ROZDZIAŁ I. Rozwój przestrzenny, urbanistyczny i architektura miasta

ROZDZIAŁ I. Rozwój przestrzenny, urbanistyczny i architektura miasta

ROZDZIAŁ I.
Rozwój przestrzenny, urbanistyczny i architektura
miasta
I-1. Sytuacja urbanistyczno – przestrzenna Chełma w latach 1392 - 1918
Miasto Chełm, jedno z najstarszych w Polsce, aż do XIV wieku, nie posiadało wyraźnie określonego swego terytorium. Po raz pierwszy z jego określeniem, a
właściwie z dążeniem do określenia powierzchni podległej władzy miejskiej, spotykamy się w przywileju lokacyjnym wydanym w 1392 roku przez króla Władysława
Jagiełłę. Czytamy tam m.in., że monarcha przenosząc „nasze miasto Chełm [...] po
wieczne czasy z prawa polskiego i ruskiego na prawo niemieckie zwane magdeburskim [...]”1 nadał mu obszar wynoszący „[...] sto łanów miary frankońskiej [...]”2. Pozwoliło to na dość szeroki rozwój miasta, tym bardziej, że mieszczanie chełmscy
uzyskali od następców Jagiełły cały szereg dalszych przywilejów3. Znaczenie Chełma, w miarę upływu czasu, coraz bardziej rosło. Stał się on głównym ośrodkiem Ziemi Chełmskiej, która formalnie wchodziła w skład województwa ruskiego Rzeczypospolitej szlacheckiej ze stolicą we Lwowie, ale faktycznie stanowiła samodzielną
jednostkę terytorialną państwa polsko - litewskiego. Nic dziwnego, że obszar ten odgrywał coraz większą rolę w chylącej się ku upadkowi Rzeczpospolitej, by w latach
1793 - 1795 stać się samodzielnym województwem chełmskim4.
W końcowych latach wieku XVIII i na początku XIX stulecia Chełm i Ziemia
Chełmska przechodziła z „rąk do rąk” (rosyjskich, austriackich, polskich), by ostatecznie znaleźć się w granicach Królestwa Polskiego (zwanego też Kongresówką)
oddanego pod władanie carów rosyjskich 5. Nie sprzyjało to zbytnio rozwojowi miasta, ale należy stwierdzić, że np. w 1866 roku do Chełma „należały pola orne włościan wsi Wereśce za opłatą rocznego czynszu w wysokości 7 rubli srebrem oraz
pola orne wsi Żółtańce, których włościanie płacili miastu czynsz w wysokości 4 rubli
srebrem. Do miasta należały też place wydzierżawione przez mieszkańców, plac targowy, pastwisko, na którym były stajnie i magazyn wojskowy las miejski przy rządowym lesie Góry (Kumowa Dolina) oraz las za wsią Okszów, pole katowskie
(obecnie tereny ulicy Partyzantów - P.K.), niwa Wołosowa, łąka przy gruntach aptekarza Czaplica, rzeźnia miejska na przedmieściu Trubakowskim, jatki miejskie, plac
przy ulicy Lubomelskiej 6 i przy ulicy Szpitala 7. Granice miasta obejmowały więc
„przedmieście Trubaków, Zawadówkę, Nowiny oraz osady Plebanka i Malowane
[...] Wymienia się wtedy takie ulice jak: Rynek, Wesoła, Lubelska, Świętoduska, Budowska, Końska, Podwale, Trubakowska, Krótka, Władyczańska, Seminaryjna”8.
1
Cyt. za: B. Zimmer, Miasto Chełm.., dz. cyt. Aneks 3. Tekst przywileju lokacyjnego miasta Chełma
z 1392 roku, s. 213.
2
Tamże. Należy stwierdzić, że praktycznie do dnia dzisiejszego, Chełm nie osiągnął wielkości obszaru określonego przez króla Władysława Jagiełłę.
3
S. Paulowa, Przywilej królewskie miasta Chełma. [w] „Ziemia Chełmska”…, dz. cyt., s. 161.
4
H. Gmiterek, W czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej. [w] Chełm i Chełmskie w…, dz. cyt., s. 66.
5
St. Wiśniewski, W czasach zaborów 1795-1918. [w] Chełm i Chełmskie w…, dz. cyt., s. 67-69
6
Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Komisja Wojewódzka Lubelska (dalej: KWL),
sygn. 173, k. 17.
7
Za: B. Zimmer, Miasto Chełm…, dz. cyt., s. 133.
8
Tamże, s. 183. Należy w tym miejscu sprostować pewną nieścisłość B. Zimmera. Otóż podaje on w
przypisie dotyczącym tej kwestii, że opierał się na Aktach Ekonomicznych Chełmskich. Otóż w
Chełmskim Archiwum stanowiącym Oddział Archiwum Państwowego w Lublinie, nigdy nie było i
14
Wielkość Chełma zamykają następujące liczby: pod siedzibami znajdowało się 90
morgów, kościoły i cmentarze grzebalne zajmowały obszar 12 mórg, a puste place i
ulice – 30 morgów. W sumie było to 132 morgi. W okresie późniejszym ta powierzchnia została powiększona, bowiem - jak podaje Stanisław Wiśniewski 9 – wynosiła ona w 1865 roku 144 morgi, by w 1869 roku wzrosnąć do 153 mórg. 10
Duże znaczenie dla rozwoju Chełma miało przeprowadzenie w 1877 roku
nadwiślańskiej linii kolejowej na trasie Warszawa-Dęblin- Lublin - Chełm - Kowel,
a w 10 lat później – przekazanie do eksploatacji drugiej linii biegnącej z Chełma
przez Włodawę (Tomaszówkę) do Brześcia nad Bugiem.11 Dalsze połączenie kolejowe (tym razem ze Lwowem poprzez Rejowiec-Zawadę) miasto uzyskało dopiero po
30 latach i tym samym stało się ważnym węzłem kolejowym. 12 Wszystkie te połączenia umożliwiły wyprzedzenie, pod względem rozwoju gospodarczego, takich ośrodków miejskich jak np. Krasnystaw czy Hrubieszów.13 Kolej spowodowała, że w granicach Chełma znalazły się tereny położone wzdłuż torów, co dało podstawy do
ukształtowania się ulicy Kolejowej łączącej centrum z dworcem głównym. W latach
następnych powstała potrzeba rozbudowy chełmskiego węzła kolejowego (o czym
możemy się dowiedzieć z korespondencji między namiestnikiem Królestwa Polskiego, ministrem komunikacji, gubernatorem lubelskim i naczelnikiem powiatu chełmskiego 14 ). Zygmunt Gardziński pisze, że „Korespondencja z 1902 r. informuje o wykupie ziemi należącej do chłopów wsi Obłonie i miasta Chełma, a także ziemi w osadzie czynszowej Trubaków, należącej do zespołu majoratu Chełm grafa Lüders-Weimarna... Utworzenie guberni chełmskiej w 1912 roku ostatecznie przyczyniło się do
rozbudowy stacji Chełm, co obrazuje plan miasta z 1913 roku, oraz budowy nowego,
murowanego dworca w miejsce starego, drewnianego z lat 1876 - 1877”.15
Innym czynnikiem, który w znacznym stopniu przyczynił się do rozwoju
miasta, były potrzeby natury militarnej. Otóż władze carskie zdecydowały, że Chełm
będzie miastem garnizonowym dwóch pułków piechoty: 65 Moskiewskiego i 66 Butyrskiego. Poza tym miały tu swoją siedzibę sztaby: 17 dywizji piechoty i 1 brygady,
do których to jednostek należały wspomniane oba pułki. Zbudowano więc dla nich
koszary przy ulicy Lubelskiej, a dla oficerów wynajmowano prywatne kwatery u
chełmskich mieszczan.16 W miarę upływu czasu potrzeby pod tym względem wzrastały, zwłaszcza, że obok jednostek liniowych w Chełmie znajdowały się wojska i
służby pomocnicze jak np. zespół medyczny lazaretu wojskowego 17, załoga magazynów wspomnianej dywizji, piekarnia wojskowa czy żandarmeria. W sumie służyło w
tych jednostkach ponad 4 tysiące ludzi, których należało odpowiednio ulokować. Nic
dziwnego, że w 1903 roku Magistrat chełmski „wystąpił do władz zwierzchnich z
wnioskiem o włączenie w granice miasta niektórych podmiejskich wsi i osad. Znajnie ma takiego zespołu akt. Najprawdopodobniej jest to własne określenie dokumentów dotyczących
spraw gospodarczych miasta Chełma nadane im przez samego B. Zimmera?!
