Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech
Transkrypt
Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech
Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Ralph Böhlke Niniejsze opracowanie powstało na zlecenie Banku DnB NORD Polska SA,w ramach realizacji projektu “W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej. Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Ralph Böhlke Ralph Böhlke Spis treści: 1. Wprowadzenie – Co oznacza gospodarka społeczna?......................................................3 2. Kontekst historyczny...........................................................................................................6 3. Rozwiązania prawne dla przedsiębiorstw społecznych.........................................................9 3.1 Ogólna koncepcja ram prawnych w Niemczech...........................................................9 3.2 Stowarzyszenie............................................................................................................. 11 3.3 Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych........................................................................ 11 3.4 Spółdzielnia................................................................................................................12 3.5 Fundacje.....................................................................................................................13 3.6 Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca na rzecz interesu publicznego (gGmbH).................................................................................................15 3.7 Spółka akcyjna działająca na rzecz interesu publicznego (gAG)...............................17 4. Charakterystyka sektorowa...............................................................................................19 4.1 Stowarzyszenia w Niemczech....................................................................................19 4.2 Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych w Niemczech..............................................19 4.3 Fundacje w Niemczech..............................................................................................20 4.4 Sektory spółdzielcze w Niemczech............................................................................21 4.4.1 Sektor bankowości spółdzielczej w Niemczech...................................................22 4.4.2 Sektor spółdzielczości rolnej w Niemczech.........................................................22 4.4.3 Spółdzielnie mieszkaniowe w Niemczech...........................................................23 4.4.4 Spółdzielnie handlu detalicznego artykułami spożywczymi w Niemczech..........24 4.4.5 Pozostałe spółdzielnie w Niemczech...................................................................25 4.5 System opieki zdrowotnej w Niemczech....................................................................28 5. Rodzaje instytucji finansowych Współpracujących z sektorem i oferowane przez nie instrumenty....................................................................................30 5.1 Sektor bankowy w Niemczech - informacje ogólne....................................................30 5.2 Sektor bankowości działającej na rzecz interesu publicznego......................................31 5.3 Sektor bankowości spółdzielczej...................................................................................33 5.3.1 Banki powszechne (Volks- und Reiffeisen Banken).............................................33 5.3.2 Banki kredytowo-oszczędnościowe (PSD-Banken, Sparda Banken)..................34 5.3.3 Kościelne instytucje bankowe..............................................................................35 5.4 Banki etyczne i ekologiczne.......................................................................................39 6. Wnioski.............................................................................................................................43 7. Załączniki............................................................................................................................46 Bibliografia . ........................................................................................................................... 58 Wykaz skrótów ...................................................................................................................... 60 2 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 1. Wprowadzenie – Co oznacza gospodarka społeczna? Gospodarka społeczna (économie sociale) to koncepcja, która powstała we francuskojęzycznej części Europy na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to wiązano ją z zalążkami stowarzyszeń i spółdzielni, stanowiących jej trzon. Wartości i reguły towarzystw powszechnych, których syntezą jest historyczny ruch spółdzielczy, posłużyły do sformułowania współczesnej koncepcji gospodarki społecznej, której zrąb stanowią spółdzielnie, towarzystwa świadczeń wzajemnych, stowarzyszenia (organizacje dobroczynne) i fundacje. Sektor ten zwany jest często „trzecim sektorem”, który stanowią organizacje niebędące ani instytucjami państwowymi (organami władz publicznych, agencjami rządowymi), ani przedsiębiorstwami prywatnymi (działającymi zasadniczo na zasadzie wypracowywania zysku). Na szczeblu unijnym francuska definicja stosowana jest w szerokim zakresie od roku 1989, kiedy to tzw. Komisja Delorsa (od nazwiska ówczesnego przewodniczącego Komisji Europejskiej) ustanowiła Jednostkę gospodarki społecznej, co stanowiło krok w stronę uzgodnienia zasad ruchu na szczeblu europejskim.1 Jednak ze względu na protesty i nieporozumienia ze strony innych państw członkowskich i ruchów, w oficjalnych tekstach przyjęto termin „spółdzielnie, towarzystwa wzajemne, stowarzyszenia i fundacje” (w skrócie CMAF). Główne cechy charakterystyczne sektora zostały następująco ujęte przez CIRIEC (Międzynarodowe Centrum Badań i Informacji na temat Gospodarki Publicznej, Społecznej i Spółdzielczej):2 • wyższość celu indywidualnego i społecznego nad kapitałem, • dobrowolne i otwarte zasady uczestnictwa, • demokratyczna kontrola sprawowana przez członków (nie dotyczy fundacji, ponieważ w takowych nie występują członkowie), • połączenie interesów członków/użytkowników i/lub interesu publicznego, • obrona i stosowanie zasady solidaryzmu i odpowiedzialności, • autonomiczny zarząd i niezależność od organów władz publicznych, 1 Chris Rumford The European Union - A Political Sociology (Unia Europejska - socjologia polityczna), wydawnictwo Wiley-Blackwell, Londyn 2000 r., str. 93 2 Ciriec “the social economy in the european europe” (gospodarka społeczna w europejskiej europie) (2007 r.) 3 Ralph Böhlke • wykorzystanie większość nadwyżek do realizacji celów z zakresu zrównoważonego rozwoju, usług służących korzyści członków lub interesowi publicznemu. Z chwilą akcesu do Unii Europejskiej dwunastu nowych państw członkowskich w roku 2004 i 2007 nastąpiło uruchomienie znacznych funduszy przekazywanych przede wszystkim nowym państwom członkowskim poprzez program EQUAL, służący wdrożeniu programów spójności społecznej (gospodarki społecznej).3 Programy te były i nadal są wykorzystywane przede wszystkim do tworzenia alternatywnych struktur, zastępujących niegdysiejsze państwowe struktury opieki społecznej, gdyż większość z nich po roku 1989 upadła. Pomimo wszelkich wysiłków podejmowanych w tym kierunku przez Unię Europejską, znaczenie terminu różni się zasadniczo pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi, podobnie jak poziom wdrożenia formalnej części sektora. Tradycyjnie wdrożenie gospodarki społecznej jako koncepcji realizowanej np. poprzez korzyści podatkowe, przebiega względnie pomyślnie na południowym zachodzie Europy (przede wszystkim we Francji, Hiszpanii, Portugalii, Włoszech i na Malcie), w krajach skandynawskich, a ostatnio coraz silniej w nowych państwach członkowskich z obszaru Europy północno-wschodniej (Polska, Estonia, Łotwa i Litwa).4 W kręgu anglosaskim termin „trzeci sektor” jest stosunkowo dobrze znany i stosowany w odniesieniu do wszystkich działań podejmowanych na szczeblu społeczności (grup religijnych, etnicznych i innych niezależnych organizacji). Szeroko stosowany jest także termin „przedsiębiorczość społeczna”. Przedsiębiorca społeczny to osoba, która stwierdza istnienie problemu społecznego i wykorzystując zasady przedsiębiorczości organizuje, tworzy i zarządza przedsięwzięciem mającym na celu doprowadzenie do zmiany społecznej. Przedsiębiorczość społeczna to zatem działalność przedsiębiorcy społecznego. Jednym z najbardziej znanych współczesnych przykładów jest Mohamed Yunus i jego Grameen Bank. W Niemczech i Austrii koncepcja gospodarki społecznej jest bardzo słabo znana, a poziom jej formalnej realizacji w praktyce jest bardzo niski. Sozialwirtschaft (dosłowne tłumaczenie „gospodarki społecznej”) to termin stosowany w Niemczech 3 wikipedia, 21 lutego 2008 r.: Http://en.wikipedia.org/wiki/social_economy (w języku angielskim) 4 ciriec: “the enterprises and organizations of the third system. A strategic challenge for employment” (przedsiębiorstwa i organizacje trzeciego systemu: strategiczne wyzwanie dla zatrudnienia) (2000 r.) 4 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech na bardzo niewielką skalę. Byłby on zresztą często w użyciu interpretowany jako kolejny termin opisujący systemy opieki zdrowotnej. Jednakże w obu tych krajach do sektora „gospodarki społecznej” określonego przez powyższą definicję należy wiele organizacji. Co więcej, w obu krajach dobrze rozwinięta jest tradycja wolontariatu i samodzielnych inicjatyw w ramach stowarzyszeń. Niemcy to dobry przykład kraju, w którym formalnie niemal nie rozpoznaje się działań z obszaru gospodarki społecznej, a w którym, po bliższej analizie, można jednak stwierdzić wysoki poziom rozwoju takich działań. Zajmiemy się zatem kształtem tego sektora w Niemczech, analizując różne obszary działań i formy organizacyjne: sektor spółdzielczy/towarzystw wzajemnych (w tym podsektory bankowości, mieszkalnictwa, rolnictwa itp.), stowarzyszenia (szczególnie w podsektorze służby zdrowia), fundacje oraz obszary powiązane, np. niewielka działalność alternatywna/społeczna. W Niemczech kluczową rolę w procesie osiągania aktualnego poziomu rozwoju kraju odegrało kilka podmiotów, w tym w szczególności kościół protestancki i katolicki oraz związki zawodowe. Obie te grupy odegrały zasadniczą rolę w utworzeniu w powojennych Niemczech Zachodnich państwa o socjalnej gospodarce rynkowej, w której sektor opieki społecznej jest tradycyjnie w znacznym stopniu finansowany przez państwo. Aby należycie zrozumieć pojęcia socjalnej gospodarki rynkowej i opieki społecznej w kontekście niemieckim, trzeba zapoznać się z pewnymi danymi historycznymi. Niniejszy raport ma na celu wyjaśnienie, w których sektorach działalność klasyfikowana w ramach tzw. gospodarki społecznej odgrywa ważną rolę w systemie, a także wykazanie przebiegu linii podziału pomiędzy sektorem państwowym, prywatnym i interesu publicznego. 5 Ralph Böhlke 2. Kontekst historyczny Tradycyjnie koncepcja państwa opiekuńczego zakorzeniona jest w chrześcijaństwie i opisują ją dwa greckie terminy: caritas (dobroczynność, szczodrobliwość) oraz diakonia (służba ludowi), dotyczące dążenia do udzielania słabym i ubogim pomocy i wsparcia. W Niemczech również prawdopodobnie pierwszą organizacją charytatywną był kościół - tradycyjnie głównie kościół protestancki w północnych i wschodnich regionach kraju oraz w przeważającej części kościół rzymskokatolicki na południu i zachodzie. Podobnie jak w pozostałych częściach Europy, również i w Niemczech rewolucja przemysłowa wskazuje na początki trudnego procesu transformacji. Zasadnicze zmiany w takich dziedzinach jak rolnictwo, produkcja przemysłowa i transport prowadzą do poważnych zmian społeczno-ekonomicznych i kulturowych, na których jedni korzystają, a inni tracą. Jedną z ważnych konsekwencji była migracja znacznej części populacji do miast. W krótkim czasie niedobory mieszkaniowe, olbrzymie problemy sanitarne, wysoki poziom zależności od niskoopłacanej pracy zarobkowej, przy jednoczesnym braku społecznych i lokalnych struktur solidarystycznych podobnych do struktur istniejących w środowiskach wiejskich, wywierały ogromną presję na klasę robotniczą. W reakcji na te zdarzenia powstawały ruchy robotnicze. Pierwszym z nich było Powszechne Stowarzyszenie Robotników Niemieckich,5 które powstało w roku 1863 i było poprzednikiem Partii Socjaldemokratycznej (założonej w roku 1869). Celem tych ruchów była poprawa warunków ekonomicznych i społecznych życia robotników i ich rodzin. Robotnicy organizowali się w celu spowodowania zmian w społeczeństwie. Niektóre z tych ruchów optowały za zmianami rewolucyjnymi (socjalizm), a inne - reformatorskimi (socjaldemokracja). Integralną częścią „tradycyjnego” ruchu robotniczego końca XIX wieku w Niemczech były związki zawodowe, które działały jednocześnie z innymi lokalnymi strukturami samopomocowymi, np. związkami sportowymi, chórami, towarzystwami edukacyjnymi, ośrodkami rekreacyjnymi. Ważną rolę odegrały także towarzystwa społeczne jako instytucje wsparcia społecznego dla robotników, np. ASB (Robotniczy Związek Samarytański), czy wreszcie spółdzielnie, które zaopatrywały robotników w żywność, zasoby mieszkaniowe i inne dobra. 