Mediacja w szkołach

Mediacja w szkołach
Barbara Wajerowska-Oniszczuk
Rok: 2003
Czasopismo: Niebieska Linia
Numer: 4
Mediacja to doskonałe narzędzie do rozwiązywania konfliktów w szkole. Jest też dobrym
instrumentem wychowawczym: uczy tolerancji, odpowiedzialności i szacunku.
Zmiany ustrojowe i ekonomiczne w naszym kraju spowodowały zmiany w społeczeństwie. Inne
są obecnie poglądy i zachowanie młodzieży, zmieniają się także kategorie spraw wpływających
do wydziałów rodzinnych i nieletnich sądów rejonowych. Zmiany te skutkują niestety wzrostem
przestępczości wśród nieletnich. Znaczny odsetek popełnianych przez nich czynów,
nacechowany jest przemocą i agresją, które nie mają żadnego uzasadnienia w przebiegu
zajścia.
Duża liczba spraw, które są przedmiotem rozpoznania sądów rodzinnych i nieletnich, wynika z
reakcji szkoły na niewłaściwe zachowania młodzieży. Przedstawiciele szkół zawiadamiają sądy
rodzinne nie tylko o braku realizacji obowiązku szkolnego przez uczniów, lecz także o czynach
karalnych popełnianych przez nich w szkole. Analiza tych spraw wskazuje na to, że polska
szkoła nie jest wolna od przemocy. Sytuacja ta zmusza wszystkie zainteresowane środowiska
do szukania rozwiązań, które mogłyby ograniczyć to niepokojące zjawisko.
Nie ulega wątpliwości, że zarówno sąd, jak i szkoła muszą, korzystając z istniejących
możliwości i uregulowań prawnych, znaleźć sposób na zmianę postaw tych nieletnich, którzy
nie poddają się żadnym regułom, negują wszelkie wzorce zachowań, są zdemoralizowani.
Minęły już czasy, kiedy represja uznawana była za najlepszy sposób osiągania celów
wychowawczych. Obecnie dominuje podejście stawiające na opiekę jako metodę
doprowadzenia do tego, aby zachowanie nieletnich odpowiadało standardom przyjętym w
społeczeństwie1.
Pomóc zrozumieć
Dyrektywą przewodnią ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich jest dobro nieletniego.
Art. 3 par. 1 ustawy mówi, że w sprawie nieletniego należy się kierować przede wszystkim jego
dobrem, dążyć do osiągnięcia pozytywnych zmian w osobowości i zachowaniu nieletniego oraz
zmierzać, w miarę potrzeby, do prawidłowego spełniania przez rodziców i opiekuna ich
obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny.
Pomimo nierepresyjnego charakteru przywołanej ustawy - wśród specjalistów zajmujących się
problematyką nieletnich przeważa przekonanie o konieczności ostrożnego korzystania z
możliwości przewidywanych tą ustawą i unikania wszczynania postępowania sądowego w
sprawach nieletnich, jeżeli cele wychowawcze można osiągnąć w inny sposób. Z każdym
postępowaniem sądowym łączy się bowiem niebezpieczeństwo stygmatyzacji nieletniego w
jego środowisku jako "przestępcy", "zdemoralizowanego", "o złych
skłonnościach" itp., co wywiera skutek przeciwny od zamierzonego, niekiedy wręcz
1/5
Mediacja w szkołach
wpychając nieletniego w rolę zgodną z tymi określeniami2. Z tego powodu ważne jest
rozważenie, czy można wpłynąć na zachowanie nieletniego bez konieczności ingerencji sądu,
czy można rozwiązać konflikt bez odwoływania się do środków prawnych. Sąd nie jest
najlepszym miejscem do podejmowania działań wychowawczych. Wpływ na taki stan rzeczy ma
atmosfera, która tam panuje  pewna sztywność, oficjalność, konieczność stosowania procedur.
Utrudnia to nawiązanie kontaktu z nieletnim, a w konsekwencji może prowadzić do wyboru
niewłaściwego środka wychowawczego.