9
St. Wiśniewski, W czasach…, dz. cyt., s. 76.
10
Tamże.
11
Rocznik Statystyczny Miasta Chełma. Chełm 1971, s. 32; B. Zimmer, Miasto…, dz. cyt., s. 134; Z.
Gardziński, Nadwiślańska kolej żelazna i jej wpływ na rozwój Chełma. [w] Chełm i…, dz. cyt., s.
334-340.
12
I. Małek, Życie kulturalne w Chełmie w latach 1918-1939. Lublin 1989. Praca magisterska niepublikowana w zbiorach UMCS w Lublinie, s. 56.
13
Rocznik Statystyczny…, dz. cyt., s. 23.
14
APL, Rząd Gubernialny Lubelski (dalej: RGL), ADM. III 1902, s. 32.
15
Tamże, s. 28, 36; Z. Gardziński, Nadwiślańska kolej…, dz. cyt., s. 339.
16
M. Sobieraj, Pod skrzydłami dwóch czarnych orłów. Wojskowe dzieje Chełma w latach 1889-1918
[w] Chełmskie Zeszyty Historyczne. W 75 rocznicę odzyskania niepodległości. Chełm 1993, s. 15-18.
17
Tamże, s. 11-12.
15
dowały się one co prawda w obrębie gminy wiejskiej Krzywiczki, ale ze względu na
swoją gęstą zabudowę, rodzaj zajęć mieszkańców (handel i rzemiosło) i korzystanie
przez nich z „wygód i dogodności miejskich”, już dawno „ weszły w linię miasta”.
Po trwającym dość długo załatwianiu tej sprawy (opieszałość spowodował opór włościan), ostatecznie w 1914 roku Rząd Gubernialny Chełmski podjął decyzję pozytywną dla władz miejskich. 18 Chełm graniczył wtedy: od wschodu z dobrami majorackimi Chełm i prywatnymi Serebryszcze, od północy z dobrami rządowymi Czułczyce i prywatnymi Horodyszcze, od zachodu z lasem należącym do majątku majorackiego Chełm i od południa z majątkami rządowymi w Pokrówce i w Żółtańcach.19
Końcówka XIX wieku i pierwsze lata XX stulecia to okres wzmożonego ucisku narodowego, czego szczególnym przejawem była działalność prawosławnego biskupa chełmskiego Eulogiusza (Wasilija Gieorgijewskiego) na rzecz utworzenia samodzielnej guberni chełmskiej. Doszło do tego na mocy specjalnej ustawy uchwalonej przez rosyjską Dumę Państwową w dniu 9 maja (26 kwietnia) 1912 roku, a zatwierdzonej przez cara Mikołaja II w dniu 6 lipca (23 czerwca) tegoż roku.20 Wtedy
to „władze zaborcze przystąpiły do realizacji projektu dużej dzielnicy gubernialnej
na północny zachód od miasta, na obszarze dotychczasowego wygonu miejskiego,
między Uherką a szosą (ulicą) Lubelską. Na planie Chełma z 1913 roku projekt ten
dokładnie jest przedstawiony. Dominować miał tu centralnie położony sobór, a nadto
rezydencja gubernatora i gmachy urzędu gubernatorskiego.21 Z ogromnego projektu
zdołano niewiele zrealizować, ponieważ w 1914 roku wybuchła wojna. Rozwój
Chełma został przerwany.22 W wyniku działań wojennych latem 1915 roku Rosjanie
opuścili Chełm i tereny Królestwa Polskiego, a ich miejsce zajęli Austriacy i Niemcy, którzy podzielili zabór rosyjski na dwie okupacje. Miastem i powiatem rządzili
oficerowie sztabowi z tytułem komendanta. Nowy austriacki zaborca dbał tylko o
własne interesy. Prowadził gospodarkę rabunkową, by jak najwięcej wywieźć ze
zdobytych terenów. Koszary w Chełmie wykorzystywał do szkolenia rekrutów uzupełniających walczące na froncie jednostki. Nie dbał wcale o miasto. Mało tego.
Utrzymanie na zastanym etapie powierzchni Chełma odpowiadało mu, bo łatwiej
było utrzymać ład i porządek na mniejszym terenie niż na bardziej rozbudowanym.
Dlatego też, mimo pozornej życzliwości władze okupacyjne austriackie nie zgadzały
się na rozbudowę miasta, chociaż Chełmianie składali wiele petycji i wniosków dotyczących tego tematu. Oprócz tego, jak relacjonował przedstawiciel powiatu chełmskiego Boduszyński, władze okupacyjne niechętnie patrzyły na sprawę remontu
zniszczonych domów, ponieważ „na odbudowę spalonych budynków pozwalają ludności brać tylko sztuki cienkie do 8 cali, nie nadające się właściwie do budowy. Pozatem budulec stale jest przerabiany na kilku tartakach i wywożony [...]”. 23Dopiero
29 stycznia 1917 roku generał-gubernator Karol Kuk w Lublinie wydał rozporządzenie, emitowane w Dzienniku Rozporządzeń C.K. Zarządu Wojskowego w Polsce,
część V z dn. 28/II 1917 roku, o dołączeniu „do obszaru m. Chełma [...] z gminy
18
St. Wiśniewski, W czasach…, dz. cyt., s. 76. Włączono wtedy do Chełma wieś Obłonie i osady:
Antonin, Pilichonki i Trubakówka (o łącznej powierzchni 234 mórg) oraz wygon miejski o powierzchni 283 mórg.
19
St. Wiśniewski, W czasach…, dz. cyt., s. 74.
20
A. Wrzyszcz, Gubernia Chełmska. Zarys ustrojowy. Lublin 1997, s. 36; A. Rybak, Dzieje Ziemi
Chełmskiej. Kalendarium. Chełm 1998, s. 134; St. Wiśniewski, W czasach…, dz. cyt., s. 126.
21
J. Kłoczowski, Zarys historii rozwoju przestrzennego miasta Chełma. [w] „Roczniki Humanistyczne”, T. IV, z. 5, s. 193-221.
22
B. Zimmer, Miasto…, dz. cyt., s. 155.
23
Archiwum Państwowe w Lublinie, Oddział w Chełmie (dalej: APLOCh), Akta gminy Pawłów (dalej: AgP), sygn. 1. Protokół posiedzenia Komitetu Ratunkowego Ziemi Lubelskiej łącznie z delegatami Komitetu Miasta Lublina i Komitetów Powiatowych z dn. 31 marca 1916 roku, s. 8.
16
Krzywiczki miejscowości Pilichonki, Obłonie i Osady młynarskie [...]”.24 Był to jedyny tego rodzaju przypadek.
W listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość. Chełm wszedł w
skład województwa lubelskiego jako siedziba jednego z większych powiatów.25
I-2. Topografia miasta
Na rozwój przestrzenny i charakter zabudowy miasta znaczący wpływ miała
rzeźba terenu. Jak powszechnie wiadomo, Chełm leży wśród Pagórów Chełmskich, z
których najwyższe wzniesienie ma 221 m. n.p.m. Właściwie miasto wzięło swój początek i nazwę właśnie od niego.26 Gdy prześledzimy chełmski układ przestrzenny,
jasno możemy dostrzec, że Chełm praktycznie rozpostarł się na długości szlaku prowadzącego z Lublina do Hrubieszowa (stąd też ta „oś rozwoju miasta nosi nazwy:
ulica Lubelska i ulica Hrubieszowska).27
Sam Chełm można właściwie podzielić na 3 podstawowe strefy. Pierwsza z
nich to najstarsza i najbardziej zwarta pod względem zabudowy część o powierzchni
16 ha czyli Stare Miasto. Jest to centralny punkt miasta, położony na stokach zachodniej części Góry Chełmskiej (zwanej przez Chełmian Górką). Jego charakter określały niejako znajdujące się tu obiekty ściśle związane z dziejami „Niedźwiedziego
Grodu”. Najważniejsze z nich (ze względu na ich walory architektoniczne i kulturowe oraz religijne), to budowle sakralne.
