Publikacja darmowa

„Rejent" • rok 7 * nr 4(72)
kwiecień 1997 r.
Jacek Górecki
Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia
na zabezpieczenie
Przewłaszczenie na zabezpieczenie cieszy się w ostatnich latach sporym zainteresowaniem praktyki i literatury prawniczej1. Konstrukcja ta
1
Por. np. A. B r z o z o w s k i , Przewłaszczenie na zabezpieczenie, „Firma" 1992, nr 7-8,
s. 47 i 48; G. B i en i ek, Zabezpieczenie wierzytelności pieniężnych, „Praca i Zabezpieczenie
Społeczne" 1992, nr 10-11, s. 71 i nast.; M . S t r u s , Dwa sposoby powierniczego zabezpieczenia kredytu, „Palestra" 1992, nr 11 -12, s. 34 i nast. ;A. S z p u n a r , O powierniczych czynnościach prawnych, [w:] „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica 57", Łódź 1993, s. 3 i
nast.; W . S i u d a , Zabezpieczenie kredytu, „Przegląd Podatkowy" 1993, nr 5, s. 25;
E. S k o w r o ń s k a , Przeniesienie własności rzeczy na wierzyciela, „Przegląd Podatkowy" 1993,
nr 11, s. 31-32; J. P a z d a n , Przewłaszczenie na zabezpieczenie, „Rejent" 1994, nr 1, s. 17 i
nast.; J . G o l a c z y ń s k i , Przeniesienie własności nieruchomości na zabezpieczenie, „Rejent"
1994, nr 5, s. 38 i nast.; t e n ż e , Przewłaszczenie ruchomości na zabezpieczenie, „Rejent"
1995, nr 1, s. 47 i nast.; J. S k ą p s ki, Rzeczowe formy zabezpieczenia wierzytelności, „Studia
Iuridica", t. 21, Warszawa 1994, s. 150 i nast.; A. S z l ę z a k , Przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy przyszłych, rzeczy oznaczonych co do gatunku oraz nieruchomości, „Rejent" 1995,
nr 2, s. 111 i nast.; A . Z i e l i ń s k i , Charakter prawny przewłaszczenia na zabezpieczenie
wierzytelności orazjego skutki prawne, „Przegląd Sądowy" 1995, nr 3, s. 52 i nast.; A. K a p p c s,
Wybrane problemy stosowania zabezpieczeń wierzytelności na zbiorze rzeczy o zmiennym
składzie, „Palestra" 1995, nr 5-6, s. 21 i nast.; R. R y k ó w s k i , Dopuszczalność przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomości, „Przegląd Prawa Handlowego" 1995, nr 6, s. 14 i nast.;
G . S i k o r s k i , Zabezpieczenie kredytów bankowych w praktyce, Sopot 1995, s. 38 i nast.;
t e n ż e , Przewłaszczenie na zabezpieczenie w polskim systemie prawnym, „Przegląd Prawa
Handlowego" 1996, nr 6, s. 29 i nast.; S . R u d n i c k i , Zabezpieczenia majątkowe wierzytelności pieniężnych, Zielona Góra 1995, s. 115 i nast.; t e n ż e , Prawo obrotu nieruchomościami,
Warszawa 1995, s. 349 i nast.; t e n ż e ; Komentarz do kodeksu cywilnego, Księga druga Własność i inne prawa rzeczowe. Warszawa 1996, s. 105 i nast.; I. H e r o p o l i t a ń s k a ,
Zabezpieczenie wierzytelności banku, Warszawa 1996, s. 240 i nast.; E. N i e z b e c k a , [w:]
A. J a k u b e c k i , J. M o j a k , E . N i e z b e c k a , Prawne zabezpieczenie kredytu, Lublin 1996,
s. 226 i nast.; G . T r a c z , F . Z o l I, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Kraków 1996.
163
Jacek Górecki
polega na zabezpieczeniu wierzytelności w ten sposób, że dłużnik przenosi na wierzyciela własność rzeczy, przy tym strony ustalają, iż po
wygaśnięciu wierzytelności własność ta wróci do dłużnika.
Wynikiem zainteresowania tą instytucją prawną jest powszechnie
przyjęta teza o dopuszczalności przewłaszczenia ruchomości na zabezpieczenie. Natomiast w przypadku nieruchomości kwestia ta budzi wątpliwości zarówno w orzecznictwie2, jak i piśmiennictwie3. Osobiście podzielam pogląd o dopuszczalności przewłaszczenia nieruchomości w celu
zabezpieczenia i aby nie powtarzać przemawiających za tym argumentów
odsyłam do wypowiedzi zwolenników tego poglądu.
Za należycie wyjaśnione można również uznać kwestie związane z
charakterem prawnym przewłaszczenia na zabezpieczenie, a także samą
jego konstrukcję. Rzadko natomiast porusza się zagadnienia związane ze
skutkami prawnymi umowy stanowiącej podstawę dla tego sposobu zabezpieczenia wierzytelności.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie wybranych problemów
pojawiających się przy interpretacji tego rodzaju umów, jak również próba
określenia ich następstw prawnych. Najpierw trzeba jednak pokrótce omówić składniki treści umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie.
2
Por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 1960 roku (3 CO 27/57) OSPiKA 1961,
poz. 75 z glosą W. S i e d 1 e c k i e g o i z dnia 24 kwietnia 1964 roku (II CR 178/64) OSPiKA
1965, poz. 229 z glosą A . O h a n o w i c z a .
3
Za dopuszczalnością przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie opowiedzieli się:
A. O h a n o w i c z w glosie do cytowanego wyżej orzeczenia Sądu Najwyższego; K. G a n d o r,
Prawa podmiotowe tymczasowe fekspektatywyj, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, s. 26;
J.S. P i ą t o w s k i, [w:] System prawa cywilnego, t. 2, Prawo własności i inne prawa rzeczowe,
red. J. Ignatowicz, Ossolineum 1977, s. 233; A . B r z o z o w s k i , Przewłaszczenie..., s. 47;
M . S t r u ś , Dwa sposoby..., s. 36 i nast.; J . P a z d a n , Przewłaszczenie..., s. 20 i 21;
J . G o ł a c z y ń s k i , Przeniesienie..., s. 52; A . S z l ę z a k , Przewłaszczenie..., s. 125 i nast.;
R. R y k o w s k i , Dopuszczalność..., s. 14; E. D r o z d , [w:] A. O l e s z k o , E. D r o z d , Hipoteka w praktyce, Poznań-Kluczbork 1995, s. 36; G . T r a c z , F . Z o l l , Przewłaszczenie..., s.
106-107 z zastrzeżeniem, że konieczną przesłanką przeniesienia własności jest wpis do księgi
wieczystej. Przeciwne stanowisko zajęli: W. S i e d l e c k i w glosie do cytowanego wyżej orzeczenia Sądu Najwyższego; J. S k ąp s k i, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, „Studia Cywilistyczne" t. 13-14, Kraków 1969, s. 322 i 323; t e n ż e , Rzeczowe..., s. 152; A. S z p u n a r , O
powierniczych..., s. 13; E . Ł ę t o w s k a , Podstawy prawa cywilnego. Warszawa 1994, s. 231;
B. N i c m i r k a, „Monitor Prawniczy" 1996, nr 2, s. 80.
164
Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia...
