pobierz/download - Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu
Transkrypt
pobierz/download - Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu
Klasyfikacja krajobrazu. Teoria i praktyka. Problemy Ekologii Krajobrazu. 2008, t. XX. 99-107. Zastosowanie kryterium litologicznego w typologii krajobrazu nat�ral�nego Wyżyn Pol�skic� �plication of lithological criterion into natural landscape typology of Polish Uplands Grzegorz Janicki1, �an Rodzik1, Andrzej Tyc2 1 Instytut Nauk o Zie�i Uniwersytetu �arii Curie-Skłodowskie�� �l. �raśnicka 2 cd, 20-718 Lublin, Polska, e-�ail: ��[email protected]�cs.lublin.pl, ��[email protected]�cs.lublin.pl 2 Wydział Nauk o Zie�i Uniwersytetu Śląskiego ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec, Polska, e-�ail: [email protected] _________________________________________________________________________________ Abstract. �he presented paper is an atte�pt of adaptation of the polish uplands lithological classification for typology of natural upland landscape. �he �ain ele�ent diversifying the natural environ�ent is relief, dependent on lithological properties of substratu� rocks. In co�parison with for�er classification, changes about wide application of lithological criterion and division elaborating were proposed. �he following types of lithological relief, being si�ultaneously types of natural landscape, were allocated: siliceous, karstic (carbonaceous and gypseous), loessic and additionally alluvial. In every one of the� – on the basis of substratu� lithological diversity or relief – fro� two to four units of lower rank – landscape brands – were distinguished. �he relief types, appropriate to landscape units, were characterized and their distribution within geo�orphological regions were presented. słowa kluczowe: typologia kra��obrazu, kra��obraz naturalny, Wy�yny Polskie key words: landscape typology, natural landscape, Polish Uplands Wprowadzenie W klasyfikac��i środowiska przyrodniczego Polski, pierwszoplanową rolę odgrywa��ą w poszczególnych klasach kra��obrazu ró�ne czynniki, stanowiące podstawę wydzielania ��ego rodza��ów. W górach ��est to wyniesienie nad pozio� �orza i związana z ni� piętrowość kli�atyczno-roślinna. Na nizinach, podstawą wydzielania ��ednostek kra��obrazowych są typy genetyczne rzeźby glacigeniczne�� z ��e�� późnie��szy� retusze� peryglac��alny� i fluwialny�. W obszarach wy�ynnych główną rolę odgrywa specyfika podło�a skalnego, ró�nicu��ąca pozostałe ele�enty środowiska przyrodniczego (�ondracki 1991). W oparciu o nią został dokonany podział klasy kra��obrazów wy�ynnych, wyró�nione�� w ra�ach typologii kra��obrazów naturalnych Polski. Wyodrębniono takie rodza��e kra��obrazów, ��ak: lessowy, węglanowy i gipsowy, krze�ianowy i glinokrze�ianowy (�ondracki 1960, Richling 1992) oraz uzupełniono o węglanowo-krze�ianowy (�ondracki 2000). W obrębie rodza��ów, na podstawie zró�nicowania rzeźby, wydzielono gatunki. Zwrócono ��ednak uwagę (�aruszczak, inf. ustna), �e krze�iany i glinokrze�iany nie występu��ą powszechnie w skałach pasa wy�yn. Skały te zawiera��ą nato�iast znaczne ilości krze�ionki, które�� zawartość deter�inu��e ich podatność na rozpuszczanie oraz odporność na działanie �echaniczne, a ty� sa�y� te�po denudac��i i w 99 Janicki G. et al. konsekwenc��i – typ rzeźby (�aruszczak 1972a). �utor ten, za podstawę klasyfikac��i kra��obrazów przyrodniczych