe odkrycia, są już prawdopodobnie historią.
Według definicji technicznej konwencjonalna ropa naftowa to ropa charakteryzująca się
współczynnikiem API1 powyżej 17. Ropa naftowa pochodząca ze źródeł
niekonwencjonalnych to: ropa ciężka charakteryzująca się współczynnikiem API od 10-17,
ropa bardzo ciężka charakteryzująca się współczynnikiem API poniżej 10, ropa z piasków
roponośnych, ropa z łupków bitumicznych, ropa z dna morskiego poniżej 500 m od
poziomu lustra wody, ropa polarna zalegająca pod zlodowaceniami Arktyki i Antarktydy
(wg niektórych ekspertów zlokalizowanych jest tam 25% nie odkrytych jeszcze zasobów
ropy). [3]
Jako złoża giganty definiowane są złoża zawierające przynajmniej 60 mld ton ropy
naftowej z których wydobycie w ostatnim roku wynosiło przynajmniej 12 mln ton. Według
[23] na świecie było w 2005 roku takich pól 507, co stanowiło ok. 1% wszystkich pól
naftowych, ale posiadły one 60-70% rozpoznanych zasobów ropy i zapewniały 45%
światowego wydobycia tego surowca. Największe pola naftowe na świecie to: Ghawar
w Arabii Saudyjskiej, szacowane na 8-19 mld ton, Burgan w Kuwejcie, odkryte w 1948
roku szacowane na ok. 4-9 mld ton, Prudhoe Bay na Alasce odkryte w latach
siedemdziesiątych ubiegłego wieku szacowane na ok. 2 mld ton. Dwa pierwsze
z powyższych pól dysponują 8% dostępnych współcześnie zasobów ropy naftowej.
Odkrywane w ostatnich dekadach nowe zasoby są znacznie mniejsze np. potencjał pola
Kushaycam odkrytego w 2000 roku na Morzu Kaspijskim szacowany jest na ok. miliard
1
Wyrażony w stopniach Amerykańskiego Instytutu Naftowego ciężar właściwy ropy naftowej
36
ton ropy naftowej. Największe złoża ropy naftowej odkryte w okresie ostatnich kilkunastu
lat to pola naftowe: Daging w Chinach, Tengiz, Kamchagarach, Azeki, Chirag, Guneshli
w Kazachstanie i w Azerbejdżanie i przede wszystkim odkryte w latach 2007/2008
u wschodnich wybrzeży Brazylii, ok. 300-350 km od Rio de Janeiro w podmorskim pasie
o długości 800km pola naftowe: Tupi, i Carioca o łącznych zasobach szacowanych na 6-7
mld ton ropy. [18] Eksploatacja tych ostatnich złóż niesie problemy techniczne i będzie
kosztowne, bo ropa leży na głębokości 7 km poniżej poziomu morza, w tym poniżej
warstwy soli o grubości 2 tysięcy metrów, ale jest świetnej jakości. Współcześnie
największe nadzieje odnośnie eksploracji niekonwencjonalnej ropy naftowej wiąże się
z roponośnymi piaskami i łupkami bitumicznymi zalegającymi na olbrzymich obszarach
północnej Kanady.
Roponośne piaski Athabaski rozciągają się na powierzchni 77 tys. km kwadratowych.