Należy rozpocząć od stwierdzenia, iż umowa przewłaszczenia na
zabezpieczenie określa wzajemne prawa jej stron, a więc wierzyciela i
przewłaszczającego. Musimy odróżnić ją od umowy będącej źródłem
wierzytelności, której zabezpieczeniu ma służyć przeniesienie własności.
Inną sprawą jest fakt, iż często w obrocie umowy te występują łącznie.
Z reguły także strony tych umów są identyczne. Jednak nie zawsze tak
być musi, gdyż nie można wykluczyć sytuacji, w której osoba trzecia
przenosi na wierzyciela własność rzeczy, aby zabezpieczyć wierzytelność,
jaka przysługuje temu ostatniemu względem dłużnika. Z tego względu
umowa powinna zawierać precyzyjne określenie stron. Dokładnie należy
też oznaczyć wierzytelność zabezpieczoną, aby uniknąć wątpliwości co
do jej realizacji przez dłużnika. Nie wystarczy powołać się jedynie na
umowę stanowiącą źródło tej wierzytelności.
Dla konstrukcji przewłaszczenia na zabezpieczenie niewątpliwie fundamentalne znaczenie ma przeniesienie własności rzeczy na wierzyciela,
którego strony mogą dokonać w dwóch formach :
- bezwarunkowo,
- pod warunkiem rozwiązującym spłaty długu.
Przy bezwarunkowym przeniesieniu własności niezbędne dla zrealizowania jego funkcji zabezpieczającej jest zobowiązanie się wierzyciela do
zwrotnego przeniesienia własności po całkowitym spłaceniu długu. Ponadto w obu przypadkach wierzyciel zobowiązuje się, że nie będzie korzystał ze swego prawa w innym zakresie niż jest to konieczne do zabezpieczenia wierzytelności.
Dokonując przewłaszczenia na zabezpieczenie, strony mogą w umowie ustalić stosunek prawny, na podstawie którego dotychczasowy właściciel stanie się posiadaczem zależnym rzeczy przewłaszczonych. W myśl
art. 336 k.c., posiadaczem zależnym jest osoba faktycznie władająca rzeczą, jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mająca inne
prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą. Jak z
tego wynika, obok przykładowo wymienionymi w tym przepisie stosunkami prawnymi strony mogą posłużyć się innymi, np. przechowaniem,
składem.
W związku z przeniesieniem własności powstaje kwestia ubezpieczenia przedmiotu przewłaszczenia. Zgodnie z treścią art. 823 § 2 k.c., jeżeli
nie umówiono się inaczej, umowa ubezpieczenia rzeczy ruchomej rozwią-
165
Jacek Górecki
żuje się wskutek przejścia własności rzeczy ubezpieczonej na inną osobę.
Dlatego, gdy brak stosownego porozumienia między ubezpieczycielem a
ubezpieczającym, strony w umowie przewłaszczenia na zabezpieczenie
powinny określić, czy ubezpieczenie ma być kontynuowane i kto ma ponosić
jego koszty. W przypadku nieruchomości, w myśl art. 823 § 1 k.c., przeniesienie własności powoduje przejście na nabywcę praw i obowiązków
wynikających z umowy ubezpieczenia. Jednakże nowy i dawny właściciel
ponoszą solidarną odpowiedzialność za zapłatę składki przypadającej za
czas do chwili otrzymania przez zakład ubezpieczeń wiadomości o zmianie właściciela.
Spośród innych postanowień umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, które strony mogą zamieścić, przykładowo wymienić można:
- ustanowienie dozorcy, który będzie czuwał nad prawidłowością
przestrzegania postanowień umowy dotyczących korzystania przez dłużnika z przedmiotu przewłaszczenia,
- obowiązek powiadomienia wierzyciela o egzekucji z przedmiotu
przewłaszczenia lub upadłości dłużnika, gdy przedmiot ten znajduje się
u dłużnika,
- obowiązek powiadomienia dłużnika o sprzedaży przedmiotu przewłaszczenia po upływie terminu do spełnienia świadczenia,
- stosunek przewłaszczenia na zabezpieczenie do innych form zabezpieczenia tej samej wierzytelności (np. kolejność realizacji zabezpieczeń).
Po zapoznaniu się ze składnikami treści umowy przewłaszczenia na
zabezpieczenie pora przejść do zagadnień związanych ze skutkami prawnymi tej umowy. Należy je rozpatrywać oddzielnie w stosunkach między
stronami zawierającymi tę umowę i oddzielnie w stosunku do osób trzecich, a w szczególności wierzycieli stron tej umowy.
Niezależnie od tego podziału, podstawowym następstwem umowy
przewłaszczenia na zabezpieczenie, dotyczącym zarówno stron, jak i osób
trzecich, jest fakt, iż wierzyciel staje się właścicielem rzeczy stanowiących
przedmiot przewłaszczenia i przysługują mu wszelkie uprawnienia składające się na treść prawa własności. Z tym, że inaczej kształtować się będą
skutki przewłaszczenia na zabezpieczenie dokonanego bezwarunkowo, a
inaczej, gdy nastąpi ono z zastrzeżeniem warunku rozwiązującego.
W konkretnym przypadku mogą pojawić się wątpliwości, z którego
sposobu skorzystały strony. Nie można bowiem przyjmować jako zasady
166
Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia...
jednego z tych sposobów, a drugi uważać za wyjątkowy i stosowany tylko
wówczas, gdy wyraźnie wynika to z umowy4. Niewątpliwie w sytuacji
kiedy przedmiotem przewłaszczenia jest nieruchomość, do zachowania
ważności umowy, ze względu na treść art. 157 § 1 k.c., zastosować trzeba
bezwarunkowe przeniesienie własności. Gdy umowa dotyczy ruchomości, wskazówką może być istnienie zobowiązania wierzyciela do zwrotnego przeniesienia własności, co sugerowałoby wybór wariantu bez zastrzeżenia warunku. Brak tego zobowiązania wskazywałby na posłużenie
się wariantem z zastosowaniem warunku rozwiązującego.
Przystępując do oceny następstw prawnych umowy przewłaszczenia
na zabezpieczenie w stosunkach między stronami tej umowy, należy rozróżnić pozycję stron przed spłatą długu od ich pozycji po nastąpieniu tego
zdarzenia. Ponadto oddzielnych uwag wymagają prawa i obowiązki stron
po upływie terminu do dokonania spłaty długu, gdy spłata ta nie nastąpiła.
Najpierw skupimy się na tym wariancie przewłaszczenia na zabezpieczenie, kiedy to przejście własności dokonuje się bezwarunkowo z jednoczesnym zobowiązaniem się wierzyciela do zwrotnego przeniesienia własności po spłacie długu.
Jeśli chodzi o okres przed wykonaniem zobowiązania, to zgodnie z
postanowieniami umowy dłużnik staje się zwykle posiadaczem zależnym
na podstawie stosunku prawnego, który strony ustalają. W przypadku
posłużenia się przez strony stosunkiem prawnym uregulowanym przez
kodeks cywilny, ich prawa i obowiązki w sytuacjach nie przewidzianych
umową normują odpowiednio przepisy tegoż kodeksu. Powołanie innych
stosunków prawnych spowoduje, iż przy braku regulacji umownych stosowane będą z reguły tylko przepisy dotyczące wszelkich umów (ogólny
reżim kontraktowy). W konkretnych przypadkach, np. przy umowach
mieszanych lub podobnych do uregulowanych w kodeksie, znaleźć mogą
zastosowanie przepisy dotyczące umów nazwanych.