przy��ął ��ednak kryteriu� �orfologiczne (�aruszczak 1972b), nato�iast litologię podło�a i utworów pokrywowych uznał za główne kryteriu� ró�nicu��ące warunki natę�enia eroz��i gleb w obszarze wy�yn �iędzyrzecza Wisły i Bugu (�aruszczak 1963). W związku z ty�, litologiczną klasyfikac��ę rzeźby wy�ynne�� zastosowano tak�e do przedstawienia zró�nicowania dyna�iki współczesnych procesów geo�orfologicznych w warunkach antropopres��i (Rodzik et al. 2007). Praca ninie��sza stanowi nato�iast próbę ��e�� adaptac��i do typologii naturalnego kra��obrazu wy�ynnego, co – zwa�ywszy na ��e�� do�inu��ącą rolę w ty� względzie – wyda��e się uzasadnione. Próbę taką, podkreśla��ąc wpływ na kra��obraz zró�nicowania węglanowo-krze�ionkowych skał �ezozoicznych, pod��ął wcześnie�� G. Janicki (2002). Geol�ogiczne czynniki kształtowania krajobraz� Wyżyn Pol�skic� Litologiczną klasyfikac��ę rzeźby wy�ynne�� przedstawiono na tle na��nowsze�� wers��i podziału Wy�yn Polskich na regiony geo�orfologiczne, dokonanego przez S. Gilewską (1991) w ra�ach regionalizac��i ogólnopolskie��. W obrębie prowinc��i Wy�yny Polskie, autorka wydzieliła cztery ��ednostki w randze podprowinc��i: Wy�ynę Śląsko�rakowską, Nieckę Nidziańską, Wy�ynę �ielecką oraz Wy�yny Lubelsko-Wołyńskie. W granicach Polski zna��du��ą się trzy pierwsze ��ednostki i zachodnia część czwarte��, obe���u��ąca: Wy�ynę Lubelską w całości, większą część Roztocza oraz zachodnie skra��e: Wy�yny Wołyńskie�� i �otliny Pobu�a. Od południa granice Wy�yn Polskich stanowią więc krawędzie związane z uskoka�i, ogranicza��ący�i zapadlisko przedkarpackie. �nie�� wyraźną granicę północną stanowią: w części zachodnie�� kuesty, zanurza��ące się stopniowo pod osady czwartorzędowe, nato�iast �iędzy Wisłą a Bugie� – aku�ulacy��na krawędź pokrywy lessowe�� oraz strefa prze��ściowa �iędzy rzeźbą wy�ynną i nizinną (Gilewska 1972, 1991, �aruszczak 1972a, Harasi�iuk 1980). Podło�e tak zdefiniowanego pasa Wy�yn Polskich budu��ą frag�enty ró�nowiekowych struktur tektonicznych. Od zachodu są to: �ezozoiczne ��ednostki o budowie płytowe�� i �onoklinalne�� (�onoklina śląsko-krakowska), paleozoiczne struktury fałdowe (niecka łódzko-�iechowska i antyklinoriu� świętokrzyskie) oraz peryfery��ne struktury preka�bry��skie�� platfor�y wschodnioeurope��skie�� (niecka brze�na wraz z ogranicza��ący�i ��ą bloka�i). Wszystkie te ele�enty wyniesione zostały podczas ruchów �łodoalpe��skich ��ako wał �etakarpacki (Nowak 1927). Nietrudno zauwa�yć, �e odpowiada��ą one cztere� podprowinc��o� geo�orfologiczny� wyró�niony� przez S. Gilewską (1991). Rozbie�na historia geologiczna zró�nicowała nie tylko stosunki hipso�etryczne, ale tak�e litologię podło�a Wy�yn Polskich. �o�inu��ą tu, co prawda, �orskie, węglanowe osady �ezozoiczne, wykazu��ą one ��ednak ró�ne cechy, gdy� powstawały w ró�nych warunkach. Wa�ny ��est tak�e udział krze�ionkowych skał paleozoicznych i kenozoicznych (paleogeńskich i neogeńskich). Ró�nice regionalne wz�ocniła późnie��sza, głównie ple��stoceńska, aku�ulac��a utworów pokrywowych, zwłaszcza piasków i lessów, gdy� inne drobnoklastyczne utwory, ��ak gliny zwałowe oraz iły zastoiskowe, występu��ą tylko lokalnie (w postaci cienkich płatów) i z reguły pod pokrywą lessów (np. na Płaskowy�u Nałęczowski�). �ak zło�ony rozwó�� budowy geologiczne�� odzwierciedla typologiczne i wiekowe zró�nicowanie rzeźby. Prowinc��ę Wy�yny Polskie charakteryzu��e