przyczyny laryngologiczne bólów głowy ze szczególnym

przyczyny laryngologiczne bólów głowy ze szczególnym

review paper
Przyczyny laryngologiczne bólów głowy ze szczególnym uwzględnieniem
populacji dziecięcej
Laryngological causes of headaches with special emphasis on the pediatric population
Sylwia Korska-Szczechowska, Ewa Pilarska
Klinika Neurologii Rozwojowej Katedry Neurologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego
STRESZCZENIE
Celem pracy było omówienie laryngologicznych przyczyn bólów
głowy u dzieci. Ból głowy jest najczęstszą dolegliwością pacjentów w okresie rozwojowym. Najczęściej ból głowy ma charakter
pierwotny, rzadziej obserwuje się go jako objaw wtórny. Ważne
jest, aby rozpoznać objawy mogące wskazywać na poważne
zaburzenia wewnątrzczaszkowe. Najczęściej rozpatrywaną
przyczyną laryngologicznego bólu głowy jest zapalenie zatok
przynosowych i związany z tą patologią, tak zwany zatokopochodny ból głowy. Często obraz choroby jest niejednoznaczny,
ponieważ kryteria rozpoznania bólu głowy typu napięciowego
są w wielu punktach zbieżne z cechami zatokopochodnego bólu
głowy, również zbieżne częściowo z kryteriami rozpoznania
migreny bez aury. Najbardziej charakterystyczną i budząca najmniej wątpliwości przyczyną wtórnych bólów głowy jest ostre
zapalenie zatok przynosowych.
Słowa kluczowe: ból głowy, zapalenie zatok, zaburzenia
z bólem głowy
Wstęp
Ból głowy jest częstą przyczyną konsultacji neurologicznych
jak i laryngologicznych u dzieci i młodzieży. Do ukończenia 15.
roku życia, 75% dzieci doświadcza co najmniej jednego incydentu bólu głowy, natomiast nawracający ból głowy występuje
u 2,5% dzieci do 7. roku życia oraz u 15% dzieci do 15. roku
życia [1]. Ustalenie przyczyny bólu głowy u dziecka, zwłaszcza małego, jest dużym wyzwaniem wynikającym z trudności
w wyrażaniu przez niego dolegliwości. Wtórne bóle głowy mogą
być objawe poważnego schorzenia zagrażającego życiu i dlatego
ważne jest różnicowanie ich z pierwotnymi bólami głowy [1–3].
Najczęściej rozpatrywaną przyczyną laryngologicznego bólu
głowy jest zapalenie zatok przynosowych i związany z tą chorobą
zatokopochodny ból głowy. Podejrzenie wystąpienia tego rodzaju
bólu (potocznie określanego jako „zatokowy ból głowy”) jest
częstą przyczyną konsultacji laryngologicznej. Sprawia on trudności diagnostyczne, bowiem kryteria rozpoznania bólu głowy
typu napięciowego są w wielu punktach zbieżne z cechami zatokopochodnego bólu głowy, również częściowo zbieżne z kryteriami rozpoznania migreny bez aury [4].
Bóle głowy wtórne często charakteryzują się ostrym początkiem przede wszystki w infekcjach, ostrym zapaleniu zatok
Vol . 24/2015, nr 49
ABSTRACT
The purpose of this review was to summariz the laryngological
causes of children headaches. Headache is the most common
somatic complaint in children and adolescents. The primary
headache disorders account for the majority of headaches,
while secondary headaches are much less common. It is very
important to recognize signs and symptoms that may indicate
serious intracranial disease. The most discussed cause of
laryngological headache is sinusitis and, associated with this
pathology, sinus headache. Misdiagnosis of migraine and tension-type headache as sinus headache is caused by convergent
diagnosis criteria. The most characteristic and least questionable cause of secondary headache is acute sinusitis.
Key words: headache, sinusitis, headache disorders,
przynosowych, ostrym zapaleniu ucha środkowego, powikłaniu
zatokopochodnym oraz usznopochodnym. W przypadku nawracających, a przede wszystkim przewlekłych bólów głowy znaczenia nabiera badanie neurologiczne [5].