4
Inaczej na gruncie prawa niemieckiego N . R e i c h , Funktionanalyse und Dogmatik bei
der Sicherungsiibereignung, „Archiv fur die civilistische Praxis" 1969, s. 256 . Autor ten
przyjmuje jako regułę przewłaszczenie na zabezpieczenie dokonywane bezwarunkowo, a jako
wyjątek przewłaszczenie następujące pod warunkiem rozwiązującym. W tej kwestii por. także
orzeczenia zamieszczone w „Neue Juristische Wochenschrift" z 1984 roku, s. 1184-1185 i z
1991 roku, s. 353 z komentarzem W . G e r h a r d t a , Juristcn Zeitung" 1991, s. 726.
167
Jacek Górecki
Pozostawienie rzeczy w posiadaniu dłużnika nie jest elementem, który
zawsze musi towarzyszyć umowie przewłaszczenia na zabezpieczenie. W
związku z tym powstaje pytanie, co stanie się w sytuacji, gdy strony w
umowie nie zamieszczą postanowień dotyczących pozostawienia przedmiotu przewłaszczenia w posiadaniu dłużnika. Rozwiązanie tego problemu
może być dwojakie. Twierdzić można, iż pozostawienie posiadania dłużnikowi jest nieodłącznie związane z przewłaszczeniem na zabezpieczenie,
gdyż konstrukcja ta powstała, aby uniknąć komplikacji wynikających z
przepisów o zastawie, które wymagają wydania przedmiotu zastawu.
Wówczas należałoby domniemywać, że strony, korzystając z przewłaszczenia na zabezpieczenie, zawsze pozostawiają rzecz w posiadaniu
dotychczasowego właściciela. Rodzi to jednak kolejne pytanie, jaki stosunek prawny łączy nowego właściciela rzeczy z dotychczasowym. Znalezienie na nie odpowiedzi jest bardzo trudne, o ile w ogóle możliwe. Dlatego
też poprawniejsza wydaje się teza, że jeżeli po dokonaniu analizy treści
umowy i zachowań stron nie można ustalić, iż rzecz ma pozostać w posiadaniu dłużnika, wówczas jest on zobowiązany wydać przedmiot przewłaszczenia właścicielowi. Nie będzie miał on bowiem podstawy prawnej
do zatrzymania rzeczy w swoim posiadaniu. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż - zdaniem R. Longchampsa de Berier - przy przewłaszczeniu
na zabezpieczenie rzecz powinna być zawsze wydana wierzycielowi5.
Odbierałoby to jednak praktyczne znaczenie instytucji przewłaszczenia na
zabezpieczenie.
Oprócz stosunku prawnego, który pozwala przewłaszczającemu zachować rzecz w posiadaniu zależnym, znaczenie dla praw i obowiązków
stron przed spłatą długu ma zobowiązanie wierzyciela do zwrotnego
przeniesienia własności. Zobowiązanie to nie ogranicza praw właścicielskich wierzyciela (art. 57 § 1 k.c.), a wywołuje jedynie skutki obligacyjne
między stronami umowy ( art. 57 § 2 k.c. ).
W doktrynie brak jednomyślności co do tego, czy zobowiązanie wierzyciela jest warunkowe, czy bezwarunkowe. A. Szpunar twierdzi, iż nie można go uważać za warunkowe, nie podając jednak uzasadnienia tej tezy6.
!
6
168
R. L o n g c h a m p s dc B c r i c r , Zobowiązania, Lwów 1939, s. 623.
A . S z p u n a r , O powierniczych..., s. 9.
Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia...
Większość autorów uważa, i pogląd ten podzielam, że zobowiązanie to
ma charakter warunkowy, a sam warunek należy zakwalifikować jako
zawieszający 7 . Tak więc zobowiązanie do zwrotnego przeniesienia własności staje się skuteczne dopiero po ziszczeniu się warunku zawieszającego, jakim jest wykonanie zobowiązania przez dłużnika.
Pojawia się jednak pytanie, jaki wpływ ma to zobowiązanie na sytuację
stron przed ziszczeniem się warunku decydującego o jego skuteczności.
Zgodnie z treścią art. 91 k.c., warunkowo uprawniony może wykonywać
wszelkie czynności, które zmierzają do zachowania jego prawa. Dotyczy
to zarówno czynności faktycznych, jak i prawnych.
Przykładem tych pierwszych mogą być wszelkie zabiegi konserwacyjne
i remontowe, których nie wykonuje warunkowo zobowiązany. Byłoby to
proste w przypadku, gdy przedmiot przewłaszczenia znajduje się w posiadaniu dłużnika, ale nawet wówczas wymagałoby to zgody właściciela, chyba że uprawnienia takie daje dłużnikowi stosunek prawny ustalony
przez strony w umowie. Natomiast gdy rzecz znajduje się u wierzyciela,
warunkowo uprawniony nie ma praktycznych możliwości ochrony swoich praw w drodze czynności faktycznych.
Jeśli zaś chodzi o czynności prawne, to najważniejszymi z nich są
czynności mające na celu zapobieżenie lub pozbawienie skutków prawnych czynności prawnych zobowiązanego, które uniemożliwiają zrealizowanie warunkowego prawa. Taką czynnością prawną warunkowo zobowiązanego, powodującą pozbawienie możliwości wykonania warunkowego prawa, jest bezwarunkowe przeniesienie własności rzeczy przewłaszczonych na zabezpieczenie.
Wydaje się, iż środkiem ochronnym w tym przypadku będzie art. 59
k.c., który daje osobie trzeciej (tzn. warunkowo uprawnionemu) możliwość żądania uznania za bezskuteczną umowy czyniącej całkowicie lub
częściowo niemożliwym zadośćuczynienie jej roszczeniu, jeżeli strony o
tym roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Jednak
warunkowo uprawnionemu przed ziszczeniem się warunku zawieszającego nie przysługuje jeszcze roszczenie o zwrotne przeniesienie własności,
dlatego też przesłanki do stosowania art. 59 k.c. nie są wówczas spełnione
7
Por. np. J . P a z d a n , Przewłaszczenie..., s. 25; J . S k ą p s k i , Przewłaszczenie..., s. 320.
169
Jacek Górecki
i nie może on powoływać się na to, że umowa przenosząca własność przedmiotu przewłaszczenia na zabezpieczenie czyni niemożliwym zadośćuczynienie jego roszczeniu8. Inną sprawą jest pytanie, czy dłużnik może
posłużyć się uprawnieniami wynikającymi z art. 59 k.c. po ziszczeniu się
warunku. Kwestia ta zostanie poruszona w dalszych wywodach. Problem
ten nie pojawi się w sytuacji, gdy przedmiotem przewłaszczenia na zabezpieczenie jest nieruchomość. Wtedy bowiem warunkowo uprawniony na
podstawie art. 16 ustawy o księgach wieczystych i hipotece może dokonać
wpisu swego warunkowego prawa do księgi wieczystej. Wpis powoduje,
że jego prawo staje się skuteczne względem każdoczesnego właściciela
nieruchomości (art. 17 ustawy o księgach wieczystych i hipotece) i nie ma
wówczas potrzeby sięgać do art. 59 k.c.