5 6 Allgemeiner deutscher arbeiterverein (adav) Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Partie polityczne, związki zawodowe i proletariackie organizacje samopomocowe uznaje się za trzy filary ruchu robotniczego.6 Jednocześnie kościół ewangelicki zakładał podobne religijne organizacje samopomocowe, np. katolicki ruch robotniczy (KAB) czy Kolpingwerk - federacja towarzystw czeladniczych lub inne podobne struktury. Po II wojnie światowej Niemcy zostały podzielone na dwie części. Część wschodnia weszła do strefy wpływów radzieckich, natomiast Niemcy zachodnie były pod kontrolą sił Zachodu. Zachodnie państwo niemieckie zostało ustanowione na następujących trzech zasadach: republika federalna, państwo prawa, państwo demokratyczne. Panował w nim system gospodarki rynkowej o szczególnych niemieckich cechach - była to socjalna gospodarka rynkowa, zgodna z zasadą socjalnego państwa opiekuńczego, wynikającego z konstytucji niemieckiej (Art. 20 GG): “Republika Federalna Niemiec jest demokratycznym i socjalnym państwem federalnym.” Następnie Niemcy zachodnie przekształciły się w wysoce zdecentralizowaną strukturę, w której całość obowiązków była rozdzielona pomiędzy szczebel krajowy, regionalny i lokalny. Ponownie ukonstytuowały się struktury robotnicze i kościelne, które tworzyły socjalny system opiekuńczy przed wojną, przy czym tym razem stały się integralną częścią socjalnego systemu nowej republiki federalnej, w powiązaniu ze sferą usług państwowych. Państwo działało równolegle z innymi organizacjami funkcjonującymi na rzecz interesu publicznego (przede wszystkim stowarzyszeniami i fundacjami) oraz organizacjami prywatnymi. Tego rodzaju system, wsparty na 3 filarach, znajdował zastosowanie w różnych sektorach: • w oświacie i ochronie zdrowia: szkoły, przedszkola i szpitale były głównie publiczne, natomiast prywatnymi podmiotami w tym systemie byli lekarze i aptekarze. Pozostały obszar świadczeń obsługiwany był przez organizacje opiekuńcze działające w interesie publicznym; • w bankowości: publiczna (państwowa), prywatna i spółdzielcza; • w mieszkalnictwie: mieszkalnictwo publiczne, prywatne i spółdzielcze. W tym systemie opartym o 3 filary organizacje działające na rzecz interesu publicznego to przede wszystkim: związki zawodowe i organizacje z nimi związane, 6 Źródło: deutsches historisches museum (niemieckie muzeum historyczne), http://www.dhm.de/lemo/html/kaiserreich/innenpolitik/arbeiterbewegung/index.html 7 Ralph Böhlke a także kościoły wraz z organizacjami z nimi związanymi. Związki zawodowe, tak jak i kościoły, dysponują własnymi bankami, placówkami służby zdrowia i opieki społecznej, zasobami mieszkaniowymi itp.7 Instytucje trzeciego sektora w Europie są tradycyjnie finansowane dzięki datkom lub bezpośrednim dotacjom państwowym. Specyfika niemiecka polega na tym, że kościoły mogą pobierać bezpośredni podatek kościelny, przeznaczony na finansowanie swojej działalności (w tym także instytucji opieki społecznej). Stanowi to o bardzo silnym i efektywnym systemie finansowania kościołów. Specyfika korporacji prawa publicznego oraz podatku kościelnego Kościoły w Niemczech finansowane są najczęściej z podatków, które państwo pobiera od podatników. Prawodawstwo niemieckie (Art. 140 konstytucji GG) zezwala państwu na pobór środków pieniężnych w postaci podatków, przeznaczonych na finansowanie tzw. “korporacji prawa publicznego” (Körperschaft des öffentlichen Rechts). Wszystkie uznane kościoły niemieckie zarejestrowane są jako korporacje prawa publicznego. Do innych tego typu organizacji należą media publiczne (finansowane w głównej mierze z podatku pobieranego od wszystkich osób posiadających odbiorniki telewizyjne i radiowe). Największe kościoły w Niemczech to kościół ewangelicko-luterański i rzymskokatolicki. Pomimo znacznego spadku liczby obywateli niemieckich należących do jakiegokolwiek kościoła, oba największe kościoły nadal mają po około 23 miliony wiernych (na łączną liczbę 80 mln ludności). Podatek pobierany jest od osób należących do danego kościoła i wynosi od 7,5% do 9% należnego podatku dochodowego. Przychody z podatku kościelnego stanowią około 70% rocznego budżetu kościołów. Środki te przeznaczane są na utrzymanie budynków, wypłatę wynagrodzeń oraz finansowanie szerokiego zakresu świadczeń socjalnych. 7 8 bank związków zawodowych big został sprzedany w roku 1987 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 3. Rozwiązania prawne dla przedsiębiorstw społecznych 3.1 Ogólna koncepcja ram prawnych w Niemczech Nie zamierzamy wchodzić w szczegóły złożonego systemu prawnego Niemiec, zaznaczyć jednak należy, iż tradycyjnie występuje w nim rozróżnienie na dwie podstawowe formy prawne tj.: jednoosobowa działalność gospodarcza i spółki cywilne (Personengesellschaften) oraz osoby prawne (juristischen Personen), przy czym tę drugą kategorię można dodatkowo podzielić na osoby prawne działające na rzecz interesu publicznego oraz osoby prawne działające na rzecz interesu prywatnego. • Spółki cywilne i towarzystwa osób fizycznych. Istnieje kilka form organizacyjnych, z których często korzystają mali przedsiębiorcy, artyści, prawnicy, rolnicy, prowadząc działalność gospodarczą bez konieczności ponoszenia szczególnych nakładów czasowych i finansowych na administrowanie tą działalnością. Podstawowa wada tej formy prawnej polega na tym, iż ryzyko działalności w całości spoczywa na przedsiębiorcy. • Osoby prawne działające w interesie prywatnym to zarejestrowane spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne, stowarzyszenia, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, spółdzielnie, fundacje interesu prywatnego oraz dwie specyficzne formy korporacji, tj. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością działające w interesie publicznym i spółki akcyjne działające w interesie publicznym. • Osoby prawne działające w interesie publicznym to organy władz lokalnych, państwowe szkoły wyższe, izby (np. izby handlowe), niektóre państwowe towarzystwa ubezpieczeniowe, związki wyznaniowe, sieci nadawców publicznych (np. NDR8, RBB9), kasy oszczędnościowe (Sparkassen) i fundacje interesu publicznego. Najbardziej powszechną formą prawną działalności gospodarczej są spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (GmbH) i spółki akcyjne (AG). Jeśli chodzi o cele pozaekonomiczne, najbardziej powszechnymi (choć nie jedynymi) rozwiązaniami są stowarzyszenia i fundacje. 8 9 Ndr = norddeutscher rundfunk (rozgłośnia północnoniemiecka), http://www.ndr.de rbb = radio berlin brandenburg, http://www.rbbonline.de 9 Ralph Böhlke Forma prawna podmiotu nie określa jednoznacznie, czy dany podmiot działa w celu osiągnięcia zysku, czy też na zasadach non-profit. Nie określa także, czy danemu podmiotowi przysługują ulgi lub korzyści podatkowe ze względu na działanie na rzecz interesu publicznego. Działanie podmiotu na rzecz interesu publicznego jest zdefiniowane przez niemiecki Kodeks skarbowy (AO, §52): „Podmiot działa w interesie publicznym wówczas, gdy koncentruje się na altruistycznym wspieraniu interesu społecznego w sposób materialny, moralny lub duchowy”. Interes publiczny jest ograniczony do pewnych sektorów, choć objętych dość szeroką definicją. Obejmuje przede wszystkim działalność naukową, badawczą, oświatową, pomoc społeczną, działalność artystyczną, kulturalną i sportową. Status podmiotu działającego w interesie publicznym nadawany jest przez właściwe miejscowo organy skarbowe i wiąże się ze zwolnieniem z podatku dochodowego od osób prawnych (Körperschaftssteuer) i podatku obrotowego (Gewerbesteuer). Niekiedy wiąże się także ze stosowaniem obniżonej stawki podatku VAT lub możliwością wystawiania przez organizację rachunków za datki (Spendenbescheinigungen), podlegających odliczeniu od podatku. Większość podmiotów uznanych za organizacje działające na rzecz interesu publicznego to stowarzyszenia, jednak status ten mogą otrzymać także spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne. Działalność przedsiębiorstwa społecznego lub działalność z zakresu gospodarki społecznej wiąże się przede wszystkim z wykorzystywaniem następującego statusu prawnego: • stowarzyszenie – zwykle stowarzyszenie zarejestrowane (e.V.) • towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych – VVaG • spółdzielnia – zwykle spółdzielnia zarejestrowana (eG) • fundacja - różne rodzaje fundacji • spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca na rzecz interesu publicznego – gGmbH • spółka akcyjna działająca na rzecz interesu publicznego – gAG Warto zaznaczyć, iż stowarzyszenia i fundacje mogą powoływać zależne od siebie spółki akcyjne lub spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, co stanowi metodę oddzielenia prowadzonej działalności o charakterze stricte komercyjnym od podstawowego obszaru działalności społecznej. Podstawowe formy prawne dotyczące sektora gospodarki społecznej zostaną zaprezentowane poniżej: 10 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 3.2 Stowarzyszenie Typową formą stowarzyszenia jest “zarejestrowane stowarzyszenie” (eingetragener Verein lub e.V.). Jest to status prawny dobrowolnego stowarzyszenia zarejestrowanego w Niemczech. Każda grupa może być określana mianem Verein, natomiast z rejestracją jako eingetragener Verein wiążą się liczne korzyści natury prawnej, ponieważ zarejestrowane stowarzyszenie może legalnie działać jako osoba prawna, a nie jako grupa osób fizycznych. W niemieckim Kodeksie cywilnym zawarte są odmienne regulacje dotyczące zarejestrowanych stowarzyszeń działających na zasadach non-profit lub w celu osiągania zysku, uznawanych za osoby prawne („Vereine”, BGB §§21-79) oraz dotyczące niezarejestrowanych stowarzyszeń działających na zasadach umownych („Gesellschaften”, BGB §§705-740).10 (Zarejestrowane) stowarzyszenie działające w interesie publicznym (gemeinnütziger, eingetragener Verein) musi co roku wykazywać w sprawozdaniach finansowych, iż jego działalność służy interesowi publicznemu. W przypadku stowarzyszenia chodzi o wykazanie, iż nie prowadzi ono działalności komercyjnej służącej realizacji zysków. (Zarejestrowane) stowarzyszenie działające w interesie publicznym może być także rozpatrywane jako stowarzyszenie działające na zasadach non-profit. Tego rodzaju stowarzyszenie jest uprawnione do wystawiania rachunków za datki, które podlegają odliczeniu od podatku. Wymagania związane z założeniem: rejestracja stowarzyszenia odbywa się we właściwym miejscowo sądzie rejonowym i jest czystą formalnością. Koszty administracyjne wynoszą poniżej 25 euro. W celu rejestracji stowarzyszenie musi ustalić status i musi mieć przynajmniej 7 członków założycieli. Organy prawne: zarejestrowane stowarzyszenie ma zwykle dwa organy - zarząd i walne zgromadzenie. 3.3 Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych Status towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (Versicherungsverein auf Gegenseitigkeit lub VVaG) jest formą prawną zarezerwowaną dla ubezpieczycieli. Posiadacze polis ubezpieczeniowych są członkami i właścicielami takiej instytucji. 10 Źródło: Federalne Ministerstwo Sprawiedliwości: http://bundesrecht.juris.de/vereinsg/index.html 11 Ralph Böhlke Nie istnieje żadna konkretna ustawa regulująca działalność towarzystw ubezpieczeń wzajemnych w Niemczech. Do ich działalności odnoszą się przepisy niemieckiego Kodeksu cywilnego dotyczące stowarzyszeń (BGB §§21ff), natomiast uregulowania szczegółowe dotyczące działalności ubezpieczeniowej VVaG zawiera Ustawa o nadzorze ubezpieczeniowym (VAG §§ 15-53b). VVaG musi działać w interesie swoich członków i zaspokajać ich potrzeby ubezpieczeniowe, w ten sposób zapewnia sobie zbywalność i innowacyjność. Organem decyzyjnym jest walne zgromadzenie, analogicznie do walnego zgromadzenia akcjonariuszy w spółce akcyjnej. W towarzystwie ubezpieczeniowym funkcjonuje zgromadzenie przedstawicieli członków (lub walne zgromadzenie). Współcześnie istnieją jednak tylko nieliczne towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, których członkom przysługuje prawo głosu w sprawie składu zgromadzenia przedstawicieli. 3.4 Spółdzielnia Według Międzynarodowego Związku Spółdzielczego (ICA) spółdzielnia jest autonomicznym stowarzyszeniem osób łączących się ze sobą dobrowolnie w celu zaspokajania wspólnych potrzeb i aspiracji ekonomicznych, społecznych i kulturowych poprzez przedsiębiorstwo stanowiące ich wspólną własność i podlegające ich demokratycznej kontroli11 Z prawnego punktu widzenia spółdzielnia stanowi związek osób fizycznych i/lub prawnych, które wspólnie prowadzą działalność podmiotu gospodarczego na równych prawach. Decyzje podejmowane są kolektywnie i demokratycznie. Jedyną obowiązującą formą spółdzielni w Niemczech jest zarejestrowana spółdzielnia (eingetragene Genossenschaft lub eG). Jej struktura jest zbliżona do struktury zarejestrowanego stowarzyszenia (e.V.) i/lub do struktury spółki akcyjnej (AG). Podstawową korzyścią płynącą z przyznania takiego statusu prawnego jest możliwość ograniczenia odpowiedzialności za transakcje gospodarcze zawierane przez spółdzielnię do wartości kapitału zakładowego. W takim przypadku członkowie spółdzielni nie odpowiadają swoim majątkiem prywatnym. Jednak statut może także wymagać dodatkowych wpłat od członków. 11 12 Źródło: http://www.ica.coop/coop/principles.html Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Ramy prawne działalności w Niemczech reguluje Ustawa o spółdzielniach (Genossenschaftsgesetz lub GenG), która obowiązuje od dnia 1 maja 1889 r. Ostatnia ważniejsza poprawka weszła w życie dnia 16 października 2006 r. Zmiana Ustawy o spółdzielniach z roku 2006 zapewnia założycielom nowych spółdzielni (szczególnie mniejszych) różnorodne ułatwienia: • minimalna liczba członków założycieli: 3 (wcześniej 7); • cel działania spółdzielni był początkowo ograniczony do działalności gospodarczej, obecnie zaś dopuszczalne są także cele o charakterze kulturalnym i społecznym; • w przypadku małych spółdzielni (których suma bilansowa jest niższa od 1 mln euro) można stosować uproszczone wymagania w zakresie audytu. Zgodnie ze zmienioną ustawą różne średnie przedsiębiorstwa mogą z łatwością łączyć swe siły w pewnych ograniczonych obszarach działalności, jak np. marketing i/lub sprawy administracyjne. Wymagania związane z założeniem: spółdzielnia musi mieć przynajmniej trzech członków, zobowiązana jest do posiadania statutu zgodnie z minimalnymi wytycznymi zawartymi w GenG §§ 5 ff i musi się zarejestrować we właściwym miejscowo sądzie. Ponadto każda spółdzielnia musi należeć do spółdzielczego stowarzyszenia kontrolnego (Prüfungsverband). Organy prawne: spółdzielnia ma zwykle trzy organy - zarząd, radę nadzorczą i walne zgromadzenie. W przypadku banków spółdzielczych, spółdzielni mieszkaniowych i spółdzielni konsumenckich członkowie są jednocześnie użytkownikami lub klientami. W spółdzielniach handlowych, rolniczych i rzemieślniczych członkowie są przedsiębiorcami lub innymi osobami prawnymi. 