Klasyfikacja bólów głowy
W 1988 roku opublikowano pierwszą edycję Międzynarodowej Klasyfikacji Bólów Głowy, będącą uznanym
standardem zawierającym kryteria diagnostyczne chorób
przebiegających z bólem głowy. Obecnie obowiązuje,
wydana w 2013 roku, trzecia już edycja klasyfikacji – Międzynarodowa Klasyfikacja Bólów Głowy Wydanie 3-wersja
beta [2].
Klasyfikacja składa się z 3 części: bólów głowy samoistnych,
bólów głowy objawowych oraz neuralgii czaszkowych i innych
bólów twarzoczaszki.
W kręgu zainteresowań laryngologa leżą: bóle głowy wtórne,
a wśród nich ból w urazach głowy i/lub szyi, ból głowy występujący w infekcjach, ból głowy związany z hipoksją i/lub hiperkapnią, ból głowy związany z patologią czaszki, szyi, uszu,
89
3
review paper
nosa, zatok przynosowych i innych struktur twarzoczaszki i szyi,
a akże neuralgie czaszkowe i inne bóle twarzoczaszki. Do wtórnych bólów głowy najczęściej występujących u dzieci należy ból
głowy lub twarzy spowodowany patologią czaszki, szyi, oczu,
uszu, nosa, zatok, zębów, warg lub innych struktur twarzy lub
szyi (kod 11).
Ból głowy spowodowany patologią uszu (11.4). Spowodowany jest zapaleniem, nowotworem lub innym zaburzeniem
w obrębie jednego lub obu uszu, z obecnymi innymi objawami
klinicznymi choroby ucha. Unerwienie ucha nakłada się częściowo z drogami unerwienia głowy i szyi, co prowadzi do bólu
głowy.
Ból głowy spowodowany patologią nosa i zatok przynosowych (kod 11.5). Termin „ból zatokowy” jest nieprawidłowy,
ponieważ był używany zarówno przy samoistnych bólach głowy,
jak i bólach przypuszczalnie spowodowanych przez patologię
nosa i zatok przynosowych [6]. Ból głowy spowodowany zaburzeniami w obrębie nosa i/lub zatok przynosowych jest związany
z innymi objawami klinicznymi charakterystycznymi dla choroby zatok.
Ból głowy spowodowany ostrym zapaleniem zatok przynosowych (kod 11.5.1). Migrena oraz ból głowy typu napięciowego mogą być rozpoznawane zamiast ostrego zapalenia zatok
przynosowych. Spowodowane jest to podobną lokalizacją bólu
oraz występowaniem autonomicznych objawów ze strony nosa
w migrenie. Obecność lub brak ropnego wycieku z nosa i/lub
inne objawy ostrego zapalenia zatok przynosowych pomagają
w różnicowaniu zaburzeń. Ból migrenowy może być wyzwolony
lub zaostrzony przez patologię nosa i zatok przynosowych. Ból
w wyniku nieprawidłowości błony śluzowej nosa i powiązanych
struktur jest opisywany jako czołowy lub twarzowy, ale może
obejmować okolice ciemieniową, skroniową i potyliczną. Rozpoznanie objawów klinicznych ostrego zapalenia zatok przynosowych nie jest jednak wystarczające dla uznania przyczyny bólu
głowy.
Ból głowy spowodowany przewlekłym lub nawracającym
zapaleniem zatok przynosowych (kod 11.5.2). Kontrowersyjne
pozostaje nadal, czy przewlekły stan zapalny zatok przynosowych może powodować ból głowy. Dzieci z przewlekłym zapaleniem zatok przynosowych rzadko zgłaszają ból głowy, nawet
przy obserwacji obecności ropnej wydzieliny w jamie nosa.
Ból głowy lub twarzy spowodowany zaburzeniami stawu skroniowo-żuchwowego (kod 11.7). Charakteryzuje się bólem okolicy
przedusznej, okolicy mięśni żwaczy i/lub okolicy skroniowej.