Stare Miasto otoczone było licznymi przedmieściami. Część z nich weszła w
latach późniejszych w skład granic administracyjnych miasta, np. w 1925 roku „[...]
obszar Chełma powiększono poprzez włączenie Trubakowa, Okszowa, kol. Żółtańce,
Pokrówki i Bieławina [...]”.28 W trzy lata później miasto zostało wydzielone z powiatu i stało się samodzielną jednostką administracyjną.29 Było to dla niego korzystne
posunięcie. Dzięki temu nastąpił rozwój aglomeracji miejskiej Chełma. Jak podają
statystyki, w latach 1922 - 1927 wybudowano 137 domów o 586 izbach. 30 Władze
miejskie podjęły też starania o dalsze powiększenie terytorium miejskiego. Chodziło
o parcelowany wówczas obszar państwowego majątku Starostwo-Obłonie, znajdują24
APLOCh, Akta miasta Chełma (dalej: AmCh), sygn. 742, Rozbudowa miasta na folwarku Starostwo Obłonie 1930 r., pismo Magistratu m. Chełma nr 2608/V (inaczej nr 2189) z dn. 13 lutego 1930
roku w sprawie wyłączenia terenu folwarku Obłonie spod kompetencji Urzędu Gminy Krzywiczki ze
względu na ustawę budowlaną.
25
W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna…,dz. cyt., s. 125, tab. 4.
26
Urszula Ruszkowska-Koguciuk, Początek dała Górka. [w] „Tygodnik Chełmski” nr 45 z dn. 5 XI
1983 roku, s. 4-5; S. Warchoł, W sprawie nazw: „Ziemia Chełmska, Chełmskie, Chełmszczyzna” [w]
„Rocznik Chełmski”, t. 1, 1995, s. 12; tenże, W sprawie nazwy Chełm. [w] „Ziemia Chełmska”…, dz.
cyt., s. 129; K. Janczykowski, Powstanie i najdawniejsze dzieje Chełma. [w] „Ziemia Chełmska”…,
dz. cyt., s. 155; tenże, Chełm. Starożytny gród Białego Niedźwiedzia. (Krótki rys historyczny. Referat
wygłoszony przez autora na zebraniu ZSL dn. 7 listopada 1960 roku). Chełm 1960. Kserokopia w
zbiorach Chełmskiej Biblioteki Publicznej w Chełmie; tenże, Wśród wzgórz kredowych. Szkic geograficzno-krajoznawczy regionu chełmskiego. [w] Księga pamiątkowa Państwowego Gimnazjum im.
Stefana Czarnieckiego w Chełmie. Chełm 1935, s. 53. Pagóry te w staropolskim języku nazywano
Chełmami. Jak stwierdzili archeolodzy, początkiem miasta Chełma był prastary gród polskiego plemienia Lędzian na Górze Chełmskiej zwanej Górką, u podnóża którego wyrosło podgrodzie zwane od
tego wzniesienia Chełmem.
27
Patrz na plany przedwojenne Chełma.
28
Longin Tokarski, W latach Polski Odrodzonej 1918-1939. [w] Chełm i…, dz. cyt., s. 132.
29
APLOCh, AmCh, sygn. 219.
30
APLOCh, AmCh, sygn. 63. W rozbiciu na poszczególne lata stan ten przedstawiał się następująco:
1922 r.–wybudowano 17 domów o 70 izbach;1924 r.–wybudowano 18 domów o 90 izbach; 1925 r.–
wybudowano 28 domów o 125 izbach; 1926 r.–wybudowano 42 domy o 169 izbach; 1927 r.-wybudowano 32 domy o 132 izbach.
17
cy się tuż przy granicach miasta i oddzielający je od dworca kolejowego Chełm. Planowano na tym terenie budowę mieszkań dla urzędników, robotników, świątyń (np.
zbór protestancki), czegoś w rodzaju centrum szkolno-oświatowego (w jego składzie
miała być szkoła powszechna, szkoła rolnicza, przedszkole i żłobek) oraz urządzenie
terenów rekreacyjno-wypoczynkowych w postaci boisk, bieżni, torów kolarskich,
parków, ogródków jordanowskich i skwerów.31 Piękne i ambitne to były plany, jednak nie wszystko zostało zrealizowane ze względu na ogromne trudności finansowe,
jakie miasto przeżywało w trudnym okresie kryzysu gospodarczego na przełomie lat
20-tych i 30-tych.
Druga strefa, to powstała w latach 1928 - 1939 nowa dzielnica mieszkaniowa
Dyrekcja (zwana oficjalnie przez władze Nowym Miastem), zlokalizowana na obszarze 50 ha położonych na północny wschód od Górki.
Do strefy trzeciej należy zaliczyć spontaniczną zabudowę, która rozwijała się
nieco żywiołowo (chociaż władze starały się zapanować nad tą sytuacją w różny sposób, nie zawsze do końca skuteczny) wzdłuż ulic: Lubelskiej, Lwowskiej, Hrubieszowskiej, Jordana, Kolejowej, Obłońskiej, Pierackiego (obecnie ulica Mickiewicza
– P.K.), Trubakowskiej oraz, powstałe na obszarze 370 ha należącym do wspomnianego wcześniej rozparcelowanego majątku państwowego Starostwo - Obłonie, osiedle Działki. Tu właśnie władzom miejskim udało się najbardziej zapanować nad pędem Chełmian do budowania własnych domów i innych zabudowań niezbędnych do
prowadzenia działalności gospodarczej, kulturalnej, itp. Teren Działek, sąsiadujących bezpośrednio z budowanym osiedlem kolejowym, wyznaczono jako parcele budowlane dla świeżo powstałych spółdzielni mieszkaniowo – budowlanych oraz dla
prywatnych inwestorów.32 Cały obszar został podzielony na kwartały ulic, które następnie wymierzono na poszczególne działki odpowiednio je numerując. Przydzielono je poszczególnym spółdzielniom, a te rozlosowały działki między swoich człon-ków. Część działek przypadło prywatnym osobom spośród robotników, nauczycieli,
urzędników, itp. Wszyscy budowali przeważnie domy drewniane i parterowe. Przy
każdym z budynków mieszkalnych był ogródek i niewielki sad, co nadało tej dzielnicy miejskiej specyficzny wygląd i charakter. W sumie do 1935 roku zbudowano tam
241 budynków mieszkalnych o łącznej kubaturze 69 tys. m3. Koszt tej budowy wyniósł około 2 milionów zł. Utworzono też zakłady pracy. „Jako pierwszy powstał zakład ślusarsko – mechaniczny Leona Bombola, a Walerian Górski pobudował sporą
kamieniczkę z obszernymi piwnicami, przeznaczonymi na skład piwa [...]”.33 Za
nimi poszli też inni. W ten właśnie sposób powstała jeszcze jedna dzielnica Chełma
o nazwie „Działki”, która istnieje do dnia dzisiejszego a rozrosła się w okresie powojennym w kierunku lasku „Borek”, zachowując przy tym swój specyficzny willowy
charakter.
31
APLOCh, AmCh, sygn. 754. Sprawy parcelacji majątku państwowego Starostwo-Obłonie w Chełmie i przydziału ziemi 1928 r. Podanie członków Spółdzielczego Stowarzyszenia Budowlano-Mieszkaniowego Urzędników Państwowych (liczyło ono 131 członków), Spółdzielczego Stowarzyszenia
Budowlano-Mieszkaniowego Pracowników Kolejowych w Chełmie (280 członków), Spółdzielczego
Stowarzyszenia Budowlano-Mieszkaniowego Pracowników Samorządowych (48 członków), Stowarzyszenia Spółdzielczo-Budowlanego Oficerów i Podoficerów Rezerwy (42 członków), Stowarzyszenia Mieszczańsko-Rzemieślniczego (74 członków) oraz Stowarzyszenia Spółdzielczo-Budowlanego
„Jedność” (54 członków) do Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych, Ministerstwa Reform Rolnych, Ministerstwa Robót Publicznych, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Komunikacji w sprawie przyspieszenia parcelacji majątku państwowego Starostwo-Obłonie i przydziału ziemi.
32
Zapomniana i zaniedbana sprawa. (broszura) Wydana przez Radę Miejską w Chełmie. Chełm, styczeń 1936. Kserokopia w zbiorach Chełmskiej Biblioteki Publicznej w Chełmie.
33
APLOCh, AmCh, sygn. 740. Rozbudowa miasta.