Przejdziemy teraz do oceny wzajemnych praw i obowiązków stron
umowy po spłacie długu, czyli po ziszczeniu się warunku zawieszającego,
od którego uzależniona była skuteczność zobowiązania wierzyciela do
zwrotnego przeniesienia własności.
W tym miejscu pojawia się pytanie, czy w momencie ziszczenia się
tegoż warunku zobowiązanie wierzyciela wywołuje także skutki rozporządzające i następuje zwrotne przeniesienie własności, czy też przeniesienie własności dokonuje się w drodze oddzielnej umowy. J.St. Piątowski
zalicza zobowiązanie wierzyciela do zwrotnego przeniesienia własności
do kategorii zobowiązań, które własności nigdy nie przenoszą9. W podobnym duchu wypowiada się J.Skąpski, twierdząc, iż w tym przypadku umowa
zobowiązująca do przeniesienia własności nie przenosi jej, a wyłączenie
skutku rozporządzającego następuje w wyniku woli stron, nawet gdy strony
nic na ten temat wyraźnie nie postanowią10. Stwierdzenie to poparte jest
argumentacją odwołującą się do zasady pewności obrotu i ochrony interesów osób trzecich. Autor uważa, że chwila wykonania zobowiązania
Por. także S. G r z y b o w s k i , [w:] System prawa cywilnego, t. 1, Część ogólna, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1985, s. 221 i 222.
9
J . S L P i ą t o w s k i , [w:] System..., t. 2, s. 233.
10
J. S k ą p s k i , Przewłaszczenie..., s. 320 i 321. Por. także W.J. K a t n e r , Przeniesienie
własności rzeczy ruchomych, Łódź 1988, s. 188; F. Z e d 1 er, Sytuacja prawna rzeczy przewłaszczonych na rzecz banku w przypadku upadłości podmiotu, który dokonał przewłaszczenia,
„Prawo Bankowe" 1994, nr 2, s. 56; I. H e r o po 1 i ta ńs ka, Zabezpieczenie..., s. 240;
E. N i e z b e c k a , [w:] Prawne..., s. 230.
170
Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia...
jest niejednokrotnie sporna, dlatego nie byłoby pewności czyją własność
stanowi przedmiot przewłaszczenia, jeśliby przyjąć istnienie skutków
rozporządzających zobowiązania wierzyciela do przeniesienia własności.
Argumenty te, niewątpliwie słuszne, nie mogą prowadzić do wniosku, iż
z chwilą spełnienia się warunku zawieszającego zobowiązanie do zwrotnego przeniesienia własności nigdy jej nie przenosi. Będzie tak w przypadku, gdy przedmiotem przewłaszczenia jest nieruchomość. Wtedy działa
bowiem zakaz wynikający z art. 157 § 1 k.c. Do przeniesienia własności
nie dojdzie także w sytuacji, kiedy strony w umowie postanowiły wyłączyć skutek rzeczowy tego zobowiązania. Sprawa komplikuje się, gdy
reguły interpretacyjne oświadczeń woli ( art. 65 k.c. ) nie pozwalają na
stwierdzenie wyłączenia przez strony skutku rozporządzającego zobowiązania wierzyciela. Należy wtedy sięgnąć do art. 155 k.c. . Statuuje on w
stosunku do rzeczy ruchomych oznaczonych co do tożsamości zasadę, iż
zobowiązanie do przeniesienia własności powoduje jej przeniesienie na
nabywcę (zasada podwójnego skutku umów zobowiązujących do przeniesienia własności). Doznaje ona wyjątków tylko w przypadku odmiennego
postanowienia stron albo ze względu na przepis szczególny. Pierwsza możliwość została wcześniej wyłączona, a druga w przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie nie występuje. Dlatego należy przyjąć, że zobowiązanie do zwrotnego przeniesienia własności rzeczy ruchomych oznaczonych
co do tożsamości z chwilą ziszczenia się warunku zawieszającego własność tę przenosi, chyba że strony co innego postanowiły11. Przy rzeczach
ruchomych oznaczonych co do gatunku, do przeniesienia własności wymagane jest także przeniesienie ich posiadania (art. 155 § 2 k.c.).
Niewyłączenie skutku rozporządzającego zobowiązania wierzyciela
do zwrotnego przeniesienia własności powoduje, iż z chwilą spłaty długu
następuje automatyczne przejście własności z powrotem na dotychczasowego dłużnika, o ile własność ta przysługuje jeszcze wierzycielowi. Wtedy
także wygasa stosunek prawny, na podstawie którego przedmiot przewłaszczenia znajduje się w posiadaniu dłużnika. Problemy mogą pojawić się
wówczas, gdy ten ostatni nie był posiadaczem. Zaspokojony wierzyciel
może bowiem odmówić wydania rzeczy znajdujących się u niego, powołując się np. na to, że spłata nie nastąpiła w pełnej wysokości. W takim
171
Jacek Górecki
przypadku dłużnik może wystąpić z powództwem windykacyjnym w oparciu o art. 222 § 1 k.c. i domagać się wydania rzeczy.
Natomiast gdy strony dokonały wyłączenia skutków rozporządzających
zobowiązania wierzyciela do zwrotnego przeniesienia własności, to ziszczenie się warunku zawieszającego skuteczność tego zobowiązania nie spowoduje zwrotnego przejścia własności. Powstanie jednak roszczenie dotychczasowego dłużnika względem zaspokojonego wierzyciela o przeniesienie na niego własności rzeczy, które przewłaszczył na zabezpieczenie.
Tutaj nasuwa się pytanie, w jakim terminie po spłacie długu zaspokojony
wierzyciel powinien dokonać zwrotnego przeniesienia własności, aby
zadośćuczynić temu roszczeniu. Otóż strony termin ten mogą ustalić
umownie i wówczas niezrealizowanie zobowiązania przez zaspokojonego
wierzyciela powoduje powstanie roszczenia odszkodowawczego po stronie uprawnionego do odzyskania własności. Gdy strony nie ustalą tego
terminu, zwrotne przeniesienie własności powinno nastąpić niezwłocznie
po wezwaniu zaspokojonego wierzyciela przez uprawnionego (art. 455
k.c.). Jeśli zaspokojony wierzyciel uchylałby się od wypełnienia swego
zobowiązania, wtedy druga strona może wystąpić z powództwem o stwierdzenie obowiązku do złożenia oznaczonego oświadczenia woli. Prawomocne orzeczenie sądu, stwierdzające obowiązek zaspokojonego wierzyciela do złożenia oświadczenia woli stanowiącego składnik umowy
przenoszącej własność rzeczy przewłaszczonych z powrotem na dłużnika,
zastępuje to oświadczenie (art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c.). Wtedy, po złożeniu oświadczenia woli przez uprawnionego do odzyskania własności,
dochodzi do skutku umowa rzeczowa powodująca zwrotne przeniesienie
własności12.