Ból głowy spowodowany zapaleniem więzadła rylcowo-gnykowego (kod 11.8). Zespół Eagle’a. Jednostronny ból głowy,
z bólem szyi, gardła i/lub bólem twarzy powodowany przez
zapalenie więzadła rylcowo-gnykowego. Skręty głową zwykle
wyzwalają lub zaostrzają ból.
Ból głowy lub twarzy spowodowany przez inne zaburzenia
czaszki, szyi, oczu, uszu, nosa, zatok, zębów, warg oraz innych
struktur twarzy lub szyi (kod 11.9). Poza zmianami zapalnymi
i urazami, bóle mogą być spowodowane przez nowotwory
z zakresu powyższych narządów, głównie kości skroniowej
i zatok przynosowych – masywu sitowego oraz podstawy czaszki.
Omówienie
Częstość występowania bólów głowy u dzieci ocenia się
na 3–8% w wieku przedszkolnym oraz 57–82% w wieku
8–15 lat. W innym opracowaniu bóle głowy w wieku szkolnym szacowane są na 10% [5]. W okresie dojrzewania bóle
głowy są częściej zgłaszane u chłopców, po tym okresie tendencja się odwraca [2, 7].
Kluczowym zadaniem diagnostyki jest rozpoznanie, czy ból
głowy jest bólem wtórnym oraz ustalenie jego przyczyny. Więk490
S. Korska-Szczechowska, E. Pilarska
szość bólów głowy u dzieci ma charakter pierwotny (migrena,
ból głowy typu napięciowego) [3, 4, 8–12].
Wtórne bóle głowy mogą występować w każdym wieku,
mogą mieć różne przyczyny i różny obraz kliniczny. Diagnostyka bólów głowy powinna być bardzo wnikliwa i często prowadzona wielokierunkowo, gdyż u podłoża mogą leżeć poważne
przyczyny. Wtórnym bólem głowy powodującym zagrożenie
życia, jest ból głowy wynikający z rozprzestrzenienia się infekcji
do ośrodkowego układu nerwowego, zwykle w postaci zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych [1]. Objawy niepokojące, tak
zwane „czerwone flagi”, wyrażają się nagłością występowania,
nawrotowością, kilkutygodniowym przebiegiem, stopniowym
nasilaniem oraz potyliczną lokalizacją bólu. Równie alarmujące
są objawy wzrostu ciśnienia środczaszkowego, ogólne osłabienie, zaburzenia widzenia, zaburzenia neurologiczne oraz napady
padaczkowe, gdyż mogą być one objawem zaburzeń wewnątrzczaszkowych. Bóle głowy u dzieci do 3. roku życia zawsze są
niepokojącym objawem oraz przedmiotem pogłębionej diagnostyki [1].
Ból głowy spowodowany zapaleniem zatok przynosowych
występuje rzadko, zarówno u dzieci, jak i u dorosłych i dotyczy
głównie ostrego zapalenia zatok czołowych i klinowych. Może
on promieniować do każdego regionu głowy. U dzieci zatoki
przynosowe nie są w pełni rozwinięte. U dziecka 6-letniego
zatoki sitowe są niemal całkowicie wykształcone, a dynamika
wzrostu zatok szczękowych zwiększa się, rozwijają się też zatoki
czołowe , które w tym wieku są jeszcze niewielkimi zachyłkami.
Najpóźniej rozwijają się zatoki klinowe. Rozwój wszystkich
zatok przynosowych kończy się około 20. roku życia [13]. Kryteria rozpoznania bólu spowodowanego ostrym zapaleniem zatok
przynosowych obejmują obecność objawów ostrego zapalenia
błony śluzowej nosa i zatok. Ostre zapalenie zatok charakteryzuje
się bolesnością uciskową w rzucie odpowiedniej zatoki, z bólem
zgodnym ze stroną chorej zatoki w przypadku jednostronnego
zapalenia. Stwierdzane są endoskopowe lub radiologiczne cechy
ostrego zapalenia zatok przynosowych [6, 14, 15]. Najbardziej
swoistym objawem jest ból zębów szczęki, tkliwość powłok
twarzy w rzucie zatok i osłabienie węchu, a najbardziej czułym
objawem u dzieci jest kaszel i kichanie [6, 16].