3.5 Fundacje Fundacja jest instytucją realizującą określony cel ustalony przez założycieli przy wykorzystaniu kapitału początkowego. Działalność komercyjna nie może stanowić podstawowego celu fundacji, jednak jej prowadzenie jest dozwolone przy realizacji zasadniczego celu. Kapitał jest zwykle czasowo zabezpieczany, a w działalności fundacji wykorzystywane są tylko odsetki. 13 Ralph Böhlke Fundacja często rejestruje statut, w którym określa swoje cele. Organem wykonawczym fundacji jest zarząd. Mogą być także wprowadzane inne organy, o ile zostaną określone w statucie. W przeciwieństwie do stowarzyszenia fundacja nie ma członków. Wszystkie fundacje w Niemczech podlegają nadzorowi realizowanemu przez urząd nadzoru. W niemieckim prawie istnieje rozróżnienie pomiędzy fundacją ponoszącą odpowiedzialność prawną (rechtsfähige Stiftung) a fundacją pod zarządem powierniczym (treuhänderische Stiftung). Fundacje zobowiązane są do płacenia podatków, chyba że zostaną uznane za instytucje działające na rzecz interesu publicznego, wówczas bowiem podlegają zwolnieniu. • Fundacja ponosząca odpowiedzialność prawną (rechtsfähige Stiftung): o fundacja prawa prywatnego - typ podstawowy, o fundacja prawa publicznego - zakładana zwykle w drodze decyzji parlamentu, współcześnie takie fundacje nie dysponują istotnymi środkami finansowymi, które zapewniałyby im możliwość utrzymania, a ich aktywa stanowi zwykle budynek lub grunt. • Fundacja pod zarządem powierniczym (treuhänderische Stiftung) to podmiot nie ponoszący odpowiedzialności prawnej. Większość fundacji zakładanych jest na podstawie prawa prywatnego i służy interesowi publicznemu. Do założenia fundacji potrzebny jest minimalny kapitał (nie niższy od 25 000 euro) zapewniający długoterminowe jej istnienie (BGB, §80, Abs.2). W statucie musi być określony cel fundacji i jej organy, a przynajmniej zarząd. Fundacja uznawana jest za utworzoną, gdy jej istnienie zostanie uznane przez urząd nadzoru. Inne organizacje stosujące określenie „fundacja”: w Niemczech istnieją także pewne osoby prawne, które mogą przyjąć formę prawną stanowiącą odmianę standardowego statusu fundacji. Takie instytucje nazywają się fundacją-spółką z ograniczoną odpowiedzialnością (Stiftungs-GmbH), fundacją-spółką akcyjną (Stiftungs-AG) lub fundacją-stowarzyszeniem (Stiftungs-Verein). Większość z nich klasyfikowana jest jako organizacje działające w interesie publicznym, ponieważ mogą w nazwie stosować słowo Stiftung (fundacja). Jest to niejednoznaczny aspekt prawa niemieckiego. Tak zwane fundacje powiązane z niemieckimi partiami politycznymi (np. Konrad-Adenauer-Stiftung, Heinrich-Böll-Stiftung) są 14 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech fundacjami-stowarzyszeniami. Duże fundacje związane z branżami lub bankami to również nie są fundacje sensu stricto, największa fundacja, czyli Robert-Bosch-Stiftung, to spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, która pod względem prawnym jest bardzo zbliżona do fundacji. 3.6 Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca na rzecz interesu publicznego (gGmbH) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca na rzecz interesu publicznego (gemeinnützige GmbH lub gGmbH) to także specyfika niemiecka. Tej formy prawnej nie regulują przepisy żadnej konkretnej ustawy. Obowiązują ramy prawne dotyczące „zwykłych” spółek z ograniczoną odpowiedzialnością (GmbH), przy czym spółkom gGmbH przysługują pewne konkretne udogodnienia podatkowe. Ulgi te reguluje Kodeks skarbowy (AO, §§51ff). Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością działające na rzecz interesu publicznego zobowiązane są do wykazania, iż ich cele oraz faktyczna działalność jest zgodna z wymaganiami określonymi w Ustawie o interesie publicznym (Gemeinnützigkeitsrecht). Kryteria uznania podmiotu za organizację działającą na rzecz interesu publicznego są takie same, jak w przypadku stowarzyszeń. Jeśli warunki zostaną częściowo lub w całości spełnione, wówczas spółka gGmbH może być częściowo lub całkowicie zwolniona z niektórych podatków. W takim przypadku większość korzyści musi być wykorzystana na działalność w interesie publicznym i nie może być wypłacana udziałowcom. Statut spółki gGmbH musi być sformułowany w taki sposób, by cel działania spółki można było zmienić wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach. W tym przypadku spółka gGmbH jest pod względem funkcjonalnym zbliżona do fundacji. Przepisów Ustawy o fundacjach nie stosuje się jednak do fundacji-gGmbH (takie podmioty nie podlegają nadzorowi urzędów nadzoru nad fundacjami). Powszechnie zdarza się, iż fundacje są udziałowcami spółek gGmbH. W takich przypadkach fundacja oraz spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca na rzecz interesu publicznego to podmioty prawnie od siebie niezależne. Dla zapewnienia zgodności z przepisami prawa dotyczącymi spółek z ograniczoną odpowiedzialnością muszą być spełnione następujące wymagania: 15 Ralph Böhlke • minimalny początkowy kapitał zakładowy 25 000 euro, • spółka musi mieć przynajmniej 2 organy: walne zgromadzenie akcjonariuszy oraz dyrektora generalnego, • jeden lub kilku wspólników; przysługujące im prawa głosu zależne są od wniesionego przez nich udziału w dopłatach do kapitału. Główne dodatkowe wymagania, jakie muszą być spełnione dla zapewnienia zgodności z przepisami prawnymi dotyczącymi interesu publicznego: • firma musi służyć interesowi publicznemu, celowi dobroczynnemu lub religijnemu, • statut musi gwarantować, że w przypadku utraty korzyści podatkowych przez firmę lub ogłoszenia jej upadłości, kapitał zakładowy nie trafi w ręce udziałowców. Wśród możliwych ulg podatkowych przysługujących spółce gGmbH wymienić można zwolnienie z obowiązku płatności podatku dochodowego od osób prawnych i podatku obrotowego. Zwolnienia z innych podatków zależne są od konkretnego charakteru działalności spółki. Kolejna korzyść polega na możliwości otrzymywania datków podlegających odliczeniu od podatku. Spółka gGmbH łączy w sobie korzyści komercyjnej formy prawnej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (GmbH) oraz korzyści podatkowe, wynikające z Ustawy o interesie publicznym. Dzięki temu spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca w interesie publicznym leży na granicy działalności na zasadach non-profit oraz dla zysku. W stowarzyszeniach przeważającą rolę odgrywa wolontariat, natomiast w spółkach gGmbH dominuje praca wykonywana zarobkowo. Ze względu na pewne określone wymogi dotyczące audytów i sprawozdawczości, poziom kosztów administracyjnych może okazać się wyższy niż w przypadku stowarzyszeń. Przykładami spółek z ograniczoną odpowiedzialnością działających na rzecz interesu publicznego są towarzystwa mieszkaniowe oraz organizacje świadczące usługi socjalne 16 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 3.7 Spółka akcyjna działająca na rzecz interesu publicznego (gAG) Spółka akcyjna działająca na rzecz interesu publicznego (gemeinnützige Aktiengesellschaft lub gAG) nie jest według prawa niemieckiego konkretną formą prawną spółki. Jest ona traktowana jak spółka akcyjna według przepisów Ustawy o spółkach akcyjnych (Aktiengesetz). Ponadto spółki gAG muszą także przestrzegać niemieckiej Ustawy o interesie publicznym, której przepisy ograniczają dalsze wykorzystanie korzyści. Podobnie jak gGmbH, spółka gAG jest formą prawną umożliwiającą zakładanie struktur komercyjnych w obrębie towarzystwa, o ile większość zysków pozostaje w przedsiębiorstwie i jest reinwestowana w działalność spółki na rzecz interesu publicznego, nie podlega natomiast wypłacie na rzecz akcjonariuszy. W zamian spółce przysługują określone korzyści podatkowe. Główne dodatkowe wymagania, jakie muszą być spełnione dla zapewnienia zgodności z przepisami prawnymi dotyczącymi interesu publicznego: • firma musi służyć interesowi publicznemu, celowi dobroczynnemu lub religijnemu, • statut musi gwarantować, że w przypadku utraty korzyści podatkowych przez firmę lub ogłoszenia jej upadłości, kapitał zakładowy nie podlega wypłacie na rzecz akcjonariuszy. Do przyznawanych takim spółkom korzyści podatkowych należy zwykle zwolnienie z obowiązku zapłaty podatku dochodowego od osób prawnych i podatku obrotowego. Możliwa jest także w pewnych okolicznościach obniżka stawki podatku VAT z 19% do 7%. Ponadto spółka gAG może wystawiać świadectwa uprawniające do odliczeń podatkowych. W porównaniu z innymi formami prawnymi spółka gAG jest formą prawną zorientowaną na kierownictwo i zarząd, które potrafią szybko reagować na zmieniające się warunki rynkowe. Pozycja akcjonariusza może być wyraźnie zaznaczona poprzez emisję akcji imiennych. Spółka gAG stanowi formę prawną dobrze dostosowaną do charakteru inicjatyw społecznych, które muszą mierzyć się ze zmianami otoczenia rynkowego. W przypadku inicjatyw trzeciego sektora taka forma prawna może być przydatna, jeśli zaangażowane strony stają się akcjonariuszami przedsiębiorstwa, natomiast władza wykonawcza pozostaje w rękach dyrekcji. W takim przypadku istota rzeczy polega na tym, iż strony zapewniające środki pieniężne (akcjonariusze) zachowują prawo głosu w przedsiębiorstwie, w przeciwieństwie 17 Ralph Böhlke do darczyńców, których datki nie uprawniają ich do zabierania głosu w sprawach związanych z prowadzeniem działalności. Berliński ogród zoologiczny jest przykładem spółki akcyjnej działającej na rzecz interesu publicznego: wyemitowano 4 000 akcji imiennych o wartości nominalnej 300 euro (o łacznej wartości około 153 000 euro). Każda akcja zapewnia akcjonariuszowi oraz dwojgu członkom jego rodziny nieograniczony wstęp do obiektów ogrodu zoologicznego. Innymi przykładami są towarzystwa mieszkaniowe, teatry, szpitale. 18 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 4. Charakterystyka sektorowa 4.1 Stowarzyszenia w Niemczech Obecnie w Niemczech zarejestrowanych jest około 535 000 stowarzyszeń. Mniej więcej połowa z nich to instytucje interesu publicznego.12 Większość stowarzyszeń to kluby sportowe, towarzystwa hobbystyczne i kulturalne.13 Niemcy są krajem wykazującym tradycyjnie wysoki poziom zaangażowania w sektor wolontariatu. Według Federalnego Biura Administracyjnego w Niemczech około 23 milionów osób w wieku powyżej 14 lat angażuje się w dobrowolną pracę w stowarzyszeniach, kościołach lub grupach nieformalnych.14 Wolontariusze zajmują się opieką nad starszymi ludźmi, dziećmi i ubogimi, ochroną środowiska naturalnego, promocją praw człowieka lub praw zwierząt, działalnością klubów sportowych itp. Wiele działań społecznych, oświatowych i zdrowotnych prowadzonych jest za pośrednictwem organizacji Caritas i Diaconal. Wolontariusze obsługują nawet zasadnicze obszary działań ratunkowych - obrona cywilna zorganizowana jest zasadniczo na zasadach dobrowolności, zaś jednostki straży pożarnej w miastach poniżej 100 000 mieszkańców, to w większości jednostki ochotniczej straży pożarnej. Niektóre działania ochotnicze nie podlegają wprawdzie regularnemu wynagradzaniu, jednak w pewien sposób są rekompensowane. Mianowicie ze względu na istotność tego sektora przychody z działalności prowadzonej na część etatu w organizacjach interesu publicznego, organizacjach dobroczynnych i kościelnych nie podlegają opodatkowaniu do kwoty 2 100 euro rocznie (EStG, §3, Nr 26). 4.2 Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych w Niemczech Aktualnie w Niemczech zarejestrowanych jest około 300 towarzystw ubezpieczeń wzajemnych. 80 spośród nich to organizacje dość duże, dominujące na rynku. 60 Towarzystw VVaGs zorganizowanych jest w Grupie Roboczej Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych (Arbeitsgemeinschaft der Versicherungsvereine auf Gegenseitigkeit). 12 13 14 nnn=true der spiegel, 6/2008, str. 36 bundesverband deutscher vereine & verbände e.v. (bdvv): http://www.bdvv.de bundesverwaltungsamt: http://www.bund.de/nn_189472/de/bub/a-z/e-wie-elterngeld/ehrenamt/ehrenamt-knoten.html__ 19 Ralph Böhlke Ich udział w rynku w segmencie ubezpieczeń wypadkowych i majątkowych wynosi 28% (suma składek 48 mld euro w roku 1999). Ich udział w rynku ubezpieczeń na życie wynosi 23% (59 mld euro), a w rynku ubezpieczeń zdrowotnych - 52% (20 mld euro). W Niemczech suma wkładów podzielona jest pomiędzy organizacje o statusie spółek akcyjnych (58%), o statusie instytucji działających na rzecz interesu publicznego (11%) i organizacje zarejestrowane jako VVaG (29%) Wprawdzie udział towarzystw ubezpieczeń wzajemnych w rynku wynosi niemal 30%, to jednak towarzystwa te nie promują swojego statusu wzajemności ani cech, wynikających z działania na rzecz interesu publicznego. Opinia publiczna nie jest zwykle w stanie rozróżnić towarzystw ubezpieczeń wzajemnych od prywatnych, działających w celu wypracowania zysku towarzystw ubezpieczeniowych. 