Szkoła to miejsce, w którym młodzi ludzie spędzają większość czasu. Zdobywają tam nie tylko
wiedzę, uczą się także wielu zachowań, kształtują własne relacje z drugim człowiekiem. Coraz
częściej jednak szkoła staje się również miejscem rywalizacji, która nie zawsze przyjmuje
właściwy wymiar. Sukcesy i niepowodzenia szkolne wywołują wiele negatywnych uczuć, takich
jak: zazdrość, chęć zemsty, odwetu, niechęć do drugiej osoby. To powoduje, że młodzież
zachowuje się wobec siebie wrogo. Dochodzi do kłótni, obmowy, wyśmiewania, złośliwości.
Występuje gwałtowność, agresja, a konflikty są rozwiązywane za pomocą przemocy.
Nie ulega wątpliwości, że należy wyjść naprzeciw bezradności młodych ludzi wobec trudności i
konfliktów, w jakie popadają. Powinniśmy pokazać im, że konflikty można rozwiązywać w inny
sposób, niż to czynią. Aby to zrobić - trzeba przede wszystkim pomóc im zrozumieć przyczyny
własnego zachowania i przedstawić jego negatywne skutki dla pokrzywdzonego. Nieocenionym
narzędziem może się tu okazać metoda mediacji.
Czym jest mediacja?
Idea mediacji jest od dawna znana i stosowana w świecie, zaś pomysł pracy z młodzieżą w
zakresie rozwiązywania konfliktów bez przemocy wychodzi naprzeciw idei sprawiedliwości
naprawczej. Dlatego w swojej praktyce sędziego rodzinnego zdecydowałam się na kierowanie
spraw do mediacji. Uważam, że mediacja jest doskonałym, alternatywnym sposobem
reagowania na niepożądane zachowania nieletnich. Jest dobrym narzędziem wychowawczym,
które może wpłynąć na zmianę zachowania i postaw nieletnich, tworzy także dobry grunt do
zmiany osobowości młodego człowieka.
Nie widzę przeszkód, aby w rozwiązywaniu konfliktów pomiędzy uczniami, które doprowadzają
do stosowania przemocy, wykorzystywać mediację. Myślę tutaj o takich konfliktach, jak:
poniżanie, wyśmiewanie, przezywanie, ale też problemy związane z bójkami w szkole,
drobnymi kradzieżami, niszczeniem przedmiotów należących do kolegów, czy też będących
własnością szkoły, naruszaniem nietykalności cielesnej (uderzenie w twarz, kopniaki,
poszturchiwanie, popychanie). Mediacja daje w mojej ocenie możliwość zrozumienia własnych
czynów, uczy za nie odpowiedzialności, uwrażliwia na uczucia i prawa drugiego człowieka,
uaktywnia także społeczność szkolną.
Aby szerzej zająć się tym tematem, należy najpierw przypomnieć, czym jest mediacja. Szeroko
rozumiana definicja mówi, że "Mediacja to interwencja w spór lub negocjacje dokonywana przez akceptowalną, bezstronną, neutralną trzecią stronę, czyli mediatora. Nie
ma on władzy do podejmowania decyzji merytorycznych. Celem mediacji jest pomoc
zwaśnionym stronom w dobrowolnym osiągnięciu ich wzajemnie akceptowalnego porozumienia
w kwestiach spornych. Mediacja jest procesem dobrowolnym i poufnym"3. Definicja ta ma
tę zaletę, iż określa nie tylko cele mediacji, lecz przywołuje także podstawowe zasady, które jej
towarzyszą. Mówi o roli mediatora; wyraźnie akcentuje to, że porozumienie wypracowują strony
konfliktu; to one są aktywne, poszukują rozwiązań. Mediator tylko ułatwia im rozmowę, pomaga
osiągnąć kompromis, który obie strony bez zastrzeżeń akceptują. Wydaje się, iż w przypadku
2/5
Mediacja w szkołach
mediacji w szkole ma to szczególne znaczenie. Pozwala każdej ze stron konfliktu
"zmierzyć się z problemem", a to jest niezwykle istotne z punktu widzenia
wychowawczego. Jest bowiem, w mojej ocenie, początkiem procesu, w którym sprawca
uświadamia sobie prawdziwe znaczenie swojego działania, a pokrzywdzony czuje, że nie został
pozostawiony sam sobie  dowie się, dlaczego stał się ofiarą i będzie miał wpływ na dalszy
przebieg zdarzeń.