W wieku dziecięcym częste infekcje górnych dróg oddechowych, przerost migdałka gardłowego i/lub podniebiennych,
narażenie środowiskowe w żłobku i przedszkolu przy fizjologicznie niedojrzałym układzie immunologicznym prowadzą często
do przewlekłego zapalenia zatok przynosowych. Kryteria rozpoznania przewlekłego zapalenia zatok również są powiązane
z klinicznymi i/lub radiologicznymi objawami trwającymi ponad
3 miesiące [2]. Do ustalenia rozpoznania wymagana jest obecność upośledzonej drożności nosa lub wydzieliny patologicznej w jamie nosowej oraz bólu (rozpierania) twarzoczaszki lub
kaszlu u dzieci, endoskopowych objawów zapalenia błony śluzowej nosa i/lub ze zmianami radiologicznymi w badaniu tomografii komputerowej (TK) zatok przynosowych [6, 14]. Ważne jest,
iż wyłącznie ból twarzy lub uczucie rozpierania bez innych objawów ze strony nosa nie daje podstaw do rozpoznania zapalenia
zatok [6, 18]. Jak wynika z piśmiennictwa przewlekle zablokowanie zatoki nie powoduje bólu i dobrym przykładem na to jest
zespół niemej zatoki dotyczący zatoki szczękowej, przebiegający
z przebudową ścian zatoki i zapadnięciem dolnej ściany oczodołu
bez objawów bólowych [17, 19].
W badaniu porównującym objawy kliniczne ostrego lub
przewlekłego zapalenia zatok z obrazem badania TK wykazano
niewielką korelację pomiędzy lokalizacją bólu twarzy a obrazem
w TK zajętej zatoki przynosowej [20]. U dzieci ta korelacja jest
mniejsza niż u dorosłych [6, 21]. Wydaje się więc kontrowersyjne
powiązanie przewlekłego zapalenia zatok z uporczywymi bólami
głowy [2]. Jednakże izolowane zapalenie zatoki klinowej może
Ch i l d N euro lo g y
Przyczyny laryngologiczne bólów głowy ze szczególnym uwzględnieniem populacji dziecięcej
przebiegać bez objawów klinicznych zapalenia błony śluzowej
nosa i może objawiać się wyłącznie bólem głowy oraz zacienieniem zatoki klinowej w badaniu TK. W tych przypadkach rzadko
może dochodzić do zaburzeń okoruchowych i upośledzenia
widzenia [22].
Powikłania oczodołowe i wewnątrzczaszkowe zapalenia
zatok przynosowych występują rzadko i zależnie od rozprzestrzenienia zmian zapalnych powodują obrzęk powiek, przemieszczenie gałki ocznej, podwójne widzenie, porażenie ruchów gałki
ocznej, zaburzenia widzenia, ostry jedno- lub obustronny ból
okolicy czołowej zmiany ogniskowe w badaniu neurologicznym
oraz cechy podrażnienia opon mózgowo-rdzeniowych. Wystąpienie tych objawów wymaga diagnostyki neuroobrazowej [23].