Zawarcie umowy o zwrotne przeniesienie własności jest możliwe tylko
wówczas, gdy w chwili jej zawierania zaspokojony wierzyciel pozostaje
właścicielem przewłaszczonych rzeczy. Co w przypadku, gdy właścicielem być przestał? Wracamy wpierw do art. 59 k.c. i do pytania o możliwość korzystania z ochrony przewidzianej tym przepisem po ziszczeniu
12
Po uwzględnieniu powództwa o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy całkowicie
zgodnie z żądaniem powoda nic jest wymagane, by składał on jeszcze dodatkowe oświadczenie
woli. Por. uchwałę 7 sędziów Sądu Najwyższego z 7 stycznia 1967 roku (III CZP 32/96) OSNCP
1968, z. 12, poz. 199.
172
Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia...
się warunku zawieszającego. Moim zdaniem, należy wyróżnić tu dwa
przypadki. Pierwszy, gdy umowa uniemożliwiająca zadośćuczynienie
roszczeniu dłużnika została zawarta przed ziszczeniem się warunku. Drugi,
gdy umowę tę zawarto po ziszczeniu się warunku. W drugim przypadku
uprawniony do odzyskania własności niewątpliwie będzie mógł skorzystać z możliwości przysługujących mu na podstawie art. 59 k.c., jeśli
strony umowy o jego roszczeniu wiedziały lub umowa była nieodpłatna,
a roczny termin przewidziany w tym przepisie jeszcze nie upłynął. Natomiast co do przypadku pierwszego, to z art. 59 k.c. nie wynika wyraźnie
wymóg istnienia roszczenia już w chwili zawarcia umowy uniemożliwiającego jego realizację. Korzystanie z uprawnień wynikających z tego
przepisu uzależnione jest jednak albo od tego, by strony wiedziały o istnieniu roszczenia już w momencie zawarcia umowy, albo od nieodpłatności umowy. Warunkowo uprawnionemu przysługiwałaby więc ochrona
z art. 59 k.c. po ziszczeniu się warunku, jeżeli umowa uniemożliwiająca
realizację jego roszczenia była nieodpłatna. Przy umowach odpłatnych
powstaje problem, czy fakt, iż strony w chwili zawierania umowy mogły
liczyć się z powstaniem roszczenia w przyszłości, jest wystarczający do
stwierdzenia, że strony o roszczeniu wiedziały. Moim zdaniem, należy tu
udzielić odpowiedzi przeczącej, gdyż nie można postawić znaku równości
między prawdopodobieństwem powstania roszczenia a wiedzą o jego
istnieniu13.
Podsumowywując powyższe uwagi dotyczące skutków prawnych
umowy bezwarunkowego przeniesienia własności na zabezpieczenie, trzeba
dodać, iż dłużnikowi, który wykonał w całości swoje zobowiązanie, nie
otrzymując z powrotem przewłaszczonych rzeczy, przysługuje na zasadach ogólnych roszczenie o naprawienie wynikłej stąd szkody14.
Pora przejść zatem do omówienia skutków przewłaszczenia na zabezpieczenie dokonanego z zastrzeżeniem warunku rozwiązującego, że zobowiązanie, z którego wynika zabezpieczona wierzytelność, zostanie wykonane. W tym przypadku strony, podobnie jak w poprzednio opisywanym,
13
Tak E. D r o z d , Przeniesienie..., s. 81. Por. również A. O h a n o w i ez, Przepis art. 59
k.c. a tzw. ius ad rem, „Państwo i Prawo" 1966, z. 11, s. 685 i nast.; t e n ż e , Zbieg norm w
kodeksie cywilnym, „Nowe Prawo" 1966, z. 12, s. 1508.
14
Zob. E . N i e z b e c k a , [w:] Prawne..., s. 227.
173
Jacek Górecki
określają z reguły stosunek prawny pozwalający dłużnikowi pozostać posiadaczem zależnym przewłaszczonych rzeczy. Dlatego też uwagi w tej
materii poczynione poprzednio są i tutaj aktualne.
Okres między dokonaniem przewłaszczenia a realizacją zobowiązania
ma charakter przejściowy, gdyż pod warunkiem spłaty długu sytuacja ma
wrócić do stanu sprzed zawarcia umowy. W związku z tym pojawia się
kwestia wpływu zastrzeżenia warunku rozwiązującego na zakres uprawnień stron.
Po pierwsze, warunkowo uprawniony (przewłaszczający) może wykonywać wszelkie czynności, które zmierzają do zachowania jego prawa
(art. 91 k.c.). Dotyczy to także czynności procesowych. W szczególności
może on wystąpić z powództwem ekscydencyjnym (art. 841 k.p.c.) w przypadku prowadzenia egzekucji z majątku wierzyciela, bowiem zajęcie przedmiotu przewłaszczenia narusza jego uprawnienia. Przysługuje mu również prawo do wystąpienia ze skargą windykacyjną15, a także uprawnienie
do żądania ustalenia przez sąd istnienia jego warunkowego prawa (art.
189 k.p.c.).
Po drugie, od momentu zawarcia umowy przewłaszczenia istnieje stan
niepewności co do ziszczenia się warunku (pendente conditione), dlatego
też wierzyciel powinien powstrzymywać się od zachowań, które mogłyby
uniemożliwić realizację następstw ziszczenia się warunku. Naruszenie tych
obowiązków rodzi odpowiedzialność z tytułu niewykonania zobowiązania na podstawie art. 471 i nast. k.c. Natomiast rozporządzenie przez wierzyciela przedmiotem przewłaszczenia przed ziszczeniem się warunku traci
moc z chwilą jego ziszczenia. Utrata mocy rozporządzenia następuje w
takim zakresie, w jakim rozporządzenie to udaremnia lub ogranicza skutek ziszczenia się warunku (art. 92 § 1 k.c.). Powstaje wówczas taki stan
prawny, jak gdyby rozporządzenie nie zostało dokonane. Jeżeli jednak na
jego podstawie osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona z obowiązku, wtedy stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie osób, które
w dobrej wierze dokonały czynności prawnej z osobą nieuprawnioną do
rozporządzania prawem (art. 92 § 2 k.c.). Chodzi tu o przepisy art. 169
i 170 k.c.
15
T. D y b o w s k i, Ochrona własności w polskim prawie cywilnym (rei vindicatio - actio
negatoria), Warszawa 1969, s. 272 i nast.
174
Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia...
Po trzecie, z chwilą ziszczenia się warunku właścicielem rzeczy przewłaszczonych w celu zabezpieczenia staje się z powrotem osoba, która
przewłaszczenia dokonała. Wtedy także wygasa stosunek prawny, na
podstawie którego dłużnik pozostawał posiadaczem zależnym rzeczy
przewłaszczonych. Jeżeli dłużnik nie był posiadaczem tych rzeczy, to jako
właścicielowi przysługuje mu roszczenie o ich wydanie względem osoby,
która sprawuje nad nimi pieczę.
Wreszcie pozostaje do omówienia kwestia następstw prawnych umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie w sytuacji, gdy spłata długu nie
nastąpi w oznaczonym terminie.
Jeżeli zamieszczono w umowie postanowienia dotyczące sposobu i
warunków zaspokojenia się wierzyciela z przewłaszczonych rzeczy, to są
one oczywiście wiążące dla stron. Przy braku stosownego porozumienia
wierzyciel może zaspokoić się w każdy sposób, który nie jest sprzeczny
z treścią stosunku prawnego łączącego strony, umową lub zasadami
współżycia społecznego16.