4.3 Fundacje w Niemczech W ostatnich latach liczba fundacji wzrasta - wynika to ze zmiany Ustawy o interesie publicznym i Ustawy o fundacjach (od roku 2000) oraz publicznej debaty na temat przydatności fundacji i wzrastającej liczby prywatnych fortun w Niemczech. Fundacje zakładane są przez stowarzyszenia, spółki, gminy lub osoby prywatne. Na koniec roku 2007 w Niemczech zarejestrowanych było 15 449 fundacji, z czego 1 134 zostało zarejestrowanych w tymże roku.15 Sektory działalności fundacji, powstałe w latach 2002-2005 Cele Kształcenie i Nauka i Kultura i Cele społeczne oświata badania sztuka prywatne 36% 17% 14% 12% 5% Ochrona środowiska Inne cele o charakterze interesu publicznego Łącznie 2% 13% 100% Źródło: Bundesverband Deutscher Stiftungen (Federalne Stowarzyszenie Fundacji Niemieckich), listopad 2006 r. 15 bundesverband deutscher stiftungen: „stiftungen in zahlen“, luty 2008 r., Http://www.stiftungen.org/files/original/galerie_ vom_05.12.2005 _10.33.06/stiftungeninzahlen20080211.pdf 20 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Największe fundacje w Niemczech (zob. Załącznik 4) są tworzone przede wszystkim przez majętnych przedsiębiorców oraz wielkie firmy. Do fundacji publicznych należą: Fundacja Regionu Badenii-Wirtembergii, Niemiecka Fundacja Ochrony Środowiska, Fundacja na rzecz Dziedzictwa Kulturowego, Fundacja Humboldta czy Studienstiftung des Deutschen Volkes (program stypendiów wspierających doskonałość). 15 największych fundacji dysponuje kapitałem w wysokości od 5 mld (Robert-Bosch-Stiftung) do 320 mln euro. Pierwsza piętnastka pod względem nakładów zrealizowała wydatki w kwotach sięgających od 197 mln (Volkswagen-Stiftung) do 20 mln euro w roku 2006. Wprawdzie kwoty te są dość wysokie w kontekście europejskim, jednak w porównaniu z dotacjami dokonywanymi w Stanach Zjednoczonych są stosunkowo niskie. 4.4 Sektory spółdzielcze w Niemczech Niemcy w XIX wieku zaliczały się do prekursorów idei spółdzielczości - wspomnieć tu należy choćby Friedricha Wilhelma Raiffeisena (1818-1888) czy Franza Hermanna Schulze-Delitzscha (1808-1883). Pierwszy założył towarzystwo pomocy wzajemnej dla społeczności wiejskiej, drugi - kasę kredytową dla rzemieślników. Idea spółdzielczości odgrywała ważną rolę w całym XX wieku. Natomiast w ciągu ostatnich 25 lat liczba spółdzielni stale spada. W roku 2008 w Niemczech działa około 7 500 czynnych spółdzielni. Zatrudniają one około 650 000 pracowników. Niemal połowa z nich zatrudniona jest w sektorze bankowości spółdzielczej, a większość drugiej połowy pracuje w sektorze produkcji żywności (rolnictwie) i handlu detalicznego artykułami spożywczymi. Większość spółdzielni zorganizowanych jest pod auspicjami DGRV, czyli Niemieckiej Konfederacji Spółdzielni i Raiffeisen.16 Organizacja ta pełni także funkcje kontrolne wobec całej sieci spółdzielni. Sieć DGRV jest w Niemczech największą organizacją gospodarczą pod względem liczby członków - niemal 17 milionów jej członków należy do około 5 500 spółdzielni. Jedyną wartą odnotowania grupą, która nie należy do DGRV, jest sektor niemieckich spółdzielni mieszkaniowych, do którego należy 3,8 mln członków. DGRV reprezentuje niemiecki sektor spółdzielczości na szczeblu europejskim i ogólnoświatowym. 16 Deutscher Genossenschafts- und Raiffeisenverband e. V. 21 Ralph Böhlke Liczba zarejestrowanych spółdzielni w Niemczech (1980-2005) Łączna liczba spółdzielni 1980 1990 2000 2003 2004 2005 11.681 8.769 9.094 8.126 7.927 7.763 Źródło: Alscher, Mareike / Priller, Eckhard, 2007 r. 4.4.1 Sektor bankowości spółdzielczej w Niemczech Na koniec roku 2006 w Niemczech zarejestrowanych było ponad 1 250 banków spółdzielczych, dysponujących łącznie 12 500 oddziałami. Ich suma bilansowa wyniosła 607 mld euro (2006), a udział w rynku wyniósł 15%. Miały one 15,9 mln członków. Bardziej szczegółowa charakterystyka sektora bankowości spółdzielczej znajduje się w rozdziale 5.3. 4.4.2 Sektor spółdzielczości rolnej w Niemczech W Niemczech w roku 2003 istniało 3 286 zarejestrowanych spółdzielni rolniczych, z łączną liczbą członków 2,39 mln i 120 000 pracowników. Suma przychodów spółdzielni rolnych wyniosła w 2003 roku 37 mld euro. Pod względem zatrudnienia udział spółdzielni wynosi 20% łącznej liczby pracowników sektora (1,2 mln w roku 2003). Pod względem liczby spółdzielni i liczby pracowników, wielkości te są zbliżone do analogicznych wielkości we Francji, gdzie rola spółdzielni w sektorach rolniczych jest tradycyjnie bardzo istotna. Jednakże wprawdzie liczba członków spółdzielni we Francji jest znacznie niższa niż w Niemczech, to jednak kwota ich łącznych przychodów jest niemal dwukrotnie wyższa. 22 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Dane społeczno-ekonomiczne dotyczące spółdzielni rolniczych (2003 r.) Suma przychodów (EURO) Niemcy Francja 37.000 000 67.000 000 3.286 3.500 2.385.000 580.000 120.000 150.000 11.260 19.140 726 166 15,51 115,52 36,5 42,9 Liczba spółdzielni Liczba członków spółdzielni Liczba pracowników spółdzielni Obroty ogółem na spółdzielnie (euro) Liczba członków spółdzielni / liczba spółdzielni Obroty ogółem (w tys. euro) / Liczba członków Liczba pracowników / liczba spółdzielni Źródło: Spółdzielnie rolne w Europie, COGECA listopad 2005 r. 4.4.3 Spółdzielnie mieszkaniowe w Niemczech Spółdzielczość mieszkaniowa w Niemczech istnieje od schyłku XIX wieku. Współcześnie istnieje około 2 000 spółdzielni mieszkaniowych, do których należy ponad 3 mln członków. W Berlinie ponad 80 spółdzielni mieszkaniowych administruje ok. 180 000 mieszkań (ponad 10% łącznej liczby mieszkań w mieście). Liczba mieszkań w posiadaniu spółdzielni mieszkaniowych wzrasta w ostatnich dziesięcioleciach, szczególnie po zjednoczeniu Niemiec. Wiele formalnie państwowych mieszkań w byłych Niemczech wschodnich zostało po zjednoczeniu przekazanych spółdzielniom mieszkaniowym. Jednak obecnie spółdzielnie mieszkaniowe nie rozwijają się już tak intensywnie i weszły w fazę stagnacji związanej z nowymi ograniczeniami finansowymi: w ostatnich latach wzrosły koszty napraw i utrzymania, a także presja na modernizację budynków, przy jednoczesnym zmniejszaniu się wsparcia ze strony państwa. 23 Ralph Böhlke Mieszkania socjalne w Niemczech Poza wspieraniem mieszkalnictwa spółdzielczego organy władz lokalnych w Niemczech udzielały pomocy przy budowie mieszkań dostępnych na kredyt preferencyjny, a w zamian za taką pomoc właściciel budynku zobowiązany był wynajmować mieszkania według określonej stawki “socjalnej”. W roku 1987 w Niemczech było 3,9 mln lokali socjalnych. Ze względu na znaczne zmiany właściwych przepisów oraz upływ ważności programów dopłat, liczba ta w 2001 roku spadła do 1,8 mln i szacuje się, że nadal spada w tempie 100 000 rocznie. 4.4.4 Spółdzielnie handlu detalicznego artykułami spożywczymi w Niemczech Tradycyjnie spółdzielnie odgrywają ważną rolę w sektorze handlu detalicznego w Niemczech. Jednak współcześnie mamy do czynienia z niewielką liczbą większych spółdzielni konsumenckich. Przekształciły się one bowiem w inne podmioty lub zakończyły działalność. Największa spółdzielnia konsumencka COOP przekształciła się w spółkę akcyjną, a następnie spektakularnie upadła w roku 1989. Istnieją jednak nadal dwie duże sieci handlu detalicznego artykułami żywnościowymi, którym wciąż przysługuje pewna forma statusu spółdzielczego, a mianowicie REWE i EDEKA. EDEKA została założona jako spółdzielnia konsumencka w roku 1928 w Berlinie. Dziś nadal funkcjonuje jako spółdzielnia dysponująca 10 oddziałami regionalnymi i posiadająca około 5 000 członków. EDEKA wykupiła jednak inne sieci detaliczne i stała się jednym z największych koncernów w tym sektorze na rynku niemieckim, zatrudniającym 250 000 pracowników i wypracowującym obroty w wysokości 38 mld euro (na rok 2005). Jej aktualna struktura jest niezwykle złożona i nie cała działalność prowadzona jest w ramach statusu spółdzielczego. Niektóre supermarkety EDEKA są własnością niezależnych podmiotów i należą do jednego z 10 regionalnych podmiotów spółdzielczych. Jako członkowie mają dostęp do preferencyjnych warunków pozyskiwania produktów za pośrednictwem EDEKA. Inne supermarkety działające pod marką EDEKA stanowią wyłączną własność struktur EDEKA i działają w ramach statusu komercyjnego. Grupa REWE jest także częściowo spółdzielnią, a częściowo spółką akcyjną. 24 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Trzon spółdzielni tworzą właściciele 11 948 sklepów. Grupa REWE zatrudnia 186 000 pracowników i w Europie wypracowuje obroty na poziomie 43 mld euro, z czego 31 mld euro pochodzi z Niemiec. 4.4.5 Pozostałe spółdzielnie w Niemczech W ostatnich latach powstało niewiele nowych spółdzielni. Odnotowano jednak pewne istotne przypadki zakładania spółdzielni, potwierdzające zalety funkcjonowania w formie spółdzielni. Była to częściowo reakcja na problemy wynikające z charakterystycznych cech systemu kapitalistycznego, a częściowo sposób podkreślenia, iż dany projekt tworzony jest jako inicjatywa samopomocowa, przy znacznym wkładzie obywatelskim. Spółdzielnie jako efekt inicjatyw samopomocowych Przykład 1. Elektrizitätwerke Schönau (EWS), Schönau / Sektor: zaopatrzenie w energię i pozyskiwanie energii W niewielkiej gminie Schönau (2 500 mieszkańców) w Szwarcwaldzie obywatele byli głęboko wstrząśnięci katastrofą elektrowni atomowej w Czarnobylu w 1986 r. Obywatele postanowili założyć stowarzyszenie zajmujące się informowaniem o niebezpieczeństwach związanych z produkcją energii jądrowej oraz promowaniem alternatywnych źródeł energii. Następnie w roku 1991 rozpoczęli ruch na rzecz petycji dotyczącej zakupu lokalnej sieci energetycznej. W 1996 mieszkańcy wsi dopięli celu przy wsparciu finansowym z całego terytorium Niemiec. Założyli spółdzielnię i wykupili swoją sieć energetyczną. W obliczu liberalizacji rynku energii, jaka miała miejsce trzy lata później, EWS postanowiło przekształcić się z lokalnego zakładu energetycznego (1 700 klientów) w zakład energetyczny działający na skalę krajową. W lutym 2008 r. EWS obsługiwało już 68 000 klientów z całych Niemiec i było największym dostawcą energii ze źródeł odnawialnych w całym kraju. EWS kupuje energię tylko od dostawców, którzy są w stanie wykazać brak powiązań z produkcją energii jądrowej. Poprzez samodzielny program wsparcia EWS pomagało w tworzeniu ponad 1 000 niewielkich elektrociepłowni kogeneracyjnych w całych Niemczech. EWS zatrudnia 22 pracowników, a roczne przychody sięgają ok. 24 mln euro. Firma zarejestrowana jest jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i stanowi wyłączną własność spółdzielni (liczącej sobie 650 członków), która została założona w celu wykupu lokalnej sieci energetycznej. http:// www.ews-schoenau.de 25 Ralph Böhlke Przykład 2. Die Tageszeitung (TAZ), Berlin / Sektor: prasa Gazeta Die Tageszeitung została założona w roku 1978 w ramach próby wprowadzenia na rynek niemiecki dziennika o orientacji lewicowej. Redakcja TAZ znajduje się w Berlinie, ale gazeta ma czytelników w całych Niemczech. Codziennie sprzedawany jest nakład 55 000 egzemplarzy. Właścicielem dziennika jest spółdzielnia licząca sobie 7 700 członków. Kapitał społeczny wynosi 7,7 mln euro. http://www.taz.de Inne projekty spółdzielcze Przykład 3. Genossenschaft Deutscher Brunnen (GdB), Bonn / Sektor: producent butelek na wodę mineralną GDB to kolektywny organ 233 niemieckich firm zajmujących się butelkowaniem wody mineralnej, zarejestrowany jako spółdzielnia. Oferta produktów obejmuje standardowe butelki szklane i z tworzyw sztucznych wielokrotnego użytku, skrzynki i nakrętki. Butelki są wydzierżawiane i służą głównie do wody mineralnej, lemoniady lub soków owocowych. Sklepy sprzedające wodę lub soki w tych standardowych butelkach zwracają je po opróżnieniu. Ponieważ za wszystkie butelki i skrzynki nabywane przez konsumentów płaci się kaucję, inicjatywa ich zwracania jest szeroko rozpowszechniona, a współczynnik zwrotów jest bardzo zadowalający. Butelki wielokrotnego użytku do wody mineralnej stanowią 60% rynku wody mineralnej. Aktualnie w obiegu jest ok. 1,7 mld standardowych butelek. W roku 2006 wartość obrotów wszystkich podmiotów należących do GDB wyniosła 3,248 mld euro. Sprzedaż wyniosła 12 985 mld litrów napojów http://www.gdb.de Przykład 4. Denic, Frankfurt / Sektor: rejestr domen internetowych Denic eG, założony we Frankfurcie w roku 1996, administruje rejestracją nazw domen internetowych z końcówką “.de”. Aktualnie zarejestrowanych jest 11,88 mln domen z końcówką “.de“ . Członkami spółdzielni jest 240 dostawców usług internetowych. http://www.denic.de Przykład 5. Greenpeace Energy, Hamburg / Sektor: zaopatrzenie w energię i produkcja energii Greenpeace Energy to spółdzielnia założona w roku 1999, prawnie i gospodarczo odrębna od znanej organizacji pozarządowej Greenpeace. W roku 2007 spółdzielnia liczyła sobie 14 000 członków, 70 000 klientów indywidualnych i 3 500 klientów korporacyjnych. Potrzebna energia jest aktualnie kupowana od zakontraktowanych dostawców i częściowo dostarczana za pośrednictwem własnego oddziału produkcyjnego, w skład 26 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech którego wchodzi 5 elektrowni wiatrowych i słonecznych. W roku 2007 budowana była kolejna elektrownia wiatrowa. http://www.greenpeace-energy.de Inicjatywy samopomocowe Wiele uruchamianych obecnie inicjatyw samopomocowych to inicjatywy różnego rodzaju aktywistów. W niektórych innych krajach tego rodzaju projekty zaliczają się do kategorii “solidarnościowych inicjatyw gospodarczych”. Większość z nich dotyczy konkretnych projektów realizowanych na niewielką skalę. Mieszkalnictwo: Po upadku muru berlińskiego wiele starych domów w Berlinie Wschodnim zostało zajętych przez dzikich lokatorów, którzy modernizowali budynki w stopniu umożliwiającym zamieszkanie. W późniejszym terminie niektóre z tych budynków zostały zwrócone przedwojennym właścicielom, jednak w wielu przypadkach identyfikacja lub znalezienie właścicieli było niemożliwe. Wówczas domy były oferowane na sprzedaż mieszkańcom. Jednak w większości przypadków lokatorzy zajmujący mieszkania nie