dochistoria administracji-2
download 
Reklamacja Transkrypt
historia administracji-2
Leszek Zugaj HISTORIA ADMINISTRACJI W GMINIE INOWROCŁAW LUBLIN 2013 WSTĘP Niedawno świętowaliśmy 20 lat od chwili przeprowadzenia pierwszych wolnych wyborów do samorządu gminnego i ustanowienia w pełni samorządnych gmin w Polsce. Jednak historia samorządu to nie tylko ostatnie lata. Samorząd wiejski funkcjonował już w czasach średniowiecza. Na przełomie XVIII i XIX wieku zaprowadzono tutaj nowocześniejszy samorząd gminny – gmin jednowioskowych. Obowiązywał aż do 1933 roku. W tymże roku weszła w życie reforma samorządu gminnego jednolitego dla całej II Rzeczpospolitej (tak zwana ustawa scaleniowa). Po II wojnie światowej stopniowo ograniczano samorząd, aż do jego zniesienia w 1950 roku. W czasach PRL przeprowadzono zupełnie nieudaną reformę podziału kraju na gromadzkie rady narodowe (1954–1972). Dopiero od 1973 roku zaczęto naprawiać błędy i ustanowiono większe gminy w obecnym kształcie terytorialnym. Ówcześnie ustanowiony podział gminny funkcjonuje do dziś, co stanowi dowód, że się sprawdził. Właśnie w 1973 roku powstała współczesna gmina Inowrocław. Mija właśnie 40 lat jej działalności. Gminy początkowo stanowiły część administracji państwowej. W latach osiemdziesiątych XX wieku rozpoczęto wprowadzanie samorządu wiejskiego w postaci rad sołeckich. Od 1990 roku gminy funkcjonują według nowych norm prawnych ustalonych w ustawie z 8 marca 1990 roku „o samorządzie gminnym”. Praca niniejsza ma na celu przedstawienie dziejów administracji i samorządu w okolicy Inowrocławia na tle przemian administracji w ciągu wieków. OKRES PIASTOWSKI i I RZECZPOSPOLITEJ Obszar współczesnej Gminy Inowrocław w początkach polskiej państwowości należał do pogranicznych terenów plemion słowiańskiego wojowniczego plemienia Polan. Ówczesne wojny spowodowały wytworzenie się stałej grupy wojów - wojowników, którym przewodził książę. Zagrożenia zewnętrzne wytworzyły także potrzebę tworzenia miejsc obronnych – grodów. Gród stawał się centrum plemienia. Takim grodem dla współczesnej gminy była zapewne Kruszwica. Na stałą drużynę książęcą wszyscy członkowie plemienia zobowiązani byli płacić specjalny podatek w naturze; żywność, ubrania i inne. Rycerze cały czas przebywali w grodzie głównym – stolicy lub w innych grodach. Nie mieli żadnych obowiązków, oprócz walki. O wszelkie ich wygody i ich rodzin dbał książę. W praktyce koszty funkcjonowania rycerstwa ponosiła cała ludność. W grodzie król lub książę wyznaczał swojego przedstawiciela- naczelnika. Naczelnik stał na czele miejscowej drużyny wojów. Każdy gród miał swoje osady służebne, składające się z miejscowej ludności oraz z ludności obcej, która w następnych pokoleniach miała się spolszczyć. Byli to często jeńcy wojenni. Gród (wojsko i administrację) utrzymywało opole płacąc podatki w naturze. Podatki w danych mniejszych grodach i wsiach rozdzielała starszyzna rodowa. Wszystko ówcześnie; ziemia, ludzie było własnością księcia (lub króla). Cały system zorganizowany był w ten sposób, aby zapewnić utrzymanie dla księcia i jego wojów. Wokół głównych grodów funkcjonowały też mniejsze grody lub większe wsie będące ośrodkami tak zwanego opola, czyli zespołu wsi książęcych. Być może już wtedy w miejscu dzisiejszego Inowrocławia istniała jakaś większa osada. Ustrój grodowy stanowi najstarszą naszą administrację państwową. Nie troszczy się ona o nic więcej, jak tylko o obronę wojskową państwa, jest tedy właściwie administracją wojskową. Zajmuje się gospodarstwem wyłącznie dla wojska. Państwo ówczesne nie zajmuje się potrzebami społeczeństwa poza kwestją obrony od zewnętrznych nieprzyjaciół; na państwie ówczesnem nie ciąży żaden inny obowiązek. Skutkiem tego nie posiada też ono żadnych praw w żadnej dziedzinie życia zbiorowego poza kwestjami wojennemi. Na przykład nie ścigano zabójców, tym zajmowali się członkowie rodu zabitego. Mieli oni bowiem prawo zemsty. To pierwotne państwo piastowskie rozpadło się w czasach Mieszka II. Ludność zbuntowała się przeciwko dużym obciążeniom na rzecz państwa. Nastał czas kilkuletniej anarchii, lecz w następnych latach książę Kazimierz Odnowiciel przywrócił jedność państwa. Musiała jednak nastąpić zasadnicza reforma. Członkowie drużyny książęcej otrzymali od tej pory nadania ziemskie wraz z podległą sobie ludnością i sami musieli się utrzymać a w przypadku wojny mieli obowiązek służyć pod rozkazami księcia. Nazywało się to nadaniem „na prawie wojskowym" (jure militari). Wytwarzała się warstwa rycerska, z której powstała warstwa szlachty. Nadal istniały grody z ludnością służebną, w których powstała ludność rzemieślnicza oraz kupiecka. Z czasem naczelnicy grodowy zyskali miano kasztelanów. Kruszwica stała się grodem kasztelańskim w ramach większej dzielnicy mazowieckiej. Na wsiach mieszkała ludność rolnicza. Grunty należały do rycerzy i możnowładców, którym nadawał je książę lub król. Pan danej wsi był pełnoprawnym i nieskrępowanym właścicielem gruntów. Mógł też swobodnie usuwać chłopów z gruntu. Nie było dziedziczenia własności ziemi chłopskiej. Część chłopów wywodząca się z jeńców była niewolnikami.1 W połowie XII wieku państwo polskie rozpadło się na szereg dzielnic. Wśród nich było także księstwo mazowieckie, w którego skład wchodziły również te ziemie. W XII i XIII wieku w związku z rozwojem gospodarczym zagospodarowywano nie użytkowane obszary gruntów. Rozwój osadnictwa wymagał nowych osadników. Należało ich często zachęcić do zagospodarowania nowych terenów i zamieszkania. Nowe wsie lokowano, czyli zakładano na tak zwanym prawie polskim. Były to normy prawa zwyczajowego. Na przykład określono wielkość czynszów i danin w zależności od wielkości gospodarstwa. Ludność chłopska przez to zyskała pewną stabilizację przed zachłannością możnowładców. Chłopi na prawie polskim posiadali dziedziczne prawo własności. Mogli nawet sprzedawać grunt pod warunkiem zgody miejscowego pana. Panom przysługiwało prawo usunięcia chłopa z gruntu, ale za odszkodowaniem. Dla nowo założonych wsi udzielano czasowego zwolnienia od powinności. Ten czas zwano lgotą lub wolą. Czasem nowym osadnikom dawano także pomoc w postaci inwentarza i zboża. 2 Pośrednikiem między panem a chłopami był tak zwany włodarz. Był to z reguły najzamożniejszy mieszkaniec wsi. Wsie na prawie polskim nie posiadały samorządu. Sądownictwo pełnił pan wsi mając czasem do pomocy ławników pośród chłopów. Chłopom przysługiwało prawo odwołania do sądów wyższej instancji, sądów państwowych.3 W okresie rozbicia dzielnicowego przeniesiono tutaj tak zwane „prawo niemieckie” w odróżnieniu od prawa polskiego. Był to wzorzec ustroju wsi stosowany w Niemczech i ustanawiany na polskiej wsi. W odróżnieniu od wsi na prawie polskim takie osady miały lepsze możliwości rozwoju. Nie musiało się to wiązać z osadnictwem niemieckim. We wsi na prawie niemieckim chłopi mieli ściśle określone prawa i obowiązki, dzierżawili ziemię opłacając głównie czynsz. Mieli prawo wychodu, czyli prawo odejścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowiązków. Na czele wsi stał sołtys (zwany też wójtem) posiadający to stanowisko na prawach dziedzicznych. Sołtys miał prawo zakładania karczem i jatek rzeźniczych. Przysługiwało mu prawo do 1/6 części z czynszów i 1/3 z opłat sądowych. Samorząd wiejski wyrażał się głównie w samorządowym sądownictwie. Mieszkańcy wsi sami wybierali ławników sądowych, którzy pod przewodnictwem sołtysa sądzili głównie sprawy cywilne podległej im ludności. Był to sąd wiejski zwany też ławą wiejską4. Ważne było to, że wsie na prawie niemieckim wyłączone były z prawa polskiego, czyli nie podlegały pod jurysdykcję kasztelanów. W tamtych odległych czasach po raz pierwszy padają takie nazwy jak „wójt”, „sołtys”, „ławnicy”. Te określenia będą później przeniesione do bardziej współczesnych rozwiązań ustrojowych. Osadnictwo na prawie niemieckim wiązało się z wolnością osobistą niezależnie od pochodzenia. Ziemia była dziedziczną własnością osadnika. Wielkość gospodarstwa 1 Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s. 124. Tamże. 3 Tamże. 4 Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, tom I, Warszawa 1964, s. 409 2 określano w łanach, po polsku zwano je włóką. Było to około 16-17 ha.5 Okres rozbicia dzielnicowego to szybki rozwój Inowrocławia. Z przełomu XII i XIII wieku pochodzą pierwsze wzmianki o tym grodzie a już w początkach XIII wieku Inowrocław stał się stolicą samodzielnego księstwa kujawskiego należącego do Kazimierza syna Konrada Mazowieckiego. W następnych latach księstwo kujawskie dzieliło się ma mniejsze jednostki. Powstało nawet osobne księstwo inowrocławskie pod władzą lokalnej dynastii Piastów. Większość miejscowości współczesnej gminy powstała już w czasach średniowiecza: Miejscowość Batkowo Cieślin Czyste Gnojno Jacewo Jaksice Kłopot Komaszyce Krusze Łąkocin Łojewo Marcinkowo Miechowice Data pierwszej wzmianki 1223 1293 1421 1377 1483 1357 1796-1802 1583 1450 1540 1190 1489 1540 Pierwszy zapis Bathkowo Cheslino Cziste Gnoyna Jacevo Jascisz Klopot Trzaskowa Komaszice Crusze Lancoczino Loiowo Marcjynkowo Michowice6 Na przełomie XIII i XIV wieku Polska została opanowana przez Czechów z dynastii Przemyślidów. Ich panowanie było krótkie, ale bardzo ważne z punktu widzenia administracji państwa. Czesi nie oparli swej władzy na dawnych strukturach grodów (wojewodowie, kasztelani), ale utworzyli własny system – starostwa. Powołano okręgi na czele ze starostami. Oni to pobierali podatki, wykonywali sądownictwo. Starostowie zostali powołani do zarządzania podbitym krajem. Ich władza była silna i jasno określona, inaczej niż w przypadku wojewodów i kasztelanów, których uprawnienia zależały od woli księcia. W następnych latach nastąpiło zjednoczenie państwa polskiego. Rządy czeskie upadły, ale okazało się, że urząd starosty doskonale się sprawdził. Wojewodowie i kasztelani pozostali w państwie, obsadzone były one przez możne rody rycerskie ale ich rola praktycznie zanikła. Były to urzędy honorowe, prestiżowe. Wojewoda miał niewielkie uprawnienia ale formalnie przewodził całemu województwu, przez co urząd był pożądany przez magnatów. Wojewoda zasiadał w senacie. Podobnie było z kasztelanami zasiadającymi także w senacie. Ich władza ograniczała się do zastępstwa wojewody w wypadku, gdy on nie mógł pełnić swych nielicznych obowiązków. 5 Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s. 125. Na podstawie: Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, Kraków 1996-2008, tom I-VII. Wydawnictwo doprowadzone do litery M. 6 Księstwo inowrocławskie na początku XIV wieku objął książę brzesko-kujawski Władysław Łokietek, który został z czasem został królem Polski. Jego syn – Kazimierz Wielki został jego następcą na tronie polskim, ale też kolejnym księciem inowrocławskim. W jego rodowym księstwie reprezentował go mianowany starostwa. Dopiero w 1364 roku księstwo inowrocławskie zostało włączone do Korony Królestwa Polskiego. Mimo, że była to dość nieduża jednostka administracyjna to zachowano jej odmienność, tworząc osobne województwo gniewskowskie, które jednak z czasem zaczęto nazywać województwem inowrocławskim (początek XIV wieku). Województwo to posiadało mniejszy rozmiar od większości powiatów w Polsce, jednak szanowano odrębności lokalne. Tak to opisywał Zygmunt Gloger: Nowe państwo miało stanowić federację dzielnic. Nigdy też nie przestały istnieć podziały według dawnych księstw dzielnicowych. Pozostały one w ciele Rzeczypospolitej, jako jednostki historyczne i jako dzielnice administracyjne; jako województwa i t. zw. ziemie, obszarem mniejsze, ale odrębnie administrowane. Każda kraina polska, choćby najmniejsza, jeżeli stanowiła kiedykolwiek osobną dzielnicę książęcą, zachowywała do końca swą odrębność autonomiczną. Zewnętrznym tego symbolem było pozostawienie wszystkich urzędów dworskich dawnych księstw i księstewek, zamienionych na województwa i ziemie. Urzędy te, pozbawione wszelkiego znaczenia praktycznego, stały się tytularnemi dostojeństwami; istniały, bo nikt ich nie znosił, a nie znoszono ich, bo nikomu nie były szkodliwe, a mieściły w sobie pewne wspomnienia historyczne i łączyły się z tradycją danej krainy. Potem nawet po powiatach bywali urzędnicy dworscy Króla Jegomości: podstoli, cześnik, koniuszy i t. p. Kiedy król podróżując stawał na granicy powiatu, witali go i obejmowali swą „służbę", którą też pełnili, aż król dojechał do granicy drugiego powiatu. To wszystko pochodziło z czasów dzielnicowych, z czasów przed rokiem 1295, po większej części przed 1340, a dochowało się aż do r. 1795 i było przechowywane z całą powagą. 7 Największym okręgiem administracyjnym dawnej Polski było województwo. Na czele województw stali wojewodowie mianowani przez króla. Tak też było z województwem inowrocławskim. Województwa dzieliły się na powiaty stanowiące okręgi sądowe oraz miejsca zbierania się sejmików ziemskich- samorządu szlacheckiego. W powiatach sądowych, ale nie w każdym, funkcjonował starosta. Taki opis województwa inowrocławskiego przekazywał Zygmunt Gloger: Województwo Inowłocławskie graniczyło na północ z województwem Pomorskiem, tudzież przez Wisłę z województwem Chełmińskiem, na zachód przez Wisłę z ziemią Dobrzyńską, na południe z województwem Brzeskiem, a na zachód z północną częścią województwa Kaliskiego (z której za Stanisława Augusta utworzono województwo Gnieźnieńskie). Województwo Inowłocławskie posiadało przestrzeni 53 mil kwadratowych i w wieku XVI liczyło parafij 41, miast 10 i wsi 291; łanów czyli gospodarstw kmiecych miało wówczas 1823, szlachty folwarcznej 291, zagrodowej 72. Widzimy już z cyfr powyższych, że stosunkowo do przestrzeni województwo to posiadało zaludnienie znacznie mniejsze niż województwo Brzesko-kujawskie. Województwo Inowłocławskie dzieliło się na 2 powiaty: nieco mniejszy Inowłocławski i większy Bydgoski. W Inowłocławiu i Bydgoszczy były 7 F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924. starostwa grodowe, niegrodowe zaś były: Dybowskie, Gniewskowskie, Murzynowskie i inne. Senatorów większych miało 2, t. j. wojewodę i kasztelana inowłocławskich, mniejszy zaś jeden, kasztelan bydgoski. Herbu używało tegoż samego co i województwo Brzeskie i uchwała z roku 1510 pozwalała na wspólne z temże województwem odbywanie sejmików w Radziejowie, na których obierano dla każdego z tych województw po 2 posłów sejmowych i po l deputacie na trybunał. „Okazowanie pospolitego ruszenia” odbywało się pod Inowłocławiem.8 Najważniejszym urzędnikiem w dawnej Polsce posiadającym realną władze był starosta. Do 1611 roku obsadę tego urzędu dowolnie określał król. Następnie stał się on urzędem ziemskim, czyli starostę wybierała szlachta w dawnym powiecie, a król go tylko zatwierdzał. Starosta grodowy był właściwym naczelnikiem powiatu. Do jego obowiązków należało sprawowanie w imieniu króla administracji oraz zarządzanie jako dzierżawca królewszczyznami (majątkami królewskimi). Było to zajęcie dochodowe, ponieważ nadwyżki finansowe szły do jego kieszeni. Starosta stał na czele władz grodzkich (powiatowych) stanowiących osobną hierarchię. Najważniejszą funkcją starosty było wykonywanie sądownictwa z zakresu czterech artykułów grodzkich (starościńskich) podpalenie, napad na drodze publicznej, najście na dom, zgwałcenie (sądownictwo karne). Posiedzenia tego sądu odbywały się co sześć tygodni na tak zwanych rokach grodzkich. Sąd składał się ze starosty jako przewodniczącego składu oraz z podstarościego, sędziego grodzkiego i pisarza grodzkiego. Posiadał nadto starosta prawo miecza, czyli obowiązek wykonywania na swym terenie wyroków sądów każdej instancji jeżeli nie były one respektowane przez strony. Posiadał funkcje policyjne, pilnując porządku na swym terenie a szczególnie na drogach publicznych. Starosta jako ramię królewskie w powiecie brał aktywny udział w obiegu dokumentów (uniwersały, listy), które przychodziły z kancelarii królewskiej a on rozsyłał je do urzędników i dygnitarzy na swoim terenie. Administracja dawnej Rzeczpospolitej była niezwykle skomplikowana. Były tylko ogólne ramy, natomiast w każdym województwie występowały liczne różnice w zależności od historii i tradycji danego okręgu. Okolice współczesnej gminy Inowrocław należały zatem do województwa inowrocławskiego i powiatu inowrocławskiego. Starosta grodowy dla tego obszaru urzędował także w Inowrocławiu. Najniższą jednostką podziału administracyjnego były parafie katolickie. Miały one często kształt terytorialny zbliżony do współczesnych gmin. Stanowiły one okręgi pomocne przy zbieraniu podatków państwowych i lokalnych. 8 Gloger Z, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903. Spis podatkowy z końca XVI wieku -fragment (Źródła Dziejowe Polski, Wielkopolska, tom I, s. 246) Fragment mapy Rzeczpospolitej z 1680 roku Fragment mapy Rzeczpospolitej z połowy XVIII wieku Fragment mapy Carte de la Pologne z 1772 roku Fragment mapy Regni Poloniae W XVI i XVII wieku Polska korzystała z dobrej koniunktury na polskie zboże na Zachodzie Europy. Aby pozyskać większe plony tańszym kosztem rozpoczęto powiększanie folwarków dworskich (gruntów uprawianych przez dwór). W celu obniżenia kosztów wytworzenia rozpoczęto przymuszać do darmowej pracy okolicznych chłopów. Jednocześnie szlachta przejęła funkcje sądownicze poprzez wykup przywilejów sołtysowskich. Dawny system wsi opartej na prawie niemieckim z sołtysem i ławą wiejską, płacący czynsz pieniężny upadł. Przetrwał on w ustroju wsi w następnych wiekach, ale był tylko bladym odbiciem poprzednich przywilejów i czasów świetności polskiej wsi. W XVII i XVIII wieku cały ten system zwano już gospodarką folwarcznopańszczyźnianą. Chłopi biednieli, przez co upadały też miasta. Dominacja szlachty doprowadziła do regresu cywilizacyjnego kraju. Na to nałożyły się liczne wojny czasów XVII i XVIII wieku. Jednak nawet w tym ciężkim dla wsi okresie istniały pewne formy samorządu. Nazywano je prawem gromadzkim. „Gromadę” tworzyła cała ludność danej wsi. Na czele gromady stał wybierany przez nią wójt lub sołtys. Miał on do pomocy ławników i dziesiętników. Ludność wiejska w tym czasie formalnie była poddana danemu panu ale jako całość gromada stanowiła pewną siłę, z którą pan musiał się liczyć i respektować jej uprawnienia zwyczajowe. Ustalanie czynszów i danin na rzecz dworu należało do wspólnych porozumień gromady i pana. Wśród mieszkańców wsi - gromady istniały różne kategorie chłopów: kmiecie – dzierżawiący grunty dziedzicznie oraz zagrodnicy, chałupnicy i komornicy stanowiący różne kategorie chłopów, od posiadających dożywotnio kawałek gruntu, poprzez dzierżawiących grunt dożywotnio, po robotników rolnych. Gromada wiejska stanowiła też własne sądownictwo pod przewodnictwem ławy wiejskiej. Na tak zwanych sądach „rugowych” wybierany przez gromadę ławnik musiał oddawać rug, co oznaczało, że stawał się oskarżycielem publicznym we wszystkich przestępstwach popełnianych przez mieszkańców gromady od czasu ostatniego sądu. Kary były pieniężne lub chłosty. Za zabójstwo stosowano karę śmierci przez ścięcie. Za zdradę pana lub gromady odebranie gruntu. Karę oznaczała ława wiejska a dziedzic ją zatwierdzał lub łagodził. Jak pisał F. Konieczny: Wieś polska była doprawdy małym państewkiem sama w sobie. Wszelkie potrzeby, tak materialne, jakoż społeczne, zaspokajała sobie sama u siebie. Chłop uważał stosunek swój do dziedzica i gromady za naturalny, a związek ten za konieczny; związek zaś wsi swojej do państwa tylko za dodatkowy ciężar. O potrzebie związku z państwem nie miał najmniejszego pojęcia. Istnienie takiego związku dostrzegał chyba aż dopiero wtenczas gdy przypadłą na wieś czasem tak zwana stacja żołnierska. On sam ani wojskowo nie służył, ani podatku do kasy państwowej nie odnosił. Lata całej nic o istnieniu państwa nie słyszał! 