18
I-3. Najważniejsze budowle Chełma w latach 1918 – 1939
Spośród budowli chełmskich największą estymą cieszy się z dawien dawna
kościół parafialny pod wezwaniem Rozesłania świętych Apostołów, znajdujący się
przy ulicy Lubelskiej 55. Świątynia ta zbudowana została (na miejscu dawnych, noszących to samo wezwanie) w latach 1753 – 1763, z fundacji Marianny i Andrzeja
Wolskich właścicieli majątku Uher oraz hetmana Wacława Rzewuskiego z Sielca,
starosty chełmskiego.34 Zaprojektował ją architekt włoskiego pochodzenia Paweł
Fontana, a budową kierował architekt Tomasz Rezler. 35 Jest to kościół trzynawowy,
zbudowany na planie wydłużonego ośmioboku, w stylu późnego baroku. Ściany
nawy głównej oraz prezbiterium rozczłonkowane są pilastrami. Przy filarach tej
nawy znajdują się cokoły z umieszczonymi na nich wyniosłymi rzeźbami doktorów
Kościoła: św. św. Augustyna, Grzegorza, Leona i Ambrożego.36 Figury te oraz ołtarz
główny są dziełem osiemnastowiecznego lwowskiego rzeźbiarza Michała Figlewicza. Wnętrze świątyni pokrywa późnobarokowa polichromia wykonana ok. roku
1758 przez nadwornego malarza króla Augusta III, Józefa Mayera. Jej tematyka dotyczy Apostołów, kultu Najświętszej Maryi Panny oraz św. Kalasantego (patrona Zakonu O.O. Pijarów). Całość wnętrza „uderza” bogactwem i przepychem oraz wielością form artystycznych, a mimo to została pełna harmonia stylowa. Obok świątyni
znajduje się budynek dawnego kolegium pijarskiego, w którym – w okresie międzywojennym, znalazły swoje lokum m.in. plebania z kancelaria parafialną, Szkoła Powszechna im. ks. Stanisława Konarskiego, a także (okresowo) – siedziba starosty
chełmskiego. 37
Nieopodal tegoż kompleksu popijarskiego znajdował się (i nadal się znajduje)
zespół klasztorny O.O. Reformatów (Franciszkanów). Wśród niego dominującą pozycję zajmuje kościół pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła (zwany powszechnie
w Chełmie „małym kościółkiem”). Zbudowano go także z fundacji Marianny i Andrzeja Wolskich oraz hetmana Wacława Rzewuskiego (ten ostatni pierwotnie został
pochowany w podziemiach świątyni) w latach 1734 – 1750. Jest to świątynia jednonawowa, wybudowana według projektu w/w. Pawła Fontany. Styl tego budynku sakralnego to barok. W okresie zaborów, (konkretnie w roku 1868) władze carskie
przeznaczyły obiekty klasztorne na Instytut Maryjski dla rosyjskich panien szlachetnie urodzonych. Sam kościółek przerobiono na cerkiew prawosławną pod wezwaniem św. Warwary (Barbary).38 W okresie międzywojennym, w większości budynków klasztornych, mieściło się Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie,
przekształcone pod koniec lat trzydziestych w Liceum Pedagogiczne. Kościół zaś był
34
W miejscu tym, wcześniej stała drewniana katedra pod tym samym wezwaniem, ufundowana przez
króla Władysława Jagiełłę na pamiątkę zwycięstwa pod Grunwaldem. Należy nadmienić, że takie
kościoły, jako wotum tej wiktorii, kazał król wybudować jeszcze tylko w Lublinie i w Krakowie.
Patrz: K. Czernicki, Chełm…, dz. cyt., s. 68.
35
Katalog zabytków województwa chełmskiego. Cz. I i II. Wybór i opracowanie: Tadeusz Sławiński.
Chełm 1990-1991, s. 8, 15; J. Winiewicz, Architekt włoski polskiego zwyczaju. [w] „Kamena” nr 2,
1990, s. 14; H. Gawarecki, J. Marszałek, T. Szczepanik, W. Wójcikowski, Lubelszczyzna. Przewodnik. Warszawa 1979, s. 164.
36
„Inwentarz fundi instructi kościoła rzymsko-katolickiego parafialnego w mieście Chełmie, województwa Lubelskiego” sporządzony przez księdza Wacława Kosiora proboszcza parafii i dziekana
chełmskiego w obecności członków Dozoru Parafialnego w 1923 roku. Oryginał tegoż inwentarza
znajduje się obecnie w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego w Lublinie (dalej: AAL).
37
„Inwentarz…”,dz. cyt.; K. Czernicki, Chełm…, dz. cyt., s. 73. Obecnie w tych zabudowaniach znajduje się plebania z kancelarią parafialną oraz Chełmskie Muzeum.
38
K. Czernicki, Chełm…, dz. cyt., s. 74-75. Wspomnienia z historycznych wydarzeń klasztoru chełmskiego OO. Reformatów. [w] „Kronika Nadbużańska” nr 35, 1936, s. 4.
19
przejściowo w latach 1916 – 1920 zborem protestanckim, by od roku 1920 służyć
ponownie katolikom (z tym, że od roku 1936 powrócili tu O.O. Reformaci, którzy z
przerwą okupacyjną znajdują się tu do dnia dzisiejszego).
Trzecią świątynią, nadającą swoisty koloryt Starówce Chełmskiej była i jest
dawna katedra biskupów chełmskich (prawosławnych i unickich) znajdująca się na
Górce. Kościół ten, wspólnie z otaczającymi go budynkami tworzył (i nadal tworzy)
wspaniały kompleks zabytków 39, na stałe wkomponowany w panoramę miasta, widoczny doskonale ze wszystkich stron już z daleka. Podobnie, jak dwie wcześniej
wspomniane świątynie, również i tę projektował architekt Paweł Fontana i to w stylu
barokowym. Fundatorem katedry na Górce był jeden z chełmskich biskupów unickich Filip Wołodkowicz, a wybudowano ją w latach 1735 – 1756. W okresie zaborów przechodziła ona różne koleje losu: była katedrą unicką, soborem prawosławnym (po ostatecznym zniesieniu 1875 roku przez cara rosyjskiego unii religijnej), austriackim magazynem broni. W latach 1918 – 1931 kościołem na Górce opiekowali
się O.O. Jezuici. Ostatecznie stał się farą parafialną erygowanej przez biskupa lubelskiego Mariana Fulmana Parafii Mariackiej (drugiej w kolejności parafii katolickiej
w Chełmie). Wtedy to przywrócono świątyni dawny wygląd zewnętrzny w stylu baroku z XVIII wieku. Obok katedry zachowała się jedyna z sześciu bram miasta Chełma – Brama Uściługska 40, wzniesiona ok. roku 1616 i przebudowana w połowie
XVIII stulecia. W skład zespołu wchodziły (i wchodzą) także budynki byłego klasztoru jedynego męskiego zakonu unickiego O.O. Bazylianów, byłego pałacu biskupiego, dzwonnica, gmach Prawosławnego Bractwa Bogurodzicy oraz obiekty gospodarcze. Całość stanowiła (i nadal stanowi) jeden z głównych zespołów zabytkowych
Chełma.41
U stóp Góry Chełmskiej (praktycznie na jej północno – zachodnim stoku)
usytuowano dwie budowle: cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja oraz gmachy unickiego seminarium duchownego. Po zniesieniu przez carat Unii obiekty te służyły
duchowieństwu prawosławnemu. Po odzyskaniu, przez Polskę, w 1918 roku niepodległości, umieszczono w nich Państwowe Seminarium Nauczycielskie Żeńskie, przekształcone w latach trzydziestych w Państwowe Gimnazjum Żeńskie im. Królowej
Jadwigi.
Wszystkie te budowle można doskonale dostrzec na miedziorycie Teodora
Rakowieckiego z 1765 roku przedstawiającym panoramę Chełma w momencie koronacji obrazu Najświętszej Maryi Panny, umieszczonym w dziele biskupa chełmskiego Jakuba Suszy pt. „Phoenix tertiato redivivus [...]”, będącym swego rodzaju kroniką chełmską i opisującym dzieje obrazu Matki Boskiej Chełmskiej.42
Do znaczniejszych budynków w Chełmie należały także takie obiekty jak synagoga żydowska oraz gmach tzw. bejt hamidrasz. Obie budowle znajdowały się u
39
Są to: jedyna pozostała do naszych czasów brama miasta Chełma (z 6 bram) zwana Uściługską, Bazyliańską, Zakonną lub Zamkową (chociaż niektórzy do tej pory błędnie uważają, że ta brama nosiła
także nazwę bramy Brzeskiej. Jest to jednak nieprawdą, ponieważ faktycznie brama Brzeska znajdowała się ongiś na wysokości ulicy Szkolnej stanowiącej swego czasu część szlaku na Brześć prowadzącego m. in. przez teren obecnej ulicy Sienkiewicza czyli dawnej ulicy Brzeskiej), dawny pałac biskupi, dawny klasztor O.O. Bazylianów, organistówka (obecnie siedziba Konserwatora Zabytków
znajdująca się przy wjeździe na Górkę) oraz szereg budynków gospodarczych łącznie z parkiem i
dzwonnicą.
40
Patrz przypis 39.