Zapalenie zatok przynosowych często jest mylnie rozpoznawane
u chorych z migreną oraz bólem głowy typu napięciowego. Większość pacjentów prezentujących symetryczny ból głowy okolicy
czołowej lub skroniowej, czasem z komponentą potyliczną, ma
bóle głowy typu napięciowego. Jednostronne, epizodyczne bóle
głowy są często pochodzenia naczyniowego. Ponad 90% pacjentów z bólem głowy zdiagnozowanym przez lekarza i siebie jako
zatokopochodny spełnia kryteria diagnostyczne dla migreny
według IHS , a 60% tych pacjentów przyjmuje antybiotyk [1,
24]. 76% pacjentów z migreną doświadczyło bólu w zakresie
unerwienia drugiej gałęzi nerwu trójdzielnego (zarówno jedno
jak i obustronnego), 62% doświadczyło bólu okolicy czołowej
i szczękowej. Według piśmiennictwa najczęstszym objawem
towarzyszącym migreny jest upośledzenie drożności nosa (56%)
oraz wyciek z nosa u 25% chorych [25]. Stąd wynika stanowisko
wyrażane w międzynarodowych opracowaniach, że większość
bólów diagnozowanych jako zatokopochodne może być obecnie zakwalifikowana jako migrena [17]. Powiązanie bólu głowy
z chorobą zatok często jest trudne i w niektórych przypadkach
może dochodzić do leczenia chirurgicznego zatok z powodu
bólu głowy, zwłaszcza u osób dorosłych. Interesujące jest, iż
pacjenci, którzy zostali omyłkowo zakwalifikowani do leczenia
operacyjnego z powodu bólu głowy niezwiązanego z patologią
zatok przynosowych, doświadczają czasowej poprawy, ból głowy
nawraca jednak w okresie kilku tygodni, najpóźniej do 9 miesięcy
po zabiegu [26]. Jedynie u 1 na 8 pacjentów z bólem głowy pierwotnie zakwalifikowanym jako zatokopochodny jest on spowodowany zapaleniem zatok przynosowych [27]. Pozostali pacjenci
mają rozpoznawaną migrenę, ból głowy typu napięciowego, ból
środkowego segmentu twarzy, neuralgię nerwu trójdzielnego
i inne patologie.
Bóle pochodzenia naczyniowego często powiązane są
z objawami autonomicznymi z błony śluzowej nosa, takimi jak
obrzęk i wyciek z jamy nosowej. Ponad 99% bólów głowy określanych przez pacjentów jako bóle zatokopochodne odpowiada
kryteriom migren. 40% dzieci z migreną i 60% dzieci z bólem
głowy typu napięciowego jest pierwotnie diagnozowanych jako
zapalenie zatok przynosowych [28, 29]. Ponad 46% chorych
z migreną w trakcie bólu głowy ma przynajmniej jeden objaw ze
strony nosa występujący jednostronnie. Migrena może objawiać
się również izolowanym bólem twarzy, ograniczonym do oczodołu i okolicy. Ból może również być zlokalizowany w obrębie
policzka i nosa. Innym częstym rodzajem bólu jest klasterowy
ból głowy, który jest zdefiniowany jako pierwotny, silny, jednostronny ból głowy, któremu mogą towarzyszyć objawy ze strony
układu autonomicznego pod postacią łzawienia, wycieku z nosa,
obrzęku powiek po stronie bólu . Takie objawy często trudno
jest zróżnicować z objawami zapalenia zatok zwłaszcza u dzieci.
Wynika to z lokalizacji bólu i objawów towarzyszących klasterowym bólom głowy [28, 29, 52]. Bóle głowy typu napięciowego
również mogą być mylnie rozpoznawane jako zapalenie zatok
przynosowych ze względu na lokalizację w okolicy nasady nosa
i czoła. Często występuje potyliczna komponenta i w tym przyVol . 25/2016, nr 50
padku mało charakterystyczne objawy często powodują mylne
rozpoznanie zapalenia zatok [31].
W różnicowaniu musimy wziąć pod uwagę ból środkowego
segmentu twarzy z uczuciem rozpierania i charakterystycznymi
symetrycznymi objawami. Niektórzy pacjenci zgłaszają uczucie blokady nosa, nawet przy braku obiektywnej niedrożności
nosa. Badanie endoskopowe nosa pozostaje prawidłowe, nie ma
objawów zapalenia błony śluzowej nosa (obrzęk, wysięk) także
obraz badania TK zatok jest prawidłowy [1, 32, 33]. Badanie
obrazowe może być wykorzystane jednak u starszych dzieci,
ponieważ zatoki rozwijają się przez pierwsze lata życia i wielkość zbliżona do wielkości u dorosłych jest osiągana około 12.
roku życia. W różnicowaniu z bólami związanymi z patologią
nosa i zatok przynosowych należy również wziąć pod uwagę bóle
zębopochodne. Pacjenci z chorobami zębów mogą trafić do lekarza z bólem twarzoczaszki z lub bez podwyższonej ciepłoty ciała
i bólem zęba często określanym jako ból zatoki szczękowej. Brak
innych objawów związanych z ostrym zapaleniem zatok zmniejsza prawdopodobieństwo rozpoznania choroby zatok przynosowych. Ból głowy związany z chorobą ucha dotyczy zwykle jego
ostrego zapalenia, a rozpoznanie jest potwierdzane badaniem
otoskopowym. Zapaleniu ucha środkowego może towarzyszyć
silny ból głowy z wymiotami i nudnościami oraz zaburzeniami
widzenia, bez objawów neurologicznych [34].