9 Powyższy samorząd wiejski nie był już tak nowoczesny jak poprzednio. Na przykład ostateczną instancją sądową był pan wsi, a nie jak poprzednio król. W XVIII wieku Rzeczpospolita chyliła się ku upadkowi. Próby reform nie powiodły się. Zaborczy sąsiedzi dokonali rozbiorów Polski. Do 1772 funkcjonowało województwo inowrocławskie z powiatem inowrocławskim 9 F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924. PIERWSZY ZABÓR PRUSKI Okolice Inowrocławia zostały zagarnięto już w 1772 roku, w ramach I rozbioru Polski. Włączono je do nowo powstałej prowincji pruskiej – Prusy Zachodnie. Był to w zasadzie obszar dawnych Prus Królewskich – prowincji odebranej w 1466 roku Zakonowi Krzyżackiemu. Prusacy jednak w 1772 roku zagarnęli także obszary części dawnych województw Rzeczpospolitej: poznańskiego, gnieźnieńskiego i inowrocławskiego. Te obszary nazwano okręgiem nadnoteckim z ośrodkiem w Bydgoszczy. Nowa pruska prowincja Prusy Zachodnie dzieliła się na departamenty: kwidzyński i gdański. W ramach departamentu kwidzyńskiego wyróżniano także obwód nadnotecki obejmujący o pewnym stopniu autonomii. Pruskie departamenty dzieliły się na powiaty na czele z landratami. Wyróżniano także powiat inowrocławski. Nowy podział na departamenty nie uwzględniał dawnych polskich podziałów, który wynikał nie z racjonalnych przyczyn, lecz z tradycji. Prusacy wprowadzili bardziej racjonalne podziały terytorialne. Dodatkowo celem było zburzenie dawnych wspólnot i walkę z polskością tych ziem. W departamentach władzę sprawował organ kolegialny nazywany kamerą wojenno-ekonomiczną. Miały one szerokie uprawnienia w dziedzinie administracji, spraw skarbowych i sądownictwa. Mogły wydawać też decyzję w sprawach Kościoła rzymskokatolickiego i szkolnictwa. Na czele powiatów stali landraci powoływani przez króla, ale podlegali swojej kamerze departamentalnej. Landraci posiadali uprawnienia podatkowe i wojskowe. W Wielkopolsce (Prusach Południowych) ten system nieco się różnił od innych prowincji. Na przykład nie zwoływano sejmików powiatowych i landrat był mianowany przez króla bez uwzględniania opinii szlachty. Był wyłącznie przedstawicielem króla pruskiego.10 W ówczesnym państwie pruskim na wsi administrację państwową sprawował w imieniu państwa pan wsi, poddany jednak nadzorowi ze strony landrata. Dobrami królewskimi zarządzały „urzędy domen królewskich” podległe kamerom departamentalnym. Na wsi obowiązywał tak zwany Landrecht ustanowiony dla całego państwa pruskiego w 1794 roku. Regulował on wszelkie sprawy ustroju wsi. Według niego wieś tworzyła gromadę mającą osobowość publiczno-prawną stanowiącą jednocześnie organ samorządu. Na czele gromady stał sołtys mający do pomocy ławników. Sołtysi wraz z ławnikami byli powoływani przez właściciela ziemskiego ale zatwierdzał ich landrat. To przed landratem sołtys z ławnikami składał przysięgę na wierność państwu, panu i gromadzie. Sołtys wraz z ławnikami pełnił funkcje administracyjno-skarbowe, głównie polegające na rozkładzie i poborze podatków.11 Okolice Inowrocławia należały zatem do powiatu inowrocławskiego, departamentu kwidzyńskiego i prowincji Prusy Zachodnie. 10 11 Korobowicz A. Witkowski W, Historia ustroju i prawa polskiego, 1772-1918, Zakamycze 2009, s. 26. Tamże, s. 27. LATA 1807–1815 Zimą 1806/1807 na tereny Prus wkroczyły wojska napoleońskie. Prusy zostały pobite przez Francuzów. Na mocy traktatu pokojowego Prusy zrzekły się dużej części swojego terytorium, na tych ziemiach Napoleon utworzył Księstwo Warszawskie. Powołane w lipcu 1807 roku Księstwo składało się z ziemi II i III zaboru pruskiego z wyjątkiem Gdańska, obwodu nadnoteckiego przyłączonego do Prus oraz obwodu białostockiego przyłączonego do Rosji. Celowo nie używano nazwy Księstwo „polskie” aby nie drażnić Rosji, Prus i Austrii. Państwo liczyło 2,5 miliona mieszkańców. Księciem warszawskim został król saski Fryderyk August potomek królów polskich z dynastii saskiej. Księstwo Warszawskie było nietrwałym państwem. Powstało w wyniku ekspansji francuskiej w tym regionie Europy i pod protektoratem Francji. Księstwo rządziło się konstytucją nadaną przez Napoleona 22 lipca 1807 roku. W państwie wprowadzono nowy system administracji oparty na wzorach francuskich. Był dużo nowocześniejszy od dawnych polskich rozwiązań. W czasach Księstwa Warszawskiego region podzielono także na departamenty (na czele z prefektami), a te na powiaty (na czele z podprefektami). Powołano departament bydgoski wraz z 10 powiatami. Wśród nich także powiat inowrocławski, ale początkowo z siedzibą w Gnojnie pod Inowrocławiem. Dopiero w 1808 roku przeniesiono jego siedzibę do Inowrocławia. Księstwo Warszawskie zostało zobowiązane do dostarczenia określonej liczby rekrutów do wojska i środków potrzebnych do prowadzenia wojny. Nie dało się tego wykonać bez sprawnej, nowoczesnej administracji, której w Polsce nigdy jeszcze nie było. Francuzi przeszczepili na nasz grunt swoje rozwiązania ustrojowe. Wprowadzono konstytucję (lipiec 1807), zniesiono formalnie poddaństwo chłopów, nadając im wolność osobistą, ale nie było jeszcze mowy o uwłaszczeniu. Wprowadzono Kodeks Napoleona – zbiór prawa cywilnego nieznanego wcześniej w Polsce. Podczas funkcjonowania Księstwa Warszawskiego po raz pierwszy wystąpił podział na gminy. Na mocy dekretu księcia warszawskiego z 23 lutego 1809 roku. Obszar gminy wiejskiej łączył się z obszarem majątku dworskiego. Minimalny obszar gminy wynosił 10 dymów (10 domów). Stanowisko wójta pełnił zwyczajowo dziedzic majątku. Oficjalnie był mianowany przez prefekta spośród obywateli gminy czytać i pisać umiejących. Funkcję wójta mogła pełnić jedna osoba na obszarze kilku gmin wiejskich. W każdej gromadzie wiejskiej wójt wyznaczał swoich pomocników – sołtysów. Wójt mógł też wyznaczyć swojego zastępcę za zgodą podprefekta. Wójt miał zadania: rozsyłać i podawać do publicznej wiadomości rozkazy i zarządzenia rządowe, administrować majątkiem gminy, wypłacać pieniądze dla pracowników gminy, kierować robotami publicznymi”12. Wójt prowadził księgi ludności, wyznaczał podwody i kwatery dla wojska. Pełnił on swoją funkcję bezpłatnie. Wójtami często byli też dzierżawcy, księża, a nawet czasem kobiety. Wójtowie mieli prawo sądzenia ludności 12 Mencel T., Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem, [w:] Gmina wiejska i jej samorząd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989, s. 107–108. na swoim terenie. Podlegali jego władzy sądowniczej mieszkańcy gminy oraz obcy złapani na gorącym uczynku. Organem doradczym i nadzorującym wójta była rada gminna. Składała się z członków mianowanych przez prefekta z listy kandydatów przedstawionych przez wieś. Gmina licząca do 100 mieszkańców miała trzech, a od 100 mieszkańców pięciu radnych. Zapisano w dekrecie, że „radni powinni umieć czytać i pisać”. Z tym ostatnim było najgorzej. Nie dało się szybko nadrobić wiekowego opóźnienia w dziedzinie szkolnictwa. Wybierano więc radnych niepiśmiennych, bo innych nie było. Do obowiązków rady gminnej należało: – czynić wnioski do rady powiatowej mogące mieć wpływ na oznaczenie kwoty, którą gmina wykonać może z nałożonych na powiat ciężarów publicznych, – naradzać się nad potrzebami gminy i czynić starania w kierunku ulepszania miejscowej administracji, – układać dochody i wydatki gminy oraz proponować składki. Rada bez wezwania zbierała się 1 grudnia w celu układania dochodów, jakie z właściwości gminnej uzyskać można. Dnia 1 kwietnia i 1 października zbierała się dla celów omówienia robót publicznych. Miała bowiem obowiązek rozłożenia prac szarwarkowych między mieszkańców. Urząd wójta sprawowała osoba wyznaczona przez dziedzica. Powyższe przepisy obowiązywały dość krótko. W 1815 roku, wraz z upadkiem Napoleona Bonaparte, upadło również Księstwo Warszawskie. Nagłówek dekretu o gminach wiejskich (Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, tom I, s. 201) LATA 1815-1919 (II zabór pruski) Formalnie Księstwo Warszawskie funkcjonowało do 1815 roku, lecz już od grudnia 1812 roku znalazło się pod okupacją rosyjską po przegranej napoleońskiej wyprawie na Moskwę. Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego Wielkopolska powróciła do państwa pruskiego. Nie było to jednak już to samo państwo. Po klęskach w wojnach z Napoleonem państwo pruskie rozpoczęło wielkie reformy. Podjęto reformy agrarną, 9 X 1807 roku zniesiono poddaństwo chłopów (od ś. Marcin 1810 będą tylko ludzie wolni), umożliwiono chłopom i mieszczanom zakup ziemi. Na początek dano wolność, ale głównym problemem była własność ziemi. W 1811 roku umożliwiono uwłaszczenie ziemi, jednak w wyniku nacisków bogatych właścicieli ziemskich (junkrów) reforma stawała coraz mniej korzystna dla chłopów. Ustalono, że będą oni mogli posiadać dziedzicznie ziemie, jeżeli oddadzą 1/3 ziemi na rzecz właścicieli ziemskich. W 1816 roku bardziej ograniczono grupę chłopów podlegających uwłaszczeniu. Musieli oni posiadać gospodarstwa już przed 1763 rokiem i mieć przynajmniej jednego konia. Reformę wykonywano bardzo długo, aż do połowy lat sześćdziesiątych XIX wieku13. W efekcie wielu chłopów utraciło swoją ziemię – albo oddali jej część na rzecz panów, albo musieli zapłacić odszkodowanie panu za przejście ziemi na ich własność. Powodowało to zmniejszanie się obszarów pozostających w rękach chłopów. Na ziemiach dworskich pan zachowywał wszelkie uprawnienia policyjne osobne ustawy dla służby folwarcznej uzależniły ją całkowicie od pracodawców14. Po 1815 roku zmieniono także system administracji krajem. Podzielono go na prowincje: Prusy Wschodnie, Prusy Zachodnie (dawne Prusy Królewskie), Wielkie Księstwo Poznańskie (od 1850 roku nazwa wygasa), Pomorze, Brandenburgię i Śląsk. Na czele była prowincja z nadprezydentem. Nadprezydent rozstrzygał spory kompetencyjne między urzędami, nadzorował urzędników niższego szczebla, w tym również sprawy szkolnictwa, skarbowe, religijne, nadzorował także sprawy uwłaszczenia chłopów. Niżej była rejencja z prezydentem na czele. Rejencje dzieliły się z kolei na powiaty a te na gminy. W każdym powiecie istniał natomiast sejmik powiatowy wybierany przez skomplikowany system wyborczy. Organem wykonawczym był Wydział Powiatowy z przewodniczącym starostom (landratem). Wydział Powiatowy pełnił jednocześnie funkcje sądu administracyjnego I instancji.15 Jedną z prowincji państwa pruskiego stało się Wielkie Księstwo Poznańskie, wydzielone z ziem dawnego Księstwa Warszawskiego. Ustrój administracyjny tej prowincji różnił się nieco od reszty kraju. Monarcha pruski zobowiązał się do zachowania odrębności instytucjonalnej nowo tworzonego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W patencie z 15 maja 1815 roku zagwarantowano konstytucję, zachowanie religii rzymskokatolickiej, równouprawnienie języka polskiego oraz dostęp Polaków do urzędów w całym państwie. Wielkie Księstwo Poznańskie miało obszar 28 951 km2 z liczbą około 770 000 mieszkańców. 13 Czapliński W, Galos A, Korta W, Historia Niemiec, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 426. Tamże, s. 426. 15 Bardach J., Leśnodórski B. Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2001, s. 400. 14 Przez cały okres funkcjonowania tej prowincji przeważali tutaj Polacy. Znaczny odsetek stanowili także Niemcy.16 Na czele prowincji stał namiestnik, który jednak faktycznie nie posiadał żadnej realnej władzy. Pełnił głównie rolę reprezentacyjną. Wielkie Księstwo Poznańskie zostało podzielone na dwie rejencje (w literaturze nazywa się je także regencjami): poznańską i bydgoską. Na czele regencji stały Urzędu Regencji. Zajmowały się one sprawami: polityki wewnętrznej, szkolnymi, sanitarnymi, podatkowymi, handlem, rzemiosłem, budownictwem.17 Rejencje dzieliły się na powiaty administrowane przez urzędników podlegających władzom rejencji. 16 Jerzy Kozłowski. Administracja Wielkopolski pod pruskim zaborem 1793-1918. Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu. Wydawnictwo Terra. Poznań , s. 25. 17 Tamże, s. 34. Pruski patent o objęciu części ziem dawnego Księstwa Warszawskiego i przyjęciu tytuły Wielkiego Księcia Poznańskiego. Fragment odezwy króla pruskiego do mieszkańców Wielkopolski z 15 maja 1815 roku Okolice Inowrocławia włączono w skład powiatu inowrocławskiego i rejencji bydgoskiej w ramach Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Początkowo na czele urzędów powiatowych pozostawali Polacy, często byli to dawni urzędnicy podprefektów z czasów Księstwa Warszawskiego. Był to celowy zabieg państwa pruskiego. Po 1830 roku urzędnikami tymi byli już prawie wyłącznie Niemcy. Polscy landraci często rezygnowali ze względu na brak znajomości języka niemieckiego.18 Pensje w prowincji poznańskiej, nawet dla Niemców, były dość niskie. Biura powiatowe często mieściły się w wynajętych pomieszczeniach. Przysyłano tutaj często weteranów wojennych.19 W urzędzie landrackim pracowało kilku urzędników. Prawą ręką landrata był sekretarz powiatowy (Kreissekretar), któremu podlegał pisarz i posłaniec powiatowy. W każdym z urzędów landrata zatrudniano także tłumacza biegle znającego język polski oraz niemiecki.20 Jako urzędnicy królewscy landraci byli zobowiązani wykonywać zarządzenia i polecenia władz wyższych zgodnie z kierunkiem polityki państwa, które wymagało od nich pełnej lojalności. Dla utrzymania porządku publicznego do dyspozycji landratów byli oddani żandarmi, stacjonujący w miastach. Z drugiej strony, landraci byli mieli obowiązek reprezentować interesy ludności powierzonego im powiatu. Obowiązywała ich instrukcja z 1816 roku w której nakazywano im służyć miejscowej ludności i dbać o jej interesy, a równocześnie wpajać jej uczucia miłości do króla i pruskiej ojczyzny. Stojąc na czele administracji powiatowej mieli także utrzymywać stosunki towarzyskie na odpowiednim poziomie ze stanowymi reprezentantami ludności, przede wszystkim z miejscowym ziemiaństwem, zarówno polskim, jak i niemieckim.21 W Wielkim Księstwie Poznańskim po 1815 roku pozostawiono przepisy o samorządzie gminnym z czasów Księstwa Warszawskiego. Dopiero po 1823 roku rozciągnięto tutaj ponownie przepisy Landrechtu. Wieś według tych przepisów stanowiła najniższą jednostkę administracyjną kierowaną przez sołtysa. Funkcjonował także urząd wójta należący z urzędu do właściciela ziemskiego. On to sprawował władzę w swoich dobrach ziemskich w imieniu państwa. W celu osłabienia wpływów polskich w 1833 roku wprowadzono nowe zarządzenie. Wprowadzono tak zwane okręgi wójtowskie zwane gminami wójtowskim, która obejmowała zarówno wsie, folwarki i małe miasteczka. Okręg wójtowski obejmował od 3 do 6 tysięcy ludzi, zarówno szlachty jak i włościan. Nowe urzędy wójtów powierzono specjalnym urzędnikom państwowym mianowanym przez rejencję (chodziło o zmniejszenie polskich wpływów). Urzędnik taki podlegał landratowi. Jego kompetencje obejmowały sprawy administracyjno-policyjne. Zarządzał gminą, sprawował nadzór na urządzeniami komunalnymi, ogłaszał przepisy porządkowe i zapewniał ich wykonanie. Dodatkowo zajmował się poborem podatków i bezpieczeństwem mieszkańców.22 Instrukcja, dla wójtów, nakazywała, żeby wójt urzędował jak najmniej przez pisaninę, a jak najwięcej przez osobiste 18 Tamże, s. 35. Tamże, s. 36. 20 Tamże, s. 39. 21 Jerzy Kozłowski. Administracja Wielkopolski …., s. 40. 22 Korobowicz A. Witkowski W, Historia ustroju i prawa polskiego, 1772-1918, Zakamycze 2009, s. 212. 19 zetknięcie, i dlatego pozwolono mu trzymać konia na koszt rządowy do objazdów.23 Cały czas funkcjonowały także tak zwane gminy sołtysie z sołtysami na czele obejmujące jedną wieś. We wsiach uwłaszczonych sołtysi pochodzili z wyboru miejscowej ludności ale zatwierdzani byli przez landrata. We wsiach nieuwłaszczonych sołtysów wyznaczali właściciele ziemscy ale także byli oni zatwierdzani przez landrata. 24 Sołtys wybierany był na sześć lat przez właścicieli nieruchomości wiejskich. Jego pomocnikami byli dwaj „starsi". Obowiązkami sołtysa było ogłaszać ustawy i przepisy, zawiadować policją bezpieczeństwa i pożarną, czuwać nad zdrowotnością, dozorować opiekę nad sierotami, osobami zostającemi pod kuratelą i choremi umysłowo, doglądanie kwaterunków wojskowych, kierowanie robotami publicznemi, budową i konserwacją dróg, sadzeniem drzew przydrożnych (w Prusiech od dawna obowiązek każdej gminy), czyszczeniem rowów, wreszcie także zarządzanie kasą gminną. On też ze starszymi dokonywał rozkładu podatku lokalnego w swojej wsi, t. zw. składki, tudzież robocizny publicznej (np. obowiązek dostarczania z każdego „numeru" pary rąk roboczych do naprawy drogi). Od sołtysa można się było odwoływać do wójta, następnie do landrata, potem jeszcze do regencji.25 W 1836 roku zreorganizowano w Wielkim Księstwie Poznańskim gminy wójtowskie. Powiaty podzielono na obwody z komisarzami obwodowymi (Distriktskommissare), większe niż gminy wójtowskie. Miało to służyć wzmocnienia nadzoru nad polską ludnością.26 Komisarze obwodowi nadzorowi gminy wiejskie – sołtysowskie. Komisarze wykonywali wszelkie polecenia landrata i władz rejencji. Posiadali uprawnienia sądowe. Co ciekawe urząd komisarza obwodowego nie wprowadzono w żadnej z innych prowincji pruskiego państwa. Funkcjonowali aż do 1919 roku. Mieli oni pełnie władzy administracyjnej i wykonywali też sądownictwo najniższego stopnia.27Aż do końca funkcjonowania władzy pruskiej w poznańskim utrzymywał się podział na dwie rejencje, powiaty i obwody (zwane też dystryktami). Cechą charakterystyczną tamtej epoki było spychanie języka polskiego do roli pomocniczej w administracji, szczególnie widoczne po 1830 roku. Wspomagano osadnictwo niemieckie i wykupywano z rąk polskich majątki ziemskie.28 23 Koneczny F, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924. Korobowicz A. Witkowski W, Historia ustroju ….., s. 212. 25 Koneczny F, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924. 26 Jerzy Kozłowski. Administracja Wielkopolski …., s. 40. 27 Tamże, s. 41. 28 Tamże, s. 49. 