Pięć zasad
W procesie mediacji ważnych jest pięć zasad:
- zasada dobrowolności (wola udziału obu stron w procesie);
- zasada bezstronności (mediator daje każdej ze stron równe prawa, nie preferuje żadnej);
- zasada poufności (mediator zachowuje przebieg procesu mediacji dla siebie. Na zewnątrz
przekazuje tylko to, co zostanie uzgodnione i na co uzyska zgodę stron.);
- zasada akceptowalności (osoba mediatora jest bez zastrzeżeń akceptowana przez obie strony
konfliktu);
- zasada neutralności (mediator jest neutralny wobec przedmiotu sporu, nie ocenia, nie
sugeruje rozwiązań)4.
Przestrzeganie tych zasad jest istotne, ponieważ daje obu stronom poczucie satysfakcji. Obie
strony konfliktu mają poczucie satysfakcji proceduralnej - reguły były od początku znane i
zapewniły sprawiedliwość i porządek w czasie całego procesu mediacji. Odczuwają także
satysfakcję merytoryczną - sporna kwestia została rozwiązana przy aktywnym udziale obu stron
i w sposób przez nie wskazany. Pojawia się także satysfakcja psychologiczna - obie strony są
zadowolone, że rozwiązały spór. Czują się lepiej niż przed rozpoczęciem procesu mediacji, bo
mają poczucie "autorstwa" w odniesieniu do osiągniętego kompromisu. Nie ulega
wątpliwości, że jeśli obie strony konfliktu będą odczuwały zadowolenie psychologiczne, to
będzie im łatwiej zapomnieć o całej sprawie i skoncentrować się na sprawach bieżących5.
Właściwie przeprowadzona mediacja pozwala w większości przypadków wypracować
porozumienie, dzięki czemu konflikt zostaje wygaszony. W przypadku prowadzenia medjacji
rówiesniczych łatwiej jest osiągnąć to porozumienie, ponieważ dzieci nie chowają długo urazy,
wybaczają chętniej niż dorośli; czują silny dyskomfort, gdy są w sporze.
Korzyści płynące z mediacji
Mediacja przynosi korzyści obu stronom - i pokrzywdzonemu i sprawcy. W przypadku
pokrzywdzonego ważne jest, że poznaje on motywacje sprawcy, a czasem i samego sprawcę.
Uzyskuje odpowiedź na pytania, dlaczego stałem się ofiarą, co takiego zrobiłem, dlaczego ja,
czemu sprawca tak się zachował. Pokrzywdzony odzyskuje wiarę w drugiego człowieka, ma
świadomość swojej roli w procesie mediacji, co pozwala na niwelowanie szoku wywołanego
zachowaniem sprawcy oraz daje poczucie tego, iż ma wpływ na rodzaj zadośćuczynienia.
Występuję u niego poczucie rekompensaty.
Sprawca początkowo myśli, iż uniknie kary. Później jednak zaczyna rozumieć krzywdę, którą
wyrządził. Czuje się odpowiedzialny za to, co zrobił; pojawia się u niego spontaniczna chęć
naprawy tego, co uczynił, żal mu pokrzywdzonego, sam stawia się w jego sytuacji. Zaczyna
rozumieć, że konflikt mógł być rozwiązany w inny sposób6.
Korzyści wychowawcze, jakie uzyskujemy w procesie mediacji, są nie do przecenienia. W tym
kontekście wprowadzenie do szkół mediacji rówieśniczej jest szczególnie cenne i ważne. Jest
ona bowiem bezpiecznym i skutecznym sposobem rozwiązywania konfliktów między uczniami.
3/5
Mediacja w szkołach
Programy mediacyjne
Miałam możliwość zapoznania się z projektem programu "Mediacje szkolne jako sposób
rozwiązywania konfliktów w środowisku szkolnym". Jest to program socjalny opracowany
przez mediatora, pracownika socjalnego MOPS w Żorach - Ewę Górską. Mediacja odbywa się
przy zachowaniu wszystkich wcześniej opisanych zasad. Mediatorami są
uczniowie-wolontariusze. Wyłanianie kandydatur na mediatorów następuje na początku roku
szkolnego. Dokonuje tego opiekun programu mediacyjnego w porozumieniu z samorządem
szkolnym, dyrekcją, pedagogiem. Całość przedsięwzięcia poprzedza akcja informacyjna.