Stwierdzić trzeba, iż strony w umowie, określając sposób i warunki
zaspokojenia, mogą ustalić, że wierzyciel zaspokoi się poprzez zatrzymanie rzeczy dla siebie. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że wartość
przewłaszczonych rzeczy nie zawsze jest równa wartości zabezpieczonej
wierzytelności. Dlatego w celu uniknięcia mogących się tu pojawić wątpliwości strony powinny w takim przypadku ustalić wartość przedmiotu
przewłaszczenia, a co z tym związane - określić, co stanie się z kwotą
różnicy pomiędzy wartością przewłaszczonych rzeczy a wartością wierzytelności. Strony mogą także uzgodnić, iż w przypadku niespłacenia długu
przez dłużnika przewłaszczone rzeczy zostaną zbyte osobom trzecim, a
uzyskane z tego tytułu kwoty zostaną zaliczone na poczet wierzytelności.
Co do sposobu zbycia przewłaszczonych rzeczy, sądzę, iż jedynym, który
nie wzbudza wątpliwości, jest przetarg. Zastosowanie innego sposobu może
spowodować uzyskanie ceny znacznie odbiegającej od rynkowej wartości
przedmiotów przewłaszczenia. W tym przypadku, jak również w sytuacji
gdy wierzyciel zwleka ze zbyciem przewłaszczonych rzeczy, dłużnik
16
poz. 183 i komentarz do niego M. L i t w i ń s k i ej opublikowany w „Przeglądzie Prawa Handlowego" 1996, nr 10, s. 39 i nast.
175
Po
Jacek Górecki
mógłby wystąpić z roszczeniem odszkodowawczym, o ile udowodniłby
zarówno winę wierzyciela, jak i szkodę poniesioną na skutek zastosowania innego sposobu zbycia lub w wyniku opieszałości wierzyciela. W tym
miejscu może się także pojawić sprawa różnicy między ceną uzyskaną ze
zbycia przewłaszczonych rzeczy a wartością wierzytelności, która była
zabezpieczona. Uważam, że uzyskaną w wyniku zbycia nadwyżkę ponad
wartość wierzytelności wierzyciel powinien zwrócić przewłaszczającemu
po potrąceniu sobie ewentualnych odsetek, kosztów przetargu itp. W przeciwnym razie temu ostatniemu przysługiwać będzie roszczenie na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu17. Natomiast w przypadku
gdy uzyskana cena nie pokrywa wartości zabezpieczonej wierzytelności,
wtedy co do pozostałej części wierzycielowi przysługują wszelkie dozwolone sposoby zaspokojenia.
W związku z tym pozostaje kwestia wzajemnego stosunku różnych
sposobów zabezpieczenia dotyczących tej samej wierzytelności. Zagadnienie to poruszył Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 5 maja 1993 roku
(HI CZP 54/93), stwierdzając: „ Jeżeli przy ustanowieniu podwójnego
zabezpieczenia kredytu przez przewłaszczenie na zabezpieczenie oraz przez
umowę poręczenia - nie uzgodniono inaczej, to zarówno o kolejności, jak
i zakresie realizacji zabezpieczeń decyduje kredytodawca'" 8 . Aby ustosunkować się do tej uchwały, należy najpierw zastanowić się nad pytaniem, kiedy następuje realizacja zabezpieczenia wynikającego z umowy
przewłaszczenia na zabezpieczenie i zaspokojenie wierzyciela, a co za
tym idzie - wygaśnięcie zobowiązania, z którego wynika zabezpieczona
wierzytelność. Pojawiają się tutaj dwie możliwości. Pierwsza, że zaspokojenie następuje wraz z upływem terminu do wykonania zobowiązania
przez dłużnika, gdyż wierzyciel staje się wówczas niczym nie ograniczonym właścicielem przewłaszczonych przedmiotów19. Drugim rozwiązaniem byłoby uznanie, iż zaspokojenie następuje dopiero wtedy, gdy wierzyciel w celu zaspokojenia postąpi zgodnie z postanowieniami umowy,
17
Tak M. S t r u s, Dwa sposoby..., s. 38.
w OSP 1994, poz. 176 i M. B ą c z y k, „Prawo Bankowe" 1994, nr 4, s. 79 i nast. To orzeczenie
Sądu Najwyższego odnieść można także do innych przypadków, w których mamy do czynienia
z kilkoma zabezpieczeniami tej samej wierzytelności.
176
Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia...
a jeżeli takich postanowień brak, gdy przedmioty przewłaszczenia zostają
zbyte, a wierzyciel otrzymuje ich ceną20. Opowiadam się za drugą możliwością ponieważ odzwierciedla ona lepiej funkcję zabezpieczającą przewłaszczenia. Pozwala także na zwrot sumy dłużnej po upływie terminu jej
zwrotu (oczywiście wraz z odsetkami i innymi należnościami ubocznymi),
a przed dokonaniem zbycia przedmiotu przewłaszczenia. Również do tej
chwili zachowują aktualność inne, obok przewłaszczenia na zabezpieczenie, formy zabezpieczenia, a w szczególności te mające charakter akcesoryjny. Jeżeli więc nic innego nie wynika z umowy, wierzyciel może
swobodnie decydować, z jakiego sposobu zabezpieczenia skorzysta. Pełne
zaspokojenie wierzyciela, zgodnie z postanowieniami umowy lub w drodze zbycia przewłaszczonych przedmiotów, spowoduje wygaśnięcie zobowiązania, a także zabezpieczeń o charakterze akcesoryjnym. Gdy wierzyciel zaspokoi się poprzez wykorzystanie innych sposobów zabezpieczenia, nie zbywając przewłaszczonych rzeczy, wówczas ciąży na nim
obowiązek ich zwrotnego przewłaszczenia. Z powyższych względów należy
zgodzić się z uchwałą Sądu Najwyższego.
Kilka uwag należy także poświęcić kwestii wpływu przedawnienia
zabezpieczonej wierzytelności na jej zabezpieczenie w postaci przewłaszczenia. W tym przypadku, w drodze analogii, można zastosować art.
317 k.c. dotyczący zastawu. Według tego przepisu, przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem nie narusza uprawnienia zastawnika
do uzyskania zaspokojenia z rzeczy obciążonej. Reguły tej nie stosuje się
do świadczeń ubocznych związanych z wierzytelnością. Skoro zatem zastawnik korzysta z ochrony prawnej na wypadek przedawnienia, to tym
bardziej z ochrony tej powinien korzystać właściciel rzeczy przewłaszczonych dla zabezpieczenia jego wierzytelności21.
Trzeba także zauważyć, że zobowiązanie, z którego wynika zabezpieczona wierzytelność, może wygasnąć nie tylko na skutek spłaty długu
przez dłużnika, ale również z innych przyczyn. Podobne następstwa, jak
w przypadku spłaty, wystąpią przy tych przyczynach wygaśnięcia zobo-
20
Zob. G. T r a c z, F. Z o 11, Przewłaszczenie..., s. 48-49.
Por. § 223 BGB. Na temat odpowiedniego stosowania przepisów o zastawie do przewłaszczenia na zabezpieczenie zob. K. S c h r e i b e r , Das Sicherungseigentum undseine Verwertung, „Juristischc Rundschau" 1984, s. 485 i nast.