24 Regulamin gminny dla państwa pruskiego z 1850 roku Fragment pruskiej mapy z połowy XIX wieku Sprawę ustroju samorządu gminnego kompleksowo rozwiązała ustawa z 3 lipca 1891 roku obowiązująca wszystkie wschodnie prowincje niemieckie, w tym także Wielkie Księstwo Poznańskie. Ustawa ta porządkowała sprawy samorządu wiejskiego, ale nie wnosiła wielu zmian w ustroju wiejskim. Gminę jako jednostkę samorządu i korporację prawa publicznego tworzyła pojedyncza wieś, bez względu na obszar. Poza obszarem gminy tak rozumianej pozostawał obszar dworski- „gmina dworska”. Jej właściciel sprawował administrację na własny koszt i bez udziału mieszkańców obszaru dworskiego.29 Mieszkańcy gminy samorządowej dzielili się na dwie kategorie: przynależnych do gminy i członków gminy. Pierwsza kategoria odnosiła się do stałych mieszkańców gminy, którzy ponosili koszty jej funkcjonowania ale też byli uprawnieni do korzystania z instytucji gminnych. Natomiast członkostwo gminy wynikało z pewnego statusu majątkowego. Musieli to być posiadacze nieruchomości z którego płacili podatek gruntowy lub od budynku 29 Korobowicz A, Witkowski W, Historia ustroju i prawa polskiego, 1772-1918, Zakamycze 2011, s. 213. (minimum 3 marki rocznie) lub płacili podatek osobisty w wysokości co najmniej czterech marek rocznie, albo też wykazać się mogli, że posiadają przynajmniej 660 marek dochodu rocznego. Tylko członkowie gminy mieli czynne i bierne prawo wyborcze w danej gminie. Dodatkowo opłacający wyższe podatki mogli mieć po kilka głosów (głosy pluralne), aż do czterech (na przykład właściciel gruntu o obszarze od 20 do 50 mórg miał 2 głosy).30 W małych gminach, gdzie liczba członków gminy nie przekraczała 40, wszyscy członkowie gminy stanowili zgromadzenie gminne- organ uchwałodawczy i kontrolujący. Zastrzegano jednak aby w zgromadzeniu przynajmniej 2/3 stanowili właściciele nieruchomości. Zgromadzenie wybierało sołtysa oraz dwóch ławników, jego pomocników. Był to organ wykonawczy gminy wiejskiej.31 W większych gminach (ponad 40 członków) obligatoryjnie powoływano radę gminną (Gemeindevertretung). W przypadku gdy wybierano radę gminną, dokonywano tego poprzez kurialny system wyborczy. Wyborcy dzielili się na trzy kurie według sumy płaconych podatków. Każda kuria wybierała trzecią część rady. Kadencja trwała lat sześć, co roku ustępowała 1/3 rady i wybierano w ich miejsce następne osoby.32 W większych gminach także wybierano sołtysów i ławników jako organ wykonawczy (Gemeindevorsteher). Kadencja trwała sześć lat. W większych gminach nawet mogła trwać 12 lat. Sołtys był zawodowym urzędnikiem i nie musiał być mieszkańcem gminy. Wybór sołtysa i ławników musiał być zatwierdzony przez starostę powiatowego (landrata).33 Uprawnienia gmin wiejskich obejmowały sprawy własne i poruczone. Sprawy własne gminy mieściły się w pojęciu „samorządnego administrowania swoimi sprawami”. Za sprawy poruczone (zlecone) odpowiadał tylko sołtys. Do spraw poruczonych należały na przykład kwestie policyjne. Do wypełniania tych zadań powoływano okręgi urzędowe złożone z kilku gmin i obszarów dworskich. W takim okręgu za sprawy policyjne odpowiadał specjalnie wyznaczony urzędnik powoływany przez nadprezydenta.34 Nad działalnością samorządu czuwał wydział powiatowy i starosta. Wydziały powiatowe zatwierdzały ważniejsze uchwały organów gminy (na przykład w kwestiach majątkowych). Miały też prawo oceniać akty gminne co do ich legalności i celowości. Podobne uprawnienia posiadał starosta.35 Od 1911 roku gminy wiejskie miały prawo łączyć się ze sobą oraz obszarami dworskimi i miastami w związki celowe o charakterze publicznoprawnym. Dzięki temu gminy mogły realizować większe inwestycje (drogi, szkoły itp.). 36 Trudno teraz ustalić bez wnikliwych badań archiwalnych dane odnośnie poszczególnych gmin jednostkowych (jednowioskowych) w okolicach Inowrocławia. Pewne dane można przedstawić na podstawie stanu z przełomu XIX i XX wieku zawartych w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Słownik opisuje wsie (jednocześnie stanowiące gminy) oraz dominia, czyli obszary dworskie. 30 Tamże, s. 213. Tamże. 32 Koneczny F, Historia administracji, Wilno 1924. 33 Korobowicz A, Witkowski W, Historia ustroju i prawa…, s. 213. 34 Tamże, s. 214. 35 Tamże. 36 Tamże. 31 Batkowo według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego, wieś w powiecie inowrocławskim, liczyła 31 domów, 230 mieszkańców, wszyscy wyznania katolickiego, 82 analfabetów.37 Borkowo, wieś w powiecie inowrocławskim, ob. Jaksice, stacja pocztowa i kolejowa Inowrocław.38 Cieślin, wieś w powiecie inowrocławskim, liczył 3 domy, 30 mieszkańców, wszyscy katolicy, 8 analfabetów. Cieślin dominium, w powiecie inowrocławskim, liczyło 1536 morgów obszaru, 9 domów, 176 mieszkańców, 3 ewangelików, 173 katolików, 32 analfabetów. Stacja pocztowa i kolejowa Inowrocław, wraz z Radłowem stanowiło własność Franciszka Brzeskiego.39 Czyste, wieś i dominium (obszar dworski) w powiecie inowrocławskim. Dominium liczyło 1072 morgi obszaru, 8 domów, 117 mieszkańców, 9 ewangelików, 105 katolików, 3 Żydów, 63 analfabetów. Stacja kolei żelaznej Inowrocław.40 Dulsk, dominium w powiecie inowrocławskim nad jeziorem Gopło. Dulsk liczył: 1302 morgi obszaru, 5 domów, 116 mieszkańców, pod względem wyznania wszyscy byli katolikami, 53 analfabetów. Stacja pocztowa i kolejowa w Inowrocławiu. Dominium było własnością Kozłowskiego.41 Dziennice niem. Dziennitz, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło 1200 morgów obszaru, 4 domy, 79 mieszkańców, 13 ewangelików, 66 katolików, 36 analfabetów. Stacja pocztowa i kolejowa w Inowrocławiu. Dziennice były kiedyś własnością generała Kołaczkowskiego.42 Gnojno, dominium w powiecie inowrocławskim, nad rzeczką Żabienką. Dominium liczyło: 1501 morgów obszaru, 8 domów, 147 mieszkańców, 6 ewangelików, 141 katolików, 78 analfabetów. Stacja pocztowa i kolejowa w Inowrocławiu. Dominium było własnością Józefa Trzebińskiego i było słynne z owczarni.43 Góra, wieś w powiecie inowrocławskim, liczyło 14 domów, 114 mieszkańców, 2 ewangelików, 112 katolików, 30 analfabetów, kościół parafialny dekanatu gniewkowskiego, poczta i stacja kolei żelaznej w Inowrocławiu. 37 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. I, s. 117. Warszawa 1880-1902. 38 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. I, s. 314. Warszawa 1880-1902. 39 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. I, s. 693. Warszawa 1880-1902. 40 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. I, s. 885. Warszawa 1880-1902. 41 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. II, s. 218. Warszawa 1880-1902. 42 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. II, s. 274. Warszawa 1880-1902. 43 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. II, s. 641 - 642. Warszawa 1880-1902. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. Góra, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 1242 morgów obszaru, 7 domów, 110 mieszkańców, 1 ewangelik, 109 katolików, 48 analfabetów. W skład dominium wchodziły 2 miejscowości: Góra folwark i Góra probostwo.44 Jacewo, wg Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego stanowiło osadę (3 domy, 16 mieszkańców) oraz wieś i dominium (590 morgów obszaru). Gmina Jacewo liczyła 40 domów, 329 mieszkańców, 36 ewangelików, 293 katolików, 138 analfabetów. Poczta telegraficzna i stacja kolei żelaznej w oddalonym o 1 km Inowrocławiu.45 Jaksice, w XIX wieku stanowiły wieś i dominium w powiecie inowrocławskim. Dominium Jaksice Wielkie (Gross Jaxice) liczyły 1700 morgów obszaru. W skład gminy Jaksice wchodziły 4 miejscowości: Jaksice wieś, Jaksice dominium, Borkowo dominium, Jaksice folwark (538 morgów obszaru). Gmina liczyła: 50 domów, 725 mieszkańców, 76 ewangelików, 649 katolików, 231 analfabetów. Kościół parafialny katolicki należał do dekanatu inowrocławskiego. Poczta, telegraf i stacja kolei żelaznej znajdowały sięw Inowrocławiu.46 Jaronty, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło 934 morgi obszaru, 4 domy, 89 mieszkańców, wszyscy katolicy, 35 analfabetów. Poczta telegraficzna i stacja kolejowa w Inowrocławiu. Dominium było własnością Kozłowskiego.47 Karczyn, wieś w powiecie inowrocławskim, liczyło 10 domów, 105 mieszkańców, wszyscy katolicy, 42 analfabetów, poczta telegraficzna i stacja kolei żelaznej w Inowrocławiu. Karczyn, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 3516 morgów obszaru, 10 domów, 182 mieszkańców, 15 ewangelik, 167 katolików, 127 analfabetów. Dominium było własnością Józefa Kościelskiego.48 Komaszyce, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 1023 morgów obszaru, 8 domów, 103 mieszkańców, wszyscy katolicy, 69 analfabetów. Poczta, telegraf i stacja kolejowa w Inowrocławiu. Dominium było własnością Józefy Mlickiej.49 Krusz Duchowna, niem. Lindenthal, wieś w powiecie inowrocławskim, liczyło: 20 domów, 257 mieszkańców, 157 ewangelików, 100 katolików, 66 analfabetów. Poczta w Markowicach, telegraf i stacja kolejowa w Inowrocławiu.50 Krusze Podlotowa, niem. Klein – Kruscha, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 840 morgów obszaru, 3 domy, 95 mieszkańców, 29 ewangelików, 66 katolików, 47 analfabetów. Poczta w Markowicach (Markowitz), telegraf i stacja kolejowa w Inowrocławiu. 44 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. II, s. 688. Warszawa 1880-1902. 45 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. III, s. 354. Warszawa 1880-1902. 46 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. III, s. 379. Warszawa 1880-1902. 47 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. III, s. 454. Warszawa 1880-1902. 48 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. II, s. 838. Warszawa 1880-1902. 49 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. IV, s. 308. Warszawa 1880-1902. 50 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. IV, s. 733. Warszawa 1880-1902. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. W dominium znajdowały się pokłady torfu. Dominium było własnością Mariana Grabskiego.51 Krusze Zamkowa, niem. Gross Kruscha, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 1571 morgów obszaru, 13 domów, 207 mieszkańców, 38 ewangelików, 169 katolików, 56 analfabetów. Poczta w Markowicach, stacja kolejowa w Inowrocławiu. Właściciel dominium należał do spółki kierującej cukrownią w Kruszwicy.52 Kruśliwiec, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 377 morgów obszaru, 3 domy, 56 mieszkańców, wszyscy katolicy, 29 analfabetów. Poczta, telegraf i stacja kolejowa w Inowrocławiu.53 Latkowo, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 1970 morgów obszaru, 9 domów, 229 mieszkańców, 48 ewangelików, 181 katolików, 115 analfabetów. Poczta , telegraf i stacja kolejowa w Inowrocławiu. W dominium znajdowały się: cegielnia, fabryka cykorii, hodowla koni rasowych.54 Łojewo, wieś w powiecie inowrocławskim, nad ramieniem jeziora Gopło, liczyło: 20 domów, 217 mieszkańców, 29 ewangelików, 188 katolików, 72 analfabetów. Poczta (agentura) na miejscu, stacja kolejowa w Inowrocławiu. Łojewo, dominium i gmina, liczyło 2192 morgów obszaru. W skład Łojewa wchodziły dwie miejscowości: Łojewo dominium i Królewski Ostrów lub Wydrzychowo, liczyło 9 domów, 152 mieszkańców, 14 ewangelików, 138 katolików, 68 analfabetów.55 Marcinkowo, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 1261 morgów obszaru, 7 domów, 112 mieszkańców, 25 ewangelików, 87 katolików, 71 analfabetów. Poczta , telegraf i stacja kolejowa w Inowrocławiu.56 Marulewo, (Fredrichsfelde), dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 800 morgów obszaru, 4 domy, 77 mieszkańców, 5 ewangelików, 72 katolików, 48 analfabetów. Stacja pocztowa i stacja kolejowa w Inowrocławiu.57 Mimowola, wieś w powiecie inowrocławskim, liczyło: 7 domów, 59 mieszkańców, wszyscy katolicy, 17 analfabetów. Poczta, telegraf, gośc. i stacja kolejowa w Inowrocławiu.58 Olszewice, dok. Wolszewice, dominium w powiecie inowrocławskim, parafia Parchanie, stacja pocztowa i stacja drogi żelaznej w Inowrocławiu. Okr. domin. w Słońsku, liczył: 5 domów, 115 mieszkańców, wszyscy katolicy, 17 analfabetów. Dominium liczyło: 51 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. IV, s. 733. Warszawa 1880-1902. 52 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. IV, s. 733. Warszawa 1880-1902. 53 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. IV, s. 733. Warszawa 1880-1902. 54 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. V, s. 98. Warszawa 1880-1902. 55 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. V, s. 685. Warszawa 1880-1902. 56 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. VI, s. 106. Warszawa 1880-1902. 57 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. VI, s. 142. Warszawa 1880-1902. 58 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. VI, s. 443. Warszawa 1880-1902. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. 250,80 ha (210,89 ha roli, 14,57 ha łąk, 12,00 ha pastwisk, 5,47 ha nieużytków i 8,20 ha wody). Poczta, telegraf, gośc. i stacja kolejowa w Inowrocławiu.59 Oporówek, alias Oporówko, dominium w powiecie inowrocławskim, parafia w Liszkowie, stacja pocztowa i stacja drogi żelaznej w pogranicznych Jaksicach. Oporówek liczył: 4 domy, 57 mieszkańców, wszyscy katolicy, 249,47 ha obszaru (229,85 ha roli, 6,69 ha łąk, 6,92 ha pastwisk, 3,83 ha nieużytków i 2,18 ha wody). Dominium było własnością Bronisława Gąsiorowskiego.60 Piotrkowice, dawniej Stankowice, dominium w powiecie inowrocławskim, parafia Ludzisko, stacja pocztowa w Montawach, stacja drogi żelaznej w Janikowie. Dominium liczyło: 10 domów, 158 mieszkańców, wszyscy katolicy, 501,35 ha obszaru (304,64 ha roli, 148,99 ha łąk, 3,77 ha lasu, 6,52 ha nieużytków i 37,40 ha wody).61 Pławin, dominium w powiecie inowrocławskim, parafia Kościelec, stacja pocztowa w Jaksicach, stacja drogi żelaznej w Inowrocławiu i Złotnikach. Pławin liczył: 4 domy, 113 mieszkańców, 89 katolików, 24 protestantów. Dominium liczyło: 305,90 ha (294,40 ha roli, 8,60 ha łąk, 2,90 ha nieużytków).62 Pławinek, dominium w powiecie inowrocławskim, parafia Góra, stacja pocztowa i stacja drogi żelaznej w Inowrocławiu. Pławinek liczył: 10 domów, 147 mieszkańców, wszyscy katolicy. Dominium liczyło: 427,45 ha (391,66 ha roli, 14,30 ha łąk, 0,17 pastwisk, 5,75 lasów, 15,57 ha nieużytków). Właścicielką dominium była Kazimiera Łyskowska.63 Popowice, majętność w powiecie inowrocławskim, parafia, stacja pocztowa, stacja drogi żelaznej w Inowrocławiu. Popowice liczyły: 8 domów, 129 mieszkańców, wszyscy wyznania katolickiego. Majętność liczyła: 310,56 ha obszaru (221,60 ha roli, 18,20 ha łąk, 66,24 ha pastwisk i 4,51 ha nieużytków).64 Radłówek alias Radłówko, mylnie Pudłówko, majętność w powiecie inowrocławskim, parafia Tuczno, stacja pocztowa w Jaksicach, stacja drogi żelaznej w Inowrocławiu. Radłówek liczyły: 6 domów, 133 mieszkańców, wszyscy wyznania katolickiego. Majętność liczyła: 286,19 ha obszaru (252,13 ha roli, 4,89 ha łąk, 20,29 ha pastwisk i 5,82 ha nieużytków, 3,6 ha wody).65 Sikorowo, wieś i folwark w powiecie inowrocławskim, parafia Góra, stacja pocztowa w Łojewie, stacja drogi żelaznej w Inowrocławiu. Sikorowo wieś liczyło: 13 domów, 130 mieszkańców. Folwark liczył: 6 domów, 109 mieszkańców, 226 ha obszaru. Właścicielem 59 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. VII, s. 507. Warszawa 1880-1902. 60 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. VII, s. 565. Warszawa 1880-1902. 61 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. VIII, s. 210. Warszawa 1880-1902. 62 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. VIII, s. 278. Warszawa 1880-1902. 63 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. VIII, s. 278. Warszawa 1880-1902. 64 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. VIII, s. 799. Warszawa 1880-1902. 65 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. IX, s. 387. Warszawa 1880-1902. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. folwarku był Józef Mański. Wieś i folwark tworzyły okrąg, który liczył: 19 domów, 239 mieszkańców (207 katolików, 32 protestantów) i 291 ha (226 roli, 29 łąk).66 Sławęcin alias Słabęcin, urzędowo Slabencin, majętność w powiecie inowrocławskim, parafia Kościelec, stacja pocztowa, stacja drogi żelaznej w Inowrocławiu oraz stacja drogi żelaznej w Jaksicach. Sławęcin liczył: 4 domy, 77 mieszkańców (54 katolików, 23 protestantów). Majętność liczyła: 234 ha obszaru (207 ha roli, 18 ha łąk). Właścicielem majątku był D. Klawiter. Sławęcin alias Słabęcin, urzędowo Slabencin, wieś w powiecie inowrocławskim, parafia Planowice, szkoła w Słabęcinie, stacja pocztowa w Włostowie (Lostau), stacja drogi żelaznej w Janikowie (Amsee). Sławęcin liczył: 13 domów, 156 mieszkańców (151 katolików, 5 protestantów). Wieś liczyła: 280 ha obszaru (268 ha roli, 7 ha łąk).67 Sławęcinek alias Słabęcinek, Sławęcin Mniejszy, urzędowo Slabencinek, wieś i folwark w powiecie inowrocławskim, parafia Kościelec, stacja pocztowa, stacja drogi żelaznej w Inowrocławiu. Wieś wraz z folwarkiem (3 domy, 53 mieszkańców, 100 ha) tworzyły okręg wiejski, który liczył: 7 dym., 96 mieszkańców (89 katolików, 7 protestantów) i 184 ha obszaru( 160 ha roli). Właścicielem folwarku był Manfred Guradze.68 Strzemkowo dawniej Strzemikowo, wieś i dwór w powiecie inowrocławskim, parafia, stacja pocztowa, stacja drogi żelaznej w Inowrocławiu oraz stacja drogi żelaznej w Jaksicach. Wieś liczyła: 29 ha, 1 dom, 7 mieszkańców protestantów. Dwór liczył: 7 domów, 124 mieszkańców (117 katolików, 7 protestantów), 260 ha obszaru (235 ha roli), właścicielem był Józef Trzebiński.69 Trzaski, Trzaskowy Dolne, majętność w powiecie inowrocławskim, parafia, stacja pocztowa, stacja drogi żelaznej w Inowrocławiu, szkoła w miejscu. Trzaski liczyły: 6 domów, 110 mieszkańców (72 katolików, 38 protestantów). Majętność liczyła: 214,95 ha obszaru (188,37 ha roli, 18 ha pastwisk, 7,73 nieużytków).70 Tupadły, niekiedy Tupadła, dwór w powiecie inowrocławskim, o 14 km ku północy od Inowrocławia i Pakości, parafia katolicka Liszkowo, parafia protestancka Dąbrowa (Elsendorf), poczta i stacja drogi żelaznej na Złotnikach (Gueldenhof). Dwór liczył: 7 domów, 132 mieszkańców (88 katolików, 44 protestantów) i 274 ha.71 Tupadły, dwór w powiecie inowrocławskim (Strzelno), o 10 km na południe od Inowrocławia (parafia protestancka), na lewym brzegu Noteci, przy drodze żelaznej do Kruszwicy, parafia katolicka w Wielkiem Sławsku, poczta i stacja drogi żelaznej o 2 km na 66 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. X, s. 607. Warszawa 1880-1902. 67 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. X, s. 776. Warszawa 1880-1902. 68 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. X, s. 777. Warszawa 1880-1902. 69 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. XI, s. 476. Warszawa 1880-1902. 70 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. XII, s. 537 - 538. Warszawa 1880-1902. 71 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. XII, s. 625. Warszawa 1880-1902. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. Mątwach. Dwór liczył: 4 domy, 115 mieszkańców (93 katolików, 22 protestantów) i 239,97 ha (213 roli, 20,11 ha łąk, 5,11 ha pastwisk, 1,75 ha nieużytków).72 Turlejewo, sołectwo, w powiecie inowrocławskim, poczta, stacja drogi żelaznej w Jaksicach, parafia katolicka i okręg wiejski Tuczno. Sołectwo liczyło: 3 domy, 40 mieszkańców i 124 ha obszaru.73 Witowy, wieś rycerska w powiecie inowrocławskim, sąd, okr. komis. i stacja kolejowa Inowrocław, poczta w Łojewie, parafia i szkoła katolicka w Górze. Wieś liczyła: 4 domy, 280 ha, 104 mieszkańców.74 Żalinowo alias Żałowo, wieś gosp. w powiecie inowrocławskim (strzelińskim), sąd i urz. okr. w Strzelnie, poczta i urząd stanu cywilnego w Markowicach, stacja kolei żelaznej w Inowrocławiu, szkoła w Żalinowie, parafia katolicka w Ludzisku. Wieś liczyła: 143 ha obszaru, 12 dym., 118 mieszkańców.75 72 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. XII, s. 625. Warszawa 1880-1902. 73 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. XII, s. 645. Warszawa 1880-1902. 74 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. XIII, s. 680. Warszawa 1880-1902. 75 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. XIV, s. 732. Warszawa 1880-1902. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. pod red. F. Sulimierskiego, B. Skorowidz W. Ks. Poznańskiego, niezbędny dla każdego podręcznik obejmujący zupełny i dokładny spis wszystkich, w księdze pocztowej wykazanych blisko 7000 miejscowości z podaniem także nazw urzędowych, parafii, poczty, ludności miast, liczby parafian i właścicieli Polaków, Poznań 1909, s. 114 (fragment) Skorowidz W. Ks. Poznańskiego, niezbędny dla każdego podręcznik obejmujący zupełny i dokładny spis wszystkich, w księdze pocztowej wykazanych blisko 7000 miejscowości z podaniem także nazw urzędowych, parafii, poczty, ludności miast, liczby parafian i właścicieli Polaków, Poznań 1909, s. 115 (fragment) Okolice Inowrocławia wchodziły w skład państwa niemieckiego do 1919 roku. W granicach gmin wiejskich nie dochodziło z reguły do zmian administracyjnych. Często zdarzało się to jednak w obrębie gmin dworskich. Z chwilą na przykład parcelacji majątku taka gmina przestawała istnieć. OKOLICE INOWROCŁAWIA W II RZECZPOSPOLITEJ Na mocy postanowień Kongresu Wersalskiego dawne Wielkie Księstwo Poznańskie włączono w skład odrodzonego państwa polskiego. Utworzono województwo poznańskie z dniem 1 sierpnia 1919 roku. W skład województwa wszedł także powiat inowrocławski (na czele ze starostą). W skład tego powiatu wchodziły gminy i obszary dworskie (dominia) w okolicy Inowrocławia. Odrodzone państwo tworzono z czterech różnych jednostek państwowych (zabór rosyjski, pruski, austriacki i Królestwo Polskie) o różnych tradycjach, językach urzędowych i różnych ustrojach samorządu. Zewsząd zagrażali wrogowie. Początkowo władze w Warszawie utrzymały w mocy odrębne dla dawnych zaborów ustroje samorządu lokalnego. Utrzymano w mocy postanowienia niemieckie ustawodawstwo z 1891 roku. W nowym systemie prawnym zdemokratyzowano jednak prawa wyborcze na dawnych ziemiach niemieckich. Poprzedni system faworyzował bogatych gospodarzy. Po 1919 roku w małych gminach liczących do 100 mieszkańców wszyscy pełnoprawni mieszkańcy stanowili zgromadzenie gminne, czyli radę gminną. Prawo głosu posiadali obywatele polscy liczący co najmniej 20 lat i zamieszkiwali dany teren przynajmniej od roku. W większych gminach (powyżej 100 mieszkańców) powoływano rady gminne jako organy uchwałodawcze i kontrolujące. Organem zarządzającym pozostał, jak dawniej, sołtys wraz z ławnikami. Wybierano ich na okres trzech lat. Wybór musiał być zatwierdzony przez starostę. Obszary dworskie były wyłączone z pod samorządu. Funkcje administracyjne posiadał właściciel majątku lub wyznaczony przez niego zastępca (zwany przełożonym). Mieli oni te same prawa i obowiązki jak sołtysi i byli zatwierdzani przez starostę (tylko w przypadku zastępcy). Obszary dworskie w terenach poniemieckich stanowiły obszar podzielony na 2400 części zamieszkały przez pół miliona osób.76 Szczegółowe dane z tego okresu podaje spis powszechny z 1921 roku. Według niego gmina Balczewo należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. W skład gminy Balczewo wchodziły: Balczewo leśniczówka, Balczewo osada, Balczewo wieś. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 27 domów, 204 mieszkańców (106 mężczyzn, 98 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 43, ewangelików 158, innego chrześcijaństwa 3. Pod względem narodowościowym gminę zamieszkiwało: 45 narodowości polskiej, 156 narodowości niemieckiej, 3 innej narodowości.77 W okresie międzywojennym gmina Batkowo należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 10 domów, 65 76 Witkowski W, Historia administracji w Polsce, Warszawa 2007, s. 345. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom X - Województwo poznańskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 21. 77 mieszkańców (27 mężczyzn, 38 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy gminy byli katolikami narodowości polskiej.78 W okresie międzywojennym gmina Jacewo należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 61 domów, 531 mieszkańców (270 mężczyzn, 261 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 468, ewangelików 57, innego chrześcijaństwa 6. Pod względem narodowościowym gminę zamieszkiwało: 473 narodowości polskiej, 58 narodowości niemieckiej.79 W okresie międzywojennym gmina Jaksice należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. W skład gminy Jaksice wchodziły: Borkowo folwark, Jaksice stacja kolejowa, Jaksice wieś, Stefanowo pustkowie. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 65 domów, 954 mieszkańców (438 mężczyzn, 516 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 925, ewangelików 29. Pod względem narodowościowym gminę zamieszkiwało: narodowości polskiej 924, narodowości niemieckiej 30.80 W okresie międzywojennym gmina Karczyn należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 16 domów, 99 mieszkańców (46 mężczyzn, 53 kobiety). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy gminy byli katolikami narodowości polskiej.81 W okresie międzywojennym gmina Łojewo należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 22 domów, 318 mieszkańców (159 mężczyzn, 159 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 304, innego chrześcijaństwa 14. Pod względem narodowościowym gminę zamieszkiwało: 304 narodowości polskiej, 14 narodowości niemieckiej.82 W okresie międzywojennym gmina Marcinkowo należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 27 domów, 179 mieszkańców (87 mężczyzn, 92 kobiety). Pod względem wyznania było: katolików 46, ewangelików 133. Pod względem narodowościowym gminę zamieszkiwało: 46 narodowości polskiej, 133 narodowości niemieckiej.83 W okresie międzywojennym gmina Miechowice należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 19 domów, 163 mieszkańców (76 mężczyzn, 87 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 63, ewangelików 96, innego chrześcijaństwa 4. Pod względem narodowościowym gminę zamieszkiwało: 71 narodowości polskiej, 85 narodowości niemieckiej.84 78 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 21. 79 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 22. 80 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 22. 81 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 22. 82 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 22. 83 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 22. 84 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 22. X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd W okresie międzywojennym gmina Mimowola należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 7 domów, 49 mieszkańców (27 mężczyzn, 22 kobiety). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.85 W okresie międzywojennym gmina Orłowo należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 10 domów, 74 mieszkańców (35 mężczyzn, 39 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 60, ewangelików 13, innego chrześcijaństwa 1. Pod względem narodowościowym gminę zamieszkiwało: 60 narodowości polskiej, 13 narodowości niemieckiej, 1 innej narodowości.86 W okresie międzywojennym gmina Sikorowo należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. W skład gminy Sikorowo wchodziły: Sikorowo folwark, Sikorowo wieś. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 18 domów, 249 mieszkańców (118 mężczyzn, 131 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.87 W okresie międzywojennym gmina Słońsko należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 93 domy, 765 mieszkańców (375 mężczyzn, 390 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 753, ewangelików 12. Pod względem narodowościowym gminę zamieszkiwało: 753 narodowości polskiej, 12 narodowości niemieckiej.88 W okresie międzywojennym gmina Turzany należała do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 42 domy, 290 mieszkańców (142 mężczyzn, 148 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.89 Obszary dworskie: W okresie międzywojennym obszar dworski Balin należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 3 domy, 84 mieszkańców (36 mężczyzn, 48 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.90 W okresie międzywojennym obszar dworski Cieślin należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski 85 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 22. 86 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 22. 87 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 23. 88 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 23. 89 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 23. 90 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 23. X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd liczył 10 domów, 212 mieszkańców (111 mężczyzn, 101 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.91 W okresie międzywojennym obszar dworski Czyste należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 9 domów, 154 mieszkańców (75 mężczyzn, 79 kobiet). Pod względem wyznania było 153, inne chrześcijaństwa 1. Pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 153, innej narodowości 1.92 W okresie międzywojennym obszar dworski Dulsko należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 7 domów, 171 mieszkańców (77 mężczyzn, 94 kobiety). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.93 W okresie międzywojennym obszar dworski Dziennice należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 4 domy, 121 mieszkańców (54 mężczyzn, 67 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.94 W okresie międzywojennym obszar dworski Gnojno należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 9 domów, 201 mieszkańców (92 mężczyzn, 109 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.95 W okresie międzywojennym obszar dworski Góra należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 11 domów, 185 mieszkańców (85 mężczyzn, 100 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.96 W okresie międzywojennym obszar dworski Jaksice należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. W skład obszaru dworskiego wchodziły: Jaksice folwark, Jaksiczki folwark. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 9 domów, 188 mieszkańców (85 mężczyzn, 103 kobiety). Pod względem wyznania było: katolików 180, ewangelików 8, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 180, narodowości niemieckiej 8.97 W okresie międzywojennym obszar dworski Jaronty należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 8 domów, 125 mieszkańców (55 mężczyzn, 70 kobiet). Pod względem wyznania było: 91 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 23. 92 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 23. 93 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 94 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 95 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 96 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 97 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd katolików 122, ewangelików 3, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 124, narodowości niemieckiej 1.98 W okresie międzywojennym obszar dworski Karczyn należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. W skład obszaru dworskiego wchodziły: Arturowo folwark, Karczyn folwark. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 12 domów, 319 mieszkańców (121 mężczyzn, 128 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 232, ewangelików 17, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 232, narodowości niemieckiej 17.99 W okresie międzywojennym obszar dworski Kłopot należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 7 domów, 162 mieszkańców (73 mężczyzn, 89 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 148, ewangelików 14, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 155, narodowości niemieckiej 7.100 W okresie międzywojennym obszar dworski Komaszyce należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 6 domów, 140 mieszkańców (64 mężczyzn, 76 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.101 W okresie międzywojennym obszar dworski Kruśliwiec należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 5 domów, 69 mieszkańców (33 mężczyzn, 36 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 66, ewangelików 3, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 66, narodowości niemieckiej 3.102 W okresie międzywojennym obszar dworski Latkowo należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 5 domów, 173 mieszkańców (83 mężczyzn, 90 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 163, ewangelików 10, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 162, narodowości niemieckiej 11.103 W okresie międzywojennym obszar dworski Łąkocin należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 11 domów, 240 mieszkańców (117 mężczyzn, 123 kobiety). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.104 98 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom X Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 99 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom X Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 100 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom X Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 101 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom X Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 102 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom X Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 103 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom X Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 104 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom X Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. - Województwo poznańskie, Główny Urząd - Województwo poznańskie, Główny Urząd - Województwo poznańskie, Główny Urząd - Województwo poznańskie, Główny Urząd - Województwo poznańskie, Główny Urząd - Województwo poznańskie, Główny Urząd - Województwo poznańskie, Główny Urząd W okresie międzywojennym obszar dworski Łojewo należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. W skład obszaru dworskiego wchodziły: Łojewo folwark, Wydrzychowo folwark. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 8 domów, 178 mieszkańców (82 mężczyzn, 96 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 176, innego chrześcijaństwa 2, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 175, narodowości niemieckiej 3.105 W okresie międzywojennym obszar dworski Marulewy należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 6 domów, 131 mieszkańców (53 mężczyzn, 78 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 124, ewangelików 7, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 124, narodowości niemieckiej 7.106 W okresie międzywojennym obszar dworski Olszewice należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 5 domów, 130 mieszkańców (62 mężczyzn, 68 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 125, ewangelików 5, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 125, narodowości niemieckiej 5.107 W okresie międzywojennym obszar dworski Oporówek należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 4 domy, 114 mieszkańców (51 mężczyzn, 53 kobiety). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.108 W okresie międzywojennym obszar dworski Orłowo należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 22 domy, 457 mieszkańców (190 mężczyzn, 267 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 425, ewangelików 30, innego chrześcijaństwa 2, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 427, narodowości niemieckiej 28, innej narodowości 2.109 W okresie międzywojennym obszar dworski Pławin należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 4 domy, 154 mieszkańców (70 mężczyzn, 84 kobiety). Pod względem wyznania było: katolików 146, ewangelików 8, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 148, narodowości niemieckiej 6.110 W okresie międzywojennym obszar dworski Pławinek należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski 105 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 106 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 107 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 108 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 109 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 110 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 25. X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd liczył 11 domów, 161 mieszkańców (76 mężczyzn, 85 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.111 W okresie międzywojennym obszar dworski Popowice należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 9 domów, 168 mieszkańców (85 mężczyzn, 83 kobiety). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.112 W okresie międzywojennym obszar dworski Radłówek należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 6 domów, 160 mieszkańców (76 mężczyzn, 84 kobiety). Pod względem wyznania było: katolików 158, ewangelików 2, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 158, narodowości niemieckiej 2.113 W okresie międzywojennym obszar dworski Sławęcin należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 8 domów, 133 mieszkańców (63 mężczyzn, 70 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.114 W okresie międzywojennym obszar dworski Sójkowo należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 6 domów, 155 mieszkańców (57 mężczyzn, 98 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.115 W okresie międzywojennym obszar dworski Popowice należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 9 domów, 132 mieszkańców (58 mężczyzn, 74 kobiety). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.116 W okresie międzywojennym obszar dworski Szarlej należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. W skład obszaru dworskiego wchodziły miejscowości: Ostrowo Korzyckie folwark, Szarlej folwark. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 12 domów, 356 mieszkańców (169 mężczyzn, 187 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.117 W okresie międzywojennym obszar dworski Trzaski należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 7 domów, 126 mieszkańców (50 mężczyzn, 76 kobiet). Pod względem wyznania było: 111 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 25. 112 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 25. 113 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 24. 114 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 25. 115 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 25. 116 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 25. 117 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 25. X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd X - Województwo poznańskie, Główny Urząd katolików 106, ewangelików 20, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 109, narodowości niemieckiej 17.118 W okresie międzywojennym obszar dworski Tupadły należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 8 domów, 156 mieszkańców (78 mężczyzn, 78 kobiet). Pod względem wyznania było: katolików 114, ewangelików 42, pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 113, narodowości niemieckiej 43.119 W okresie międzywojennym obszar dworski Witowy należał do powiatu inowrocławskiego, województwa poznańskiego. Według danych z 1921 roku obszar dworski liczył 5 domów, 130 mieszkańców (60 mężczyzn, 70 kobiet). Pod względem wyznania wszyscy mieszkańcy byli katolikami narodowości polskiej.120 118 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom X - Województwo poznańskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 25. 119 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom X - Województwo poznańskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 25. 120 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom X - Województwo poznańskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926 k. 25. Spis powszechny z 1921 roku- fragment Niewiele zmian administracyjnych zanotowano w latach 1919-1934 w obrębie obszaru współczesnej gminy Inowrocław. W 1926 roku, na mocy rozporządzenia Rady Ministrów, zniesiono obszar dworski „Dalkowo” i włączono go do gminy wiejskiej Jacewo.121 Lata dwudzieste były dość ciężkie dla samorządów gminnych. Wszyscy dopiero uczyli się demokracji lokalnej po latach zaborów. Dodatkowo dużym problemem w początku lat dwudziestych była szalejąca inflacja. Uchwalony, na przykład, na początku 1923 roku budżet należało co miesiąc nowelizować. Nie sprzyjało to wcale inwestycjom w budowę dróg i szkół. Zdarzało się, że propozycje rządowe dofinansowania inwestycji były odrzucane przez gminy, gdyż kwoty te w ciągu kilku miesięcy stawały się śmiesznie niskie i gmina musiała sama dokończyć zaczętą budowę. Zapisy z Księgi Adresowej Polski z 1929 roku 121 Dz. U. 1925 nr 105 poz. 733. Do 1933 roku w II Rzeczpospolitej funkcjonowały różne systemy samorządu. Wreszcie postanowiono to ujednolicić. Według nowej ustawy gminnej (zwanej scaleniową)122 z 23 marca 1933 roku utworzono gminy zbiorowo na kształt gminy z dawnego Królestwa Polskiego. Obejmowały one często dość znaczny obszar złożony z wsi, folwarków, koloni, osad. Nowe gminy dzieliły się na gromady, odpowiednik współczesnych sołectw. Podział na gromady był ogłaszany w Dzienniku Urzędowym Województwa. Powołano radę gminną. Wyboru radnych dokonywało kolegium złożone z delegatów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad. Istniał cenzus wieku przy prawie wyborczym czynnym 25 lat (wcześniej 21) i w prawie wyborczym biernym wynoszący 30 lat (wcześniej 25). W gminach do 5000 mieszkańców radnych było 12. Kadencja radnych wynosiła 5 lat. Warto wspomnieć, że w czasach II RP mandat radnego nie wiązał się z żadnym wynagrodzeniem. W poszczególnych gromadach wiejskich powołano zebranie gromadzkie. Zebranie to gromadziło się pod przewodnictwem sołtysa lub jego zastępcy (podsołtysa). Zebranie gromadzkie podejmowało uchwały dotyczące danej gromady, wybierało sołtysa i jego zastępcę na 3-letnie kadencje. Wybrani musieli mieć ukończone 30 lat. Zebranie gromadzkie wybierało radnych gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady był sołtys oraz jego zastępca. Gromada wiejska miała od tej pory własny budżet. Wybory zatwierdzał starosta powiatowy. Każdy mieszkaniec wsi w przypadku zgłoszenia go na sołtysa lub podsołtysa miał obowiązek sprawowania funkcji do końca kadencji. Składali oni przysięgę służbową na ręce starosty. Do sołtysa należało kierowanie sprawami gromady, zarządzanie majątkiem, reprezentowanie gromady na zewnątrz. Przewodniczył on także zebraniom. Do sołtysa należały też sprawy bezpieczeństwa, porządku publicznego, przestrzegania przepisów, doręczania pism sądowych, wykonywania obowiązków związanych z poborem wojskowym. W nowym ustroju gminnym utworzono nieznany wcześniej organ – zarząd gminy. Przejął on część uprawień dawnej rady gminy. Zarząd gminy funkcjonował na czele z wójtem i podwójcim. W skład zarządu wchodziło też dwóch lub trzech ławników. To właśnie zarząd gminy na co dzień sprawował władzę w gminie. Zarząd gminy przygotowywał projekt budżetu, regulaminy, instrukcje urzędu, decydował o wydatkach. Kadencja członków zarządu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarządu wybierała Rada Gminy w głosowaniu tajnym. Na czele urzędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mieć on odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy. Sekretarz protokołował posiedzenia rady gminy i miał głos doradczy na radzie. Sekretarz był kierownikiem urzędu gminy. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urzędniczego. Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowiązania finansowe gminy, należało opatrzyć podpisem jeszcze jednego członka zarządu gminy. Wójt był reprezentantem administracji rządowej w terenie, wykonywał także zadania zlecone przez rząd. Wójt, jako organ rządowy, działał jednoosobowo i pod osobistą odpowiedzialnością. Nadzór nad jego działalnością sprawował starosta. Starosta miał prawo zwolnić wójta lub 122 Dziennik Ustaw nr 35, z dnia 13 maja 1933 roku, poz. 294. rozwiązać radę gminy w przypadkach łamania prawa. W 1934 roku w województwie poznańskim utworzono zbiorowe gminy wiejskie m. in. gminę Inowrocław – Wschód i gminę Inowrocław - Zachód. W skład gminy Inowrocław – Wschód z siedzibą władz gminnych w mieście Inowrocławiu weszły dotychczasowe gminy wiejskie: Balczewo, Jacewo, Karczyn, Łojewo, Marcinkowo, Miechowice, Orłowo, Parchanie, Sikorowo, Słońsko, Szadłowice, Szarlej, Turzany oraz obszary dworskie: Balin, Dulsko, Dziennice, Góra, Jaronty, Karczyn, Kłopot, Komaszyce, Latkowo, Łąkocin, Łojewo, Marulewy, Olszewice, Orłowo, Pławinek, Skalmierowice, Szadłowice, Szarlej, Trzaski, Więcławice i Witowy. W skład gminy Inowrocław – Zachód z siedzibą gminnych organów władzy w mieście Inowrocławiu weszły dotychczasowe gminy wiejskie: Batkowo, Gorzany, Jaksice, Janikowo, Mimowola, Rycerzewo, Sielec, Sławęcinek, Tuczno oraz obszary dworskie: Cieślin, Czyste, Giebnia, Gnojno, Jaksice, Kołuda Mała, Kołuda Wielka, Kościelec, Łącko, Oporówek, Ostrowo pod Janikowem, Pławin, Popowice, Popowiczki, Radłówek, Rycerzewko, Sławęcin, Sójkowo, Strzemkowo, Tuczno i Węgierce.123 Akt powołania gmin w powiecie inowrocławskim - fragment (Dz. U. 1934 Nr 69 poz. 654). 123 Dz. U. 1934 Nr 69 poz. 654. Nową gminę należało jeszcze podzielić na gromady wiejskie (odpowiednik współczesnych sołectw). Gmina Inowrocław Wschód podzielona została na 18 gromad: Balczewo, Góra, Jacewo, Jaronty, Karczyn, Komaszyce, Latkowo, Łąkocin, Łojewo, Marcinkowo, Miechowice, Orłowo, Parchanie, Sikorowo, Szadłowice, Słońsko, Turzany, Więcławice. Gmina Inowrocław Zachód została podzielona na 21 gromad: Batkowo, Cieślin, Czyste, Giebnia, Gorzany, Gnojno, Jaksice, Janikowo, Kołuda Mała, Kołuda Wielka, Kościelec, Łącko, Ostrowo pod Janikowem, Pławin, Radłówek, Rycerzewo, Sławęcin, Sielec, Tuczno Cukrownia, Tuczno, Węgierce.124 124 Poznański Dziennik Wojewódzki 1934 nr 14 poz. 521. Poznański Dziennik Wojewódzki, 1934, nr 41 poz. 522. Poznański Dziennik Wojewódzki, 1934, nr 41 poz. 522 Część miejscowości wchodzących w skład współczesnej gminy Inowrocław wchodziły w skład gminy Strzelno Północ w powiecie mogileńskim. W 1934 roku w skład gminy Strzelno Północ wchodziły m. in. gromady: Krusza Duchowna, Piotrkowice, Żalinowo.125 Na mocy ustawy z dnia 12 czerwca 1937 roku z województwa poznańskiego wyłączono m. in. obszar powiatów: inowrocławskiego, inowrocławskiego miejskiego i włączono je do województwa pomorskiego. Ustawa weszła w życie z dniem 1 kwietnia 1938 roku.126 Od tej pory Inowrocław będzie związany z województwem pomorskim (bydgoskim od 1950 roku). Lata trzydzieste były duże lepszym okresem rozwoju samorządu gminnego, mimo że w wielu gminach władze państwowe (sanacyjne) narzucały swoich wójtów i ograniczały czasem demokrację. Stabilizacja gospodarcza i rozwój ekonomiczny wpłynął na możliwość większych inwestycji. Budowano brukowane drogi (głównie szarwarkiem), sadzono drzewa, z tego okresu pochodzi wiele murowanych szkół. Był to także czas zorganizowania się licznych ochotniczych straży pożarnych, kółek rolniczych i organizacji społecznopolitycznych typu „Strzelec”, kół Przysposobienia Wojskowego, Wychowania Fizycznego i wielu innych. W każdej gminie świętowano rocznice narodowe, budowano pomniki. Efektem tego było wpojenie ducha patriotyzmu i odpowiedzialności, który tak bardzo przydał się w czasie nadchodzącej wojny. II WOJNA ŚWIATOWA 1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa. W pierwszych dniach września obszar gminy został opanowany przez Niemców. Obszary Wielkopolski należały niegdyś do państwa niemieckiego, więc oczywiste było, że wchodzą w skład III Rzeszy. Utworzono tak zwany Kraj Warty, który miał ulec całkowitej germanizacji. W jego granicach powołano rejencje oraz niżej powiaty. Na czele powiatów stali niemieccy landraci. Utrzymano podział na gminy ale połączono je w tak zwane obwody urzędowe (Amtsbezirke). Gminy inowrocławskie wchodziły w skład powiatu inowrocławskiego, rejencji inowrocławskiej i Kraju Warty (prowincja). Polscy urzędnicy pracowali w nich tylko na podrzędnych stanowiskach, o ile znali język niemiecki. Zamknięto polskie szkoły, biblioteki. Na porządku dziennym była walka z polską kulturą. W tym rejonie celem było wynarodowienie Polaków lub zastąpienie ich niemieckimi kolonistami. 125 126 Poznański Dziennik Wojewódzki 1934 nr 14 poz. 529. Dz. U. 1937 Nr 46 poz. 350. GMINNE RADY NARODOWE 1945-1954 W styczniu 1945 roku obszar Kujaw został zajęty przez Armię Czerwoną. Niemiecka administracja szybko opuściła ten teren. Początkowo władzę przejmowali przedstawiciele delegatury Rządu na Kraj, bowiem legalnym rządem był Rząd Londyński, który w każdej gminie miał swojego przedstawiciela. Tymczasem w Lublinie powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego działający pod osłoną ZSRR. To właśnie przedstawiciele tego komitetu, przy pomocy wojsk radzieckich, przejmowali faktyczną władzę w terenie. W każdej gminie, opanowanej przez Sowietów, ustanowiono komendanta wojennego, który bardzo szybko odsunął od władzy prawowitych przedstawicieli. Sprzyjało temu skoncentrowanie dużych grup wojsk radzieckich. Po kilku tygodniach od wejścia Rosjan tworzono na nowo urząd gminy na czele z wójtem. Byli to z reguły ludzie z autorytetem tolerowani przez wojska radzieckie. Wraz z wejściem Sowietów ustalono obowiązkowe kontyngenty na rzecz Armii Czerwonej i wojsk polskich. Miały one podobny wymiar jak te z czasów wojny, zwano je „świadczeniami rzeczowymi”. Z czasem je obniżano aż do zniesienia w 1947 roku. W pierwszym okresie po wyzwoleniu opierano się na przedwojennych rozwiązaniach ustrojowych. Ustanowiony przez Sowietów PKWN w Lublinie wydawał dekrety w sprawach organizacji obszaru kraju wyzwolonego z pod okupacji niemieckiej. Dnia 21 sierpnia 1944 roku dekret PKWN przywrócił przedwojenne podziały na województwa, gminy i gromady. 127 Gminy wokół Inowrocławia powróciły do powiatu inowrocławskiego i województwa pomorskiego (mimo, że wiosną 1945 utworzono województwo gdańskie i województwo pomorskie straciło dostęp do morza). Władze PKWN-u wprowadziły nowe rozwiązania ustrojowe. Wprowadzono wzorem ZSRR rady narodowe. W dniu 11 września 1944 roku wydano dekret o organizacji i zakresie działań rad narodowych. 128 Miały działać tymczasowo, ale pozostały aż do 1990 roku. Rady narodowe stanowiły „uspołecznioną formę sprawowania administracji”. Była to instytucja nieznana w społeczeństwie i podchodzono do niej na wsi z nieufnością. Rady narodowe zostały włączone w skład systemu samorządowego. Ostateczny kształt organizacji samorządu lokalnego został określony na mocy dekretu z 23 listopada 1944 roku. Zagwarantowano istnienie wspólnot samorządowych gminnych, powiatowych i wojewódzkich z własnym majątkiem i osobowością prawną. Wspólnota samorządowa posiadała swoje organy wykonawcze – zarządy oraz uchwałodawcze – rady narodowe (zamiast poprzednio rad gminnych). Zakres działań organów regulowały przepisy przedwojenne (z 1933 roku). Jednocześnie rady narodowe na mocy innych przepisów stanowiły organy władzy państwowej o szczególnych kompetencjach kontrolnych. Organem rad narodowych były prezydia rad narodowych złożone z przewodniczącego, zastępcy i kilku członków. To właśnie prezydia rad narodowych z czasem zaczęły przejmować funkcje zarządów gmin. Organ ten działał kolegialnie zbierając się na sesjach. 127 128 Tamże, s. 159. Dz.U. 1944 nr 5 poz. 22 Gminne rady narodowe składały się z nie mniej niż 16 i nie więcej niż 36 radnych, „reprezentujących w miarę możliwości ludność poszczególnych wsi”. W skład gminnej rady narodowej wchodzili odtąd członkowie rady gminnej powołani przed uchwaleniem dekretu o radach narodowych, przedstawiciele organizacji politycznych, zrzeszeń społecznych, organizacji młodzieżowych, przedstawiciele wojskowości, nauki i pracy społecznej. W praktyce członkowie rad byli delegatami partii politycznych i organizacji społecznych kontrolowanych przez nowe władze. Początkowo zasiadały w nich także osoby z przedwojennego samorządu, autorytety miejscowe, nawet księża. Te osoby wyrzucano przy częstych „reorganizacjach” rad zarządzanych przez rady wyższego szczebla. Wola ludności poszczególnych wsi nie miała najmniejszego znaczenia. Niewygodnych radnych usuwano, a w ich miejsce powoływano nowych na mocy uchwały gminnej rady. Preferowano ludzi związanych z PPR (potem PZPR) i o niskim statusie majątkowym. Największa „akcja wymiany” radnych miała miejsce w 1948 roku. Gminne rady narodowe w głosowaniu tajnym większością głosów wybierał zarząd gminny, jako organ wykonawczy. Zarząd składał się z wójta, podwójciego i trzech członków. Wybór wójta i podwójciego podlegał zatwierdzeniu przez starostę. Kompetencje zarządu były takie same jak przed wojną, jednak z czasem zaczęto pomniejszać ich rolę. Ich funkcje przejmowały prezydia rad narodowych spychając wójta do mało znaczącej w gminie roli wykonawcy poleceń prezydium GRN. Zarząd gminy miał do pomocy urząd gminy z sekretarzem na czele. W urzędach zatrudniono więcej urzędników – referentów. Byli to referenci ds. administracyjnych, wojskowych, kontyngentów, podatkowych itp. Zatrudniano także woźnego. Wiązało się to ze wzrostem biurokracji. Po wojnie płace w administracji lokalnej były bardzo małe i z tego powodu wielu wykwalifikowanych urzędników przedwojennych odeszło z pracy. Z czasem zastąpili ich nowi – ukształtowani według zupełnie nowych wzorców. Dane ze spisu powszechnego z 1946 roku. Miasto Inowrocław liczyła 35808 mieszkańców. Gmina Inowrocław Wschód liczyła 7434 mieszkańców, gmina Inowrocław Zachód 7572 mieszkańców (Powszechny sumaryczny spis ludności z dnia 14 lutego 1946 roku, Warszawa 1947, s. 41) Tuż po wojnie praca urzędników gminnych była bardzo trudna. Wszystko za sprawą podziemia niepodległościowego, które walczyło z władzą komunistyczną. Nowa władza nie cieszyła się poparciem ogółu ludności. Powszechnie odbierano ją jako narzuconą przy pomocy Armii Czerwonej. Świadczyły o tym prawdziwe wyniki referendum z 1946 roku (słynne hasło 3 razy „tak”) oraz wyborów ze stycznia 1947 roku. Masowe fałszerstwa spowodowały przejęcie pełni władzy przez komunistów. Typowe dla tego pierwszego okresu powojennego była słaba frekwencja na sesjach gminnych rad narodowych. Zapewne nie wszyscy chcieli uczestniczyć we władzach ustanowionych przez komunistów, dodatkowo w tym czasie uczestniczenie we władzach gminnych mogło spowodować pobicie przez siły niepodległościowe. Wymierzanie publicznie kar cielesnych, było standardową karą dla zwolenników nowej władzy. Często zdarzało się, że niektórzy członkowie władz gminnych wyjeżdżali na Ziemie Zachodnie porzucając często ważne funkcje we władzach lokalnych. Ówczesny samorząd gminny zajmował się instytucjami oświatowymi, kulturalnymi, ochrony zdrowia, dróg lokalnych, gospodarki komunalnej, transportu. Dochody samorządu pochodziły z różnego rodzaju opłat administracyjnych, targowych, za korzystanie z urządzeń komunalnych, pożyczek, dotacji Skarbu Państwa oraz dodatków do podatków państwowych (głównie podatek gruntowy). To samo dotyczyło miast w tym okresie. Gromady wiejskie w okresie powojennym działały w oparciu o dawne rozwiązania prawne. Nadal istniało zebranie gromadzkie na czele z sołtysem i radą gromadzką. Wspólnoty gromadzkie organizowały życie zbiorowe swojej gromady. Jednak ich rola zaczęła być ograniczana. Formalnie rozporządzały majątkiem gromadzkim, jednak niewiele go pozostało, ponieważ został upaństwowiony. Władze komunistyczne wprowadziły, bowiem podział majątku na państwowy, spółdzielczy i prywatny. Grunty gromadzkie i majątek gromadzki w tym podziale przeszły na własność państwa. Fragment mapy administracyjnej Rzeczpospolitej z 1946 roku Fragment mapy z 1946 roku – województwo pomorskie Do 1950 roku formalnie nadal działał samorząd, jednak gminne rady narodowe uzyskały niewiele uprawnień do samodzielnego działania. (...) W systemie rad narodowych dominująca rola została powierzona organom wykonawczym i aparatowi urzędniczemu. Następowała biurokratyzacja życia publicznego. Szybko niszczał dawny majątek samorządowy, bo jego nowy właściciel – Skarb Państwa – nie potrafił temu skutecznie przeciwdziałać.129 Samorząd nie miał prawa istnieć w socjalistycznym państwie. Na mocy ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy państwowej 130zniesiono samorząd terytorialny (pozostał nadal okręg zwany gminą). Jego cały majątek przejęło państwo. Rozwiązano organy wykonawcze miast (burmistrz i zarząd miasta), gmin (wójt i zarząd gminy), rady gromadzkie. Ich kompetencje przejęły rady narodowe. Wprowadzono wtedy jednolity system władz i administracji terenowej oparty na wzorach radzieckich. Rady narodowe były organami władzy państwowej w jednostkach podziału terytorialnego i na ich obszarze kierowały działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną. Na czele rad stały 129 130 Gończar M., Samorząd wsi – historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s. 36. Dziennik Ustaw, 1950, nr 14, poz. 130. prezydia, które w praktyce przejęły funkcję rad narodowych131. Rady narodowe wybierano w wyborach powszechnych przez miejscową ludność132. Pierwsze wybory przeprowadzono jednak dopiero w 1954 roku. W ten sposób pełnię władzy w gminie przejęły rady narodowe oraz prezydia – organ kolegialny. Już wcześniej obniżano rolę wójta i zarządu, teraz zlikwidowano te pozostałości sanacyjnej Polski. Prezydia zbierały się na sesjach podobnie jak wcześniej zarządy gminy. Pozostały nadal urzędy gminy pracujące pod kierunkiem sekretarzy gmin. Sekretarze wchodzili odtąd w skład prezydium. Sołtysi do tej pory podlegali wójtom i starostom, od czasu wejścia przepisów z 1950 roku podlegali przewodniczącym gminnych rad narodowych. Po wojnie nadal funkcjonował podział gmin na gromady na czele z sołtysami. Gromady straciły jednak wszelkie uprawnienia samorządowe. Według danych z 1952 roku Gmina Inowrocław Wschód obejmowała gromady: Balczewo, Góra, Jacewo, Jaronty, Karczyn, Komaszyce, Latkowo, Łąkocin, Łojewo, Marcinkowo, Miechowice, Orłowo, Parchanie, Sikorowo, Słońsko, Szadłowice, Turzany i Więcławice.133 W gminie Inowrocław Zachód wyróżniano gromady: Batkowo, Cieślin, Czyste, Giebnia, Gnojno, Gorzany, Jaksice, Janikowo, Kołuda Mała, Kołuda Wielka, Kościelec, Łącko, Ostrowo pod Janikowem, Pławin, Radłówek, Rycerzewo, Sielec, Sławęcin, Tuczno, Tuczno-Cukrownia i Węgierce.134 Warto dodać, że w 1950 roku zmieniono nazwę województwa pomorskiego na województwo bydgoskie.135 W latach 1953-1954 roku rozpoczęto kampanię propagandową informującą o potrzebie zmian w administracji. Władza ludowa miała znaleźć się bliżej ludu, a nie tylko w często odległej siedzibie gminy. „Sanacyjny” przeżytek w postaci gmin miał zostać zlikwidowany. Z końcem 1954 roku gminy zakończyły działalność. 