Zagospodarowane obecnie kosztem 100 mld dolarów złoże bitumin (rodzaj skały
roponośnej) w północnej Albercie ma powierzchnię 3 tys. km kwadratowych, a jego
grubość sięga 100 metrów. Zawartość ropy w gruncie waha się w granicach 11-15%. Po
wydobyciu piasek jest rozdrabniany w zakładzie obróbki wstępnej, a dalej w formie
płynnej transportowany rurociągami do zakładów w których za pomocą gorącej wody
z utworzonego szlamu uwalnia się bitumin. Jest on mieszany z ciężką benzyną, która
rozpuszcza resztki zanieczyszczeń, a następnie ogrzewany, szumowany i przetwarzany na
lżejsze rodzaje ropy syntetycznej. [5] W 2011r. produkcja złoża ma wynieść ok. sto
kilkadziesiąt mln ton, a w perspektywie 2030 roku nawet dwieście kilkadziesiąt mln ton
ropy rocznie, co uczyniłoby z Kanady jednego z największych producentów ropy. Niestety
jest to najbardziej brudne źródło ropy naftowej na świecie. Bituminy zawierają 2-3%
siarki, co nawet przy obecnej ograniczonej eksploatacji daje 2 tys. do 3 tys. ton siarki
dziennie. Dodatkowo wyprodukowanie metra sześciennego bituminu wymaga od 2 do 4
metrów sześciennych wody. Już dzisiaj ¼ całej świeżej wody stanu Alberta używane jest
dla ekstrakcji oleju z piasków. [24] Emisja towarzysząca wytworzeniu tony ropy naftowej
z piasków bitumicznych przekracza: 700kg CO2, 42kg metanu i 8kg N2O. Dla przemysłu
motoryzacyjnego wydającego miliardy dolarów na ograniczenie emisji CO2 z silników
samochodowych brzmi to kuriozalnie. Nie zmienia to faktu, ze do 2015 roku
z kanadyjskich piasków pochodzić będzie już 3-4% wydobywanej na świecie ropy
naftowej. [24]
Innym niekonwencjonalnym sposobem zwiększania wydobycia ropy naftowej jest
uruchamianie jej wydobycia w oparciu o nowe technologie, z pól naftowych wyłączonych
już w przeszłości z eksploatacji (kuriozalna rewitalizacja szybów naftowych w rejonie Los
Angeles, w tym także w Hollywood). Rezultaty są tu jednak niezbyt zachęcające.
Przykładem ograniczonych możliwości intensyfikacji wydobycia ropy naftowej
z eksplorowanych pól naftowych może być pole Yates (odkryte w 1926 roku w Teksasie),
którego wydajność od szczytowego roku 1970 spadla do roku 1990 o 75% i któremu
groziło zamknięcie. W 1993 roku pod ziemię zaczęto wpompowywać gorącą parę
i chemiczne inhibitory. Przyniosło to wzrost wydobycia ropy przez pierwsze cztery lata, po
których nastąpił jego dramatyczny spadek, rzędu 25% rocznie. [24]
Rewitalizacja wyeksploatowanych pól naftowych pozostanie prawdopodobnie
atrakcyjnym sposobem działania tylko dla małych lokalnych przedsiębiorców czy nawet
indywidualnych osób.
Kwestia dostępności zasobów ropy naftowej w kontekście zakładanych kierunków
i dynamiki rozwoju gospodarczego świata pozostaje w perspektywie kilkudziesięciu
najbliższych lat zagadnieniem najwyższej wagi nie tylko gospodarczym, ale i politycznym.
37
W latach 1970-2004 światowy produkt globalny wzrastał w tempie 3,2% rocznie,
a światowa populacja wzrastała o 1,85% rocznie w latach osiemdziesiątych ubiegłego
wieku i o 1,2% średniorocznie na początku lat dziewięćdziesiątych. [29] Towarzyszył
temu wzrost zapotrzebowania na energię rzędu 2% średniorocznie, przy czym najwyższa,
bo wynosząca 2,7% stopa wzrostu popytu na energię dotyczyła transportu.