41
Patrz np. B. Zimmer, Miasto…, dz. cyt. i inne dzieła dotyczące Chełma. Należy nadmienić w tym
miejscu, że ze względu na wielką wartość zabytków znajdujących się na Górce, nowe budowle nie
mogą zasłaniać całej tej pięknej panoramy Góry Chełmskiej, widocznej z różnych stron miasta i terenów podmiejskich Chełma.
42
Jeden z jej egzemplarzy znajduje się w zbiorach Muzeum Chełmskiego.
20
zbiegu ulic: Kopernika, Krzywej i Szkolnej. Synagoga ta była „jedną z najstarszych
synagog w Polsce”. Według miejskiego archiwum chełmskiego Magistratu, chełmska synagoga pod nazwą „Chorealna Synagoga” została zbudowana w 1124 roku [...]
Słynęła ona pośród wszystkich synagog w Polsce swoimi malowidłami i artystycznymi pracami, z piękna bimą i świętą szafą, z potężnymi miedzianymi lampkami, wiszącymi na masywnych łańcuchach przymocowanych do sufitu, które w soboty i
święta rozsiewały piękny blask światła [...]”.43
Obok synagogi znajdował się (jak wspomniano wcześniej) bejt hamidrasz.
Zbudowano go w latach 1912 – 1914. Był to „[...] centralny punkt spotkań Żydów,
gdzie dowiadywano się o nowościach. Bejt hamidrasz został zbudowany dzięki inicjatywie znanego działacza społecznego Anszela Bidermana, który wygłaszał na bimie kazania na tematy aktualne [...]”.44 Poza tym budynek ten spełniał rolę jakby
„małej synagogi”, w której „różne warstwy ludności: kupcy, drobni kupcy, rzemieślnicy modlili się[...]”.45
Oprócz budynków sakralnych (służących sprawowaniu kultów religijnych), w
Chełmie znajdowało się szereg gmachów zbudowanych do realizacji celów świeckich. Do takich należał niewątpliwie budynek Sądu Grodzkiego się przy placu Kościuszki. Jak podają źródła historyczne, zbudowano go w II połowie XIX wieku w
stylu późnoklasycystycznym. Gmach ten jednopiętrowy wzniesiono na rzucie podkowy. Mury od strony dziedzińca zostały wzmocnione potężnymi skarpami. Obecnie w
tym zespole mieści się kilka instytucji związanych z resortem sprawiedliwości: Sąd
Rejonowy, zespół adwokacki, urząd komornika sądowego.
Wzorem miast średniowiecznych, w Śródmieściu stał murowany ratusz, który
w 1788 roku, w czasie pożaru Chełma, został poważnie uszkodzony. Do okresu międzywojennego dochowała się tylko, jak twierdził Kazimierz Czerniaki 46, jedna ze
ścian z podcieniami, zbudowanymi na wzór podcieni zamojskich. Budynek ten był
własnością Zarządu Miejskiego w Chełmie i mieściły się w nim jatki, w których
sprzedawano różne gatunki mięsa.
Obok ratusza znajdował się owalny drewniany budynek, nazywany ze
względu na swój kształt, „Okrąglakiem”. Służył on w całości jako pomieszczenie
handlowe, bowiem mieściły się w nim różnego rodzaju sklepy. Według zachowanych akt archiwalnych tylko 12 z nich stanowiło własność Zarządu Miasta Chełma.
Reszta sklepów – to własność żydowska. Nic dziwnego, że Żydzi podnieśli wielki lament, gdy wskutek nadmiernego zniszczenia obiekt ten w 1939 roku władze miejskie
przeznaczyły do rozbiórki. 47
U podnóża Górki, przy ulicy Lubelskiej 4, stał budynek Polskiego Klubu
Społecznego tzw. Resursa Obywatelska. Był to gmach parterowy, częściowo murowany. Mieściła się w nim m.in. kancelaria ziemska. Odbywały się tu bale noworoczne, proszone „herbatki” i „kawki”, a także odczyty oraz zebrania organizacji społecznych jak np. Związku Strzeleckiego, Klubu Mieszczańskiego, itp. W okresie dwudziestolecia międzywojennego obiekt kilkakrotnie odnawiano i remontowano. Obecnie nie istnieje.48
W 1924 roku, z inicjatywy burmistrza Aleksandra Hilgiera, rozpoczęto budowę budynku magistrackiego z przeznaczeniem na siedzibę władz miejskich. Obiekt
43
Księga Pamięci …, dz. cyt..
Tamże.
45
Tamże.
46
K. Czernicki, Chełm…, dz. cyt., s. 63.
47
Dzisiaj w tym miejscu znajduje się skwer miejski z rekonstrukcją studni staromiejskiej.
48
Budynek ten został wyburzony a na jego miejscu postawiono nowy obiekt, w którym mieści się
Przedszkole Miejskie nr 1 oraz Galeria 72.
44
21
ten usytuowano na rogu ulic: Lubelskiej i Strażackiej. Oprócz pomieszczeń biurowych kompleks ten miał również stanowić siedzibę Zawodowej Straży Pożarnej
Miejskiej, a jedno ze skrzydeł budynku przeznaczono na salę teatralno – kinową. Całość budowy ukończono w 1927 roku za burmistrza Kazimierza Mastalerza. Jej koszt
wyniósł 282.916 zł 88 gr.49
Pod koniec lat dwudziestych wybudowano w Chełmie dwa obiekty z przeznaczeniem dla Urzędu Skarbowego oraz Policji Państwowej, a ponadto w latach trzydziestych – Urząd Pocztowo - Telegraficzny, który mieścił się przy ulicy Obłońskiej
20. Zajmował on dwa duże budynki. Jeden z nich przystosowano do obsługi pocztowej mieszkańców miasta. Miała też w nim swoją siedzibę Pocztowa Kasa Oszczędności. W drugim obiekcie zainstalowano aparaturę telegraficzną oraz ręczną centralę
telefoniczną obsługującą ogółem (tuż przed wybuchem wojny) ok. 190 abonentów
telefonicznych. 50
Jeżeli chodzi o pomniki, to w okresie 1918 – 1939 wybudowano i odsłonięto
tylko dwa takie monumenty. Pierwszy z nich poświęcono pamięci Chełmian, którzy
polegli w czasie wojny 1919 - 1921. Odsłonięto go w 10 rocznicę odzyskania przez
Polskę niepodległości, podczas wzniosłej uroczystości, jaka miała miejsce na placu
dr. Edwarda Łuczkowskiego w dniu 11 listopada 1930 roku. 51 Drugi z kolei – postawiono w celu uczczenia pamięci poległych żołnierzy i oficerów 7 Pułku Piechoty Legionów. Poświęcenie i odsłonięcie tego monumentu na terenie koszar w/w. Pułku odbyło się z udziałem prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej prof. Ignacego Mościckiego
w dniu 24 września 1933 roku. 52 Swoistym pomnikiem postawionym dla uczczenia
10 – lecia Niepodległości Polski była Szkoła Dziesięciolecia wybudowana w latach
1928 – 1934, przy ulicy I Pułku Szwoleżerów 1. 53
Jednak w okresie międzywojennym w Chełmie nie tylko budowano. Miały
miejsce także wypadki burzenia i rozbierania (z różnych względów) poszczególnych
budowli. Tak było np. z wybudowaną w latach 1875 – 1884 na Górce, jako wotum
dziękczynne po zniesieniu Unii przez władze carskie, z inicjatywy kałuskiego kupca
Piestrikowa (który nawet ofiarował na jej budowę sumę 100 tys. rubli) cerkwią prawosławną pod wezwaniem św. św. Cyryla i Metodego. Już w 1918 roku, po odzyskaniu niepodległości, budynek cerkiewny został rozebrany przez młodzież polską.
Pozostawiono jedynie cokół na którym miał stanąć monumentalny Pomnik Wolności. Jednak ze względu na trudności obiektywne (głównie finansowe) nie doszło do
realizacji powyższego planu. Jedynie w 10 rocznicę niepodległości (w 1928 roku)
cokół ten wraz z fundamentem został zasypany ziemią, a na wierzchu położono kamień. 54
49
APLOCh, AmCh, sygn. 220; „Zwierciadło” nr 52, 1926, s. 2; B. Zimmer, Miasto…, dz. cyt., s. 160;
K. Czernicki, Chełm…, dz. cyt., s. 76.
50
„Kronika Nadbużańska” nr 33, 1933, s. 4.
51
Pięknie opisał tę uroczystość w swojej gazecie „Zwierciadło” K. Czernicki (grudzień 1930 roku).