Poranne bóle głowy u dzieci mogą być również objawem
zespołu bezdechów podczas snu [35, 36, 37, 38]. Upośledzenie
drożności górnych dróg oddechowych nasilające się przy zwiotczeniu mięśni gardła podczas snu sprzyja obturacji górnych dróg
oddechowych. Najczęstszą przyczyną tego stanu u dzieci jest
przerost migdałka gardłowego i migdałków podniebiennych,
nadwaga, rzadziej objawy przewlekłego zapalenia zatok przynosowych w postaci obrzęku błony śluzowej nosa i zalegającej
w jamie nosowej wydzieliny śluzowej [37, 38, 39]. Znaczenie
mają również anomalie budowy czaszki w postaci zaburzonego rozwoju środkowej części twarzoczaszki, wąskiej nosowej
części gardła jak w zespole Pierre’a Robina, Aperta i Marfana.
W zespole Downa dodatkowym czynnikiem sprzyjającym zapadaniu się ścian górnych dróg oddechowych jest duży język i hipotonia mięśniowa [28, 35, 38].
Podsumowanie
Zapalenie zatok przynosowych wśród chorób laryngologicznych rozpatrywane jest najczęściej w różnicowaniu
pierwotnych i wtórnych bólów głowy. Najbardziej charakterystyczną i budząca najmniej wątpliwości przyczyną wtórnych bólów głowy jest ostre, bakteryjne zapalenie zatok
przynosowych. Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych
u dzieci wyjątkowo rzadko jest przyczyną bólu głowy.
Bóle mogą pojawić się w okresie zaostrzenia zapalenia
z objawami ostrego zapalenia zatok. W wielu przypadkach
podejrzenia bólu głowy związanego z chorobą zatok przynosowych po badaniu endoskopowym nosa i/lub po badaniu
TK zatok można wykluczyć jego zatokowe pochodzenie.
Zwiększenie natężenia bólu przy pochylaniu do przodu nie
jest specyficznym objawem, jak zwykło się uważać, może
on występować również w bólach spowodowanych innymi
przyczynami [40, 41].
U dzieci najczęstsze bóle głowy pierwotne to bóle głowy
typu napięciowego oraz migrena. Bólom pochodzenia naczynioruchowego, zwłaszcza migrenie, również może towarzyszyć
upośledzenie drożności nosa i wyciek z jamy nosowej, ale w tych
przypadkach objawy rynologiczne są krótkotrwałe i nie trwają
dłużej niż 48 godzin. Prawidłowy obraz endoskopowy jamy
nosowej zmniejsza prawdopodobieństwo zatokopochodnego
91
5
review paper
bólu. W ocenie klinicznej zapalenia zatok badanie endoskopowe
ma większe znaczenie niż badanie TK. Interpretując obraz TK
zatok przynosowych należy wziąć pod uwagę, że 30% pacjentów,
a u dzieci nawet do 50%, którzy nie mają objawów, manifestuje
w TK zmiany o charakterze pogrubienia błony śluzowej w jednej
lub więcej zatokach [14, 30, 42, 43]. Z drugiej strony prawidłowy
S. Korska-Szczechowska, E. Pilarska
obraz TK zatok minimalizuje do zera pochodzenie zatokowe bólu
głowy.
Można pokusić się o stwierdzenie, że zapalenie zatok bez
objawów klinicznych i endoskopowych i/lub potwierdzonych
badaniem TK najprawdopodobniej nie jest przyczyną bólu głowy
[6].
Piśmiennictwo
[1] Sillanpa M., Abu-Arafeh I.: Epidemiology of recurrent headache in children.
Childhood Headache, MacKeith Press, 2002, 19–34.