w większości rzeźba do��rzała, ukształtowana w ogólnych zarysach ��u� w neogenie. W niektórych obszarach wa�ną rolę w ��e�� rozwo��u odegrały ��ednak procesy i osady ple��stoceńskie, a nawet holoceńskie. W stosunkowo niewielki� stopniu zró�nicowane są nato�iast stosunki hydrograficzne, ze względu na dobrą przepuszczalność, zarówno uszczelinionych skał podło�a, ��ak i porowatych utworów powierzchniowych. Wyra�a się to przede wszystki� w �ałe�� gęstości sieci wodne�� (Gilewska 1972, 1991, �aruszczak 1972a). Kl�asy��kacja l�itol�ogiczna krajobrazów wyżynnyc� i c�arakterystyka rzeźby Na podstawie kryteriu� litologicznego wydzielono trzy charakterystyczne typy rzeźby wy�ynne��: krze�ionkowy, skał krasowie��ących (węglanowych i gipsowych), lessowy oraz dodatkowo typ aluwialny. W obrębie ka�dego z nich wyró�niono – na podstawie kryteriów litologiczno-�orfologicznych – od dwóch do czterech podtypów. Główny� kryteriu� brany� pod uwagę była odporność skał na procesy che�iczne i fizyczne, a w przypadku podtypów rzeźby lessowe�� i aluwialne��, do�inu��ące procesy kształtu��ące rzeźbę (Rodzik et al. 2007). Litologiczne 100 Zastosowanie kryterium... typy i podtypy rzeźby wy�ynne��, odpowiada��ą rangą rodza��o� i gatunko� w klasyfikac��i kra��obrazu naturalnego (zob. �ondracki 1991, 2000). Zró�nicowanie litologiczne warunku��e nie tylko typ rzeźby, ale tak�e gleb i szaty roślinne�� (tab. 1). Krajobrazy krzemionkowe wykształciły się w obrębie skał skonsolidowanych, o znaczne�� (ok. 50% i więce��) zawartości krze�ionki, decydu��ące�� o ograniczeniu wietrzenia che�icznego i fizycznego. Cechu��e ��e do��rzała rzeźba wielkopro�ienna z rozległy�i garba�i, rozdziela��ący�i niecki i doliny denudacy��ne. Występu��e ona w obrębie �ezoregionów o charakterze garbów, progów, wzgórz, grzbietów i wzniesień, eksponowanych w ich nazwach (tab. 2). W obrębie kra��obrazów krze�ionkowych wyró�niono dwa gatunki: krze�ionkowy właściwy oraz krze�ionkowo-węglanowy. Pierwszy obe���u��e na��wy�e�� wzniesione obszary, zbudowane z na��bardzie�� odpornych na eroz��ę skał o zawartości krze�ionki >80% i cię�arze właściwy� >2,5 g•c�-3. Są to przede wszystki� niskie grzbiety rusztowe oraz rozległe pogórza Gór Świętokrzyskich i ich otoczenia. �o�na te� do niego zaliczyć niektóre wzgórza wyspowe na Wy�ynie Lubelskie��, a tak�e niektóre wzgórza ostańcowe Wy�yny Śląsko-�rakowskie�� (Progi: Herbski i Woźnicki). Gatunek drugi (krze�ionkowo-węglanowy) występu��e w obszarach zbudowanych z gez i opok o porównywalny� do skał krze�ionkowych cię�arze właściwy�. �i�o, �e zawiera��ą one od 30 do 70% CaCO3, z��awiska krasowe w nich nie występu��ą ze względu na znaczący udział SiO2 (�aruszczak 1963, Harasi�iuk 1980). Reprezentatywna dla tego gatunku ��est rzeźba denudacy��na, krawędziowa (kuesty) i ostańcowa na Wy�ynie Lubelskie�� (Wzniesienia: Giełczewskie i Urzędowskie) oraz na Roztoczu Środkowy� i Wschodni� (�aruszczak 1972a). Je�� cechą ��est występowanie wzniesień i garbów o wysokościach względnych 50-60 �, a wy��ątkowo nawet 120 �. Gęstość dolin dochodzi tu do 2-3 k�•k�-2. Stosunkowo długie stoki �a��ą nachylenia do kilku stopni oraz zło�one profile. Krajobrazy skał krasowiejącyc� za���u��ą na��większą powierzchnię Wy�yn Polskich. Związane są one z wychodnia�i skonsolidowanych, ale podatnych na rozpuszczanie (krasowienie) lub roz�ywanie, skał o du�e�� zawartości (>50%) związków wapnia, głównie