21
177
Jacek Górecki
wiązań, które łączą się z zaspokojeniem wierzyciela, a więc np. przy potrąceniu, złożeniu do depozytu sądowego, datio in solutum. Sprawa jest
bardziej skomplikowana, jeśli chodzi o te przypadki, gdy wygaśnięcie zobowiązania następuje bez zaspokojenia wierzyciela, dlatego należy pokrótce opisać przynajmniej te najważniejsze.
Przy zwolnieniu z długu wierzyciel zrzeka się swego prawa, jakie mu
przysługuje względem dłużnika, a ten ostatni zwolnienie przyjmuje (art.
508 k.c.). Uzależnienie skuteczności zrzeczenia od woli dłużnika powoduje, iż może on domagać się wraz ze zwolnieniem z długu zwrotu przewłaszczonych rzeczy. Gdyby jednak wraz ze zwolnieniem z długu zwrot
ten nie nastąpił, można twierdzić, iż wierzyciel w sposób dorozumiany
zgodził się na zwrotne przeniesienie własności. W przeciwnym razie porozumienie stron należałoby traktować jako datio in solutum, w którym
przedmiotem świadczenia dłużnika stają się rzeczy przewłaszczone dla
zabezpieczenia, a samo zobowiązanie wygasa.
W przypadku rozwiązania przez strony lub sąd umowy, która była
podstawą dla zabezpieczonej wierzytelności, przyjąć należy, iż ustalenia
dotyczące zabezpieczenia wierzytelności znajdą się w porozumieniu stron
lub orzeczeniu sądu powodującym rozwiązanie stosunku umownego. Jednak gdy umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie i umowa stanowiąca
źródło zabezpieczonej wierzytelności są zawarte jednocześnie, należy
rozważyć, czy strony rozwiązują obydwa stosunki umowne, czy tylko
jeden z nich. W pierwszym przypadku sprawa jest jasna, strony zwracają
sobie to, co druga strona świadczyła w wykonaniu umowy. W drugim
przypadku, zarówno gdy rozwiązaniu ulega umowa przewłaszczenia na
zabezpieczenie, jak i umowa, z której wynika zabezpieczona wierzytelność, wierzyciel powinien dokonać zwrotu przedmiotu przewłaszczenia.
Jeżeli zabezpieczona wierzytelność wygasa w wyniku niemożliwości
powstałej na skutek okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, wówczas jest on zobowiązany wydać wszystko, co uzyskał w
zamian za rzecz, która miała być przedmiotem świadczenia albo jako
naprawienie szkody (art. 475 k.c.). Po wydaniu surogatów niemożliwego
świadczenia wierzyciel powinien zwrócić przedmiot przewłaszczenia dłużnikowi. Ze względu na to, że w drodze przewłaszczenia na zabezpieczenie
zabezpieczane są przeważnie wierzytelności pieniężne, z niemożliwością
świadczenia będziemy mieli do czynienia w wyjątkowych sytuacjach.
178
Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia...
Przy omawianiu skutków umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie
w stosunku do osób nie będących jej stronami, trzeba zwrócić uwagę na
kwestie związane z przelewem zabezpieczonej wierzytelności, przejęciem
długu przez osobę trzecią a także z upadłością i egzekucją z majątku stron
tej umowy.
Art. 509 § 2 k.c. stanowi, iż przy przelewie wierzytelności wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z niąprawa. Przepis
ten tworzy regułę automatycznego przejścia na nabywcę praw związanych
z wierzytelnością. Prawami związanymi z wierzytelnością są między innymi
prawa służące jej zabezpieczeniu. Pojawia się więc pytanie, czy przelew
wierzytelności zabezpieczonej w drodze przewłaszczenia na zabezpieczenie spowoduje przeniesienie na cesjonariusza prawa własności rzeczy stanowiących przedmiot przewłaszczenia22. Należy tu udzielić odpowiedzi
przeczącej, gdyż do tego, aby nastąpiło przeniesienie własności muszą być
zachowane wymagania określone w art. 155 i nast. k.c.23 Do przeniesienia
własności rzeczy stanowiących przedmiot przewłaszczenia nie wystarcza
więc zawarcie umowy przelewu zabezpieczonej wierzytelności, jednakże
nic nie stoi na przeszkodzie, by cedent zawarł z cesjonariuszem stosowną
umowę, która przenosiłaby na tego ostatniego własność tych rzeczy. Należy
jednak pamiętać o warunkowym charakterze uprawnień zbywcy, a gdy
przewłaszczenie na zabezpieczenie nastąpiło bezwarunkowo, umowa taka
powinna być połączona z umową o przejęcie ciążącego na zbywcy długu,
polegającego na obowiązku zwrotnego przeniesienia własności. W przypadku braku tej umowy zbywca naraża się bądź na odpowiedzialność
odszkodowawczą względem dającego zabezpieczenie, ponieważ zwrot
zabezpieczenia nie może być wówczas zrealizowany, bądź też na ubez-
22
Pytanie to jest powiązane z kwestią akcesoryjności przewłaszczenia na zabezpieczenie.
W literaturze niemieckiej sprawa jest sporna. Por. np. F. B a u r, Lehrbuch des Sachenrechts,
Munchen 1985, s. 588; O . J a u c r n i g , Zur Akzessorietat bei der Sicherungsiibertragung,
„Ncuc Juristischc Wochenschrift" 1982, s. 268 i nast.; C . P u l i n ą Gleichbehandlung von
Sicherungseigentum und akzessorischen Sicherheiten im Sicherungsfall?, „Neue Juristischc
Wochenschrift" 1984, s. 2872 i nast.; A . T h o m a , Die Akzessorietat bei der Sicherungsiibereignung, „Neue Juristischc Wochenschrift" 1984, s. 1162-1163; K. S c h m i dt, Zur
Akzessorietatdiskussion bei Sicherungsiibereignung und Sicherungsabtretung, [w:] Festschrift
fur Rolf Serick, Heidelberg 1992, s. 329 i nast.
23
Por. W . C z a c h ó r s k i , Zobowiązania, Warszawa 1994, s. 268.
179
Jacek Górecki
skutecznienie tej transakcji, jeśli są zachowane przesłanki opisane w art.
59 k.c.