[2] The International Classification of Headache Disorders, 3rd edition (beta
version) Cephalalgia 2013; 33: 629–808.
[3] Winner P., Lewis D. W., Rothner D.: Headache in children and adolescents.
BC Decker Inc. 2005.
[4] Seshia S. S., Abu-Arafeh I., Hershey A. D.: Tension-type headache in
children: the Cinderella of headache disorders. Can J Neurol Sci. 2009;
36: 687–695.
[5] Kavuk I., Yavuz A., Cetindere U., et al.: Epidemiology of chronic daily
headache. Eur J Med Res. 2003; 8: 236–240.
[6] European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyps 2012.
Rhinology supplement 2012; 23: 1–298.
[7] Balottin U., Poli P. F., Termine C., et al.: Psychopathological symptoms
in child and adolescent migraine and tension-type headache: A
metaanalysis. Cephalalgia, 2012; 33: 112–122.
[8] Lewis D. W., Qureshi F.: Acute headache in children and adolescents
presenting to the emergency department. Headache 2000; 40: 200–203.
[9] Conicella E., Raucci U., Vanacore N., et al.: The child with headache in a
Pediatric Emergency Department. Headache 2008; 48: 1005–1011.
[10] Scagni P., Pagliero R.: Headache in an Italian pediatric emergency
department. J Headache Pain 2008; 9: 83–87.
[11] Parisi P., Papetti L., Spalice A., et al.: Tension-type headache in paediatric
age. Acta Paediatr. 2011; 100: 491–495.
[12] Wilne S., Koller K., Collier J., et al.: The diagnosis of brain tumours in
children: a guideline to assist healthcare professionals in the assessment
of children who may have a brain tumour. Arch Dis Child. 2010; 95: 534–
539.
[13] Gryczyńska D.: Otorynolaryngologia Dziecięca. Bielsko-Biała 2007.
[14] Jones N. S.: CT of the paranasal sinuses: a review of the correlation with
clinical, surgical and histopathological findings. Clinical otolaryngology
and allied sciences, 2002: 27, 11–17.
[15] Dilling-Ostrowska E. (red.): Zespoły bólowe w neurologii dziecięcej.
Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2005.
[16] Williams J., Simel D., Roberts L., et al.: Clinical evaluation for sinusitis:
making the diagnosis by history and physical examination. Ann Intern
Med J 1992; 117: 705–710.
[17] Levine H. L., Setzen M., Cady R. K., et al.: An otolaryngology, neurology,
allergy, and primary care consensus on diagnosis and treatment of sinus
headache. Otolaryngology-head and neck surgery: official journal of
American Academy of Otolaryngology-Head and Neck Surgery 2006;
134: 516–523.
[18] Benninger M. S. Adult chronic rhinosinusitis: Definitions, diagnosis,
epidemiology, and pathophysiology. Otolaryngology-Head & Neck
Surgery. [Review], 2003:129(3 SUPPL.), 1–32.
[19] Babar-Craig H., Kayhanian H., De Silva D. J., et al.: Spontaneous silent
sinus syndrome (imploding antrum syndrome): case series of 16
patients. Rhinology 2011; 49: 315–317.
[20] Agius A. M.: Long-term follow-up of patients with facial pain in chronic
rhinosinusitis--correlation with nasal endoscopy and CT. Rhinology
2010; 48: 65–70.
6 92
[21] Mudgil S. P., Wise S. W., Hopper K. D., et al.: Correlation between
presumed sinusitis-induced pain and paranasal sinus computed
tomographic findings. Annals of allergy, asthma & immunology: official
publication of the American College of Allergy, Asthma, & Immunology
2002; 88: 223–226.
[22] Caimmi D., Caimmi S., Labò E., et al.: Acute isolated sphenoid sinusitis
in children. Am J Rhinol Allergy 2011; 25: 200–202.
[23] Roser T., Bonfert M., Ebinger F., et al.: Primary versus secondary
headache in children: a frequent diagnostic challenge in clinical routine.
Neuropediatrics 2013; 44: 34–39.