Na pomniku znajdowały się nazwiska poległych mieszkańców Chełma oraz napis: „Poległym Synom
w Dziesiątą Rocznicę Zwycięstwa, Chwały Narodu i Tryumfu Wodza – Miasto Chełm 1920-1930”. Po
drugiej wojnie światowej pomnik ten w nieznanych okolicznościach został usunięty. Powtórnie odsłonięto go na placu Łuczkowskiego w 1978 roku i znajduje się tam do dnia dzisiejszego.
52
Również na płytach tegoż monumentu wyryto nazwiska wszystkich oficerów, podoficerów i żołnierzy, którzy zginęli za Ojczyznę. Po drugiej wojnie światowej pomnik ten częściowo został zniszczony. Jego resztki znajdują się w Chełmskim Muzeum w Chełmie.
53
P. Kiernikowski, Szkoła Podstawowa nr 5 im. Marii Konopnickiej w Chełmie (zarys dziejów).
Chełm 1997, s. 7-10.
54
„Zwierciadło” 1925, nr 25, s.1-2; nr 29, s. 3; nr 34, s. 5; K. Czernicki, Chełm…, dz. cyt., s. 53-54;
St. Rudnik, Rozwój przestrzenny Chełma, tendencje historyczne i perspektywy. [w] Chełm i…, dz.
cyt., s. 236.
22
Inną budowlą, rozebraną w 1935 roku ze względu na zły stan techniczny, był
kościół pod wezwaniem św. Ducha. Był on związany ze szpitalem, czyli Przytułkiem
dla Starców i Kalek (tego rodzaju instytucje zwały się dawniej szpitalami). „Założony został najprawdopodobniej w wieku XIV [...] Znajdował się pod opieką duchowieństwa świeckiego, a później Zarządu Miejskiego. Kościółek pierwotnie był drewniany i stał w głębi całej posesji w okolicy dzisiejszej ulicy Narutowicza [...] W roku
1742 rozpoczęto na tej posesji budowę nowego murowanego domu dla starców i nowego murowanego kościółka. Budowę ukończono w 1749 roku [...]”. 55 W wyniku
wydarzeń dziejowych (np. wojska napoleońskie urządziły w nim skład paszy, z kolei
1830 roku Rosjanie trzymali tam konie, a w roku 1868 władze carskie gruntownie
przebudowały go, urządzając w nim cerkiew gimnazjalną) „były kościółek św. Ducha wobec zrujnowania go przez wojnę i czas oraz niemożność przywrócenia do
dawnej postaci i braku na to funduszów – za zgodą władz duchownych został [...] rozebrany [...] Prochy dawnych dobrodziejów i administratorów tego przytułku, znajdujące się w podziemiach kościółka, zostały ekshumowane i pogrzebione na cmen-tarzu. W październiku 1935 roku odsłonięto tablicę z ustaloną nazwą przez Radę
Miejską jako Plac św. Ducha”. 56 Utworzenie tego placu z wychodzącymi z niego
trzema ulicami (Gdańską, Pierackiego – obecnie Mickiewicza - P.K. - oraz Strażacką), zmieniło zdecydowanie tradycyjny układ tej części miasta. Tak jest do dnia dzisiejszego.
Należy nadmienić, że władze miasta starały się w miarę posiadanych środków
i możliwości dbać o rozwój Chełma. Świadczy o tym m.in. fakt powołania, na miejsce działającego wcześniej Komitetu Odbudowy, nowej instytucji, jaką był (powołany na podstawie rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 22 kwietnia 1927
roku o rozbudowie miast 57) Komitet Rozbudowy Miasta. W jego skład weszli m.in.:
budowniczy miejski, członkowie instytucji kredytowo – bankowych oraz reprezentanci mieszkańców miasta i spółdzielni budowlano – mieszkaniowych. Na czele Komitetu stał Prezydent Miasta. Ogólna liczba członków, jak twierdzi Bolesław Zimmer, przekroczyła 10 osób. 58 Głównym celem tej instytucji była poprawa sytuacji
mieszkaniowej w mieście. Dlatego też członkowie Komitetu opracowali cały program rozbudowy Chełma, wspierali działania mające na celu zakup gruntów pod budownictwo, itp.
Inną, widoczną formą dbałości o miasto było powołanie w 1935 roku Towarzystwa Uporządkowania i Upiększania Miasta. Miało ono na celu podniesienie stanu sanitarnego i poprawę wyglądu Chełma. Zgodnie ze swym statutem, Towarzystwo to dbało o schludny wygląd miasta, szerzyło wśród Chełmian zamiłowania do
estetyki i higieny, propagowało ozdabianie okien, balkonów i podwórek kwiatami,
inicjowało zakładanie skwerów i parków miejskich oraz czuwało nad estetycznym
wyglądem szyldów i reklam/ 59 Można i należy stwierdzić, że działacze tej organizacji wiele zrobili, aby Chełm wyglądał w miarę pięknie i wywierał na przyjezdnych
korzystne wrażenie.
55
K. Czernicki, Chełm…, dz. cyt., s. 76-80; APLOCh, AmCh, sygn. 705. Kosztorysy projektowanych
robót na terenie miasta Chełma, finansowanych przez Fundusz Pracy. Pisze tam, że do rozbiórki przystąpiono za zgodą władz kościelnych w dniu 1 X 1934 roku.
56
K. Czernicki, Chełm…, dz. cyt., s. 81.
57
Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej (dalej: Dz. U. R. P.), 1927, nr 42, poz. 372.
58
B. Zimmer, Miasto…, dz. cyt., s. 161.
59
APLOCh, AmCh, sygn. 1066. Pismo starosty powiatowego w Chełmie z dnia 13 XII 1928 roku, L.
22664/28 do Prezydenta miasta Chełma; B. Zimmer, Miasto…, dz. cyt., s. 166; St. Rudnik,
Rozwój…, dz. cyt., s. 238. Sprawa założenia tego Towarzystwa przeciągnęła się z przyczyn obiektywnych do 1935 roku.
23
I-4. Plany przeniesienia Dyrekcji PKP z Radomia do Chełma
Zasadniczą sprawą, która zajęła społeczność chełmską i władze miasta była
kwestia przeniesienia z Radomia do Chełma Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych. Problem ten stanął na porządku dziennym już po zakończeniu wojny 1919 1920. W 1925 roku ówczesny burmistrz Chełma Kazimierz Mastalerz podjął starania, by wspomniana Dyrekcja znalazła się nie gdzie indziej tylko w mieście, którego
był rządcą. Argumenty, jakimi szermował wobec wyższych władz (wojewódzkich i
państwowych) znalazły zrozumienie. 60 Sam wojewoda lubelski Stanisław Moskalewski obiecywał chełmskiemu notablowi daleko idącą pomoc w realizacji tego
przedsięwzięcia. Sprawa jednak nie była taka prosta. Z jednej strony do rywalizacji
włączyły się władze Lublina, z drugiej – Radomianie nie mieli najmniejszego zamiaru ustąpić dobrowolnie. Wydawało się, że Chełm w tej konkurencji nie ma żadnych
szans i przegra. Tak się jednak nie stało. Dość niespodziewanie miasto nad Uherką
zyskało znaczącego sprzymierzeńca w osobie ... Józefa Piłsudskiego. Stał On „w tym
czasie na czele rządu jako premier i minister spraw wojskowych. Trudno dziś powiedzieć co zadecydowało o poparciu Chełma, racja stanu czy sentymenty 61, ale decyzja
stała się faktem”. 62
W związku z takim stanem rzeczy w lutym 1928 roku Ministerstwo Reform
Rolnych przekazało Ministerstwu Komunikacji, z przeznaczonego do parcelacji państwowego folwarku „Starostwo – Obłonie”, teren o powierzchni 50 ha pod budowę
niezbędnych budowli dla Dyrekcji Kolejowej. 63 Były to następujące budowle:
1. gmach Dyrekcji o kubaturze 62.111 m3 dla 740 pracowników;
2. dom mieszkalny, w którym miało być 7 pokojów z kuchnią, o powierzchni 230
m2 i kubaturze 1.320 m3 (w domu tym miał zamieszkać prezes Dyrekcji);
3. 3 domy bliźniacze (w każdym z nich po dwa mieszkania 6 – ciopokojowe z
kuchnią o powierzchni 175 m2 każde) o łącznej kubaturze 6.540 m3;
4. 30 domków bliźniaczych (60 mieszkań po 5 pokojów z kuchnią o powierzchni
150 m2 każde) o łącznej kubaturze 58.620 m3;
5. 24 domy mieszkalne (144 mieszkania po 4 pokoje z kuchnią o powierzchni 120
m2 każde) o łącznej kubaturze 83.000 m3;
6. 73 domy mieszkalne (293 mieszkania po 3 pokoje z kuchnią o powierzchni 90 m 2
każde) o łącznej kubaturze 94.400 m3;
7. 24 domy mieszkalne (96 mieszkań po dwa pokoje z kuchnią o powierzchni 70 m2
każde) o łącznej kubaturze 25.000 m3;
8. ambulatorium o kubaturze 2.500 m3;
9. łaźnia o kubaturze 2.900 m3.