mieli finansowych możliwości wykupu lokali. Wprowadzono nowe formy kredytów z dopłatą budżetową i kredytów długoterminowych, których celem było udzielenie pomocy byłym “dzikim lokatorom” w legalnym nabyciu “domów”. Stowarzyszenia lub spółdzielnie mieszkaniowe często zakładane były jako podmioty prawne, których celem było uzyskanie kredytu długoterminowego. W zamian za to mieszkańcy musieli przeprowadzić (często własnymi siłami) dużą część niezbędnych prac renowacyjnych. Wiele spośród takich przedsięwzięć zakończyło się pomyślnie, np.: http://www.syndikat.org Doradztwo. Innova to spółdzielnia założona w Lipsku w roku 2001, której misja polega na udzielaniu pomocy bezrobotnym w zakładaniu spółdzielni samopomocowych na szczeblu lokalnym. Innova organizuje szkolenia mające na celu aktywizację trwale bezrobotnych i wykluczonych społecznie. Innova została założona przy wsparciu finansowym ze środków unijnego programu Equal. Do członków spółdzielni Innova zaliczają się na przykład organizacja pomocy społecznej Paritätische, Bank für Sozialwirtschaft oraz różne federacje spółdzielcze. http://www.innova-eg.de 27 Ralph Böhlke 4.5 System opieki zdrowotnej w Niemczech System opieki zdrowotnej dobrze ilustruje wzajemnie uzupełniające się zakresy interakcji sektora publicznego, prywatnego i trzeciego sektora. W Niemczech wszyscy pacjenci (również posiadający ubezpieczenia prywatne) korzystają z tych samych instytucji i usług opieki zdrowotnej. Płacą tylko różne stawki za korzystanie z nich, w zależności od posiadanego ubezpieczenia. W wielu krajach koszty korzystania z prywatnej opieki zdrowotnej nie są pokrywane przez systemy państwowe, a zatem usługi te są dostępne tylko dla pacjentów posiadających ubezpieczenia prywatne. Natomiast w Niemczech pacjenci mogą korzystać zarówno z usług szpitali prywatnych, jak i państwowych lub trzeciego sektora. Organizacje z sektora gospodarki społecznej, jak np. Czerwony Krzyż, Caritas lub inne organizacje kościelne, działają bardzo aktywnie w obszarze opieki zdrowotnej w Niemczech. W 2007 roku 11% szpitali było w rękach prywatnych, 36,7% należało do trzeciego sektora, a 52,3% było państwowych. Organy władz lokalnych w coraz większym stopniu prywatyzują kontrolowane przez siebie usługi, w szczególności szpitale, których prowadzenie jest bardzo kosztowne. W Hamburgu i Berlinie duża część sektora szpitali publicznych została już sprzedana specjalistycznym grupom prywatnym. W pewnych przypadkach stwierdzić można, iż prywatne koncerny specjalizujące się w świadczeniu usług opieki zdrowotnej zapewniają lepszy poziom usług niż instytucje państwowe. Ceny usług medycznych ustalane są na szczeblu federalnym i są jednakowe dla wszystkich pacjentów, w związku z czym postępująca prywatyzacja sektora nie wzbudza kontrowersji. Świadomość różnic pomiędzy prywatnymi zakładami opieki zdrowotnej a placówkami trzeciego sektora jest w Niemczech niewysoka. Jednak w dłuższej perspektywie zaangażowanie podmiotów komercyjnych działających dla zysku w sektorze opieki zdrowotnej może spowodować wystąpienie pewnych problemów z jakością usług, ponieważ konieczna będzie realizacja zysku przy jednoczesnym stałym obniżaniu kosztów bieżących. Podobna sytuacja ma miejsce w sektorze domów opieki dla osób starszych: trzy typy podmiotów (państwowe, prywatne, należące do trzeciego sektora) podzieliły rynek pomiędzy siebie, ceny dla „klientów” są jednakowe niezależnie od rodzaju struktur prawnych, a zaangażowanie sektora prywatnego wzrasta. 28 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech W początkach lat dziewięćdziesiątych XX wieku w Niemczech wprowadzono nową obowiązkową składkę dla podatników, uzupełniającą państwowe ubezpieczenie zdrowotne i służącą pokryciu kosztów opieki nad osobami starszymi w domach opieki. Składka ta stanowi rodzaj ubezpieczenia. Dzięki kwotom uzyskiwanym z tej składki, a także ze względu na trendy demograficzne występujące w Niemczech, sektor ten jest coraz bardziej atrakcyjny dla inwestorów prywatnych. Nowe podmioty przyczyniają się do powstania atmosfery rynkowej zorientowanej na oszczędności, a to z kolei skłania wiele fundacji i stowarzyszeń do racjonalizacji metod prowadzenia działalności. Na „rynku” rozwija się określona dyscyplina finansowa, jednak tak jak w przypadku sektora opieki zdrowotnej należy obawiać się zagrożeń wynikających z obniżenia poziomu usług. Powyższe dwa przykłady wskazują sposoby reformowania usług publicznych o zasadniczym znaczeniu społecznym, w tworzeniu nowych reguł rynkowych ułatwiających zaangażowanie się prywatnych podmiotów w działalność sektora. Prawdopodobnie potrzebna jest debata publiczna na temat zalet takich tendencji, ale - co ciekawe - podmioty z trzeciego sektora dotychczas nie wypowiadają się w tej sprawie zbyt aktywnie. System opieki zdrowotnej w Niemczech w liczbach Trzeci sektor % Sektor prywatny (komercyjny) - % Sektor państwowy % Szpitale 36,71 11,03 52,26 Domy spokojnej starości 60,50 30,30 9,20 Placówki opieki dziennej dla ludzi starszych 57,20 41,0 1,70 Domy opieki i warsztaty dla niepełnosprawnych 84,30 9,70 6,00 Opieka nad dziećmi 50,70 6,50 42,80 Źródło: BFS, 2007 r. 29 Ralph Böhlke 5. Rodzaje instytucji finansowych Współpracujących z sektorem i oferowane przez nie instrumenty 5.1 Sektor bankowy w Niemczech - informacje ogólne Na początku 2007 r. niemiecki Federalny Urząd Nadzoru Bankowego (BaFin) zarejestrował w Niemczech około 2 038 instytucji bankowych. Łączną sumę bilansową tych placówek szacuje się na 7 187 mld euro. Niemieckie instytucje bankowe dzieli się zwykle na trzy części: • banki prywatne - np. Deutsche Bank, Dresdener Bank, Commerzbank • banki spółdzielcze - Volks- und Raiffeisenbanken, banki kościelne • instytucje interesu publicznego - np. kasy oszczędnościowe (Sparkassen), towarzystwa budowlane, banki rozwoju regionalnego i bank rozwoju KFW). Pod względem sum bilansowych i wartości kredytów, na wiodącej pozycji na rynku niemieckim są banki prywatne. Natomiast pod względem działalności detalicznej, bezpośredniego kontaktu z klientami i liczby placówek banki oszczędnościowe działające w interesie publicznym (Sparkassen) oraz banki spółdzielcze są dominującymi podmiotami na rynku (łącznie posiadają 30 000 oddziałów). Banki interesu publicznego i banki spółdzielcze odgrywają równie ważną rolę w aspekcie społecznym i lokalnych wpływów gospodarczych. Niemiecki sektor bankowy - podział sektora: prywatne, publiczne, spółdzielcze (stan na grudzień 2006 r.) Sumy % rynku Liczba % rynku bilansowe banków (w mld EUR) Banki prywatne Banki spółdzielcze Instytucje bankowe działające w interesie publicznym RAZEM 2.924,8 40,7% 283 13,9% 850,5 11,8 % 1.2551 61,5% 3.411,7 47,5% 5002 24,5% 7.187,0 100% 2.038 100% Źródło: raport miesięczny 03/2007 Niemieckiego Banku Federalnego (Deutsche Bundesbank) 1/ ponad 14 000 oddziałów, dane za rok 2006 pochodzą z http://de.wikipedia.org/wiki/ genossenschaftsbank 2/ ponad 16 000 oddziałów, dane za rok 2006 pochodzą z http://www.dsgv.de/download/aktuelles/ sparkassenrangliste2006.pdf 30 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 5.2 Sektor bankowości działającej na rzecz interesu publicznego Sektor instytucji bankowych działających w interesie publicznym obejmuje kasy oszczędnościowe - Sparkassen ich Landesbanken (instytucje centralne na poziomie regionalnym), Bausparkassen (towarzystwa - kasy mieszkaniowe) oraz regionalny i federalny bank rozwoju. Na koniec 2006 r. do tej kategorii należało 24,4% spośród 2048 zarejestrowanych instytucji bankowych w Niemczech. Ich łączna suma bilansowa stanowiła 46,7% (3 359,6 mld euro) sumy dla wszystkich banków.17 Sparkassen (kasy oszczędnościowe) powstały w XIX wieku dla uboższych części społeczeństwa z misją obsługi ryzyka poprzez zapewnienie im dostępu do usług oszczędnościowych i kredytowych. Współcześnie pełnią funkcję niemal wszechstronnych banków. W roku 2007 w Niemczech działało około 450 Sparkassen, posiadających około 16 000 oddziałów. Organy władz lokalnych są bardzo często głównymi (lub jedynymi) udziałowcami tych banków oszczędnościowych. W rezultacie ich działalność koncentruje się często na niewielkich terytoriach. Specjalizują się w świadczeniu usług bankowych na rzecz miejscowych rodzin i przedsiębiorstw. Podstawowym celem Sparkasse nie jest maksymalizacja zysków, a zapewnienie powszechnego dobra lub działanie na rzecz interesu publicznego. Wszelkie wypracowane zyski, o ile nie zostaną zaliczone do rezerw, zostają przekazane organom władz lokalnych lub wykorzystane na lokalne cele dobroczynne. Sparkassen działają jako regularni sponsorzy miejscowych drużyn sportowych, stowarzyszeń oraz wydarzeń kulturalnych. Szczególny rodzaj banku - kfw Rok założenia: 1948 Rodzaj instytucji: państwowy bank rozwoju Forma prawna: korporacja interesu publicznego Siedziba: Frankfurt nad Menem i Berlin Liczba pracowników: 3 800 (w 2006 roku) Suma bilansowa: 359,6 mld euro (w roku 2006) 17 źródło: raport miesięczny 03/2007 niemieckiego banku federalnego (deutsche bundesbank) http://www.bundesbank.de/ download/volkswirtschaft/monatsberichte/2007/200712mb_bbk.pdf 31 Ralph Böhlke KfW jest bankiem zarejestrowanym jako korporacja interesu publicznego. Jego kapitał jest w posiadaniu niemieckiego państwa federalnego. Republika federalna obsługuje także wszystkie zobowiązania banku. Największe międzynarodowe agencje ratingowe przyznały bankowi potrójne A-/AAA. Jest to siódmy pod względem wielkości bank w Niemczech, a w grudniu 2006 roku wartość jego kapitału wynosiła 360 mld euro (dla porównania w roku 1980 było to 28 mld euro). Wprawdzie początkowo bank ten został założony z misją finansowania odbudowy powojennej, obecnie prowadzi szerokie spektrum działalności. Prowadzi ją za pośrednictwem różnych specjalistycznych oddziałów, a to: • finansuje projekty w krajach rozwijających się, • działa jako pośrednik na wniosek publiczny przy prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych • oferuje programy kredytów studenckich, • finansuje małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP), a w szczególności firmy rozpoczynające działalność, • oferuje specjalne programy budownictwa mieszkaniowego, w szczególności dla rodzin, a także programy poprawy efektywności energetycznej budynków (17 mld euro w roku 2006), • wspiera organy władz lokalnych w zakresie finansowania infrastruktury (np. ośrodki sportu i rekreacji, utrzymanie sieci kanalizacyjnych, rozbudowa systemów transportu publicznego). Finansuje projekty w sektorze opieki zdrowotnej, np. szpitale Cechą szczególną KfW jest fakt, iż bank ten nigdy nie finansuje określonych działań w sposób bezpośredni. Jest jedynie narzędziem niemieckiego rządu, za pośrednictwem którego inicjowane są działania w określonych sektorach. Wiele z obszarów jego działalności jest także dotowanych przez państwo i bardzo rentownych. (więcej informacji w języku angielskim: http://www.KFW.de) W systemie Sparkassen oddziały lokalne powiązane są ze sobą za pośrednictwem jednostek regionalnych, czyli Landesbanken. Stanowią one ogniwo łączące oddziały z krajowymi i międzynarodowymi rynkami finansowymi, a jednocześnie zaspokajają potrzeby większych klientów, które są zbyt znaczne, jak na możliwości niewielkich regionalnych Sparkassen. 32 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 5.3 Sektor bankowości spółdzielczej W Niemczech 1 254 banki o statusie banków spółdzielczych, mając ponad 14 000 oddziałów, stanowi 62% wszystkich banków niemieckich. Natomiast ich sumy bilansowe w wysokości 850,5 mld euro stanowią 11,8% łącznej sumy bilansowej niemieckiego sektora bankowego. Wszystkie banki spółdzielcze należą do Federalnej Unii Banków Powszechnych i Raiffeisen (BVR - Bundesverband der Deutschen Volksbanken und Raiffeisenbanken). Działają między innymi w następujących znanych kategoriach: • banki oszczędnościowo-kredytowe (PSD-Banken, Sparda Banken) • kościelne banki spółdzielcze (KD-Bank, EKK) • centralne instytucje skupiające banki spółdzielcze (DZ Bank, WGZ Bank) • banki hipoteczne (DG HYP, Münchener Hypothekenbank, WL BANK) • kasy mieszkaniowe Schwäbisch Hall (Bausparkasse Schwäbisch Hall AG) • a także jako przedsiębiorstwa inwestycyjne, ubezpieczeniowe i inne. Wszyscy członkowie mogą korzystać ze spółdzielczego funduszu gwarancyjnego związanego z federacją. BVR należy do centralnej konfederacji instytucji spółdzielczych DRGV. Na szczeblu regionalnym banki przynależą do regionalnych federacji. Organy regionalne zapewniają członkom wsparcie, szkolenia i obsługę audytorską. Ponadto banki spółdzielcze wspierane są przez własne instytucje centralne: WGZ-Bank i DZ Bank. WGZ-Bank jest centralną instytucją wszystkich banków spółdzielczych w regionie Nadrenii Północnej-Westfalii, regionie o największej gęstości zaludnienia w Niemczech. DZ-Bank obsługuje wszystkie inne instytucje na pozostałym terytorium Niemiec. 5.3.1 Banki powszechne (Volks- und Reiffeisen Banken) Większość członków BVR stanowią banki powszechne. Zwane są one Volksbanken, Raiffeisenbanken lub Volks- und Raiffeisen Banken. W większych miastach banki spółdzielcze przyjmują nazwy miast, w których mają swoją siedzibę - np. Hamburger Bank, Münchner Bank, Augusta-Bank Augsburg. 33 Ralph Böhlke W roku 2007 banki powszechne przekroczyły 16 mln członków spółdzielczych18. Największy bank w tym systemie to Berliner Volksbank eG z sumą bilansową 10,42 mld euro (2006 r.). 