Zapotrzebowanie energii ze strony przemysłu rosło o 1,8%, a ze strony innych zastosowań
tylko o 1,5%. [10]
W kolejnych dwudziestu pięciu latach (2005-2030) założono średnioroczną dynamikę
wzrostu światowego produktu globalnego na poziomie 3,4% rocznie, a dynamikę
przyrostu ludności na poziomie 1% rocznie. [29]
W rezultacie w 2025 roku światowa produkcja będzie prawie dwukrotnie wyższa
w porównaniu z jej poziomem w roku 2005, a ludność świata przekroczy 8 mld osób, przy
czym miliard będzie liczyła „światowa klasa średnia” , której członkowie będą zarabiać od
4 do 17 tys. dolarów rocznie. [25]
Tak założonemu rozwojowi gospodarki światowej towarzyszyć będzie względnie niski,
bo wynoszący 1,2% średnioroczny wzrost zapotrzebowania na energię. Niska,
w porównaniu z przewidywanym rozwojem gospodarczym świata, dynamika przyrostu
zapotrzebowania na energię wynikać będzie z kontynuacji szerokofalowych działań
racjonalizujących użytkowanie energii, a podjętych jeszcze w latach siedemdziesiątych
ubiegłego wieku, zaraz po pierwszym kryzysie naftowym. W wyniku tych działań świat by
wytworzyć ten sam produkt co w roku 1973 potrzebuje współcześnie dwukrotnie mniej niż
wówczas ropy naftowej [9]. Jeszcze lepiej proporcje te wyglądają w najbardziej
innowacyjnej gospodarce amerykańskiej, która przy 150% wzroście produktu zwiększyła
swe zapotrzebowanie na ropę tylko o 25%. [27] Udział ropy w tworzeniu światowego
produktu obniżył się z 8% w 1973 roku do 3% w roku 2005. [1]
Gros przyrostu zapotrzebowania na energię generować będą kraje rozwijające się, takie
jak: Brazylia, Indie, Rosja czy przede wszystkim Chiny, które odpowiadać będą za 1/3
zakładanego światowego przyrostu zapotrzebowania na energię i których udział
w globalnym zużyciu energii wzrośnie z obecnych 17% do 22% w roku 2035. [29]
Można w tym miejscu na marginesie dodać, że ze wstępnych danych IEA za rok 2009
wynika, iż Chiny prześcignęły USA i stały się największym na świecie konsumentem
energii, chociaż jeszcze w 2000 roku konsumowały połowę tego co Amerykanie. [30]
Perspektywy dalszego wzrostu chińskiego popytu na energię wynikają z faktu, że
zużycie energii na mieszkańca stanowi w tym kraju nadal jedynie 1/3 średniego zużycia
przypadającego na mieszkańca krajów OECD.
Statystyczny Amerykanin zużywa codziennie 14 litrów ropy, statystyczny Europejczyk
lub mieszkaniec wysokorozwiniętego kraju Dalekiego Wschodu nieco więcej niż połowę
tego co Amerykanin. Reszta świata zadawala się na razie 1 litrem ropy dziennie na
statystycznego mieszkańca.
W świetle powyższych prognoz gospodarczo-demograficznych wg szacunków IEA
światowe zapotrzebowanie na energię wzrośnie z obecnych 12,3 mld ton ekwiwalentu
ropy naftowej do ok. 14 mld ton w 2015 roku , do ok. 17 mld ton w 2030 roku i ok. 24 mld
ton w 2050 roku. [29] Udział ropy naftowej w światowym bilansie energetycznym spadnie
wprawdzie z obecnych 34% (ok. 4 mld ton ekwiwalentnych) do 25% w 2050 roku (ok.
6 mld ton ekwiwalentnych), niemniej nadal według tych projekcji stanowić będzie ona
podstawowe źródło energii (4,8 mld ton ekwiwalentnych w 2015 roku, 5,8 mld ton
ekwiwalentnych w 2030 roku). [30] Dopiero po 2025 roku na pierwsze miejsce
38
w światowym bilansie paliwowym może wysforować się węgiel, jeżeli zostaną
zrealizowane plany rozwoju chińskiej i indyjskiej energetyki węglowej. [25]
Znaczenia ropy naftowej nie będą w stanie podważyć, ani zakładany niewielki wzrost
udziału energii nuklearnej z 6 do 8%, ani podwojony wzrost udziału energii odnawialnej
z 7 do 14%. [30]
Współcześnie na świecie codziennie wydobywa się ok. 10 mln ton ropy naftowej.
Według cytowanych prognoz IEA [30] w 2020 roku wydobycie te będzie wynosić od 7,5
do 13 mln ton, a w roku 2030 od 5 do 15 mln ton. Poziom wydobycia będzie uzależniony
w pierwszym rzędzie od istniejących cen surowca. Wyższe ceny umożliwiać będą
eksplorację zarówno zasobów konwencjonalnej ropy naftowej zalegających w coraz
bardziej trudnych warunkach stratygraficznych i strukturalnych, jak również zasobów ropy
niekonwencjonalnej pochodzącej z roponośnych piasków, skał bitumicznych itp.