Ogółem miało być 156 domów mieszkalnych o łącznej kubaturze 268.580 m3. Łączna kubatura wszystkich budynków wraz z gmachem Dyrekcji, ambulatorium i łaźnią
miała wynosić 336.391 m3. Obliczano, że cały koszt budowy zamknie się kwotą 30
mln zł i będzie ona zrealizowana w trzech etapach:
60
Chełm znajdował się w centrum obszaru zarządzania DOKP, był jednym z ważnych ośrodków polskości w województwie lubelskim, a przeniesienie Dyrekcji miało jeszcze bardziej wzmocnić polskość w mieście i w regionie – szczególnie po minionych latach prześladowań Unitów utożsamianych
z narodowością polską.
61
Marszałek był w Chełmie aż dziewięć razy (w różnych okresach swego życia). Być może miasto tak
się Mu spodobało, że przechylił szalę na stronę „Niedźwiedziego Grodu”.
62
W. Wojasiewicz, Niesłychana historia walki o Dyrekcję. [w] „Kamena” 1992, nr 3-4, s. 54.
63
Zapomniana i…, dz. cyt., s. 5.
24
1. 1928 rok – zbudowane będą w stanie surowym i pokryte dachem 54 domy mieszkalne o kubaturze 141.620 m3 oraz wykonane fundamenty i piwnice pod gmachem Dyrekcji;
2. 1929 rok – nastąpi dalsza budowa gmachu Dyrekcji i wykonanie w stanie surowym oraz zadaszeniem pozostałych budynków;
3. 1930 rok – do końca roku nastąpi całkowite wykończenie wszystkich zaprojektowanych przez architektów warszawskich: Adama Kuncewicza i Adama Paprockiego,
budynków i oddanie ich do użytku Dyrekcji Kolejowej. 64 Całość osiedla miała nawiązywać do tradycji staropolskich dworków (szczególnie jeżeli chodzi o mniejsze
budynki na terenie zwanym obecnie Górną Dyrekcją). Chciano w ten sposób umocnić niejako jedność kulturową państwa oraz podkreślić „polskość” na Kresach
Wschodnich. 65
Niezwłocznie po żniwach w 1928 roku na wyznaczonym terenie byłego folwarku „Starostwo – Obłonie” ponad 2 tysiące robotników z firmy „Tor” stanęło do
pracy. Kierownikiem budowy był inżynier Zygmunt Mianowski 66, jednak w roku
następnym zmienił go na tym stanowisku inżynier Mikołaj Leszczyna–Głybowski. 67
Roboty ruszyły w tempie błyskawicznym. Dość szybko rosły fundamenty oraz mury
gmachu Dyrekcji, a także pierwszych 54 budynków mieszkalnych. Nic dziwnego, że
już 28 października 1928 roku odbyła się uroczystość poświęcenia i wmurowania kamienia węgielnego pod gmach główny osiedla. Byli na niej m.in. ówczesny minister
komunikacji inżynier Alfred Kühn, biskup lubelski Marian Leon Fulman 68, dowódca
Okręgu Korpusu generał Jung, przedstawiciele chełmskich władz powiatowych i
miejskich oraz wielu mieszkańców Chełma. Ceremonia odbyła się z wielką pompą, z
udziałem orkiestry oraz wojskowej kompanii honorowej. Nie obyło jednak się od kilku „wpadek”. Mianowicie ogłoszono „wśród mieszkańców Chełma i okolic ..., że
przyjedzie [...] cały rząd z marszałkiem Józefem Piłsudskim na czele. Prasa lokalna
potwierdziła to, podając nawet szczegółowy scenariusz Jego pobytu w mieście [...]”.
69
Niestety Chełmianie mocno się rozczarowali. Ani Marszałka, ani członków rządu
(poza w/w. Ministrem Komunikacji A. Kühnem) nie było. Nie odbyła się także msza
święta przy specjalnie zbudowanym na placu budowy ołtarzu polowym. „Przy rozsyłaniu zaproszeń pominięto wiele związanych z inwestycją osobistości, m. in. inicjatora całego przedsięwzięcia, Kazimierza Mastalerza, i prezesa DKP Radom, inżyniera
Seweryna Andrzejewskiego. Poczet sztandarowy, który przyjechał z Radomia, nie
został nawet wpuszczony na ogrodzone miejsce, gdzie odbywały się uroczystości [..]”. 70
Mimo tych „gaf” prace trwały dalej. Aby ułatwić przewóz niezbędnych materiałów doprowadzono na plac budowy kolejkę o długości 3, 5 km. W celu zapewnienia potrzebnej ilości wody wykopano 8 studni. 71 Magistrat Chełmski starał się też o
odpowiednie fundusze na budowę. W tym celu umieszczano odpowiednie kwoty w
64
Tamże, s. 5-6.
J. Górny, Dyrekcja. [w] „Kamena”, 1990, nr 3, s. 32.
66
Akt erekcyjny budowy Dyrekcji. [w] Zapomniana i…, dz. cyt., s. 2; B. Zimmer, Miasto…, dz. cyt.,
s. 163.
67
APLOCh, AmCh, sygn. 220. Sprawy prezydialne 1931.
68
Jak napisał A. Miskur (patrz: „Pro Patria”, luty-marzec 1996, nr 2/3, s. 16) biskup M. L. Fulman
„specjalnie przybył do Chełma w dniu 28 X 1928 roku, aby poświęcić kamień węgielny pod budowę
gmachów dzielnicy Dyrekcji kolei…” i odprawił nawet w Katedrze na Górce specjalną mszę świętą w
intencji budowniczych osiedla Dyrekcja.
69
W. Wojasiewicz, Niesłychana…, dz. cyt., s. 54.
70
Tamże, s. 55.
71
Tamże, s. 54.
65
25
dziale wydatków budżetu miejskiego oraz podjęto pomyślne starania o uzyskanie pomocy rządowej. 72 Opracowano także, kosztem 130 tysięcy zł, projekt wodociągów i
kanalizacji dostosowany do potrzeb Dyrekcji.73 Ponadto, za sumę 900 tysięcy zł wybudowano w latach 1928 – 1934 budynek „Szkoły Dziesięciolecia”. 74 Cały Chełm
żył budową osiedla dla Dyrekcji Kolejowej, widząc w niej ogromną szansę na rozwój gospodarczy i społeczny. „W ciągu niespełna dwóch lat powstało Nowe Miasto
o dwudziestu dwóch ulicach, ogólnej długości 6 km, zabudowanych stu pięćdziesięciu budynkami w stanie surowym, o ogólnej kubaturze 387.000 m3 kosztem 22 milionów zł ” – czytamy w broszurze pt. „Zapomniana i zaniedbana sprawa”. „Radość i
duma rozpierały serca tych, którzy patrzyli na rosnące w oczach miasto, wzniesione
rękami rzemieślnika polskiego” .75
Niestety. Wkrótce tak pomyślnie rozpoczęte dzieło rozwoju Chełma uległo
przyhamowaniu, a następnie wstrzymano je całkowicie na kilka lat. Złożyło się na to
kilka spraw. Mianowicie ciężka zima 1928 – 1929 spowodowała pęknięcia murów w
kilku świeżo postawionych budynkach. Wprawdzie szkody zostały dość szybko usunięte, ale przeciwnicy przeniesienia Dyrekcji Kolejowej z Radomia do Chełma wykorzystali je do nasilenia akcji, by nie lokować tej instytucji nad Uherką. Kolejną
przeszkodą była coraz trudniejsza sytuacja finansowa państwa i miasta, która spowodowała najpierw ograniczenia, a następnie - wstrzymanie całkowite robót budowlanych. Zdołano jedynie wykończyć 31 budynków o kubaturze 70.000 m 3, do których
przeniesiono z Bydgoszczy Biuro Wydziału Kontroli Dochodów Dyrekcji Kolei Państwowych w Radomiu. Jednocześnie tej Dyrekcji została podporządkowana cała inwestycja, a to jeszcze bardziej pogorszyło sprawę. Radomska instytucja nie szukała
bowiem możliwości zdobywania funduszy, by zaczętą z tak dużym rozmachem budowę zakończyć w miarę szybko. Mało tego. Zaczęto szukać sposobności, by jej się
pozbyć. Do Chełma poczęły docierać wiadomości, że kolej proponowała Ministerstwu Sprawiedliwości, aby urządziło na tym terenie centralny zakład karny. Z kolei
inna wersja głosiła, że taką propozycję zgłoszono pod adresem władz kościelnych,
aby w wybudowanych budynkach zamieszkali zakonnicy.