5.3.2 Banki kredytowo-oszczędnościowe (PSD-Banken, Sparda Banken) Dwie niżej wymienione instytucje zostały założone w drugiej połowie XIX w., w celu zaspokojenia potrzeb określonej grupy zawodowej: PSD – Pocztowy Bank Oszczędnościowo-Kredytowy został założony jako towarzystwo pomocy wzajemnej dla pracowników usług pocztowych, a Sparda Bank - jako instytucja oszczędnościowo-kredytowa dla pracowników kolei niemieckich. Przez dłuższy czas oba banki pozostawały zamkniętymi instytucjami finansowymi obsługującymi ściśle określoną grupę klientów, niedostępnymi dla pozostałych klientów. Banki PSD zostały przekształcone ze struktury stowarzyszeniowej w „zwykłe” banki spółdzielcze dopiero w roku 1998, wraz z prywatyzacją państwowych usług pocztowych. Banki Sparda otworzyły się dla szerszej grupy klientów w latach siedemdziesiątych XX wieku. Obydwa banki kierują swą ofertę przede wszystkim do klientów prywatnych, przy czym żeby móc otworzyć rachunek, klienci muszą zapisać się na pewną liczbę udziałów w spółdzielni. W większości pozostałych banków spółdzielczych w Niemczech takie zapisy są dobrowolne, ale nie były obowiązkowe przez dłuższy czas. 15 Banki Sparda eG 1896 12 18 34 1,2 mln 18,5 mld 15,53 (69 000 nowych klientów w roku 2006) 2,77 mln 50,5 mld 43 mld Portfel kredytów pozostających do spłaty w EURO Liczba niezależnych banków 1872 Oszczędności w EURO Rok założenia eG Suma bilansowe w EURO Forma prawna Banki PSD Liczba klientów / partnerów Nazwa i lokalizacja banku: Banki oszczędnościowo-kredytowe w Niemczech 898 mln 29,6 mld promocyjna witryna internetowa banków volks- i raiffeisen, zachęcająca do członkostwa w banku spółdzielczym: http:// www.werden-sie-mitglied.de Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 5.3.3 Kościelne instytucje bankowe Kościół jest konglomeratem około 50 000 różnych podmiotów prawnych, spośród których wiele stanowią stowarzyszenia i fundacje. Kościół ewangelicko-reformowany i kościół rzymskokatolicki założyły własne instytucje bankowe celem obniżenia kosztów. Jest to unikalna cecha charakterystyczna bankowości w Niemczech. Znaczna liczba banków w Niemczech jest powiązana z kościołami, tzn. parafiami, diecezjami, przedszkolami, szpitalami i osobami pracującymi w tych organizacjach. Instytucje związane z kościołem ewangelicko-reformowanym: (1)EKK – Protestancka Spółdzielnia Kredytowa (Evangelische Kreditgenossenschaft eG) (2)KD-Bank – Bank Kościoła i Duchowieństwa (Bank für Kirche und Diakonie eG) (3) LKG Sachsen – Regionalna Kościelna Spółdzielnia Kredytowa Saksonii (Landeskirchliche Kreditgenossenschaft Sachsen eG) (4)EDG – Protestancka Spółdzielnia Kredytowa (Evangelische Darlehensgenossenschaft eG) (5)SKB Witten – Bank Oszczędnościowo-Kredytowy Federacji Niezależnych Parafii Protestanckich (Spar- und Kreditbank des Bundes Freier evangelischer Gemeinden eG) Instytucje związane z kościołem rzymskokatolickim: (6)Ligabank eG (7)Pax-Bank eG (8)BKC eG – Bank Kościelno-Dobroczynny (Bank für Kirche und Caritas eG) (9)DKM – Bank Kredytowy Münster (Darlehenskasse Münster eG) (10) BIB-Essen eG – Bank Biskupstwa (Bank im Bistum eG) (11) Banque de missions de Steyl (Steyler Missions Bank eG) Większość banków została założona pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku. Wszystkie banki wyznaniowe, z wyjątkiem jednego, działają na mocy prawa spółdzielczego. Kościoły na szczeblu regionalnym zawierają kontrakt z jednym z lokalnych podmiotów powiązanych z danym kościołem. Dzięki temu poszczególne banki nie konkurują ze sobą. Ponadto oferta usług i cenniki są bardzo często zbliżone. Jednakże liczba tych banków jest dość niewielka, a ze względu na presję odczuwaną przez parafie wskutek zmniejszającej się liczby wiernych, proces konsolidacji aktualnie przybiera na sile. 35 Ralph Böhlke Caritas Mastercard Największymi bankami kościelnymi są dwa banki rzymskokatolickie, czyli Ligabank i Pax-Bank. Wprawdzie koncentrują się one wciąż na wartościach chrześcijańskich, jednak oferowane przez nie usługi mogą być atrakcyjne dla szerszego grona odbiorców. Przykładowo - proponują kilka funduszy inwestycyjnych odróżniających się poprzez stosowanie surowych kryteriów etycznych, pod nadzorem niezależnej komisji doradczej. Jesienią 2006 r. oba banki wypuściły na rynek pierwszą kartę kredytową w Niemczech pod wspólną marką, służącą celom charytatywnym (wspólna marka funkcjonowała wcześniej dla innych “celów”, np. kluby piłkarskie itp.). Karta Caritas oferowana przez Pax-Bank i Ligabank wiąże się z przekazaniem niewielkiej kwoty za każdą transakcję dokonaną przy użyciu tej karty na rzecz organizacji pozarządowej. Przez pierwszy rok karta jest bezpłatna, a następnie koszt jej użytkowania wynosi 18 euro rocznie. Bank für Sozialwirtschaft (BfS) to bank, którego współzałożycielami były katolickie, protestanckie i niekościelne organizacje zajmujące się pomocą społeczną, a jego misja polega przede wszystkim na finansowaniu usług socjalnych, np. domy spokojnej starości, szpitale itp. BfS nie jest już spółdzielnią, jednak w większości jego właścicielami są założyciele, jak również wciąż realizuje swoją początkową misję tj. finansowanie opieki społecznej. BfS - Bank für Sozialwirtschaft3 Rok założenia: 1923 Rodzaj instytucji: bank obsługujący instytucje świadczące usługi pomocy społecznej Forma prawna: spółka akcyjna (AG) Siedziba: Kolonia, a także 13 oddziałów na terenie Niemiec oraz przedstawicielstwo w Brukseli 36 Liczba pracowników: 270 Suma bilansowa: 4,5 mld euro (w roku 2006) Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Bank für Sozialwirtschaft (w dosłownym tłumaczeniu Bank Gospodarki Społecznej) to bank, który specjalizuje się w obszarze sektora socjalnego i opieki zdrowotnej w Niemczech. Jako uniwersalny bank oferuje kredyty i pożyczki, lokaty i obsługę płatności na rzecz instytucji i organizacji gospodarki społecznej. Bank für Sozialwirtschaft został założony w roku 1923 jako bank spółdzielczy, ale w ostatnich latach przekształcił się w spółkę akcyjną. Aktualnie jego główni akcjonariusze to sześć największych niezależnych organizacji zajmujących się pomocą społeczną w Niemczech (1)Federalne Stowarzyszenie Pomocy Pracownikom (Arbeiterwohlfahrt Bundesverband), 7,86% (2)Towarzystwo Pomocy Społecznej Paritätische (Deutscher Paritätischer Wohlfahrtsverband), 3,57% (3)Niemiecki Czerwony Krzyż (Deutsches Rotes Kreuz lub DRK), 9,25% (4)Niemieckie Stowarzyszenie Caritas (Caritas Deutschland), 23,57% (5)Diakonia (Diakonisches Werk der Evangelischen Kirche in Deutschland), 23,57% (6)Centralne Żydowskie Biuro Pomocy Społecznej (Zentralwohlfahrtsstelle der deutschen Juden), 0,71% Pozostałe 31,47% jest w rękach różnych mniejszych podmiotów. 37 Ralph Böhlke W liczbach: banki w Niemczech powiązane z kościołami 296 3,8 mld KD-Bank Dortmund Prot. eG 2003 4 160 3.600 LKG Drezno Prot. eG 1928 1 EDG Kiel Prot. eG 1968 2 2.118 SKB Witten 1 niezależne kościoły protestanckie Prot. Ligabank Regensburg Kat. Paxbank Kolonia eG eG 1925 1917 Główne terytoria Suma bilansowa w EURO 12 Portfel kredytów Liczba klientów / partnerów 1970 Oddziały eG Forma prawna EEK Kassel Rok założenia Prot. instytucjonalni 1.140 indywidualni 82.000 Nazwa i lokalizacja banku: Pracownicy (dane za rok 2006, o ile w tabeli nie wskazano inaczej) 1,8 mld całe Niemcy 3,5 mld 1,2 mld 3,3 mld Niemcy północne 445 mln 46 mln Saksonia Niemcy północne 4,2 mld całe Niemcy 12 370 3,5 mld 3,1 mld 1,3 mld Niemcy południowe Austria instytucjonalni 5.000 160* indywidualni 24 000 1,4 mld 3,4 mld* 3,4 mld* Niemcy Kat. eG 1917 9 BKC Paderborn Kat. eG 1972 1 70 2.320 2,8 mld* 2,6 mld* 324 mln** regionalny DKM Münster Kat. eG 1970 1 70 2.200 2,9 mld 2,4 mld 845 mln regionalny BIB Essen Kat. eG 1966 1 79 2.000 3,1 mld 2,7 mld 1,1 mld regionalny Steyler Missions Bank, St. Augustin Kat. GmbH 1964 1 30 15.000 179 mln* regionalny AG 1923 15 270 4,5 mld całe Niemcy Bank für Sozial wirtschaft, Kolonia * w roku 2004 38 ** w roku 2005 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 5.4 Banki etyczne i ekologiczne Sektor finansów etycznych / ekologicznych to stosunkowo nowy segment rynku. Do pierwszych przedstawicieli należały: GLS Bank oraz Ökobank. GLS to skrót od Banku Pożyczkowo-Dobroczynnego Społeczności Lokalnej, który został założony w roku 1974. Ökobank został założony przez aktywistów ruchów ekologicznych i sprzeciwiających się energetyce jądrowej w Niemczech. Jego początkową misję stanowiły między innymi usługi finansowe na rzecz gospodarstw ekologicznych oraz innych rodzajów działalności, które podówczas nie mogły liczyć na obsługę bankową. Ökobank został założony pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku, a w roku 2003 - przejęty przez GLS Bank. Od połowy lat dziewięćdziesiątych jeden z oddziałów spółdzielczego Volksbanku w Eisenberg (Turyngia) (11 500 mieszkańców) reklamuje się jako bank etyczny EthikBank. Nadal jest częścią Volksbank Eisenberg, ale swoją ofertę kieruje do nowych klientów, podatnych na argumentację na rzecz etycznej bankowości. Dzięki nowym technologiom, zwłaszcza bankowości elektronicznej, bank może obsługiwać klientów z całego terytorium Niemiec i Austrii. Na tym polegała strategia zarządu banku w zakresie poszerzenia bazy potencjalnych klientów, która początkowo ograniczona była wyłącznie do terenu Eisenbergu. EthikBank w 2005 roku miał 4 400 klientów, a w 2006 roku wykazał sumę bilansową 50 mln euro. Bank oferuje specjalny mikrorachunek bieżący dla klientów nie mających szans na korzystanie z usług bankowych. Oferuje także oryginalne i atrakcyjne fundusze etyczne. W skład portfela funduszy wchodzą spółki wdrażające dobre praktyki ekologiczne i społeczne. Niektóre „sektory gospodarcze” podlegają faktycznemu wykluczeniu z portfela funduszy (np. przemysł zbrojeniowy itp.). Z portfela wykluczone są także inne firmy działające w „dozwolonych sektorach gospodarki”, jednak niemogące wykazać się zadowalającą historią dobrych praktyk ekologicznych lub społecznych. Ponadto 0,25% wszystkich zysków przekazywanych jest na projekty charytatywne w krajach rozwijających się. Innym przykładem jest działalność misyjnej instytucji finansowej tj. Steyler Bank. On także opracował wytyczne podkreślające interpretację „etycznych inwestycji”, przy czym oferuje również program udziałów w zyskach na rzecz przedsięwzięć misyjnych na całym świecie. 39 Ralph Böhlke Steyler Missionsbank Rok założenia: 1964 Cechy szczególne: bank misyjny Forma prawna: spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (GmbH) Siedziba: St. Augustin (k. Bonn) Liczba pracowników: 30 (w roku 2006) Liczba klientów: 15.000 Suma bilansowa: 4,5 mld euro Steyler Bank jest jedynym bankiem zakonu misyjnego na świecie - należy do Towarzystwa Słowa Bożego, międzynarodowego zakonu rzymskokatolickiego i ma swoją siedzibę w St. Augustin koło Bonn. Oferta banku obejmuje program oszczędnościowy z udziałem w zyskach. Część kwoty zysku przeznaczana jest na przedsięwzięcia misyjne. W roku 2006 program wypracował 1,9 mln euro, które przeznaczono na cele dobroczynne. Na potrzeby realizowanych inwestycji Steyler Bank współpracuje z agencją ratingową i doradczą oekom research, wraz z którą wspólnie opracowano katalog 200 pozytywnych i negatywnych kryteriów, zaś inwestycje dokonywane są wyłącznie w najlepszych firmach z poszczególnych kategorii. http://www.steyler-bank.de / http://www.oekom.de UmweltBank to kolejny, stosunkowo nowy bank, utworzony w roku 1995, którego działalność koncentruje się na finansowaniu przedsięwzięć z dziedziny ekologii i energetyki. Wraz z GLS-Bankiem obsługuje większość zakresów działalności w obszarze finansów odpowiedzialnych ekologicznie i etycznie. Krótka prezentacja obu banków znajduje się niżej: Umweltbank - Bank ochrony środowiska Rok założenia: 1995 Cechy szczególne: Bank ochrony środowiska Forma prawna: spółka akcyjna (AG) Siedziba: Norymberga 40 Liczba pracowników: 135 (w 2006 roku) Liczba klientów: 52.000 Suma bilansowa: 810 mln euro (2006 r.) (+18,6%) Oszczędności: 516 mln euro Kredyty: 865 mln euro Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Umweltbank nie jest bankiem detalicznym, a specjalizuje się w finansowaniu przedsięwzięć z obszaru zrównoważonego rozwoju - budowa energooszczędnych mieszkań, projekty związane z ogniwami słonecznymi i elektrowniami wiatrowymi. Ponadto bank oferuje swoim klientom różnorodne fundusze ekologiczne. http://www.umweltbank.de GLS Gemeinschaftsbank – Bank antropozoficzny Rok założenia: 1974 Rodzaj instytucji: antropozoficzna grupa bankowa Forma prawna: spółdzielnia (eG) Siedziba: Bochum, oddziały w Stuttgarcie, Frankfurcie, Fryburgu i Hamburgu Liczba pracowników: 152 (2005 r.) Klienci: 52 200 (13 823 członków spółdzielni) (2005 r.) Suma bilansowa: 666 mln euro (856 mln euro z uwzględnieniem fundacji i oddziału inwestycyjnego) Oszczędności: 384 mln euro (2006 r.) Udzielone kredyty: 589 mln euro (2006 r.) Liczba finansowanych projektów: 5.000 (2007 r.) GLS Bank był pierwszym bankiem etycznym i ekologicznym na terenie Niemiec. GLS to skrót od “Gemeinschaftsbank für Leihen und Schenken”, co oznacza “bank społeczny kredytowo-dobroczynny”. Bank został założony w roku 1974, a aktualnie finansuje około 5 000 przedsięwzięć i firm. Oferta produktów obejmuje rachunki bieżące i oszczędnościowe, fundusze, kredyty. Bank oferuje odpowiedzialny i przejrzysty sposób postępowania z oszczędnościami klientów. GLS Bank w rzeczywistości jest grupą, w której skład wchodzi: bank, firma inwestycyjna oraz Dobroczynna Fundacja Powiernicza. GLS Bank angażuje się w finansowanie takich projektów jak niezależne szkoły i przedszkola, gospodarstwa ekologiczne, instytucje stosujące alternatywne metody leczenia, domy opieki, projekty na rzecz bezrobotnych, sklepy ze zdrową żywnością i przedsięwzięcia społeczności lokalnych, w tym między innymi liczne projekty antropozoficzne. GLS Bank oferuje także program dopłat na warunkach kredytów preferencyjnych do przedsięwzięć dobroczynnych (w roku 2007: stopa 3,4 % w skali roku) Klienci mogą 41 Ralph Böhlke zdecydować się na obniżenie stopy odsetek od oszczędności, a różnica przekazywana jest na Dobroczynną Fundację Powierniczą grupy. GLS Bank jako bank spółdzielczy należy do banków powszechnych i dzięki temu może korzystać