131 Kallas M., Historia Ustroju Polski, Warszawa 2001, s. 396. Tamże. 133 Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1 VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa, s. 51. 134 Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1 VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa, s. 51. 135 Dz. U. 1950 Nr 28 poz. 255. 132 GROMADZKIE RADY NARODOWE Już w 1953 roku rozpoczęto przygotowania do zmian w podziale administracyjnym kraju najniższego szczebla. Dawne granice gmin miały się zmienić. Gminy miały zastąpić mniejsze jednostki – gromady. Celem reformy miało być włączenie coraz szerszych rzesz pracujących do udziału w rządzeniu państwem, rozwijaniu ich twórczej inicjatywy i aktywności dla pomnażania dobrobytu i kultury wsi. Zlikwidowano już samorząd gminny, teraz likwidacji miały ulec także gminy. Kraj miał ulec zupełnej przebudowie. Gromady miały stać się zalążkiem dużych, kolektywnych gospodarstw rolnych, coś na kształt radzieckich kołchozów. 25 września 1954 roku weszła w życie ustawa o reformie podziału administracyjnego.136 W miejsce dotychczasowych gmin powstały nowe gromady położone na terenie jednej lub sąsiadujących ze sobą dawnych gmin. Nowe gromady miały mieć powiązania komunikacyjne, wspólne urządzenia gospodarcze, kulturalne, zdrowotne. Liczba mieszkańców miała się wahać od tysiąca do trzech tysięcy, powierzchnia od 15 do 50 kilometrów kwadratowych. Na czele całości stała Gromadzka Rada Narodowa z Prezydium (przewodniczący, zastępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków). Początkowo Gromadzkie Rady Narodowe (GRN) miały bardzo wąskie kompetencje. Według ustawy gromadzkie rady: kierują w swoim zakresie na terenie gromady działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną (art. 10). W praktyce zostały głównie sprowadzone do wykonywania zarządzeń władz powiatowych. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej sprawowało szczegółową kontrolę nad działalnością władz gromadzkich. Gromada uchwalała budżet (z czego połowa szła na kilkuosobową administrację), zarządzała mieniem gromadzkim, prowadziła sprawy meldunkowe i rejestrację rowerów. Budżety gromadzkie powiązane były z budżetem powiatowym. Bez wsparcia władz powiatowych żadne inwestycje nie mogły być prowadzone, gdyż przekraczało to możliwości niewielkiej gromady. W tych czasach w niewielkim zakresie remontowano drogi sposobem szarwarkowym. Głównym zadaniem gromad okazało się organizowanie rolnictwa w celu powiększenia zbiorów i maksymalne zrealizowanie narzuconych planów skupu i podatków. Gromady obejmowały kilka wsi, często nie mając na swoim terenie prawie żadnych instytucji użyteczności publicznej z wyjątkiem szkół. Często Gminne Spółdzielnie, ośrodki zdrowia, komendy MO itp. pozostawały poza granicami gromady skazując gromady na niesamodzielny byt. Sołtysi w historii miewali lepsze i gorsze okresy, ale byli zawsze. Obowiązki sołtysów przejęli pełnomocnicy gromadzkich rad narodowych, powoływani przez gromadzką radę narodową. Pełnomocnik działał w oparciu o wytyczne GRN i był łącznikiem między gromadą a wsią. Do jego zadań należało organizowanie czynów społecznych, zwoływał zebrania wiejskie, wpływał na polityczno-społeczne postawy wsi, informował GRN o skargach i postulatach ludności. Wystawiał świadectwa pochodzenia zwierząt. Co tydzień uczestniczył w odprawach w biurze gromadzkim. Instytucja pełnomocników nie sprawdziła się i nigdy nie 136 Dz. U. 1954, Nr 43, poz. 191. została przez wieś zaakceptowana. Pełnomocnik nie był przez nich wybierany i nie reprezentował wsi. Był po prostu przedstawicielem władzy egzekwującym wykonywanie przez obywateli obowiązków wobec państwa. W latach 1954–1958 zebrania wiejskie nie mogły uchwalać żadnych uchwał, mogły jedynie zgłaszać postulaty137. Fragment ustawy o podziale administracyjnym wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych (Dz. U. 1954, Nr 43, poz. 191) Gromady miały się stać zalążkiem przyszłych dużych kolektywnych gospodarstw rolnych. Powoli wprowadzano kolektywne formy gospodarowania. Na przykład w wykonywaniu siewów poszczególne wsie miały współzawodniczyć i dodatkowo cała gromada współzawodniczyła z inną gromadą. Formalnie każde gospodarstwo rolne było prywatne i oddzielne, lecz plany siewów, omłotów itd. układano wspólnie i każdy rolnik, który za wcześnie lub za późno zasiał zboże mógł mieć kłopoty. Według planu akcja żniwna w 1955 roku miała się skończyć 15 sierpnia i do 1 września każda wieś miała odstawić 100% swoich zobowiązań w zbożu. Większość plonów należało oddać za symboliczne pieniądze na rzecz państwa, dopiero nadwyżki można było sprzedać. Za niewykonanie planów groziły kary. Do najłagodniejszych należało wywieszenie nazwiska „opornego chłopa” na specjalnej tablicy przed biurem gromadzkim. W październiku 1956 roku dawny system stalinowski upadł. Władzę przejął Władysław Gomułka. Na razie wycofano się z projektu powszechnej kolektywizacji. System 137 Gończar M., Samorząd wsi – historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s. 37. podziału na małe gromady nie odpowiadał tym planom. Od lutego 1958 roku weszła w życie nowa ustawa o radach narodowych dająca im większe uprawnienia.138 Rozpoczęto także proces komasacji gromad w większe jednostki, bowiem większość z nich była kompletnie nieefektywna. W województwie bydgoskim do 1972 roku zlikwidowano większość gromad. Przy tworzeniu gromad propaganda tłumaczyła, że władza będzie bliżej ludzi. Gdy rozpoczęto scalanie gromad nie było żadnej akcji propagandowej więc ludzie odbierali to z nieufnością. Według ustawy o radach narodowych z 1958 roku precyzyjniej sformułowano zakres działania rad narodowych i ich kompetencje. Rada uchwalała na posiedzeniach lub rozpatrywała akty o zasadniczym znaczeniu dla podległego terytorium, jak budżet, plan społeczno-gospodarczy, sprawozdania z jego wykonania. Do zadań gromadzkich rad należało w szczególności: współdziałanie z kółkami rolniczymi, spółdzielniami produkcyjnymi, dbanie o prawidłową gospodarkę w lasach, współdziałanie ze spółdzielniami w zakresie zaopatrzenia i usług, zarząd mieniem gromadzkim, drobnymi zakładami produkcyjnymi, usługowymi, zabezpieczenie pomieszczeń i obsługa szkół podstawowych, przysposobienia rolniczego, izb porodowych, bibliotek. Aparatem wykonawczym i zarządzającym rady było prezydium, opiniodawczym i kontrolnym komisje rady. Organami pomocniczymi gromadzkich rad byli sołtysi i zebrania wiejskie. Prezydium (przewodniczący i 4-5 członków) jako organ wykonawczo-zarządzający rady, reprezentowało radę na zewnątrz i organizowało pracę rady narodowej. Przewodniczący prezydium wybrany przez radę musiał być zatwierdzony przez Powiatową Radę Narodową. Komisje rady opiniowały i inicjowały sprawy mające być przedmiotem sesji, kontrolowały działalność aparatu prezydium i całej rady. Szefowie komisji gromadzkich nie wchodzili w skład prezydium. Sekretarz gromadzki nie wchodził odtąd w skład prezydium, stojąc na czele biura gromadzkiego złożonego z kilku urzędników (referentów). W biurze gromadzkim pracował też przewodniczący jako etatowy pracownik. Pierwsze wybory do rad gromadzkich przeprowadzono 5 grudnia 1954 roku. Tym wyborom towarzyszyła wielka akcja propagandowa. Kolejne wybory również przeprowadzano w podobny sposób. Frekwencja zawsze zbliżała się do 100%, tyle samo głosowało na jedyną listę wyborczą – Front Jedności Narodu. Mimo, że wyniki były z góry znane władze przywiązywały, wzorem ZSRR, dużą wagę do wyborów. Pierwsze dwie kadencje rad narodowych były trzyletnie (1955-1958, 1958-1961). Od 1961 roku kadencje rad narodowych były czteroletnie. Wybory miały miejsce w latach 1961, 1965 i 1969.139 Przed każdymi wyborami na wsiach przeprowadzano kampanię wyborczą, co oznaczało zebranie na którym mieszkańcy mieli wysuwać swoje postulaty (np. budowy drogi czy szkoły). Realne postulaty stawały się programem wyborczym. Z ich wypełnieniem bywało różnie. Jednym z problemów ówczesnej administracji było rozdrobnienie. W dawnej gminie utworzono po kilka gromadzkich rad narodowych z osobnymi biurami gromadzkimi. W każdej z tych gromad należało zapewnić lokal, sprzęt biurowy i kadry. Często był z tym 138 139 Dz.U. z 1958 nr 5 poz. 16 (teks ujednolicony Dz.. U. z 1975 nr 26 poz. 139 Daty wyborów: 5 grudnia 1954, 2 lutego 1958, 16 kwietnia 1961, 30 maja 1965, 1 czerwca 1969. duży problem. Pensje były niskie i trudno było znaleźć kompetentne osoby do pracy. Według ustawy o radach narodowych z 1958 roku na wsiach na nowo powołano sołtysów i zwoływano okresowo zebrania wiejskie. Artykuł 72, punkt 1 i 2 głosił: Celem rozpatrywania spraw dotyczących poszczególnych wsi, wchodzących w skład gromady zwołuje się zebranie mieszkańców tych wsi (zebranie wiejskie). Dla zapewnienia stałej łączności między poszczególnymi wsiami a gromadzką radą narodową i jej prezydium mieszkańcy wsi wybierają sołtysa. Powrócono do zebrań wiejskich. Sołtys uczestniczył w sesjach GRN z głosem doradczym. Dla wsi polskiej okres po 1956 roku jest często nawet dobrze oceniany przez świadków. Po latach represji wiele się zmieniło. Władze przestały na siłę tworzyć spółdzielnie produkcyjne i PGR-y, co dało szybki efekt wzrostu produkcji rolnej. Zmniejszono wymiary obowiązkowych dostaw oraz podatków. Podniesiono ceny skupu. Polepszyło się zaopatrzenie sklepów, w tym także w materiały budowlane tak potrzebne na wsi. Władze państwowe położyły duży nacisk na spółdzielczość mleczarską, ogrodniczą i kredytową (Spółdzielnie Oszczędnościowo-Kredytowe). Utworzono Państwowe Ośrodki Maszynowe (POM), które świadczyły usługi maszynowe dla rolników. Władze postawiły na szkolenia rolnicze (organizowane w sezonie jesienno-zimowym). Wieś „zasypano” nawozami sztucznymi, które należało obowiązkowo wykupić140. Propagowano uprawę warzyw i owoców. Przy biurze gromadzkim rozpoczęła działalność gromadzka służba rolna złożona z agronoma i zootechnika gromadzkiego. Rozpoczęto weryfikacje gospodarstw rolnych pod względem rentowności. Duży nacisk kładziono na powstawanie kółek rolniczych mogących po preferencyjnych cenach kupować maszyny rolnicze. Kółka prawie siłą zakładano w każdej wsi. Z czasem tworzono Międzykółkowe Bazy Maszynowe mające na celu stworzenie lepszych usług dla rolników. Jednak władze nie zrezygnowały całkiem z zamierzeń kolektywizacji rolnictwa. Podtrzymywano nierentowne Państwowe Gospodarstwa Rolne oraz spółdzielnie produkcyjne, które się nie rozwiązały. W PGR-ach nadal panował bałagan i marnotrawstwo. Wiele jeszcze było marnotrawstwa w Gminnych Spółdzielniach mających monopol na handel, skup i usługi na wsiach. Kółka rolnicze i MBM-y wyróżniały się brakiem dbałości o sprzęt rolniczy141. 140 141 Landau Z., Roszkowski W., Polityka gospodarcza II...,s. 270. Tamże, s. 271. PRZYKŁAD PLAKATU Z EPOKI GROMADZKICH RAD NARODOWYCH Dużo sił i środków poświęcono słusznej akcji podniesienia poziomu oświaty, czytelnictwa i zwalczania analfabetyzmu. Na tym polu działały biblioteki gromadzkie. Borykały się one często z licznym problemami. Jedynymi tolerowanymi partiami politycznymi na wsi było Zjednoczone Stronnictwo Ludowe cieszące się dość dużym poparciem oraz Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Ta druga cieszyła się małą popularnością. Nowych członków trudno było pozyskać. W latach sześćdziesiątych nakłaniano do tworzenia kół gospodyń wiejskich dla kobiet na wsiach. Nazywano je samorządem wiejskim kobiet. Te organizacje były często jedynymi organizacjami propagującymi kulturę na wsi i położyły wielkie zasługi w zachowaniu tradycji i kultury ludowej. Integrowały także społeczność wiejską. Podnosiły poziom gospodarstw domowych. Władze państwowe położyły duży nacisk na podniesienie kultury rolnej. Na wsiach odbywały się wykłady wykształconych agronomów i zootechników. Na takie wykłady przybywały nieraz tłumy chętnych. W gromadach w końcu lat sześćdziesiątych powstały gromadzkie służby rolne złożone z agronomów i zootechników często z wyższym wykształceniem. Dużą wagę przykładano do ochrony przeciwpożarowej. Każde gospodarstwo rolne musiało posiadać przygotowane na wypadek pożaru: wiadra, bosaki itp. Sprawdzały to regularnie specjalne komisje. Zachęcano do czynów społecznych, dzięki którym wiele wsi zyskało utwardzone drogi. Wiele szkół, remiz i innych obiektów powstało właśnie w ten sposób. Był to również czas ogólnopolskiej akcji „Tysiąc Szkół na Tysiąclecie”142. Szkoły budowano przy pomocy środków pozyskanych z obowiązkowego Społecznego Funduszu Budowy Szkół. Nowością było utworzenie Funduszu Gromadzkiego – obowiązkowe składki ludności liczone od przychodowości gospodarstwa. Fundusz nie wchodził w skład budżetu, wykorzystywano go do budowy i remontu dróg gromadzkich. W ten sposób zlikwidowano obowiązki szarwarkowe istniejące od średniowiecza. Jednak z drugiej strony propagowano czyny społeczne. Wiele wsi uczestniczyło w nich rzeczywiście z dużym zapałem, gdyż była to często jedyna metoda na budowę w danej miejscowości drogi, sklepu czy remizy. Dzięki temu udało się zbudować wiele nowych dróg. Mimo reform gromady nadal były zbyt małymi jednostkami terytorialnymi. Wiele gromad zależało od siebie nawzajem. Na przykład w jednej z nich była siedziba Gminnej Spółdzielni, która obsługiwała sąsiednie gromady. Podobnie było z lecznicami weterynaryjnymi, POM143- ami i innymi. Dodatkowo panowały zbyt słabe warunki gospodarcze. Gromady zmieniły się w jednostki o charakterze administracyjnym. Zajmowały się one wydawaniem zaświadczeń i rozdziałem materiałów budowlanych. Gromady miały niski autorytet wśród ludności. Przewodniczący nie posiadali w większości nawet średniego wykształcenia. Mimo wszystko lata sześćdziesiąte były okresem stabilizacji na polskiej wsi. Przy braku większości materiałów budowlanych powstało wiele nowych murowanych domów, powoli wkraczała mechanizacja rolnictwa (poprzez rozwój kółek rolniczych), zbudowano wiele szkół oraz budynków użyteczności publicznej, a także dróg. Większość wsi została zelektryfikowana. Od jesieni 1954 roku w poszczególnych powiatach województwa bydgoskiego powoływano gromady wiejskie. Zanim wprowadzono mowe gromady dokonano pewnych zmian w granicach administracyjnych. Z końcem 1954 roku do powiatu inowrocławskiego włączono z powiatu mogileńskiego z gminy Strzelno – Północ (dawne) gromady: Piotrkowice, Żalinowo i część gromady Krusza Duchowna bez wsi Niemojewo.144 Wśród gromadzkich rad narodowych w powiecie inowrocławskim funkcjonowały: 142 1000 lat państwa polskiego. Państwowy Ośrodek Maszynowy. 144 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 143 GROMADA DULSK 1954 - 1961 Gromada Dulsk z siedzibą GRN w Dulsku, weszły obszary gromad: Góra, Łojewo, Karczyn, Sikorowo, Miechowice, Jaronty i Łąkocin z gminy Inowrocław Wschód.145 Pomimo że w 1957 roku do gromady włączono wieś Dziennice, włączoną z gromady Marcinkowo,146gromada nie została jednak uznana przez ówczesne władze wojewódzkie za przyszłościową i została zniesiona z końcem 1961 roku. Wsie: Marulewy, Trzaski i Dziennice włączono do gromady Marcinkowo; wsie: Jaronty, Pławinek, Dulsk, Góra, Łąkocin, Witowy i Karczyn włączono do gromady Radojewice; obszary wsi: Szarlej PGR, Karczyn PGR i Arturowo włączono do gromady Kruszwica; wsie: Szarlej, Ostrowo Krzyckie, Sikorowo, Miechowice i Łojewo do gromady Tupadły.147 GROMADA GNIEWKOWO 1954 - 1972 W skład gromady Gniewkowo z siedzibą GRN w Gniewkowie, weszły obszary gromad: Wierzchosławice, Wierzchosławice Cukrownia, Wielowieś, Chrząstowo bez miejscowości Wójtostwo, Dąblin, Lipie, Ostrowo i Gniewkowo Nadleśnictwo z gminy Gniewkowo oraz gromada Godzięba z gminy Rojewo.148 Gromada została uznana przez ówczesne władze wojewódzkie za przyszłościową i w 1958 roku do gromady włączono obszar wsi: Kępa Kujawska i Kaczkowo ze zniesionej gromady Płonkowo.149 W 1971 roku z obszarów gromad Gniewkowo i Murzynno utworzono gromadę Gniewkowo z siedzibą władz gromadzkich w Gniewkowie. 150 W 1972 roku do gromady włączono obszar sołectw: Skalmierowice, Szadłowice i Latkowo ze zniesionej gromady Szadłowice.151 GROMADA JAKSICE 1954 - 1972 W skład gromady Jaksice z siedzibą GRN w Jaksicach, weszły obszary gromad: Czyste, Jaksice, Pławin, Radłówek, Gnojno i Sławęcin z gminy Inowrocław Zachód.152 Do gromady Jaksice w 1962 roku włączono wsie: Tuczno – Osada, Tuczno – Cukrownia, Tuczno, Helenowo, Podgaj i Popowiczki ze zniesionej gromady Tuczno.153 145 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1956 nr 4 poz. 14. 147 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1961 nr 13 poz. 103. 148 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 149 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1957 nr 9 poz. 60. 