Chełmianie jednak się nie załamali. Postanowili działać energiczniej, by
osiągnąć zamierzony cel. Jeszcze 27 października 1935 roku powołano specjalny
Komitet Obywatelski, który z kolei zorganizował nadzwyczajną sekcję propagandowo – redakcyjną na rzecz zintensyfikowania kampanii prasowej, by podjęto od nowa
zawieszoną w Chełmie inwestycję. Napisano memoriał, który rozesłano do wielu redakcji pism krajowych, w tym szczególnie do niezwykle wtedy popularnego w całym kraju krakowskiego „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, rozchodzącego się w
największym nakładzie. Opracowano specjalną broszurę pt. „Zapomniana i zaniedbana sprawa”. Wykorzystując jako motto słowa wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego, wypowiedziane do „Kuriera Codziennego” 76, autorzy broszury opisali
historię budowy osiedla kolejowego w swoim mieście, przypomnieli racje historyczne, gospodarcze i państwowe przemawiające za jej dokończeniem i lokalizacją w
72
APLOCh, AmCh, sygn. 751. Akta posiedzeń Komitetu Rozbudowy Miasta 1928. Z kolei W. Wojasiewicz pisze, że Ministerstwo Komunikacji udzieliło krótkoterminowej pożyczki w kwocie 340.000
złotych.
73
Zapomniana i…, dz. cyt., s. 10.
74
Tamże, s. 11; APLOCh, AmCh, sygn. 717. Budowa Szkoły 7-mioklasowej 10-lecia w Chełmie i
przeniesienie Dyrekcji Kolejowej 1929; tamże, sygn. 718. Budowa Szkoły 10-lecia; P. Kiernikowski,
Szkoła…, dz. cyt., s. 7-10; B. Zimmer, Miasto…, dz. cyt., s. 164.
75
Zapomniana i…, dz. cyt., s. 8.
76
Oto pełna jego wypowiedź, będąca mottem dla poczynań Chełmian: „Niech każdy obywatel alarmuje na wieść – rzetelną i sprawdzoną – o marnotrawstwie grosza publicznego”. Wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski wypowiedział je w dniu 2 I 1936 roku. Patrz: Zapomniana i…, dz. cyt., s. 1.
26
Chełmie Dyrekcji PKP. Delegacja Komitetu Obywatelskiego została przyjęta przez
ministra komunikacji i premiera rządu. Starania te dały pozytywne efekty, bo do
Chełma przyjechali dostojnicy państwowi, by na miejscu zapoznać się z całą sprawą,
a w Warszawie powołano specjalne komisje ministerialne i sejmowe. Na podstawie
ich raportów i sprawozdań zapadła ostateczna „decyzja Komitetu Ekonomicznego
Rady Ministrów o dokończeniu budowy gmachów kolejowych w Chełmie i przeniesienia tam Dyrekcji Kolei Państwowych z Radomia”. 77 Ostateczny termin jej ulokowania nad Uherką określono na dzień 1 września 1939 roku 78, niestety, nie został on
dotrzymany ze względu na wybuch II wojny światowej. Zdołano jedynie, na wznowionej w 1938 roku budowie, ukończyć te budynki, które znajdowały się w stanie
surowym. Nie zrealizowano planów budowy łaźni z prawdziwego zdarzenia, ambulatorium oraz części mieszkań (w tym mieszkanie dla prezesa DOKP). Mimo to należy przyznać, że ostatecznie „większość koncepcji tego „Nowego Miasta” została zrealizowana i stanowi dumę dzisiejszych Chełmian. Przy ulicy Moniuszki, Słowackiego, Chopina i Stephensona powstały kilkurodzinne domki bliźniacze, zaś w części
południowej przy ulicach Wiejskiej, Bydgoskiej, Jana Kazimierza, Granicznej, Katedralnej i Armii Czerwonej (obecnie ulica Żwirki i Wigury – P.K.) szeregowe budynki mieszkalne”. 79 Całość osiedla Dyrekcja zbliżona jest do m.in. Lubelskiego Osiedla
Bankowego w dzielnicy Dziesiąta powstałego w tym samym czasie tj. w latach trzydziestych naszego stulecia. Nic dziwnego, że wojewódzki konserwator zabytków w
Lublinie 80 docenił walory historyczne i urbanistyczno – przestrzenne Dyrekcji i wpisał cały ten zespół do rejestru zabytków. 81
I-5. Dalszy rozwój terytorialny miasta
Dużym problemem w dziedzinie rozwoju przestrzennego Chełma była sprawa przynależności terenów folwarku „Starostwo – Obłonie”. Sąsiadująca z miastem
wiejska gmina Krzywiczki była do 1930 roku faktycznym właścicielem tego majątku
i nie chciała z niego zrezygnować. Kolidowało to z interesem mieszkańców Chełma.
W tej sytuacji Rada Miejska zobowiązała w dniu 18 grudnia 1930 roku chełmski Magistrat, aby wystąpił do Ministerstwa Reform Rolnych z wnioskiem o włączenie tego
całego spornego obszaru w sferę interesów miasta i podporządkowanie go przepisom
obowiązującym w Chełmie (szczególnie w dziedzinie budownictwa). Finał całej
sprawy nastąpił dopiero 9 czerwca 1931 roku. 82 Wtedy to teren całego rozparcelowanego majątku państwowego „Starostwo – Obłonie” (na którym w latach następnych powstały nowe osiedla chełmskie: Dyrekcja i Działki) włączono w granice administracyjne miasta. Tym sposobem Chełm uzyskał dla swego terytorium obszar o
ogólnej powierzchni wynoszącej 3.376.870 m2 i tym samym możliwość dalszego
rozwoju. 83
77
M. Pomiankiewicz, Nowe Miasto Chełm „Dyrekcja”. [w] „Pro Patria”, listopad 1993, nr 11, s. 15;
W. Koziejowski, Studium historyczno-urbanistyczne „Dyrekcja”. Zbiory Państwowej Służby Zabytków w Chełmie.
78
Termin ten jest podany za: W. Wojasiewicz, Niesłychana…, dz. cyt., s. 55.
79
Studium historyczno-urbanistyczne Chełma. Praca zbiorowa pod red. Cz. Kiełbonia i J. Teodorowicz-Czerepińskiej. Lublin 1977-1981, s. 86. Maszynopis w zbiorach Konserwatora Zabytków w
Chełmie.
80
Chełm należał wtedy (podobnie jak obecnie) do województwa lubelskiego.
81
Tak twierdził J. Górny. Jednak M. Kokosiński przyjął, że status zabytku osiedle to uzyskało dopiero
w 1971 roku. Patrz: „Pro Patria”, marzec-kwiecień 1998, nr ¾, s. 14.
82
APLOCh, AmCh, sygn. 209. Sprawy organizacyjne 1931.
83
APLOCh, AmCh, sygn. 742. Rozbudowa miasta 1930.
27
Lata następne przyniosły kolejne zmiany w tym zakresie. Otóż w 1932 roku
powiększono obszar miasta kosztem sąsiadującej z nim wiejskiej gminy Staw. 84 Na
zgodną prośbę mieszkańców kolonii Horodyszcze i władz gminnych włączono „teren
kolonii i folwarku Horodyszcze do miasta Chełma i uzyskano w ten sposób nowych
podatników miejskich”. 85 W dwa lata później doszło do korzystnej wymiany: z gminy Krzywiczki przyłączono do Chełma wieś Bieławin, a oddano w zamian, bardziej
oddaloną od granic miejskich wieś Nowiny, znajdującą się wcześniej we władaniu
Magistratu chełmskiego. 86
Ostatecznie obszar miasta Chełma wynosił w 1939 roku 2.200 ha (w granicach administracyjnych miasta), z czego pod zabudową było około 800 ha – w tym
około 500 ha gęsto zabudowane. 87
84
APLOCh, AmCh, sygn. 767. Pomiary miasta 1932.
Tamże.
86
APLOCh, AmCh, sygn. 955. Komitet Rozbudowy Miasta 1931. Uchwała Gminy Krzywiczki z dnia
4 X 1934 roku.
87
APLOCh, AmCh, sygn. 783. Plan zabudowania miasta 1 V 1939 r.
85
28