węglanów oraz siarczanów. Wy�yny zbudowane ze skał krasowie��ących charakteryzu��e du�e zró�nicowanie rzeźby o cechach zarówno wyniesień, ��ak i obni�eń, dlatego wydzielono tu cztery podtypy: wapienny, �arglisty, kredy piszące�� oraz gipsowy (tab. 1). �ra��obraz wapienny występu��e powszechnie w zachodnie�� części pasa wy�yn. Podatne na rozpuszczanie wapienie �a��ą znaczny cię�ar właściwy (2,6-2,8 g•c�-3), du�y udział CaCO3 (> 80%) oraz niewielką zawartość nierozpuszczalnych, przewa�nie ilastych składników. Zawartość SiO2 ��est z�ienna i dochodzi �aksy�alnie do 20% (�ozłowski 1986). Na��bardzie�� odporne na działanie �echaniczne są wapienie skaliste, które budu��ą ostańce Wy�yny �rakowskie�� Północne��. Uroz�aicona rzeźba podło�a wapiennego ��est ��ednak często za�askowana przez utwory glac��alne, fluwioglac��alne, eoliczne lub li�niczne. Występu��ą tu ró�ne�� wielkości le��ki, studnie, a tak�e większe, kopalne zagłębienia krasowe. W niektórych z nich gro�adzi się woda, tworząc ��eziorka krasowe, liczne w okolicach Częstochowy (Nowak 1993). Charakterystyczną cechą kra��obrazu wapiennego ��est brak sieci rzeczne�� na wierzchowinach oraz występowanie źródeł krasowych i szczelinowych w dolinach. Na Wy�ynie �rakowskie�� Północne�� zna��du��ą się liczne relikty syste�ów ��askiniowych (Gilewska 1972, Pulina, �yc 1987, �yc 2005). Pozostałe gatunki kra��obrazów skał krasowie��ących cechu��ą zwykle niezbyt du�e deniwelac��e oraz rozległe i połogie for�y denudacy��ne, uroz�aicone drugorzędny�i for�a�i krasowy�i. �ra��obraz „�arglisty” wytworzył się na podło�u górnokredowych �argli i opok �arglistych. Są to skały stosunkowo podatne na działanie �echaniczne, gdy� zawiera��ą zwykle 40-80% CaCO3 i 10-50% nierozpuszczalnych części drobnoziarnistych (tab. 1). �ra��obraz przez nie reprezentowany obe���u��e płaskowy�e na Wy�ynie Lubelskie��, za���u��ące stosunkowo niskie poło�enie hipso�etryczne z �ały�i deniwelac��a�i od 20 do 40-50 �. W słabo zró�nicowane�� rzeźbie denudacy��ne�� do�inu��ą rozległe powierzchnie zrównań stokowych oraz rozległe, krótkie doliny w for�ie zatok denudacy��nych (Gilewska 1972, �aruszczak 1972a). �ała ��est tu gęstość sieci dolinne��, a stoki �a��ą niewielkie nachylenie 2-3º. �ypowe for�y erozy��ne i krasowe są słabo rozwinięte, w odró�nieniu od kra��obrazu kredy piszące��, ukształtowanego w obrębie wychodni – podatnych na działanie �echaniczne i rozpuszczanie – wapieni �arglistych i kredy piszące��, o zawartości CaCO3 >90%. �lasyczny typ krasu kredy piszące�� występu��e we wschodnie�� części pasa wy�yn. Charakteryzu��e się on ubóstwe� lub brakie� for� podzie�nych oraz łagodnością zarysów for� powierzchniowych, takich ��ak: werteby (le��ki), uwały, ślepe doliny, kotliny (popławy) i zrównania krasowe. Średnie nachylenia terenu �ieszczą się tu zwykle w granicach 1º, deniwelac��e nie przekracza��ą 30 �, a gęstość sieci dolinne�� zwykle nie przekracza 1 k�•k�-2 (�aruszczak 1966, 101 Janicki G. et al. 1972a, �obrowolski 1998). Występowanie kra��obrazu gipsowego ograniczone ��est nato�iast do �ezoregionów Niecki Nidziańskie�� (Niecki: Solecka i Połaniecka). Charakterystyczny�i ele�enta�i krasu gipsowego są liczne, powierzchniowe for�y krasowe, a tak�e kuesty oraz ostańce gipsowe. Występu��ą te� ��askinie, przewa�nie w gipsach szablastych i szklicowych, a rzadzie�� w gipsach warstwowych i szkieletowych (Flis 1954, Caba��, Nowak 