Historyczną ewolucję cen ropy naftowej od początku jej przemysłowego wydobywania
uwzględniającą inflację i zmianę wartości dolara w stosunku do jego wartości w połowie
pierwszej dekady lat dwutysięcznych ilustrują dane tablicy 6.
Tablica 6
Kształtowanie się ceny baryłki ropy na giełdzie nowojorskiej w dolarach w okresie przemysłowej
eksploatacji tego surowca
Table 6
Fluctuations of the crude oil barrel prices on the New York stock exchange, in dollars, in the period
of the industrial production of this resource.
Rok
Ceny bieżące
Ceny z uwzględnieniem
inflacji i zmiany
wartości dolara
1861 1876 1945 1974 1980 1990 1998 2004 2005 2006 2010
0,49 2,56 1,05 11,6 35,7 23,8 13,1
48
70
66
70
9,85 43,4 10,6 42,4 78,2 32,8 14,5
48
70
66
70
Źródło: za Menes M. : Światowy rynek ropy naftowej: stan i perspektywy. Przegląd Komunikacyjny
nr 7/8/2006.
Są to oczywiście ceny uśrednione w skali roku, które ulegają znacznym wahaniom,
szczególnie w przypadku pojawieniu się jakichkolwiek zagrożeń politycznych (konflikty
wojenne, niepokoje społeczne w krajach naftowych), zaburzeń klimatycznych (np. huragan
Karina), długo utrzymujących się niskich temperatur, czy też wielkich awarii lub katastrof
w infrastrukturze wydobywczej takich np. jak katastrofa na platformie wydobywczej BP
w Zatoce Meksykańskiej w 2010 roku, (w jej wyniku do morza wyciekło ok. 700 mln
litrów, tj. ok. 0,5 mln ton ropy). W takich momentach, czego dobitnym przykładem mogą
być niepokoje społeczne w krajach arabskich z pierwszych miesięcy 2011 roku, ceny ropy
szybują w górę nierzadko przekraczając pułap 100 i więcej dolarów na baryłkę. Ta
krótkookresowa zmienność cen, trudna do przewidzenia, pozostanie znaczna, ale
istotniejszy jest fakt, że w perspektywie 2035 roku stabilna długookresowa cena ropy
naftowej wg większości ekspertów ulegnie, nawet bez uwzględniania inflacji, podwojeniu.
[30] Istotnym w tym miejscu jest podkreślenie faktu nader ograniczonego związku
pomiędzy ceną ropy naftowej a cenami detalicznymi wyrobów ropopochodnych.
Przykładowe ceny detaliczne paliw ropopochodnych w wybranych krajach świata
w 2010 roku przedstawiają dane w tablicy 7.
39
Tablica 7
Ceny detaliczne paliw płynnych w wybranych krajach świata w I kwartale 2010, w dolarach
Table 7
Retail prices of the liquid fuels in the selected countries of the world, in the I-st quarter of 2010, in
dollars
Wyszczególnienie
Meksyk
USA
Tajwan
Kanada
Australia
Nowa Zelandia
Niemcy
Dania
Holandia
Norwegia
Turcja
Olej grzewczy
Za 1000 l
●
759
●
841
●
●
822
1519
●
1345
1598
Olej napędowy
za litr
0,55
0,75
0,83
0,93
●
0,69
1,35
1,28
1,29
1,55
2,01
Etylina
za litr
0,61
0,71
0,92
0,96
1,25
1,22
1,9
1,95
2,03
2,13
2,43
Źródło: Key Word Energy Statistics, 2010 IEA, Paryż, 2010
Rozpiętość wspomnianych cen dobitnie wskazuje, że są one w pierwszym rzędzie
funkcją polityki fiskalnej danego państwa (patrz skrajny casus Norwegii, kraju
posiadającego olbrzymie nadwyżki ropy naftowej, a jednocześnie jedne z najwyższych cen
paliw ropopochodnych na świecie). Paliwa ropopochodne na całym świecie należą do
produktów obciążonych największymi podatkami. Dochody z wydobycia ropy naftowej
i obrotu wytwarzanymi z niej paliwami stanowią istotną część budżetu wielu państw
(w Rosji 40%, w Polsce 25%, a nawet w USA kilkanaście procent).