z programu gwarancji wewnętrznych Volks- i Raiffeisenbanków w Niemczech. Dział inwestycyjny GLS o nazwie Beteiligungsaktiengesellschaft (BAG) założony został w roku 1995 i jest spółką zależną należącą do GLS Banku. Jego celem jest udzielanie pomocy spółkom w znajdowaniu kapitału. Jego kapitał zakładowy wynosi 3,2 mln euro. BAG zapewnia środki na realizację inicjatyw z dziedziny energetyki odnawialnej i gospodarki społecznej. Znaczną część inwestycji BAG stanowią parki wiatraków, będące coraz popularniejszym źródłem energii w Niemczech. Suma środków zainwestowanych przez BAG przekracza 228 mln euro. (Dane pochodzą z witryny internetowej gls: http://www.gls.de/die-gls-bank/ueber-uns/gls-bank/english-portrait.html) 42 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 6. Wnioski Trzeci sektor czy też sektor gospodarki społecznej odgrywa w Niemczech ważną rolę: 23 miliony Niemców należy do stowarzyszeń, 36% placówek służby zdrowia jest w rękach organizacji trzeciego sektora, ubezpieczenia wzajemne stanowią 52% rynku ubezpieczeń zdrowotnych, do banków spółdzielczych należy ponad 15 mln członków, spółdzielnie mieszkaniowe administrują ponad 10% mieszkań w Berlinie i zapewniają lokale socjalne ponad 3 milionom Niemców, itd. W kraju nie jest jednak powszechna interpretacja tych organizacji jako części jednorodnego czy jednolitego „trzeciego sektora” - sam termin nie jest powszechnie znany lub jest rozumiany na różne sposoby. Dlatego też mamy do czynienia z niskim poziomem świadomości ich cech szczególnych jako podmiotów gospodarczych działających na rzecz poprawy jakości życia społecznego. Współczesne podmioty trzeciego sektora podchodzą do swej działalności raczej w sposób pragmatyczny aniżeli ideologiczny - istnieją, ponieważ działają. Warto podkreślić cztery ważne aspekty świadczące o unikalnych cechach niemieckich organizacji trzeciego sektora. Po pierwsze - istotność państwowych inicjatyw finansowych na rzecz podmiotów zaangażowanych w działalność w interesie publicznym. System statusów prawnych w Niemczech jest zróżnicowany i złożony. Nie występują w nim wyraźne rozgraniczenia pomiędzy spółkami prywatnymi, towarzystwami i fundacjami. Jest to prawdopodobnie jedna z przyczyn braku wspólnej tożsamości podmiotów trzeciego sektora. Przyjmując jednak pragmatyczną metodykę i analizując działalność organizacji zamiast ich statusu prawnego można dojść do wniosku, iż państwo niemieckie wypracowało szerokie spektrum narzędzi i inicjatyw wspierających działalność na rzecz interesu publicznego. Stowarzyszenia, fundacje, spółdzielnie, spółki akcyjne czy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością są zwolnione z obowiązku płacenia pewnych podatków, jeśli zostaną uznane za podmioty działające na rzecz interesu publicznego. Decydującą rolę w zakładaniu i pomyślnym działaniu lokalnych i regionalnych banków oszczędnościowych i kredytowych oraz podobnych instytucji odgrywają także organy władz lokalnych. Po drugie - organizacje trzeciego sektora mają bardzo silne korzenie lokalne. Siła niemieckich organizacji trzeciego sektora, którą widać we wskaźnikach ekonomicznych i udziałach w ważnych „rynkach” sfery pomocy społecznej, tkwi w trwa43 Ralph Böhlke łym zakorzenieniu na lokalnych terytoriach. Widać to w liczbie 14 000 oddziałów 1 255 banków spółdzielczych w całym kraju, czy w istotności kościelnych organizacji non-profit działających w obszarze służby zdrowia. Lokalne korzenie podmiotów trzeciego sektora są istotne z kilku przyczyn: po pierwsze - realizowane usługi rzeczywiście zaspokajają konkretne potrzeby społeczności lokalnych, po drugie - zachęcają one do wsparcia obywateli regionów, silnie identyfikujących się z lokalnymi strukturami i chętnych do ich wspierania bądź korzystania z oferowanych przez nie usług, po trzecie - umożliwiają tworzenie powiązań i sieci wzajemnego wsparcia pomiędzy organizacjami trzeciego sektora, na przykład szpitale lokalne kierowane przez organizacje parafialne, a finansowane przez miejscowe banki spółdzielcze. Występuje wreszcie także aspekt działań na rzecz demokracji i dobrych rządów: obywatele angażują się w działalność zakładanych i kontrolowanych przez siebie organizacji w celu zaspokajania identyfikowanych przez siebie potrzeb, dysponując jednocześnie silną motywacją do aktywnego zaangażowania w ich sprawne działanie. Po trzecie - wprawdzie niektóre tradycyjnie obecne w sektorze podmioty znajdują się na słabszych pozycjach, to jednak obserwujemy powstawanie dynamicznych nowych podmiotów. Niektóre tradycyjne organizacje trzeciego sektora uległy osłabieniu wskutek procesu globalizacji i konkurencji ze strony sektora czysto prywatnego: liczba zarejestrowanych spółdzielni spadła od roku 1980 niemal o 30%, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych wprawdzie nadal dysponują znacznym udziałem w rynku, ale prawie nie promują statusu wzajemności, kościoły martwią się o powoli, ale stale spadającą liczbę wiernych itp. Podmioty działające w obszarze służby zdrowia borykają się z coraz bardziej nasiloną konkurencją ze strony przedsiębiorstw prywatnych, itd. Jednak niektóre inne sektory mogą się poszczycić dynamicznym wzrostem. W Niemczech działa coraz więcej fundacji aktywnie uczestniczących w ważnych obszarach interesu publicznego takich, jak: służba zdrowia, mieszkalnictwo socjalne, oświata, ochrona środowiska itp. Ponadto w sektorze bankowym pojawiły się w ostatnich dekadach nowe, oryginalne podmioty, odpowiadające na wyrażane przez klientów zapotrzebowanie na podwyższenie poziomu przejrzystości i etyki w usługach finansowych. Wiele organizacji należących do trzeciego sektora na wczesnym etapie stwierdziło występującą w nowoczesnych społeczeństwach potrzebę istnienia bardziej zrównoważonych form rozwoju gospodarczego i założy44 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech ło struktury wspierające nowe inicjatywy w tej dziedzinie (na przykład rolnictwo ekologiczne, energetyka odnawialna itp., finansowane przez specjalistyczne banki „ekologiczne i etyczne”). Organizacje trzeciego sektora, które najlepiej radzą sobie w niekorzystnych warunkach rynkowych, to podmioty silnie zakorzenione na danym terytorium (np. banki spółdzielcze) oraz podmioty świadczące usługi z natury nie poddające się „globalizacji”, tzn. poszerzaniu skali (np. mieszkalnictwo socjalne, służba zdrowia). Jedną z podstawowych słabości niemieckiego trzeciego sektora jest brak samoświadomości. Same organizacje trzeciego sektora nie wiedzą w gruncie rzeczy, iż należą do „jednej rodziny”. Dlatego jest im trudniej promować ich specyfikę wobec społeczeństwa niemieckiego, a także wspólnie występować w ważnych debatach społecznych na temat jakości społeczeństwa, w którego budowie chcą uczestniczyć, rodzajów oferowanych przez nie alternatyw itp. Wycofanie się państwa z pewnych tradycyjnie zarezerwowanych dla niego obszarów, otwiera nowe pole do działania dla grup społecznych i przedsiębiorców społecznych. Ramy prawne i skarbowe mają w Niemczech również charakter sprzyjający. Potrzebna jest natomiast świadomość, iż nasze społeczeństwo wytwarza nowe potrzeby, a inicjatywy prywatne nie mają rozwiązań zaspokajających wszystkie takie potrzeby> Potrzebują ludzi i organizacji, które mogłyby przejąć inicjatywę i znajdować zarówno nowe metodologie, jak i nowe rozwiązania. Organizacje trzeciego sektora udowodniły już swoją zdolność do aktywnego działania poprzez tworzenie innowacyjnych struktur odpowiadających na niektóre z takich potrzeb społecznych i środowiskowych. Jednak ich głos jest dość słabo słyszalny w sferze współczesnej debaty ideologicznej. 45 Ralph Böhlke 7. Załączniki Załącznik nr 1. Poziom akceptacji koncepcji “gospodarki społecznej” na szczeblu krajowym (2000 r.) Przez władze państwowe Przez firmy działające w obszarze gospodarki społecznej Przez środowisko akademickie / naukowe Belgia ** ** *** Francja *** *** ** Irlandia ** *** ** Włochy ** *** *** Portugalia *** *** *** Hiszpania *** *** *** Szwecja ** *** ** Austria * ** ** Dania * ** ** Finlandia ** ** ** Niemcy * * ** Grecja ** ** ** Luksemburg ** ** ** Holandia * * * Wielka Brytania * * ** Cypr ** ** ** Czechy * ** * Estonia ** * * Węgry * * * Łotwa * *** ** Litwa ** * * Malta ** *** ** Polska ** ** ** Słowacja nie dotyczy nie dotyczy nie dotyczy Słowenia * ** ** Kraj Nowe państwa członkowskie Źródło: CIRIEC “The enterprises and organizations of the third system. A strategic challenge for employment” (Przedsiębiorstwa i organizacje trzeciego systemu: strategiczne wyzwanie dla zatrudnienia) (2000 r.) 46 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Załącznik nr 2. Pracownicy zatrudnieni zarobkowo w spółdzielniach, towarzystwach wzajemnych, stowarzyszeniach i podobnych organizacjach w Unii Europejskiej (lata 2002-2003) Kraj Spółdzielnie Towarzystwa wzajemne Stowarzyszenia RAZEM Belgia 17.047 12.864 249.700 279.611 Francja 439.720 110.100 1.435.330 1.985.150 Irlandia 35.992 650 118.664 155.306 Włochy 837.024 uwaga* 499.389 1.336.413 Portugalia 51.000 uwaga* 159.950 210.950 Hiszpania 488.606 3.548 380.060 872.214 Szwecja 99.500 11.000 95.197 205.697 Austria 62.145 8.000 190.000 260.145 Dania 39.107 1.000 120.657 160.764 Finlandia 95.000 5.405 74.992 175.397 Niemcy 466.900 150.000 1.414.937 2.031.837 Grecja 12.345 489 57.000 69.834 748 nie dotyczy 6.500 7.248 Holandia 110.710 nie dotyczy 661.400 772.110 Wielka Brytania 190.458 47.818 1.473.000 1.711.276 Luksemburg Cypr 4.491 nie dotyczy nie dotyczy 4.491 Czechy 90.874 147 74.200 165.221 Estonia 15.250 nie dotyczy 8.000 23.250 Węgry 42.787 nie dotyczy 32.882 75.669 Łotwa 300 nie dotyczy nie dotyczy 300 Litwa 7.700 0 nie dotyczy 7.700 Malta 238 nie dotyczy nie dotyczy 238 469.179 nie dotyczy 60.000 529.179 Słowacja 82.012 nie dotyczy 16.200 98.212 Słowenia 4.401 270 nie dotyczy 4.671 3.663.534 351.291 7.128.058 11.142.883 Polska RAZEM Źródło: CIRIEC “The enterprises and organizations of the third system. A strategic challenge for employment” (Przedsiębiorstwa i organizacje trzeciego systemu: strategiczne wyzwanie dla zatrudnienia) (2000 r.) * Dane dotyczące towarzystw wzajemnych są w przypadku Włoch podane łącznie z danymi dotyczącymi spółdzielni, a w przypadku Portugalii łącznie z wielkościami dotyczącymi stowarzyszeń. 47 Ralph Böhlke Załącznik nr 3. Struktura Niemieckiej Konfederacji Spółdzielni i Raiffeisen, DGRV DGRV Deutscher Genossenschafts- und Raiffeisenverband BVR Bundesverband der Deutschen Volksbanken und Raiffeisenbanken (BVR) DRV Deutscher Raiffeisenverband (DRV) Zentralverband Gewerblicher Verbundgruppen (ZGV) Zentralverband deutscher Konsumgenossenschaften (ZdK) 8 regionalnych stowarzyszeń (Badischer Genossenschaftsverband, Genossenschaftsverband Bayern, Genossenschaftsverband Frankfurt, Genossenschaftsverband Norddeutschland, Genossenschaftsverband Weser-Ems, Mitteldeutscher Genossenschaftsverband, Rheinisch-Westfalischer Genossenschaftsverband, Wurttembergischer Genossenschaftsverband) 6 specjalnych federacji audytorskich (EDEKA, FPV, PSD Banken, REWE, SpardaBanken, Verkehr) 1255 spółdzielni kredytowych (Volksbanken, Raiffeisenbanken, PSD Banken, SpardaBanken itd.) 2 banki centralne (DZ Bank, WGZ-Bank) i instytucje specjalistyczne 3188 spółdzielni rolniczych nabywających i sprzedających nabiał, warzywa i owoce, hodowcy winorośli, żywca i producenci mięsa, gospodarstwa rolne itp. 996 małych spółdzielni przemysłowych, obrotu towarowego i usługowych 108 spółdzielni konsumenckich z czego 7 centralnych spółdzielni i inne ośrodki (centralna spółdzielnia mleczarka, centralna spółdzielnia żywca i mięsa itd.) 7 ośrodków 1 ośrodek Źródło: http://dgrv.de/en/cooperatives.html 48 (BAKO, DEUTAG, EDEKA, REWE, SVG, ZEDACH, Zentrag itd.) w tym 14 członków FachvereinigungKonsumgenossenschaften MGV Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Załącznik nr 4. Największe fundacje w Niemczech (2006 r.) Fundacje według zasobów finansowych Fundacje według wydatków Robert Bosch-Stiftung (prywatna) EUR 5 192 486 000 VolkswagenStiftung (prywatna) Dietmar-Hopp-Stiftung GmbH (prywatna) EUR 4.396.000.000 Landesstiftung BadenWürttemberg gGmbH (publiczna) EUR 85.372.000 Landesstiftung BadenWürttemberg gGmbH (publiczna) EUR 2.797.152.000 Robert Bosch Stiftung GmbH (prywatna) EUR 72.628.000 Else Kröner-FreseniusStiftung (prywatna) EUR 2.400.000.000 Bertelsmann Stiftung (prywatna) EUR 60.900.000 VolkswagenStiftung (prywatna) EUR 2.266.337.523 Alexander von HumboldtStiftung (publiczna/oświata i badania) EUR 54.373.200 Deutsche Bundesstiftung Umwelt (publiczna/ ekologiczna) EUR 1.730.874.388 Deutsche Bundesstiftung Umwelt (publiczna/ekologiczna) EUR 50.189.000 EUR 197.213.830 Software AG-Stiftung (prywatna) EUR 930.000.000 Deutsche Stiftung Denkmalschutz (publiczna/dziedzictwo kulturowe) EUR 43.700.000 Gemeinnützige HertieStiftung (prywatna) EUR 826.706.000 Studienstiftung des deutschen Volkes e.V. (publiczna/oświata) EUR 37.800.000 Klaus Tschira Stiftung gGmbH (prywatna) EUR 823.510.000 Software AG-Stiftung (prywatna) EUR 30.650.000 ZEIT-Stiftung Ebelin und Gerd Bucerius (prywatna) EUR 765.000.000 Gemeinnützige Hertie-Stiftung (prywatna) EUR 27.207.000 Alfried Krupp von Bohlen und Halbach-Stiftung (prywatna) EUR 703.009.000 ZEIT-Stiftung Ebelin und Gerd Bucerius (prywatna) EUR 25.600.000 Bertelsmann Stiftung (prywatna) EUR 618.997.600 Umweltstiftung WWFDeutschland (prywatna/ ekologiczna) EUR 24.078.000 Körber-Stiftung (prywatna) EUR 516.000.000 Stiftung Deutsche Behindertenhilfe (publiczna/niepełnosprawni) EUR 22.504.619 Stiftung CAESAR – Ośrodek Zaawansowanych Studiów i Badań Europejskich (publiczna/ badawcza) EUR 381.000.000 Fritz Thyssen Stiftung (prywatna) EUR 21.916.000 Stiftung Polytechnische Gesellschaft Frankfurt am Main (prywatna) EUR 320.000.000 Dietmar-Hopp-Stiftung GmbH (prywatna) EUR 20.000.000 