1986, Urban et al. 2003). Krajobrazy lessowe, rozwinięte w obrębie zró�nicowanych stratygraficznie pokryw, za���u��ą blisko 30% powierzchni Wy�yn Polskich. Wierzchowiny lessowe, ukształtowane u schyłku ostatniego glac��ału, charakteryzu��ą się drobnopro�ienną (krótkofalistą) rzeźbą o du�e�� dyna�ice współczesnych prze�ian w warunkach u�ytkowania rolniczego. Węglanowe lessy właściwe cechu��e du�a podatność na roz�ywanie, a ��ednocześnie zdolność do okresowe�� konserwac��i for� erozy��nych. Rzeźbę lessową wyró�nia, spośród innych typów, znaczne rozczłonkowanie stoków o wypukło-wklęsły� kształcie, ró�nicu��ą nato�iast deniwelac��e, nachylenia stoków i stopień rozcięcia �łody�i for�a�i erozy��ny�i. Pozwala to na wydzielenie trzech gatunków kra��obrazu lessowego: denudacy��nego, erozy��no-denudacy��nego i erozy��nego. Na���nie��szą powierzchnię, w obrębie zwykle �ało �ią�szych (do 10 �) i ni�e�� poło�onych płatów lessowych, za���u��e kra��obraz denudacy��ny. Cechu��ą go �ałe deniwelac��e rzeźby (do 30 �) i niewielka gęstość sieci dolinne��, a powierzchnię wierzchowiny lessowe�� uroz�aica��ą rozległe niecki denudacy��ne i liczne zagłębienia bezodpływowe (�aruszczak 1963). Na��większą powierzchnię obszarów lessowych za���u��e kra��obraz erozy��no-denudacy��ny, do�inu��ący zwłaszcza na Wy�ynie Wołyńskie��. Odznacza się on deniwelac��a�i 30-60 � oraz znaczną gęstością suchych dolin (ok. 2 k�•k�-2) o nachyleniach zboczy 5-10º, które �ogą być rozcięte przez po��edyncze wąwozy o genezie drogowe��. Wąwozy wyró�nia��ą nato�iast kra��obraz erozy��ny, za���u��ący znaczną powierzchnię na Wy�ynie Lubelskie�� i Roztoczu. Charakteryzu��ą go du�e deniwelac��e (50-120 �) i sieć suchych dolin o nachyleniach zboczy 5-15º, rozcięta przez syste�y wąwozowe z zespoła�i for� erozy��no-sufozy��nych. �akie „wło�one” for�y dolinne rozcina��ą w wielu �ie��scach pokrywy lessowe o �ią�szości do 30 �. Na��większe rozcięcie cechu��e Roztocze Zachodnie oraz zachodnią część Płaskowy�u Nałęczowskiego, gdzie średnia gęstość wąwozów wynosi 2-3 k�•k�-2. W obszarach o deniwelac��ach ok. 100 �, sieć wąwozów �o�e osiągać gęstość 5-10 k�•k�-2 (�aruszczak 1973, Buraczyński 1977, a lokalnie nawet 15-18 k�•k�-2 (Rodzik 2006). Krajobrazy aluwialne wydzielono dla zaakcentowania od�ienności den dolin rzecznych, obni�eń oraz niektórych kotlin, wypełnionych piaska�i ró�ne�� genezy, �ułka�i piaszczysto-pylasty�i i na�uła�i �ineralnoorganiczny�i. Wyró�niono tu dwa gatunki kra��obrazu. Ukształtowane w ple��stocenie równiny fluwioglac��alne i terasy nadzalewowe, uroz�aicone for�a�i wyd�owy�i, reprezentu��ą kra��obraz paleofluwialno-eoliczny. �eniwelac��e osiąga��ą tu średnio kilkanaście �etrów, a �aksy�alnie 30 �. Na��większe obszary o takich cechach zna��du��ą się na Wy�ynie Śląsko-�rakowskie�� (�otlina �itręgi, Obni�enie Górne�� Warty, Obni�enie Liswarty oraz Obni�enie �ałe�� Panwi), �nie��sze zaś występu��ą w Niecce Nidziańskie�� (Równina Nadpilicka, �olina Nidy), na Wy�ynie Lubelskie�� (�otlina Chodelska, �otlina Za�o��ska), Wy�ynie Wołyńskie�� (�otlina Hrubieszowska) i w �otlinie Pobu�a (Równina Bełzka). �rugi gatunek kra��obrazu – fluwialny – obe���u��e równie zalewowe w dnach dolin rzecznych. Występu��e on powszechnie w dolinach zachodnie�� części pasa wy�yn: górne�� Warty, Liswarty, Rudy, Bielawki, �łodnicy, Pilicy i ��e�� dopływów, tak�e w dolinach Wisły i ��e�� dopływów