[24] Dilling-Ostrowska E., Lemka M., Mańkowska B., et al.: Bóle głowy
w populacji dzieci szkolnych w Gdańsku. Przegl Pediatr 1997; 27: 136.
[25] Eross E., Dodick D., Eross M.: The Sinus, Allergy and Migraine Study
(SAMS). Headache 2007; 47: 213–224.
[26] Khan O. A., Majumdar S., Jones N. S.: Facial pain following sinonasal
surgery or facial trauma. Clinical otolaryngology and allied sciences
2002; 27: 171–174.
[27] Acquadro M. A., Salman S. D., Joseph M. P.: Analysis of pain and
endoscopic sinus surgery for sinusitis. The Annals of otology, rhinology,
and laryngology 1997; 106: 305–309.
[28] Bacon W. H., Krieger J., Turlot J. C., et al.: Craniofacial characteristics
in patients with obstructive sleep apneas syndrome. Cleft Palate Journal
1988; 25: 374–378.
[29] Senbil N., Gürer Y. K., Uner C., et al.: Sinusitis in children and adolescents
with chronic or recurrent headache: a case-control study. The Journal of
Headache and Pain 2008; 9: 33–36.
[30] Mehle M. E., Kremer P. S.: Sinus CT scan findings in “sinus headache”
migraineurs. Headache 2008; 48: 67–71.
[31] Pilarska E., Olszewska A.: Temperament traits of children with episodic
tension-type headaches. European Journal of Paediatric Neurology
2009; 13: 327–331.
[32] Saunte C., Russell D., Sjaastad O.: Chronic paroxysmal hemicrania. IX.
On the mechanism of attack-related sweating. Cephalalgia, 1983; 3:
191–199.
[33] Prusiński A.: Bóle głowy. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa
1999.
[34] Mierzwiński J., Fishman A. J.: Przewlekłe zapalenie ucha środkowego.
[w:] Gryczyńska D. (red.): Otolaryngologia dziecięca. Alfa-Medica
Press, Bielsko-Biała 2007, 95–133.
[35] International Classification of Sleep Disorders-ICSD. 2nd ed. Westchester,
IL: American Academy of Sleep Medicine, 2005.
[36] Sun Jung Chang, Kyu Young Chae: Obstructive sleep apnea syndrome
in children: Epidemiology, pathophysiology, diagnosis and sequelae.
Korean J Pediatr 2010; 53: 863–871.
[37] Ji Ho Choi, Eun Joong Kim, June Choi, et al.: Obstructive Sleep Apnea
Syndrome: A child is not just a small adult. Annals of Otology, Rhinology
& Laryngology 2010; 119: 656–661.
[38] Arens R., Marcus C. L.: Pathophysiology of upper airway obstruction: a
developmental perspective. Sleep, 2004; 27: 997–1019.
[39] Marcus C. L.: Sleep-disordered breathing in children. Am J Respir Crit
Care Med 2001; 164: 16–30.
Ch i l d N euro lo g y
Przyczyny laryngologiczne bólów głowy ze szczególnym uwzględnieniem populacji dziecięcej
[40] Olesen J.: Clinical and pathophysiological observations in migraine and
tension type headache explained by integration of vascular, supraspinal
and myofascial inputs. Pain 1991; 46: 25–32.
[41] Mudgil S. P., Wise S. W., Hopper K. D., et al.: Correlation between
presumed sinusitis-induced pain and paranasal sinus computed
tomographic findings. Annals of allergy, asthma & immunology: official
publication of the American College of Allergy, Asthma and Immunology
2002; 88:223–226.
[42] Jones N. S.: Midfacial segment pain: implications for rhinitis and
sinusitis. Current allergy and asthma reports 2004; 4: 187–192.
[43] Shields G., Seikaly H., LeBoeuf M., et al.: Correlation between facial pain
or headache and computed tomography in rhinosinusitis in Canadian and
U.S. subjects. The Laryngoscope 2003; 113: 943–945.
Correspondence:
Sylwia Korska-Szczechowska, Klinika Neurologii Rozwojowej Katedry Neurologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, Ul. Dębinki 7,
80-952 Gdańsk, e-mail: [email protected]
Vol . 25/2016, nr 50
937