150 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1971 nr 19 poz. 188. 151 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1971 nr 19 poz. 188. 152 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 153 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1961 nr 13 poz. 103. 146 GROMADA JANIKOWO 1954 – 1971 od 1972 r. GROMADA PAKOŚĆ W skład gromady Janikowo z siedzibą GRN w Janikowie, weszły obszary gromad: Giebnia, Janikowo, Kołuda Mała, Kołuda Wielka, Ostrowo, Sielec i Węgierce z gminy Inowrocław Zachód.154 W 1962 roku do gromady włączono obszary wsi: Gorzany, Kościelec, Dziarnowo, Leszczyce ze zniesionej gromady Kościelec.155 W 1971 roku połączono obszary gromad: Pakość i Janikowo w jedną gromadę Pakość z siedzibą władz gromadzkich w Pakości. 156 GROMADA KOŚCIELEC 1954 - 1961 W skład gromady Kościelec z siedzibą GRN w Kościelcu, weszły obszary gromad: Gorzany, Kościelec, Batkowo, Rycerzewo, Cieślin i wsie Rycerzewko oraz Sójkowo z gminy Inowrocław Zachód.157 Gromada została zniesiona z końcem 1961 roku. Wsie: Gorzany, Kościelec, Dziarnowo, Leszczyce włączono do gromady Janikowo; obszary wsi Rycerzewo, Rycerzewko, Sójkowo i Mimowola włączono do gromady Pakość; wsie Popowice i Batkowo włączono do gromady Tupadły.158 GROMADA LATKOWO 1954 – 1961, 1962 - 1971 GROMADA SZADŁOWICE W skład gromady Latkowo z siedzibą GRN w Latkowie weszły obszary gromad: Latkowo, Orłowo, Szadłowice i Więcławice z gminy Inowrocław - Wschód.159 W 1962 roku siedzibę gromady Latkowo przeniesiono do Szadłowic, a nazwę gromady zmieniono na Szadłowice. W tym samym roku do gromady włączono Słońsk, wyłączone z gromady Marcinkowo.160 Gromada Szadłowice nie przetrwała do końca funkcjonowania gromad i została zniesiona z końcem 1971 roku, obszar sołectw: Skalmierowice, Szadłowice i Latkowo włączono do gromady Gniewkowo; Obszar sołectw: Orłowo i Kłopot włączono do gromady Rojewo; obszar sołectwa Słońsko włączono do gromady Marcinkowo.161 154 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1961 nr 13 poz. 103. 156 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1971 nr 19 poz. 188. 157 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 158 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1961 nr 13 poz. 103. 159 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 160 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1961 nr 13 poz. 102. 161 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1971 nr 19 poz. 188. 155 GROMADA MARCINKOWO 1954 - 1972 W skład gromady Marcinkowo z siedzibą GRN w Marcinkowie, weszły obszary gromad: Balczewo, Jacewo, Komaszyce, Marcinkowo, Słońsko, Turzany i Parchanie z gminy Inowrocław Wschód.162 W 1956 roku z gromady wyłączono wieś Dziennice i włączono ją do gromady 163 Dulsk. Kolejna zmiana granic gromady miała miejsce w 1961 roku, wówczas z gromady wyłączono wieś Słońsko i włączono ją do gromady Latkowo.164 W 1962 roku do gromady włączono wsie: Marulewy, Trzaski i Dziennice ze zniesionej gromady Dulsk.165 W 1972 roku do gromady włączono obszar sołectwa Słońsko wyłączone z gromady Szadłowice.166 GROMADA PAKOŚĆ 1954 - 1972 W skład gromady Pakość z siedzibą GRN w Pakości, weszły obszary gromad: Ludwiniec, Mielno, Radłowo, Wielowieś z gminy Pakość.167 Gromada została uznana za przyszłościową i w 1960 roku do gromady włączono wieś Wojdal.168Kolejna zmiana granic gromady miała miejsce w 1962 roku, wówczas do gromady włączono obszary wsi Rycerzewo, Rycerzewko, Sójkowo i Mimowola ze zniesionej gromady Kościelec oraz wieś Łącko ze zniesionej gromady Tuczno.169 W 1971 roku połączono obszary gromad: Pakość i Janikowo w jedną gromadę Pakość z siedzibą władz gromadzkich w Pakości. 170 GROMADA PIERANIE OD 1962 r. GROMADA RADOJEWICE W skład gromady Pieranie z siedzibą GRN w Pieraniu, weszły obszary gromad: Pieranie, Konary, Radojewice, Rejna i miejscowość Bąkowo z gromady Przybysław z gminy Dąbrowa Biskupia.171 Z końcem 1961 roku przeniesiono siedzibę gromady z Pierania do Radojewic, a nazwę gromady zmieniono na gromadę Radojewice.172 W 1962 roku do gromady włączono wsie: Jaronty, Pławinek, Dulsk, Góra, Łąkocin, Witowy i Karczyn ze zniesionej gromady Dulsk.173 162 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1956 nr 4 poz. 14. 164 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1961 nr 13 poz. 102. 165 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1961 nr 13 poz. 103. 166 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1971 nr 19 poz. 188. 167 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 168 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1959 nr 8 poz. 92. 169 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1961 nr 13 poz. 103. 170 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1971 nr 19 poz. 188. 171 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 172 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1961 nr 13 poz. 102. 173 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1961 nr 13 poz. 103. 163 GROMADA ROJEWO 1954 – 1972 W skład gromady Rojewo z siedzibą GRN w Rojewie, Jaszczółtowo, Jezuicka Struga, Liszkowice, Płonkówko, Rojewo, Ściborze i Wybranowo z gminy Rojewo.174 W 1958 roku do gromady włączono wsie: Dobiesławice, Mierogniewice, Płonkowo, Łukaszewo, Juranice, Leśnianki i Dąbie ze zniesionej gromady Płonkowo.175 Z końcem 1965 roku z gromady wyłączono obszary wsi: Liszkowice, Jezuicką Strugę, Jurancice i włączono je do gromady Rojewice.176 W 1971 roku połączono gromady: Rojewo i Rojewice w jedną gromadę Rojewo z siedzibą władz gromadzkich w Rojewie.177 W 1972 roku do gromady włączono obszar sołectw: Orłowo i Kłopot ze zniesionej gromady Szadłowice.178 GROMADA TUCZNO 1954 - 1961 W skład gromady Tuczno z siedzibą GRN w Tucznie, weszły obszary gromad: Tuczno, Tuczno Cukrownia i Łącko z gminy Inowrocław Zachód.179 W 1960 roku do gromady włączono obszar wsi Leszcze wyłączone z gromady Jordanowo.180 Gromada jednak została zniesiona z końcem 1961 roku. Wsie: Tuczno – Osada, Tuczno – Cukrownia, Tuczno, Helenowo, Podgaj i Popowiczki włączono do gromady Jaksice; wieś Łącko włączono do gromady Pakość; wieś Leszcze włączono do gromady Złotniki Kujawskie.181 GROMADA TUPADŁY 1954 - 1972 W skład gromady Tupadły z siedzibą GRN w Tupadłach, weszły obszary gromad: Tupadły i Janowice z gminy Kruszwica oraz gromady: Piotrkowice, Żalinowo, Krusza Duchowna i wieś Żerniki stanowiąca część obszaru gromady Markowice z gminy Strzelno Północ z powiatu mogileńskiego.182 Gromada została uznana przez ówczesne władze za przyszłościową i w 1962 roku do gromady włączono wsie: Szarlej, Ostrowo Krzyckie, Sikorowo, Miechowice i Łojewo ze zniesionej gromady Dulsk oraz wsie: Popowice i Batkowo włączono ze zniesionej gromady Kościelec.183 174 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1957 nr 9 poz. 60. 176 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1966 nr 3 poz. 32. 177 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1971 nr 19 poz. 188. 178 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1971 nr 19 poz. 188. 179 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 180 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1959 nr 8 poz. 92. 181 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1961 nr 13 poz. 103. 182 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 183 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1961 nr 13 poz. 103. 175 Powołanie gromadzkich rad narodowych 1954 – (Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63) Powołanie gromadzkich rad narodowych 1954 – (Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63) Okres gromadzkich rad narodowych trwał w latach 1954-1972. Cechował się częstymi zmianami administracyjnym, szczególnie w pierwszych latach. Jednostki te były zbyt małe, a gromadzkie rady narodowe zbyt słabe finansowo i miały bardzo wąskie kompetencje, mimo stopniowego rozszerzania ich funkcji i tworzenia coraz to większych gromad. Gromady zarządzane były przez miejscowych działaczy społecznych. Niewielu z nich miało większe niż podstawowe wykształcenie. Gromady powstały w okresie stalinowskim i zupełnie nie przystawały do rzeczywistości lat siedemdziesiątych. GMINNA RADA NARODOWA INOWROCŁAW Od 1954 roku istniał podział kraju na gromady. Gromady nie sprawdziły się. Podjęto więc zasadnicze środki zmierzające do zmian. Te sprawy omawiał VI Zjazd PZPR w 1971 roku oraz VI Plenum PZPR w 1972 roku. 29 listopada 1972 roku Sejm uchwalił ustawę O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych184. Na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy powołano gminę Inowrocław z terenów dotychczasowych gromad: Gniewkowo, Jaksice, Marcinkowo, Radojewice, Pakość, Rojewo i Tupadły. W skład nowo utworzonej gminy z siedzibą władz w Inowrocławiu weszły obszary sołectw: Latkowo, Czyste, Gnojno, Jaksice, Jaksiczki, Pławin, Radłówek Sławęcinek, Balczewo, Dziennice, Jacewo, Komaszyce, Marcinkowo, Marulewy, Olszewice, Słońsko, Turzany, Cieślin, Góra, Jaronty, Łąkocin, Pławinek, Kłopot, Orłowo, Batkowo, Krusza Duchowna, Krusza Podlotowa, Łojewo, Miechowice, Piotrkowice, Sikorowo, Tupadły.185 184 185 Dz.U. 1972, nr 49, poz. 312. Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1972 nr 17 poz. 200. Fragment ustawy o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych (Dz. U. 1972, nr 49, poz. 312). Akt powołania gminy Inowrocław (Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1972, nr 17, poz. 200) W nowym ustroju gminnym oddzielono funkcje stanowiące od wykonawczych. Organem uchwałodawczym była gminna rada narodowa. Rada spośród swego grona wybierała prezydium i komisje. Przewodniczącym rady zostawał zwyczajowo pierwszy sekretarz gminnego komitetu PZPR. Przewodniczący GRN, jego zastępcy i szefowie komisji tworzyli prezydium gminnej rady narodowej. Na sesjach prezydium omawiano kwestie organizacyjne GRN ale też podejmowano uchwały na przykład o zatwierdzeniu sołtysów. Obsługą administracyjną i kancelaryjną gminnej rady narodowej i jej organów zajmował się inspektor d/s rady narodowej i biuro rady. Inspektor służbowo podlegał przewodniczącemu, a zatrudniony i finansowany był przez Naczelnika. Do zadań rady narodowej gminy należało uchwalanie rocznych i wieloletnich planów społeczno-gospodarczych rozwoju gminy oraz koordynowanie i kontrolowanie ich wykonania, uchwalanie budżetu na rok przyszły i kontrola jego wykonania, dysponowanie środkami funduszów celowych niezwiązanych bezpośrednio z budżetem, uchwalanie planu zagospodarowania przestrzennego terenu gminy. Rada narodowa funkcjonowała w oparciu o uchwalony przez siebie regulamin. Obradowała na sesjach, na których podejmowała uchwały, które jako organ wykonawczy realizował naczelnik gminy. Organami rady były: prezydium, komisje, a także Gminny Komitet Kontroli Społecznej, powołany na mocy ustawy z dnia 26 maja 1978 roku o zmianie ustawy o radach narodowych. Na czele prezydium (w skład, którego wchodzili: przewodniczący, zastępcy oraz szefowie komisji gminnych) stał przewodniczący. Od 1974 roku przewodniczącym obligatoryjnie był I-szy sekretarz miejscowego komitetu PZPR. W niektórych gminach nawet nie przeprowadzano głosowania na forum rady tylko przez aklamację zatwierdzano przewodniczącego po zmianach personalnych w miejscowym komitecie PZPR. Trzeba dodać, że sekretarze partyjni często byli przenoszeni z gminy do gminy, co wiązało się ze zmianami w prezydium. Powołano urząd gminy (w tym przypadku urząd miasta i gminy), jako terenowy organ administracji państwowej do wykonywania zadań naczelnika gminy. Naczelnik gminy był powoływany i odwoływany przez wojewodę. Gminna rada narodowa mogła tylko wyrażać niewiążącą opinię o kandydaturze. Naczelnicy rzadko pochodzili z terenu gminy, chociaż często bywali związani z władzami powiatowymi. Byli to w większości ludzie z wyższym wykształceniem mający często doświadczenie z administracją. W urzędach gmin zatrudniano osoby mające przynajmniej średnie wykształcenie lub będące w trakcie uzupełniania wykształcenia. Była to zupełna nowość w administracji lokalnej, sprzyjająca profesjonalizacji administracji. Ustanowienie gmin w 1973 roku było przyznaniem się do porażki funkcjonowania gromadzkich rad narodowych Powstały gminy, często prawie w dawnych granicach. Ustanowiono jednoosobowy organ wykonawczy przypominający dawnego wójta. Urząd Gminy Inowrocław rozpoczął pracę 1 stycznia 1973 roku na mocy ustawy z 29 listopada 1972 roku O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych186. Urząd funkcjonował w oparciu o Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 r. 186 Dz.U. 1972, Nr 49, poz. 315. „w sprawie zakresu działania naczelnika gminy, organizacji i zadań urzędu gminy oraz niektórych spraw pracowniczych”187. Urząd gminy zasadniczo dzielił się na trzy części: Biuro Urzędu, Gminną Służbę Rolną i Urząd Stanu Cywilnego. Urząd gminy podzielony był na referaty kierowane przez sekretarza Biura Urzędu Gminy. Ważną pozycję zajmował główny księgowy urzędu gminy. Gminna Służba Rolna (GSR) kierowana była przez kierownika. GSR tworzył zespół kilku ludzi sprawujący nadzór nad rolnictwem w gminie i organizujący jego sprawy. W latach osiemdziesiątych GSR zostały przekształcone w referaty rolnictwa. W ramach Urzędu Gminy funkcjonował Urząd Stanu Cywilnego na czele z kierownikiem. Gminnej Radzie Narodowej podlegały wszelkie instytucje gospodarcze i państwowe na terenie gminy (np. GS SCh i posterunki MO). Miały one obowiązek składania sprawozdań. Gminy stały się z zamierzenia okręgiem samowystarczalnym dla wsi. Na jego terenie działała Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska, zbiorcza szkoła gminna, biblioteka gminna, gminny ośrodek zdrowia, spółdzielnia kółek rolniczych itp. Ważne funkcje w środowisku wiejskim pełniły gminne spółdzielnie. Gminne Spółdzielnie Samopomoc Chłopska są dominującą formą obrotu towarowego na wsi. Prowadzą one skup wszelkich artykułów rolniczych i zaopatrują wieś w artykuły potrzebne do produkcji rolnej oraz do konsumpcji. GS spełniają w imieniu państwa i zgodnie z ogólnospołecznym interesem funkcje organizatora rynku wiejskiego188. Gminne spółdzielnie spełniały zatem wiele funkcji. Zaopatrywały wieś we wszelkie potrzebne towary (od żywności po węgiel i materiały budowlane) i skupowały płody rolne od rolników. GS-y świadczyły też usługi np. transportowe, prowadziły działalność wytwórczą (wytwórnie wód gazowych, masarnie, piekarnie). Zajmowały się także działalnością kulturalną prowadząc Kluby Rolnika. Na czele GS-u stał prezes, zarząd oraz Walne Zgromadzenie członków spółdzielni. Nadal funkcjonowały kółka rolnicze. W połowie lat siedemdziesiątych nastąpiła komasacja kółek i tworzono Spółdzielnie Kółek Rolniczych – SKR-y. Według ówczesnej definicji: Celem działalności kółek rolniczych jest niesienie gospodarstwom chłopskim różnorakiej pomocy produkcyjnej, remontowanie maszyn, świadczenie usług budowlanych, rozwijanie wiedzy rolniczej, a także prowadzenie wielostronnej działalności społecznokulturalnej. Ponadto gminne SKR mają obowiązek prowadzenia własnej produkcji rolnej na obszarach przejmowanych od chłopów, którzy przechodząc na rentę lub emeryturę nie mają w rodzinie nikogo, komu mogliby przekazać gospodarstwo189. Władze stawiały na rozwój kół gospodyń wiejskich. Działalność kół gospodyń wiejskich dotyczy przede wszystkim spraw związanych z racjonalnym prowadzeniem gospodarstwa domowego, żywieniem rodziny, zdrowia i higieny, urządzenia mieszkań, wychowania dzieci i opieki nad nimi, uczestnictwa ludności wiejskiej w życiu kulturalnym itp190. 187 Dz.U. 1972 nr 49, poz.315. Dyzma Gałaj, Samorząd wiejski w PRL, Warszawa 1978, s. 25. 189 Tamże, s. 24. 190 Tamże, s. 25. 188 Powołanie gmin w tamtym okresie było całkiem dobrym posunięciem na miarę ustroju. Powstały większe jednostki terytorialne, które w ramach swego okręgu spełniały większość funkcji administracyjnych, gospodarczych i socjalnych ludności. Z początkiem czerwca 1975 roku weszła w życie reforma administracji ustanawiająca dwustopniowy podział (zamiast trzystopniowego). Zlikwidowano powiaty, tworząc jednocześnie nowe, mniejsze województwa (zamiast 17 województw – 49). Gmina Inowrocław weszła w skład województwa bydgoskiego.191 Wybory do gminnych rad narodowych przeprowadzono po raz pierwszy w dniu 9 grudnia 1973 roku ( Przez kilka miesięcy, od stycznia do listopada 1973, w gminnych radach zasiadali radni wybrani jeszcze w 1969 roku.) Kolejne wybory organizowano w dniu 5 lutego 1978 roku, 17 czerwca 1984 i 19 czerwca 1988 roku. Wybory także przeprowadzano w atmosferze powszechnej mobilizacji, a wyniki i frekwencja zawsze zbliżały się do 100%. (w wyjątkiem ostatnich wyborów). Lata siedemdziesiąte był to okres entuzjazmu i zmian. Polska wieś odczuła to poprzez zniesienie przez władze uciążliwych obowiązkowych dostaw. Rolników objęto bezpłatnymi ubezpieczeniami społecznymi. Sklepy były nieco lepiej zaopatrzone (chociaż jak w jednej z gmin w województwie kieleckim pisano „z zaopatrzeniem naszych sklepów nie jest źle ale nie jest też dobrze”). Władze sprzyjały młodym prężnym rolnikom, którzy mogli nawet kupić maszyny rolnicze takie jak traktor. Powstało wiele nowych murowanych domów i budynków gospodarczych. Mimo to już w połowie lat siedemdziesiątych zaczęły się pojawiać symptomy kryzysu gospodarczego. W latach 1979-1980 kryzys państwa pogłębiał się. Do tego dochodziły klęski żywiołowe (ostra zima 1978/1979, mokre lato 1980). Sposobem na przezwyciężenie kryzysu było powołanie Komisji Kontroli Społecznych w każdej gminie w sierpniu 1978 roku. Tropiły one nieprawidłowości w dystrybucji dóbr. Latem 1980 roku wiele zakładów pracy rozpoczęło strajki. Doprowadziło to do zalegalizowania ruchu „Solidarności”. Był to ciekawy okres w dziejach polskiej wsi. W sklepach nie wiele można było kupić ale wiele się zmieniało w kwestiach politycznych. Na przełomie 1980 i 1981 roku masowo podawali się do dymisji przewodniczący gminnych rad narodowych, którzy zajmowali też wysokie funkcje partyjne. Nowymi przewodniczącymi zostawali działacze społeczni cieszący się duży zaufaniem społeczności wiejskiej. W dniu 19 marca 1981 roku Rada Państwa podjęła uchwałę w sprawie umacniania roli samorządu mieszkańców wsi w ramach istniejących przepisów o radach narodowych. Zebrania wiejskie od tej pory mogły uchwalać projekty uchwał, którymi musiała się zająć gminna rada narodowa. Zebrania zyskały inicjatywę uchwałodawczą. Zebrania wiejskie mogły wybierać rady sołeckie. Funkcja sołtysa została wzmocniona poprzez prawo do uczestniczenia w sesjach GRN z głosem doradczym. Sołtys mógł zawierać umowy w imieniu zebrania wiejskiego, co do udostępnienia obiektów sołectwa192. 