Gwoli ścisłości należy w tym miejscu zaznaczyć, że wiele państw ponosi również
pozatransakcyjne wydatki na pozyskiwanie ropy naftowej. Najbardziej dobitnym
przykładem w tym względzie mogą być koszty ponoszone przez USA na zapewnienie
swobodnego i bezpiecznego przepływu ropy naftowej z Zatoki Perskiej, szacowane przez
amerykańską National Defence Council Foundation na 50 mld dolarów rocznie. Przy
całym ogromie tej kwoty pozostaje ona i tak niższa od strat gospodarki światowej
wynikających z zakłóceń dostaw ropy oszacowanych w ciągu ostatnich 30 lat na 2 biliony
dolarów.
Z wysokich cen ropy naftowej korzystają oczywiście w pierwszym rzędzie kraje
producenckie. Dochody krajów zrzeszonych w OPEC tylko pomiędzy rokiem 2002 a 2006
uległy potrojeniu z około 200 na 600 mld dolarów rocznie [27] (w tym np. w Iranie z 19 do
60 mld dolarów rocznie czy też w Wenezueli z 21 na 50 mld dolarów rocznie).
Rosnącym dochodom krajów naftowych, które mogę być wykorzystywane zgodnie
z ich wolą w różny sposób, towarzyszą dwa negatywne zjawiska. Po pierwsze każda
10 dolarowa zwyżka ceny baryłki ropy naftowej, skutkuje wg Banku Światowego
zmniejszeniem światowego produktu o 0,5%, a co gorsza 1,5% zmniejszeniem PKB
w krajach najbiedniejszych o dochodach nie przekraczających kilkuset dolarów na
mieszkańca rocznie. [25]
Po drugie zgodnie z tzw. „Pierwszym prawem Petropolityki” sformułowanym przez
T. L. Friedmana „w bogatych państwach naftowych cena ropy naftowej jest odwrotnie
proporcjonalna do zasięgu wolności”. [16] W krajach tych wzrost wpływów ze sprzedaży
ropy powoduje z reguły zaostrzenie kursu politycznego i ograniczenie swobód
40
obywatelskich. Jest rzeczą oczywistą, że do podstawowych beneficjentów eksploracji ropy
naftowej należą również jej bezpośredni wydobywcy. Światowi potentaci wśród
wydobywców ropy naftowej to: Exxon Mobil, British Petroleum, Shell, Amoco, Arco,
TotalFineElf, Chevron, Texaco, Repsol, ENI, Comoco czy Philips.
Warto w tym miejscu dla porównania przedstawić koszty działania największych
koncernów naftowych. W skali rocznej wyniosły one w 2005 roku od ok. 10,5 mld
dolarów w przypadku Shella i BP do 14,5 mld dolarów w przypadku Exxon Mobil (patrz
tablica 8).
Tablica 8
Zestawienie: nakładów w mld dolarów na badania eksploracyjne oraz kosztów wydobycia
i produkcji rocznej ropy naftowej przez największe koncerny świata
Table 8
Compilation: expenditure in billions of dollars on the exploration and the production costs studies
and the production of the crude oil, by the largest world concerns.
Wyszczególnienie
Exxon Mobil
Nakłady na bad.eksploracyjne
Koszty wydobycia
Produkcja roczna w mln ton
BP
Koszty wydobycia
Shell
Koszty wydobycia
1998
2000
2003
2005
2,2
13,2
198
1,5
9,7
198
1
10,9
195
0,97
13,5
192
0,9
5,3
141
0,6
5,8
150
0,5
14,8
167
0,7
9,5
186
1,6
4,9
172
0,75
3
171
1
7
181
0,8
10
163
Źródło: Schindler J. , Zittel W.: Crude Oil – The supply outlook. Energy Watch Group, luty 2008
Z danych tablicy 8 wynika jasno, że rosnącym kosztom wydobycie ropy naftowej,
nawet przy stabilizacji czy spadku poziomu tego wydobycia towarzyszy 30-50% spadek
nakładów koncernów na badania eksploracyjne. Wynika to z jednej strony z niepewności
przyszłych uwarunkowań ekonomicznych rynku naftowego i z drugiej strony uznania, że
największe odkrycia należą już do przeszłości.