oraz w części wschodnie��, w dolinach: Wieprza (z dopływa�i), Bugu i Huczwy. Podsumowanie Powstanie pasa wy�yn, a ty� sa�y� klasy kra��obrazu wy�ynnego, z cecha�i charakterystyczny�i ró�nych ele�entów środowiska przyrodniczego, spowodowała tektonika alpe��ska poprzez wypiętrzenie wału �etakarpackiego. Znaczne ��ego zró�nicowanie regionalne ��est skutkie� paleozoicznych (hercyńskich) ruchów tektonicznych i późnie��sze��, �ezozoiczne�� sedy�entac��i �orskie�� oraz ple��stoceńskie�� aku�ulac��i wodnolodowcowe��, rzeczne�� i eoliczne��. Skutkie� ��est nie tylko ró�ne poło�enie hipso�etryczne poszczególnych ��ednostek, ale tak�e – zale�ne przede wszystki� od litologii – cechy rzeźby, pokrywy glebowe�� i szaty roślinne��. Zastosowanie kryteriu� litologicznego – charakteryzu��ącego właściwości oraz te�po i kierunki prze�ian poszczególnych typów rzeźby wy�ynne�� – do typologii naturalnych kra��obrazów wy�ynnych, ��est więc w pełni uzasadnione. Pozwala ono na wydzielenie rodza��ów i gatunków kra��obrazu naturalnego na podstawie �apy 102 Zastosowanie kryterium... geologiczne��. Zaproponowano z�iany w stosunku do wcześnie��szych wydzieleń. Rodza�� kra��obrazów krze�ianowych i glinokrze�ianowych zastąpiono kra��obraza�i krze�ionkowy�i, do których zaliczono tak�e gatunek kra��obrazu krze�ionkowo-węglanowego. Uszczegółowiono rodza�� kra��obrazów skał krasowie��ących (węglanowych i gipsowych), ze względu na – odzwierciedlone w kra��obrazie – zró�nicowanie właściwości skał podło�a, a tak�e kra��obrazy lessowe – ze względu na stopień rozcięcia w późny� vistulianie i holocenie. Wyró�niono dodatkowo kra��obrazy aluwialne (paleofluwialno-eoliczny i fluwialny), typowe dla niektórych kotlin i dolin, tak�e w obrębie pasa wy�yn. Literatura Buraczyński J., 1997. Roztocze. Budowa, rzeźba, kra��obraz. Zakł. Geogr. Reg. U�CS. Lublin. Caba�� W., Nowak W.�., 1986. Rzeźba Niecki Nidziańskie��. Studia Ośr. �ok. Fiz��ogr., 14, 119-210. �obrowolski R., 1998. Strukturalne uwarunkowania rozwo��u współczesne�� rzeźby krasowe�� na �iędzyrzeczu środkowego Wieprza i Bugu. Wyd. U�CS. Lublin. Flis J., 1954. �ras gipsowy Niecki Nidziańskie��. Prace Geogr. IG P�N, 1, 1-73. Gilewska S., 1972. Wy�yny Śląsko-�ałopolskie. [W:] �li�aszewski �. (red.). Geo�orfologia Polski, 1, 232-339. Gilewska S., 1991. Rzeźba. [W:] Starkel L. (red.). Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN. Warszawa. 248-296. Harasi�iuk �., 1980. Rzeźba strukturalna Wy�yny Lubelskie�� i Roztocza. Wyd. U�CS. Lublin. Janicki G., 2002. Wpływ zdarzeń katastrofalnych na funkc��onowanie syste�u deluwialnego na przykładzie Wy�yny Lubelskie��. �aszynopis pracy doktorskie��. �rch. Bib. Gł. U�CS. Lublin. �ondracki, J. 1960. �ypy kra��obrazu naturalnego (środowiska geograficznego) w Polsce. Przegl. Geogr., 32, 1, 23-33. �ondracki, J. 1991. �ypologia i regionalizac��a środowiska przyrodniczego. [W:] Starkel L. (red.). Geografia Polski – środowisko przyrodnicze. PWN. Warszawa. 