Szkoła informuje o projekcie rodziców, organizuje spotkanie z udziałem profesjonalnych
mediatorów, są opracowywane kryteria wyboru wolontariuszy.
Mediator-wolontariusz powinien cieszyć się dobrą opinią w szkole, być osobą odpowiedzialną,
mieć łagodne usposobienie; powinien posiadać odpowiednie umiejętności komunikacyjne i mieć
ukończone 13 lat. Wyboru mediatorów dokonuje się spośród zgłoszonych kandydatów. Po jego
dokonaniu uczniowie-mediatorzy przechodzą szkolenie, które prowadzą profesjonalni
mediatorzy z ośrodków mediacji. Szkoła organizuje ponadto grupę wsparcia dla mediatorów. Są
to główne założenia tego programu. Najistotniejsze w programie jest to, że cała szkoła,
począwszy od dyrekcji a skończywszy na uczniach i rodzicach, włącza się w program, a konflikt
rówieśniczy rozstrzygany jest w gronie rówieśników. W ten sposób dzieci uczą się aktywnie i
konstruktywnie rozwiązywać konflikty7. Program Ewy Górskiej jest jedną z propozycji na
wykorzystanie mediacji w szkole. Jego założenia mogą stanowić bazę do tworzenia podobnych
projektów w innych szkołach. Prezentowany program stanowi też przykład praktycznej realizacji
lansowanej przez Rzecznika Praw Dziecka zasady, że "Ważne jest, aby szkoła miała
dobry klimat wychowawczy, gdzie dzieci i młodzież czują się bezpiecznie, gdzie mają poczucie
partnerstwa w sprawach ich dotyczących, gdzie prawa dzieci są realizowane poprzez
podmiotowy udział w życiu szkoły"8.
Optymistyczny epilog
W 2002 roku Polskie Centrum Mediacji w Warszawie zorganizowało konkurs "Rozwiązuję
spory bez przemocy, czyli co wiem o sprawiedliwości naprawczej w Polsce". Honorowy
patronat nad konkursem objął Rzecznik Praw Dziecka oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej i
Sportu. Wyniki konkursu przeszły najśmielsze oczekiwania organizatorów. Młodzież
entuzjastycznie odniosła się do idei rozwiązywania konfliktów przy wykorzystaniu mediacji.
Wykazała sporą wiedzę na ten temat.
Należy zatem wykorzystać te pozytywne chęci i uczyć dzieci i młodzież rozwiązywania sporów
bez przemocy. Metoda mediacji bardzo dobrze się do tego nadaje.
Bibliografia:
1. Cieślak M., Od represji do opieki (rzut oka na ewolucję zasad odpowiedzialności nieletnich).
"PaJestra" 1973, nr 1.
2. Gaberle A., Alternatywne środki stosowane wobec nieletnich. "Mediator" 2002,
nr1.
3. Czwartosz Z., Czwartosz E., Mediacje między ofiarą a sprawcą (materiały robocze dla
uczestników kursu).
4. Waluk J., Mediacje jako instytucja dla pokrzywdzonego. "Mediator" 2002, nr 1.
5. Czwartosz Z., Czwartosz E., jw.
6. Wójcik D., Psychologiczne problemy mediacji pomiędzy sprawca przestępstwa a ofiarą (w
4/5
Mediacja w szkołach
postępowaniu z nieletnimi) [w:] Teoria i praktyka pojednania ofiary ze sprawcą. red. E.
Bieńkowska., Warszawa 1995, s. 95.
7. Podobne poglądy reprezentują Jolanta Kaczorek, Iwona Jaśkiewicz-Wyrębska: Mediacje
sposobem na lepszą przyszłość [w]: Mediacja - rozwiązywanie sporów bez przemocy. Polskie
Centrum Mediacji, Warszawa 2002.
5/5