191 192 Dz. U. 1975 nr 17 poz. 92. Gończar M., Samorząd wsi – historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s. 55. Jesienią 1981 roku w gminach pojawiło się wojsko – terenowe grupy operacyjne. Oficjalnie miały one „udzielać pomocy terenowym organom administracji państwowej w realizacji zadań społecznych, gospodarczych i obronnych, a także współdziałanie z różnymi rodzajami samorządów i organizacji społecznych działających w środowisku wiejskim193. Przygotowywały grunt pod wprowadzenie stanu wojennego. Wojskowi tropili nieprawidłowości w gminach. Sporo ich wykryli ale najpierw należałoby zmienić cały ustrój, aby poprawić zaopatrzenie. 13 grudnia 1981 roku do urzędów wkroczyło wojsko. Gminne rady narodowe i zebrania wiejskie miały zakaz zgromadzeń. W urzędach gmin urzędowanie rozpoczęli komendanci terenowych grup operacyjnych. Naczelnicy musieli respektować decyzje komendantów. Władzę odzyskała partia. W ciężkiej sytuacji pozostawali przewodniczący gminnych rad narodowych wybrani na przełomie 1980 i 1981 roku. Cieszyli się oni pewnym autorytetem i nie zawsze chcieli się podporządkować władzom wojskowym i partyjnym. Jesienią 1982 roku władze zainicjowały powstawanie Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON). W 1982 roku powinny były się odbyć wybory do rad narodowych, lecz z uwagi na stan wojenny wybory przełożono na rok 1984. W początkach lat osiemdziesiątych władze postanowiły zreorganizować administrację wiejską. Ustawa z 20 lipca 1983 roku o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego na nowo powołała samorząd terytorialny. Nie był to samorząd w pełni tego słowa znaczeniu. Przepisy były dość mętne i różnie je interpretowano. Był to jednak pierwszy tak odważny krok władz państwowych. Samorząd wiejski otrzymał prawo do dysponowania własnymi funduszami, ale nie uzyskał osobowości prawnej. Zebrania wiejskie mogły decydować o sprawach lokalnych. Powoływały sołtysa i radę sołecką, jako organy wykonawcze. Na czele rady mógł stanąć przewodniczący rady sołeckiej. Mógł nią także kierować sołtys. Główną osobą reprezentującą samorząd wiejski stawał się przewodniczący rady sołeckiej. Prawo zwoływania zebrań wiejskich przysługiwało radzie sołeckiej na wniosek 1/5 pełnoletnich mieszkańców sołectwa. Sołectwo mogło uchwalić swój statut i powoływać komisje. Nadzór na samorządem wiejskim sprawowała rada narodowa i naczelnik. Nowe przepisy zobligowały naczelnika gminy i GRN do respektowania uchwał zebrań wiejskich. Sprawy dotyczące danej społeczności musiały być z nią uzgadniane. Wybory do rad sołeckich przeprowadzono jesienią 1984 roku, kolejne w 1988 roku. 193 Tamże, s. 48. Fragment ustawy o radach narodowych i samorządzie terytorialnym z 20 lipca 1983 roku (Dz. U. 1983, nr 41, poz. 185). Nowa ustawa o radach narodowych i samorządzie wiejskim zwiększyła uprawnienia rad narodowych wobec naczelników. Od tej pory to gminna rada narodowa w porozumieniu z wojewodą wybierała swojego naczelnika. Mimo pozorowanych i prawdziwych prób naprawienia sytuacji gospodarczej kraju kryzys się pogłębiał. Władza traciła autorytet. W dniu 19 czerwca 1988 roku przeprowadzono ostatnie wybory do rad narodowych w Polsce. Ogłoszono po raz pierwszy prawdziwe wyniki o frekwencji, które były bardzo niskie. Zmiany zapoczątkowane w 1989 roku doprowadziły do uchwalenia nowej ustawy o samorządzie gminnym, który nadał samorządność dotychczas istniejącym gminom. Z końcem kwietnia 1990 roku zakończyła się przed terminem kadencja rad narodowych. Rozpoczął się nowy etap w historii gminy Inowrocław. WSPÓŁCZESNA GMINA INOWROCŁAW W dniu 27 maja 1990 roku weszła w życie nowa ustawa o samorządzie gminnym z 8 marca 1990 roku.194 Tego dnia przeprowadzono pierwsze wybory do rad gminnych. Ustawa nadała samorząd i osobowość prawną gminom. Funkcję uchwałodawcze stanowi rada gminy wybierana w wyborach powszechnych. Organem wykonawczym był początkowo zarząd gminy na czele z wójtem wybierany przez radę gminy. Od 2002 roku organem wykonawczym w gminie jest jednoosobowo wójt wybierany przez mieszkańców gminy w bezpośrednich wyborach. Pierwsza kadencja rad gminnych (1990-1994) była zazwyczaj dość burzliwa. Wszyscy uczyli się demokracji lokalnej. Kolejne kadencje zazwyczaj bywały okresem stabilizacji i sukcesów gmin. Wybory do rad gminnych przeprowadzano 19 czerwca 1994 roku (kadencja 1994-1998), 11 października 1998 (kadencja 1998-2002), 27 października 2002 (kadencja 2002-2006, tego dnia po raz pierwszy wybierano bezpośrednio wójtów gmin), 12 listopada 2006 (kadencja 2006-2010) oraz 21 listopada 2010 roku (obecna kadencja 2010-2014). Do końca 1998 gmina Inowrocław należała do województwa bydgoskiego. Z dniem 1 stycznia 1999 roku, w związku z wejściem w życie reformy administracji państwa, gmina Inowrocław została włączona w skład województwa kujawsko-pomorskiego i powiatu inowrocławskiego. W skład gminy wchodzą sołectwa: Batkowo, Cieślin, Czyste, Gnojno, Góra, Jaksice, Piotrkowice, Kłopot, Jacewo, Latkowo, Żalinowo, Łąkocin, Sławęcinek, Marcinkowo, Miechowice, Olszewice, Orłowo, Komaszyce, Radłówek, Sikorowo, Łojewo, Pławin, Trzaski, Słońsko, Tupadły, Krusza Duchowna. Gmina liczy ponad 11 000 mieszkańców i ma obszar 171,05 km2. Wójtem Gminy jest Pan Tadeusz Kacprzak, Zastępcą Wójta Pan Marek Karólewski, Sekretarzem Gminy Pan Maciej Przeździęk, Skarbnikiem Gminy Pani Mieczysława Kwiatkowska. 194 Dziennik Ustaw z 1990 roku, nr 16, poz. 95. ANEKS Miejscowość Balczewo Balin Batkowo Borkowo Cieślin Czyste Dulsk Dziennice Gnojno Góra Jacewo Jaksice Przynależność administracyjna Do 1934 roku do gminy Balczewo, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 –1972 do gromady Marcinkowo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Balin, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Latkowo, w latach 1962 – 1971 do gromady Szadłowice, w 1972 roku do gromady Gniewkowo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku do gminy Batkowo, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1961 do gromady Kościelec, w latach 1962 – 1972 do gromady Tupadły, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku do gminy Jaksice, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1972 do gromady Jaksice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Cieślin, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1961 do gromady Kościelec, w latach 1962 – 1972 do gromady Pakość, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Czyste, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1972 do gromady Jaksice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Dulsko, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Radojewice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Dziennice, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 –1956 do gromady Marcinkowo, w latach 1956 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Marcinkowo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Osada. Do 1934 roku obszar dworski Gnojno, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1972 do gromady Jaksice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Góra, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Radojewice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku do gminy Jacewo, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 –1972 do gromady Marcinkowo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku do gminy Jaksice, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1972 do gromady Jaksice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Jaksiczki Do 1934 roku do obszaru dworskiego Jaksice, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1972 do gromady Jaksice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Jaronty Do 1934 roku obszar dworski Jaronty, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Radojewice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Karczyn – Wieś Do 1934 roku do gminy Karczyn, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Radojewice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Kłopot Do 1934 roku obszar dworski Kłopot, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Latkowo, w latach 1962 – 1971 do gromady Szadłowice, w 1972 roku do gromady Rojewo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Komaszyce Do 1934 roku obszar dworski Komaszyce, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 –1972 do gromady Marcinkowo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Krusza Do 1934 roku do gminy Krusza Duchowna, w latach 1934 – 1954 do Duchowna gminy Strzelno Północ, w latach 1954 – 1972 do gromady Tupadły, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Krusza Do 1934 roku obszar dworski Krusza Podlotowa, w latach 1934 – 1954 Podlotowa do gminy Strzelno Północ, w latach 1954 – 1972 do gromady Tupadły, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Krusza Zamkowa Do 1934 roku do obszar dworski Krusza Duchowna, w latach 1934 – 1954 do gminy Strzelno Północ, w latach 1954 – 1972 do gromady Tupadły, od 1973 roku do gminy Inowrocław. s Kruśliwiec Osada. Do 1934 roku obszar dworski Kruśliwiec, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1961 do gromady Kościelec, w latach 1962 – 1972 do gromady Pakość, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Latkowo Do 1934 roku obszar dworski Latkowo, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Latkowo, w latach 1962 – 1971 do gromady Szadłowice, w 1972 roku do gromady Gniewkowo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Łąkocin Do 1934 roku obszar dworski Łąkocin, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Radojewice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Łojewo Do 1934 roku do gminy Łojewo, w latach 1934 – 1954 do gminy Marcinkowo Marulewy Miechowice Mimowola Olszewice Oporówek Orłowo Ostrowo Krzyckie Piotrkowice Pławin Pławinek Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Tupadły, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku do gminy Marcinkowo, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 –1972 do gromady Marcinkowo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Marulewy, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Marcinkowo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku do gminy Miechowice, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Tupadły, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku do gminy Mimowola, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1961 do gromady Kościelec, w latach 1962 – 1972 do gromady Pakość, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Olszewice, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Marcinkowo, w latach 1962 – 1971 do gromady Szadłowice, w latach 1972 do gromady Marcinkowo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Oporówek, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1972 do gromady Jaksice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku do gminy Orłowo, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Latkowo, w latach 1962 – 1971 do gromady Szadłowice, w 1972 roku do gromady Rojewo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Osada. Do 1934 roku do gminy Łojewo, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Tupadły, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Piotrkowice, w latach 1934 – 1954 do gminy Strzelno Północ, w latach 1954 – 1972 do gromady Tupadły, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Pławin, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1972 do gromady Jaksice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Pławinek, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Radojewice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Popowice Osada. Do 1934 roku obszar dworski Popowice, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1961 do gromady Kościelec, w latach 1962 – 1972 do gromady Tupadły, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Radłówek Do 1934 roku obszar dworski Radłówek, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1972 do gromady Jaksice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Sikorowo Do 1934 roku do gminy Sikorowo, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Tupadły, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Sławęcin Do 1934 roku obszar dworski Sławęcin, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1972 do gromady Jaksice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Sławęcinek Do 1934 roku do gminy Sławęcinek, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1972 do gromady Jaksice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Słońsko Do 1934 roku do gminy Słońsko, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Marcinkowo, w latach 1962 – 1971 do gromady Szadłowice, w latach 1972 do gromady Marcinkowo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Sójkowo Do 1934 roku obszar dworski Sójkowo, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1961 do gromady Kościelec, w latach 1962 – 1972 do gromady Pakość, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Stefanowo Osada. Do 1934 roku do gminy Jaksice, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1972 do gromady Jaksice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Strzemkowo Osada. Do 1934 roku obszar dworski Strzemkowo, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Zachód, w latach 1954 – 1972 do gromady Jaksice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Szarlejskie Huby Osada. Do 1934 roku do gminy Karczyn, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Radojewice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Trzaski Do 1934 roku obszar dworski Trzaski, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Marcinkowo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Tupadły Do 1934 roku do gminy Tupadły, w latach 1934 – 1954 do gminy Kruszwica, w latach 1954 – 1972 do gromady Tupadły, od 1973 roku Turlejewo Turzany Witowy Żalinowo do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Pławinek, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Radojewice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku do gminy Turzany, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 –1972 do gromady Marcinkowo, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku obszar dworski Witowy, w latach 1934 – 1954 do gminy Inowrocław Wschód, w latach 1954 – 1961 do gromady Dulsk, w latach 1962 – 1972 do gromady Radojewice, od 1973 roku do gminy Inowrocław. Do 1934 roku do gminy Żalinowo, w latach 1934 – 1954 do gminy Strzelno Północ, w latach 1954 – 1972 do gromady Tupadły, od 1973 roku do gminy Inowrocław. BIBLIOGRAFIA Bandurka M, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź 1995 Bardach J., Leśnodórski B. Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2001. Ćwik W. Reder, Lubelszczyzna – dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977. Czapliński W, Galos A, Korta W, Historia Niemiec, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990. Dzienniku Urzędowe Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu, 1954-1972. Dzienniki Ustaw, 1918-1983. Gałaj Dyzma, Samorząd wiejski w PRL, Warszawa 1978 Gloger Z, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903. Gończar M., Samorząd wsi – historia i nowe możliwości, Warszawa 1990. Kallas M., Historia Ustroju Polski, Warszawa 2001. Koneczny F., Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924. Korobowicz A. Witkowski W, Historia ustroju i prawa polskiego, 1772-1918, Zakamycze 2009. Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003 Kozłowski J.. Administracja Wielkopolski pod pruskim zaborem 1793-1918. Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu. Wydawnictwo Terra. Poznań 2000. Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig), Warszawa 1929. Landau Z., Roszkowski W., Polityka gospodarcza II i PRL, Warszawa 1995. Mencel T., Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem, [w:] Gmina wiejska i jej samorząd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989. Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, Kraków 1996-2008, tom I-VII Poznański Dziennik Urzędowy, 1934. Skorowidz W. Ks. Poznańskiego, niezbędny dla każdego podręcznik obejmujący zupełny i dokładny spis wszystkich, w księdze pocztowej wykazanych blisko 7000 miejscowości z podaniem także nazw urzędowych, parafii, poczty, ludności miast, liczby parafian i właścicieli Polaków, Poznań 1909. Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej, nakładem GUS, Warszawa 1925. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902. Szumski J., Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, Studia Łomżyńskie, tom IV. Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, tom I, Warszawa 1964. Źródła Dziejowe Polski, Wielkopolska, tom I, Warszawa 1889. Spis treści WSTĘP....................................................................................................................................... 2 OKRES PIASTOWSKI i I RZECZPOSPOLITEJ.................................................................... 3 PIERWSZY ZABÓR PRUSKI ................................................................................................ 13 LATA 1807–1815 .................................................................................................................... 14 LATA 1815-1919 (II zabór pruski).......................................................................................... 17 OKOLICE INOWROCŁAWIA W II RZECZPOSPOLITEJ ................................................. 34 II WOJNA ŚWIATOWA ......................................................................................................... 49 GMINNE RADY NARODOWE 1945-1954 .......................................................................... 50 GROMADZKIE RADY NARODOWE .................................................................................. 56 GROMADA DULSK 1954 - 1961....................................................................................... 62 GROMADA GNIEWKOWO 1954 - 1972 ...................................................................... 62 GROMADA JAKSICE 1954 - 1972 .................................................................................... 62 GROMADA JANIKOWO 1954 – 1971 od 1972 r. GROMADA PAKOŚĆ ...................... 63 GROMADA KOŚCIELEC 1954 - 1961 .............................................................................. 63 GROMADA ROJEWO 1954 – 1972 ................................................................................... 65 GROMADA TUCZNO 1954 - 1961.................................................................................... 65 GROMADA TUPADŁY 1954 - 1972 ................................................................................. 65 GMINNA RADA NARODOWA INOWROCŁAW .............................................................. 68 WSPÓŁCZESNA GMINA INOWROCŁAW ......................................................................... 77 ANEKS..................................................................................................................................... 79 BIBLIOGRAFIA...................................................................................................................... 84