561-603. �ondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. �ozłowski S., 1986. Surowce skalne Polski. Wyd. Geol. Warszawa. �aruszczak H., 1963. Warunki geologiczno-geo�orfologiczne rozwo��u eroz��i gleb w południowe�� części wo��ewództwa lubelskiego. Wiad. I�UZ, 3, 4, 19-44. �aruszczak H., 1966. Z��awiska krasowe w skałach górnokredowych �iędzyrzecza Wisły i Bugu. Przegl. Geogr., 38, 3, 339-370. �aruszczak H., 1972a. Wy�yny Lubelsko-Wołyńskie. [W:] �li�aszewski �. (red.). Geo�orfologia Polski, 1, 340-383. �aruszczak H., 1972b. �ra��obrazy przyrodnicze wo��ewództwa lubelskiego na przeło�ie I i II tysiąclecia nasze�� ery. �apa rękopiś�ienna 1:300 000 w Zakładzie Geografii Fizyczne�� i Paleogeografii U�CS. Lublin. �aruszczak H., 1987. Eroz��a wąwozowa we wschodnie�� części wy�yn południowopolskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 151, 15-30. Nowak J., 1927. Zarys tektoniki Polski. II Z��azd Słowiańskich Geografów i Etnografów w Polsce. �raków. Nowak W. �., 1993. Skrasowienie podzie�ne wapieni i ��ego odzwierciedlenie w rzeźbie Wy�yny �rakowskoWieluńskie�� w re��onie Częstochowy. Studia Ośr. �ok. Fiz��ogr., P�N O/�raków, 21. Pulina �., �yc �., 1987. Guide des terrains karstiques choisis des Sudety et Haut-Plateau de Silesie-Cracovie. UŚ. �atowice. Richling �., 1992. �o�pleksowa geografia fizyczna. PWN. Warszawa. Rodzik J., 2006. Wąwozy – naturalne, czy kulturowe ele�enty kra��obrazu? [W:] Wołoszyn W. (red.). �ra��obraz kulturowy – cechy, walory, ochrona. Probl. Ekol. �ra��obr., 16, 377-382. Rodzik J., Ciupa �., Janicki G., �ociuba W., �yc �., Zgłobicki W., 2007. Współczesne prze�iany rzeźby Wy�yn Polskich. [W:] �ostrzewski �., �otarba �., �rze�ień �., Starkel L. (red.). Współczesna prze�iany rzeźby Polski. Wyd. UJ, �raków (w druku). 103 Janicki G. et al. �yc �., 2005. Relikty krasu podzie�nego we współczesne�� �orfologii ostańców Wy�yny �rakowskoCzęstochowskie��. [W:] �otarba �., �rze�ień �., Święchowicz J. (red.). Współczesna ewoluc��a rzeźby Polski. VII Z��azd Geo�orfologów Polskich. �raków, 19-22 września 2005, 481-486. Urban J., Gubała J., �asza �., 2003. Jaskinie w gipsach Niecki Nidziańskie��. Przegl. Geol., 51, 1, 79-88. 104 kwarcyty, łupki, piaskowce, zlepieńce, (piaski) 0,8-1,6 0,8-1,6 gipsy, (�argle, iły) lessy lessy Gipsowy �enudacy��ny Erozy��nodenudacy��ny ? ? Paleofluwialno- piaski fluwioglac��alne, eoliczny rzeczne i eoliczne piaski i �ułki rzeczne, (torfy) Fluwialny 0,8-1,6 lessy Erozy��ny 20-60 kreda pisząca, (wapienie �argliste) �redy piszące�� ok. 50 60-100 �argle, opoki �argliste �arglisty 200-1000 wapienie, dolo�ity 100-400 (270) 100 – 900 (śr. 400) Wapienny �rze�ionkowogezy, opoki, (piaski) węglanowy �rze�ionkowy właściwy 1-3 - - 2-3 (�aks. >10) 50-100 (�aks. 120) 5-20 (�aks. 30 ) ok. 2 ok. 1 <1 <1 1-1,5 0,5-2 2-3 <3 30-60 <30 <30 <30 20 – 50 �aks. do 150 śr. 50-60 (�ax 120) 20-120 (�aks. 370) brunatne, pararędziny płowe, brunatne, rędziny rędziny, brunatne dąbrowy, bory �ieszane grądy, dąbrowy grądy, dąbrowy - wklęsły, ��ednosta��ny wypukło-wklęsły �ady, �ułowo-torfowe bielicowe, rdzawe łęgi, olsy bory sosnowe i �ieszane płowe erodowane, brunatne, grądy, buczyny pararędziny, deluwialne wypukło-wklęsły płowe, brunatne, czarnozie�y grądy płowe i płowe erodowane, bruwypukło-wklęsły grądy natne, deluwialne, wklęsły wypukło-wklęsły rędziny, bagienne wypukły, ��ednosta��ny buczyny, grądy, dąbrowy grądy, bory �ieszane grądy, bory �ieszane, buczyny Cechy siedliskowe Potenc��alna roślinność naturalna szkieletowe, bielicowe Gleby wklęsły, wypukły rędziny, brunatne wklęsły, ��ednosta��ny wklęsły, ��ednosta��ny Cechy litologiczne podło�a Cechy �orfologiczne Skały do�inu��ące Odporność* �eniwelac��e Rozdolinienie Przewa�a��ące (i towarzyszące) �ech. [kg·c�-2] [�] [k�k�-2] kształty stoków * Wytrzy�ałość skał na ściskanie wg �ozłowskiego (1986) �luwialny Lessowy Skał krasowie��ących �rze�ionkowy Rodza��e i gatunki krajobrazu �abela. 