Z powyższych rozważań wynika jasno, że o przyszłym stanie światowego rynku
naftowego decydować będą w pierwszym rzędzie uwarunkowania ekonomiczne. One będą
decydować o skali i dynamice rozwoju, a także o skali wysiłków eksploracyjnych
i poziomie wykorzystywanych technologii wydobycia ropy naftowej.
Nie zmienia to faktu, że szczególnie w krajach postindustrialnych dynamizowane będą
działania zarówno racjonalizujące zużycie paliw ropopochodnych, jak też działania
strukturalne mające na celu dalsze ograniczanie udziału ropy naftowej w ich bilansach
energetycznych.
LITERATURA:
[1]
[2]
[3]
Bednarz L., Piński J.: Buszujący w ropie. Wprost z 14.01.2007
Bednarz J., Piński J.: Naftowa Smycz. Wprost z 23.06.2008
BP Statistical Reviev of World Energy, czerwiec 2010
41
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
Bednarz L.: Thriller na ropę. Wprost z 8.01.2006
Forum nr 32/2008
Friedmann T.L.: Ropa niszczy wolność, Foreign Policy maj/czerwiec 2000
Energy Statistical Yearbook UN, Nowy York 2007
Energy, Transportation and Environment Indicators, Eurostat Pocketbook 2009,
Luksmenburg 2009
Gadomski W.: Czy szok naftowy może być pozytywny dla gospodarki? Gazeta Wyborcza
z 13.04.2007
Grzeszczak A.: 5zł za litr? Polityka z 9.07.2005
Key Word Energy Statistics 2007, International Energy Agency, Paryż 2007
Kosobudzki P.: Ropy nie zabraknie, niestety. Przekrój z 20.10.2009
Kotowski W.: Kres zasobów naftowych, albo inwestycje. http://www.ekoenergia
Kowenda C.: Kariera północnej ropy. Jubileuszowa Księga Polityki, Zeszyt nr 5
Menes E.: Ciężarowy transport samochodowy w wymiarze światowym. Kwartalnik
Naukowy „Transport Samochodowy” nr 3/2008
Menes M.: Kierunki Rozwoju motoryzacji światowej w pierwszych altach XXI wieku.
Zeszyt Naukowy ITS nr 103, Warszawa 2009
Menes M.: Światowy rynek ropy naftowej: stan i perspektywy. Przegląd Komunikacyjny
nr 7-8/2006
Mielnik J.: Ropa – dlaczego tak drogo, Przekrój nr 3/2004
Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J., Behrens W.: Granice Wzrostu, PWE, Warszawa
1973
Nafta & Gaz nr 10/2000
Petroleum Economics and Policy Solution, IMS Energy, Genewa-Londyn, 2006
Robelus F. , Akeklett K., Soderberg B.: A Crash Program Scenario for the Canadian Oil
Sands Industry. Energy Policy 3/2007
Schindler J., Zittel W., Crude Oil – The supply Outlook, Energy Watch Group, luty 2008
The World In 2025; Rusing Asia and Socio-ecological Transition. Komisja Europejska, DG
Research, Luksemburg 2009
USGS Word Petroleum Assessment 2000, http://www.usgs.gov
Vergin D.: Wielkie buzowanie. Newsweek z 14.01.2007
Winnicki J. : Czarny Piotruś, Wprost z 7 maja 2006
World Energy Outlook 2006. International Energy Agency, Paryż 2006
World Energy Outlook 2010. Synteza. International Energy Agency, Paryż 2010
42

3-Menes-Stan i perspektywy - Instytut Transportu Samochodowego

Transkrypt

Podobne dokumenty

skarb północy

czarne złoto

Całość w formacie PDF

Zanieczyszczenia naftowe w gruncie