Źródło: Bundesverband Deutscher Stiftungen, 2008 r. http://www.stiftungen.org/files/original/ galerie_vom_05.12.2005_10.33.06/GroessteStiftungen_20080211_privRechts1.pdf 49 Ralph Böhlke Załącznik nr 5. Lp. Instytucja Największe instytucje bankowe w Niemczech Sumy bilansowe w mld EURO 2006 2005 2004 2003 2002 2001 1. Deutsche Bank (prywatny) 1.126 992 2. Commerzbank (prywatny) 608 3. HypoVereinsbank5 (prywatny) 4. Pracownicy 2006 2005 2004 840 803 758 918 69.417 63.427 68.849 444 424 381 422 501 35.975 33.056 32.820 508 493 467 479 691 728 50.659 61.251 57.806 Dresdner Bank (prywatny) 487 461 523 477 413 506 27.625 28.774 30.154 5. DZ Bank (spółdzielczy) 439 401 356 331 338 364 6. Landesbank BadenWürttemberg (publiczny) 428 405 339 323 321 296 12.250 12.551 12.184 7. KfW Bankengruppe (publiczny) 360 341 303 313 222 244 3.740 3.574 8. Bayerische Landesbank (publiczny) 353 340 333 313 341 325 10.080 9.754 8.940 9. WestLB (publiczny) 285 264 253 256 265 264 4.884 6.353 7.154 10. Eurohypo (prywatny) 224 234 226 227 214 236 2.404 2.392 2.728 6.480 3.831 Źródło: Die Bank, “Die 100 größten Banken in Deutschland“, 2006 r. 50 3.834 3.950 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Załącznik nr 6. Regionalne instytucje bankowe w systemie Sparkassen Na koniec 2007 r. w Niemczech funkcjonowało 11 Landesbanken • HSH Nordbank na północy - regiony Szlezwik-Holsztyn i Hamburg) • Bremer LB - Brema • NordLB - regiony Dolnej Saksonii, Saksonii-Anhalt i Meklemburgii-Pomorza Przedniego • LBB w Berlinie - regiony Berlina i Brandenburgii • WestLB - region Nadrenii-Północnej Westfalii • SachsenLB - Saksonia • Helaba - regiony Hesji i Turyngii, • SaarLB - Saara • LBBW - region Badenii-Wirtembergii • LRP Landesbank Rheinland-Pfalz - Nadrenia-Palatynat oraz • Bayern LB w Bawarii Poza kilkoma wyjątkami (m.in. HSH Nordbank, zarejestrowanym jako spółka akcyjna), większość pozostałych banków zarejestrowanych jest jako instytucje działające na rzecz interesu publicznego. Pod względem finansowym banki są wzajemnie powiązane: Na przykład NORD/LB posiada 92,5% Bremer LB, Bayern LB posiada 75% SaarLB. LBBW posiada 100% LRP, a od 1 stycznia 2008 roku również 100% Sachsen LB. Źródło: (także ilustracja): niemiecka Wikipedia, 16 lutego 2008 r., http://de.wikipedia.org/wiki/Bild:Landesbanken.svg. Autor grafiki: David Liuzzo 51 Ralph Böhlke Załącznik nr 7a. Kościelne instytucje bankowe w Niemczech (I) EKK eG – Protestancka Spółdzielnia Kredytowa (Evangelische Kreditgenossenschaft eG) Związana z kościołem protestanckim • Forma prawna: spółdzielnia (eG) • Adres: Evangelische Kreditgenossenschaft eG, Seidlerstrasse 6, D-34117 Kassel Tel. +49 (561) 7887-01, E [email protected], URL www.ekk.de • Siedziba: Kassel, 12 oddziałów w Eisenach, Frankfurcie, Hannoverze, Karlsruhe, Monachium, Neuendettelsau, Norymberdze, Norymberdze-TillyPark, Rummelsberg, Schwerin, Speyer, Stuttgarcie, a także przedstawicielstwo w Wiedniu (Austria) KD-Bank eG – Bank Kościoła i Duchowieństwa (Bank für Kirche und Diakonie eG) Związana z kościołem protestanckim • Forma prawna: spółdzielnia (eG) • Siedziba: Dortmund, 4 oddziały w Niemczech północnych: Duisburg, Münster, Berlin, Magdeburg • Adres: KD-Bank eG - Bank für Kirche und Diakonie Dortmund, Schwanenwall 27, D-44135 Dortmund, Tel. +49 (231) 58444-0, E [email protected], URL www.KD-bank.de • Historia: KD-Bank powstał w drodze fuzji podobnych, choć mniejszych banków kościelnych w roku 2003: DGM-Bank (rok założenia 1927) i BKD (rok założenia 1953). LKG Sachsen eG – Regionalna Kościelna Spółdzielnia Kredytowa Saksonii (Landeskirchliche Kredit-Genossenschaft Sachsen) Związana z kościołem protestanckim • Forma prawna: spółdzielnia (eG) • Adres: Kreuzstraße 7, D-01067 Dresden, URL www.lkg-sachsen.de • Data założenia: 1928 52 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech EDG eG – Protestancka Spółdzielnia Kredytowa (Evangelische Darlehensgenossenschaft eG) Związana z kościołem protestanckim • Forma prawna: spółdzielnia (eG) • Siedziba: Kiel, jeden oddział w Berlinie • Adres: Herzog-Friedrich-Str. 45, D-24103 Kiel,Tel. +49 (431) 6632-0, Faks +49 (431) 6632-444, URL www.edg-kiel.de SKG eG - Bank Oszczędnościowo-Kredytowy Federacji Niezależnych Parafii Protestanckich (Spar- und Kreditbank des Bundes Freier evangelischer Gemeinden) Niezależna instytucja protestancka • Forma prawna: spółdzielnia (eG) • Siedziba: Paderborn • Adres:, Goltenkamp 9, D-58452 Witten, Telefon +49 (2302) 93030-0, URL www.skb-witten.de Liga Bank eG Związana z kościołem rzymskokatolickim • Forma prawna: spółdzielnia (eG) • Cechy szczególne: pierwszy bank kościelny w Niemczech, założony w roku 1917 przez 34 księży. • Siedziba: Regensburg, 10 oddziałów w Niemczech południowych oraz przedstawicielstwa w Stuttgarcie i Linzu (Austria) • Adres: LIGA Bank eG, Dr.-Theobald-Schrems-Str. 3, D-93055 Regensburg, Tel. +49 (941) 4095-0, E [email protected], URL www.ligabank.de 53 Ralph Böhlke Załącznik nr 7b. Kościelne instytucje bankowe w Niemczech (II) Pax-Bank eG Związana z kościołem rzymskokatolickim • Forma prawna: spółdzielnia (eG) • Siedziba: Kolonia, 8 oddziałów w całych Niemczech (najwięcej na południu i zachodzie kraju): Akwizgran, Berlin, Eichsfeld, Erfurt, Essen, Kolonia, Mainz, Trewir, jeden oddział w Rzymie (Włochy) • Adres: Pax-Bank eG, Von-Werth-Str. 25-27, D-50670 Köln, Tel. +49 (221) 160 15 -0, E [email protected], URL www.pax-bank.de BKC eG Bank Kościelno-Dobroczynny (Bank für Kirche und Caritas eG) Związana z kościołem rzymskokatolickim • Forma prawna: spółdzielnia (eG) • Siedziba: Paderborn (entre Köln et Hannover) • Adres: Kamp 17, D-33098 Paderborn, Tel. +49 (5251) 121-0, E info. [email protected], URL www.bkc-paderborn.de DKM Darlehenskasse Münster eG Związana z kościołem rzymskokatolickim • Forma prawna: spółdzielnia (eG) • Siedziba: Münster • Adres: DKM Darlehenskasse Münster eG, Breul 26, D-48143 Münster, Tel. +49 (251) 51013-200, Faks +49 (251) 51013-115, E [email protected], URL www.dkm.de BIB eG – Bank Biskupstwa (Bank im Bistum) Związana z kościołem rzymskokatolickim • Forma prawna: spółdzielnia (eG) • Siedziba: Essen (près de Köln), brak oddziałów • Adres: BIB Essen – Bank im Bistum eG, Gildehofstr. 2, D-45127 Essen, T +49 (201) 2209-0, E [email protected], URL www.bibessen.de 54 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Steyler Bank GmbH Związany z kościołem rzymskokatolickim • Forma prawna: spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (GmbH) • Cechy szczególne: Bank misji katolickiej, prezentujący się jako bank etyczny • Siedziba: Sankt Augustin (koło Bonn), jeden oddział w Austrii • Adres: Steyler Bank GmbH, Arnold-Janssen-Str. 22, D-53757 St. Augustin, Tel. +49 (2241) 237-337, URL www.steyler-bank.de 55 Ralph Böhlke Załącznik nr 8. Banki ekologiczne / etyczne / społeczne w Niemczech Bank ochrony środowiska (Umweltbank AG) • Forma prawna: Spółka akcyjna • Siedziba: Norymberga • Adres: Laufertorgraben 6, D-90489 Nürnberg, Tel. +49 (911) 53 08-123, E [email protected], URL www.umweltbank.de Bank etyczny (EthikBank eG) • Forma prawna: oddział zależny od Volksbank Eisenberg eG • Siedziba: Eisenberg • Adres: Martin-Luther-Straße 2, D-07607 Eisenberg, Tel. +49 (36 691) 862 345, E [email protected], URL www.ethikbank.de GLS Bank • Forma prawna: spółdzielnia (eG) • Cechy szczególne: bank opierający swą działalność na zasadach antropozoficznych • Siedziba: Bochum, 4 oddziały we Frankfurcie, Fryburgu, Hamburgu i Stuttgarcie • Adres: Christstraße 9, D-44789 Bochum, Tel. +49 (234) 5797-0, E [email protected], URL www.gls.de Bank für Sozialwirtschaft (BfS) • Forma prawna: spółka akcyjna (AG) • Cechy szczególne: bank 6 największych niemieckich organizacji zajmujących się pomocą społeczną. Specjalizuje się w dziedzinach opieki społecznej i zdrowotnej • Siedziba: Kolonia, 13 oddziałów na terenie Niemiec i w Brukseli • Adres: Wörthstraße 15-17, 50668 Köln, Tel. +49 (221) 97 356-0, URL www.sozialbank.de 56 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Załącznik nr 9. Republika Federalna Niemiec - 16 krajów związkowych, największe miasta Źródło: Wikipedia, 16 lutego 2008 r., http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/50/Dmap.PNG autorstwa Kober-Kümmerly+Frey Media AG 57 Ralph Böhlke BIBLIOGRAFIA • Alscher, Mareike / Priller, Eckhard: “Zu Neugründungen von Genossenschaften in Deutschland 2000-2006, Wissenschaftszentrum für Sozialforschung, Berlin, 2007 • Arbeitsagentur (Niemiecki Federalny Urząd Pracy), witryna internetowa:: http://statistik.arbeitsagentur.de • BFS – Bank für Sozialwirtschaft, witryna internetowa: http://www.sozialbank.de • Bundesjustitzministerium (Federalne http://bundesrecht.juris.de/vereinsg/index.html Ministerstwo Sprawiedliwości): • bdvv - Bundesverband deutscher Vereine & Verbände e.V. (Federalna Federacja Stowarzyszeń Niemieckich): http://www.BDVV.de • Bundesverband Deutscher Stiftungen, (Federalne Stowarzyszenie Fundacji Niemieckich) “Stiftungen in Zahlen“, luty 2008 r. • Bundesverband Deutscher Stiftungen, (Federalne Stowarzyszenie Fundacji Niemieckich), witryna internetowa: http://www.stiftungen.org • Bundesverwaltungsamt (Federalny Urząd Administracyjny): http://www. bund.de/nn_189472/DE/BuB/A-Z/E-wie-Eltern geld/Ehrenamt/Ehrenamt-knoten. html__nnn=true • CPDS - Centre de recherche sur les politiques et le développement social of the University of Montreal (red.), Kanada, http://www.politiquessociales.net • CIREC – Międzynarodowe Centrum Badań i Informacji o Gospodarce Publicznej, Społecznej i Spółdzielczej (red.): The Social Economy in the European Union” („Gospodarka społeczna w Unii Europejskiej”), Bruksela 2007 r.: http://www.eesc. europa.eu/groups/3/categories/soceco/ di_ces96-2007_di_en.doc • CIREC - Międzynarodowe Centrum Badań i Informacji o Gospodarce Publicznej, Społecznej i Spółdzielczej (red.): “The enterprises and organizations of the third system. A strategic challenge for employment” („Przedsiębiorstwa i organizacje trzeciego systemu. Strategiczne wyzwanie dla zatrudnienia”) (2000 r.), • Dellheim, Dr. Judith: “Genossenschaften bzw. genossenschaftliche Unternehmen und Organisationen – Herausforderung und Thema für linke Politik in Deutschland und EU-Europa“, Rosa-Luxemburg Stiftung, Berlin, 2005 r. • Deutsche Bundesbank (Niemiecki Bank Federalny): Raport miesięczny 03/2007 58 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech • Deutscher sparkassen- und Giroverband (Niemiecka Federacja Kas Oszczędnościowych), witryna internetowa: http://www.dsgv.de/de • Deutsches Historisches Museum (Niemieckie Muzeum Historyczne), witryna internetowa: http://www.dhm.de/lemo/html/kaiserreich/innenpolitik/arbeiterbewegung/index.html • DGRV – Deutscher Genossenschafts- und Raiffeisenverband (Niemiecka Konfederacja Spółdzielni i Raiffeisen), witryna internetowa: http://www.dgrv.de • Die Bank: “Die 100 größten Banken in Deutschland“, 2006 r. • GLS Bank, witryna internetowa: http://www.gls.de • Hildebrandt, Julia: „Allein gegen den Rest der Geschäftswelt“, in: Die Welt Online z dnia 19 sierpnia 2004 r., http://www.welt.de/print-welt/ article335059/Allein_gegen_den_Rest_der_Geschaeftswelt.html • ICA – Międzynarodowa Unia Spółdzielczości, witryna internetowa: www.ica.coop • MIĘDZYNARODOWE CENTRUM BADAŃ I INFORMACJI O GOSPODARCE PUBLICZNEJ, SPOŁECZNEJ I SPÓŁDZIELCZEJ (CIRIEC): The Social Economy in the European Union” („Gospodarka społeczna w Unii Europejskiej”), Bruksela 2006 r.: http://www.eesc.europa.eu/groups/3/ categories/soceco/ di_ces96-2007_ di_en.doc • Rumford, Chris: The European Union - A Political Sociology (Unia Europejska – socjologia polityczna) , Wiley-Blackwell, Londyn 2000 r., str. 93 • Spiegel, Der: 6/2008, str. 36 • Spiegel Online: “Unemployment in Germany” („Bezrobocie w Niemczech”), 14 lutego 2008 r., http://www.spiegel.de/flash/0,5532,12125,00.html • Volks- und Raiffeisenbanken (Niemieckie Banki Powszechne), witryna internetowa: http://www.werden-sie-mitglied.de • Wendt, Wolf Rainer (2002): “Sozialwirtschaftslehre“, in: Maelicke, Bernd (Ed.): Lexikon der Sozialwirtschaft, Nomos, Baden-Baden, 2007 r. • Wikipedia, witryny internetowe: http://en.wikipedia.org i http://de.wikipedia.org 59 Ralph Böhlke WYKAZ SKRÓTÓW: Abs. Absatz (ustęp) AG Aktiengesellschaft (spółka akcyjna) AO Abgabenverordnung (kodeks skarbowy) Art. Artikel (artykuł) AT Austria BaFin Bundesanstalt für Finanzdienstleistungsaufsicht (Federalny Urząd Nadzoru Finansowego) BGB Bürgerliches Gesetzbuch (niemiecki Kodeks cywilny) mld miliardy e.G. eingetragene Genossenschaft (zarejestrowana spółdzielnia), typowa forma prawna spółdzielni w Niemczech 60 EStG Einkommensteuergesetz (Ustawa o podatku dochodowym). e.V. eingetragener Verein (zarejestrowane stowarzyszenie) = typowa forma prawna stowarzyszenia w Niemczech gAG gemeinnützige Aktiengesellschaft (spółka akcyjna działająca na rzecz interesu publicznego) GenG Genossenschaftsgesetz (niemiecka Ustawa o spółdzielniach) GG Grundgesetz (niemiecka konstytucja) gGmbH gemeinnützige Gesellschaft mit beschränkter Haftung (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca na rzecz interesu publicznego) GmbH Gesellschaft mit beschränkter Haftung (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) mln miliony NDR Norddeutscher Rundfunk (Rozgłośnia Północnoniemiecka) RBB Radio Berlin Brandenburg (Rozgłośnia Berlin Brandenburg) SW Południowy Wschód VAG Versicherungsaufsichtsgesetz (Ustawa o nadzorze ubezpieczeniowym) VAT Podatek od wartości dodanej VVaG Versicherungsverein auf Gegenseitigkeit (towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych) WWI I wojna światowa WWII II wojna światowa Ralph Böhlke Studiował zarządzanie i nauki polityczne w Niemczech, Francji i na Węgrzech. Od lat pracuje w sektorze pozarządowym, gdzie zajmuje się zarządzaniem projektami.