1. �ra��obrazy naturalne Wy�yn Polskich (litologiczne typy rzeźby) i ich cechy środowiskowe, zestawione na podstawie prac: �ondrackiego (1960, 1976, 1978, 2000); �aruszczaka (1963, 1972a), Richlinga 1984, 1986, 1992 oraz Richlinga i �ąbrowskiego (1995) �able. 1. Natural landscapes of the Polish Uplands and their environ�ental characteristics, after �ondracki (1960, 1976, 1978, 2000), �aruszczak (1963, 1972a), Richling (1984, 1986, 1992) , Richling and �ąbrowski (1995) Zastosowanie kryterium... 105 Janicki G. et al. �abela 2. Ocena występowania typów litologicznych kra��obrazu wy�ynnego w regionach geo�orfologicznych Wy�yn Polskich, wg podziału Gilewskie�� (1991) �able 2. �n occurence of lithological types of upland landscape within �orphological regions of Polish Uplands (division after Gilewska 1991) C. III. Wyż. Kiel�ecka C.II. Niecka Nidziańska C.I. Wyż. Śl�ąsko-Krakowska C. Wy�yny Polskie – regionalizac��a wg Gilewskie�� (1991) 106 C.I.a. Wy�yna Śląska Północna Obn. Górne�� Warty Próg Herbski Obn. Liswarty Próg Woźnicki Obn. �ałe�� Panwi �otlina �itręgi Próg �arnogórski C.I.b. Płask. Wieluński Wy�. �rakowska Pł. Częstochowskie Północna Płask. O��cowski C.I.c. Wy�. Śląsko-�rakowska Pd. C.II.a. Próg Lelowski Niecka Włoszcz. Równina Nadpilicka Garby Czostkowa C.II.b. Płask. Jędrze��owski Wy�. Środkowo- Wy�. �iechowska �ałopolska Garb Wodzisławski C.II.c. Płask. Proszowski Niecka �ziałoszy- �olina Nidy cko-Staszowska Niecka Solecka Garb Pińczowski Niecka Połaniecka C.III.a. Wzg. Opoczyńskie Wy�yna �ielecka Garb Gielniowski Północna Pł. Suchedniowskie Garby Ił�eckie C.III.b. Grzbiet Przedborski Wy�yna �ielecka Wzg. Łopuszańskie Południowa Góry Świętokrzyskie Płask. Sando�ierski krze�. kk kw +++ + +++ + ++ ++ + +++ Rodza��e i gatunki kra��obrazów skał krasowie��ących lessowy wp �g kp gp dn ed er + + + ++ +++ ++ +++ +++ +++ + + ++ + ++ ++ +++ + + ++ +++ +++ + ++ +++ +++ +++ + + + ++ +++ ++ + ++ + + + + + + ++ + +++ ++ + ++ ++ ++ + +++ + + ++ + + +++ ++ aluwialny pe fl +++ ++ + + +++ ++ + + +++ ++ +++ ++ + + ++ + + + + + + ++ ++ + + + + + + + +++ + + + + + ++ + + + + + + + + + + + + Zastosowanie kryterium... C. IV. Wyżyny L�bel�sko-Wołyńskie �abela 2. cd �able 2. cd C.IV.a. �ałopol. Prz. Wisły Wy�yna Lubelska Płask. Nałęczowski Płaskowy� Beł�ycki �otlina Chodelska Płask. Łuszczowski Wzn. Urzędowskie Wzn. Giełczewskie + Wzn. Grabowieckie �otlina Za�o��ska Pagóry Cheł�skie + IV.b. Roztocze Zachodnie Roztocze Roztocze Środkowe Roztocze Wschodnie IV.a. Grzęda Horodelska Wy�yna Wołyńska �otl. Hrubieszowska Grzęda Sokalska IV.b. Równina Bełzka �otlina Pobu�a +++ +++ ++ ++ + +++ + +++ + +++ + +++ +++ ++ + + ++ + +++ +++ + ++ ++ + + + + + + + +++ ++ + + + + ++ + + + ++ + ++ + ++ + ++ +++ + + + +++ + +++ + + + + + +++ + + + + + + ++ + + + + + ++ + ++ Gatunki krajobrazów: kk – krze�ionkowy właściwy, kw – krze�ionkowo-węglanowy, wp – wapienny, �g – �arglisty, kp – kredy piszące��, gp – gipsowy, dn – denudacy��ny, ed – erozy��no-denudacy��ny, er – erozy��ny, pe – paleofluwialno-eoliczny, fl – fluwialny Skróty nazw: krze�. – krze�ionkowy, kotl. – kotlina, obn. – obni�enie, pł. – płaskowzgórze, płask. – płaskowy�, prz. – przeło�, wy�. – wy�yna, wzn. – wzniesienie, wzg. – wzgórza, Udział krajobraz� w regionie: +++ do�inu��ący, ++ znaczący, + istotny 107