Co do przejęcia długu przez osobę trzecią, to należy stwierdzić, iż jest
ono dopuszczalne, jeżeli strony nic innego nie postanowiły. W razie gdy
doszło do dokonania tej czynności prawnej w sposób przewidziany prawem (art. 519-522 k.c.), można zastanawiać się, jaki ma to wpływ na
zabezpieczenie. Według art. 525 k.c., poręczenie lub ograniczone prawo
rzeczowe ustanowione przez osobę nie biorącą udziału w umowie o przejęciu długu wygasa, chyba że osoba ta zgodziła się na dalsze trwanie tego
zabezpieczenia. Przy przewłaszczeniu na zabezpieczenie również nie jest
wykluczone, że zabezpieczenie daje osoba nie związana stosunkiem obligacyjnym z wierzycielem. W takim przypadku, mimo iż treść art. 525
k.c. nie dotyczy prawa własności, uważam, że do dalszego trwania zabezpieczenia konieczna jest zgoda dającego zabezpieczenie. Dla osoby tej nie
jest bowiem obojętne, kto jest zobowiązany do realizacji świadczenia,
którego wykonanie zabezpiecza. Dlatego nie można pozbawić jej prawa
do decydowania o dalszym losie przewłaszczonych rzeczy. Brak jest natomiast regulacji dotyczących losu zabezpieczeń ustanowionych przez samego dłużnika. Przejęcie długu, powodując wstąpienie przejemcy w
sytuację prawną dawnego dłużnika, obejmuje swym zakresem także te
elementy stosunku zobowiązaniowego, które odnoszą się do długu. Następstwo przejemcy dotyczy więc również uprawnień i obowiązków strony dłużniczej nie objętych bezpośrednio treścią długu, w tym także zabezpieczeń. W związku z tym przejęcie długu nie ma wpływu na trwanie
przewłaszczenia na zabezpieczenie dokonanego przez dłużnika. W sytuacji gdy nowy dłużnik nie spłaci długu, wierzyciel będzie się mógł
zaspokoić z rzeczy zabezpieczających jego wierzytelność. Natomiast jeżeli spłata długu nastąpi, to wierzyciel, który zobowiązał się do zwrotu
przedmiotu przewłaszczenia, przeniesie jego własność na pierwotnego
dłużnika, a nie na przejemcę. Ten ostatni poprzez przejęcie długu nie stał
się bowiem wierzycielem swego wierzyciela w zakresie zwrotnego przeniesienia własności. Aby do tego doszło, konieczne jest zawarcie umowy
o przelew tej wierzytelności. Tylko wtedy przejemca będzie miał prawo
żądać zwrotu przedmiotu przewłaszczenia po spełnieniu swego świadczenia. Również gdy przewłaszczenie na zabezpieczenie dokonuje się pod
warunkiem rozwiązującym, automatyczne zwrotne przejście własności po
180
Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia...
spłacie długu nastąpi na rzecz przewłaszczającego, a nie na rzecz przejemcy długu.
Przechodząc do zagadnień związanych z wpływem umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie na prawa wierzycieli stron tej umowy w postępowaniu upadłościowym i egzekucyjnym, należy zauważyć, iż jest to
problematyka budząca liczne kontrowersje w literaturze i orzecznictwie
niemieckim24. W literaturze polskiej zagadnienia te rzadko są poruszane25.
Analizę rozpoczniemy od przypadku, kiedy ogłoszono upadłość dłużnika, który przewłaszczył swoje rzeczy dla zabezpieczenia wierzytelności.
W tym miejscu pojawia się kwestia, jakie prawa względem przedmiotu
przewłaszczenia przysługują wierzycielowi z umowy stanowiącej podstawę zabezpieczonej wierzytelności, a jakie pozostałym wierzycielom biorącym udział w postępowaniu upadłościowym. Prima facie mogłoby się
wydawać, iż wierzyciel jako właściciel skorzysta z prawa wyłączenia z
masy upadłości rzeczy należących do niego (art. 28 prawa upadłościowego)26. Nie wolno jednak zapominać, że nabył on własność tych rzeczy w
celu zabezpieczenia. Dlatego też orzecznictwo niemieckie przyznaje wierzycielowi jedynie prawo do oddzielnego zaspokojenia się z przewłaszczonych rzeczy (A bsonderungsrecht), a nie prawo ich wyłączenia z masy
upadłości (Aussonderungsrecht)21. W praktyce jest więc on traktowany
jak zastawnik. Również według polskiego prawa upadłościowego takie
rozwiązanie nie jest pozbawione podstaw prawnych. Art. 145 § 2 prawa
upadłościowego przewiduje bowiem udział zabezpieczonych (w jakikolwiek sposób) wierzycieli w zgromadzeniu wierzycieli tylko do wysokości
sumy, która nie znajdzie pokrycia w przedmiocie zabezpieczenia. Ponadto
art. 208 prawa upadłościowego stanowi, iż wierzytelność zabezpieczona
24
Por. np. F. B a u r , Lehrbuch..., s. 562 i nast.; W. G r u n s k y , Sicherungsiibereignung,
Sicherungsabtretung und Eigentumsvorbehalt in der Zwangvollstreckung und im Konkurs des
Schuldners, „Juristische Schulung" 1984, s. 497 i nast.; N. R e i c h, Funktionanalyse..., s. 260
i nast.
25
Zob. F . Z c d l e r , Sytuacja..., s. 55 i nast.; A . J a k u b e c k i , [w:] A . J a k u b c c k i ,
J. M o j a k , E. N i e z b e c k a , Prawne zabezpieczenie kredytu, Lublin 1996, s. 276, 279, 306307; I. H e r o p o l i t a ń s k a , Zabezpieczenie..., s. 266 i nast.
26
Tak autorzy cytowani w poprzednim przypisie.
27
Zob. H.F. G a u 1, Neuere „ Yerdinglichungs " - Tendenzen zur Rechtsstellung des Sicherungsgebers bei der Sicherungsiibereignung, [w:] Festschrift jur Rolf Serick, Heidelberg 1992,
s. 105 i nast.
181
Jacek Górecki
hipoteką, w rejestrze, zastawem lub prawem zatrzymania umieścić należy
w podziale funduszów masy upadłości jedynie w sumie, w jakiej nie została
zaspokojona z przedmiotu zabezpieczenia. Wprawdzie przepis ten nie
wspomina o przewłaszczeniu na zabezpieczenie, ale - moim zdaniem powinien być stosowany także do tej instytucji zabezpieczającej. Z przepisów tych wynika więc, że zabezpieczeni wierzyciele mają prawo zaspokoić się z ustanowionego zabezpieczenia, a tylko w zakresie, w jakim nie
uzyskają zaspokojenia, biorą udział w postępowaniu upadłościowym. Brak
jest natomiast regulacji dotyczącej nadwyżki, jaką wierzyciel może uzyskać ze zbycia przewłaszczonych rzeczy. W takim przypadku wierzyciel
powinien uzyskaną nadwyżkę zwrócić do masy upadłości28.
Jeśli chodzi o skutki prawne upadłości wierzyciela, to w Niemczech
już od początku obecnego stulecia przyjęto tezę, że w przypadku ogłoszenia upadłości powiernika (wierzyciela), zbywca (dłużnik) ma prawo wyłączyć z masy upadłości rzeczy lub wierzytelności, które upadły otrzymał
tylko powierniczo. Chociaż § 43 niemieckiego prawa upadłościowego
(analogiczny do naszego art. 28 prawa upadłościowego) mówi tylko o
wyłączeniu rzeczy, które,,nie należą" do upadłego, jednak zdaniem orzecznictwa trzeba to rozumieć w ten sposób, że ustawa uważa za należące do
majątku upadłego tylko takie rzeczy, którymi może on rozporządzać we
własnym interesie. Takimi rzeczami nie są rzeczy przewłaszczone, bo nimi
upadły może rozporządzać tylko w interesie zbywcy, a jego wierzyciele
nie mogą mieć na jego majątku więcej praw, niż miał on sam. Z czasem
pogląd ten zmodyfikowano, przyznając dłużnikowi prawo do wyłączenia
tylko w sytuacji, gdy udowodnił, iż wykonał świadczenie albo że wierzyciel został w inny sposób zaspokojony. Na tle naszego prawa tak daleko
idąca interpretacja art. 28 prawa upadłościowego nie jest uzasadniona ze
względu na jego wyjątkowy charakter. Prawo upadłościowe powstało bowiem po to, by chronić interesy wierzycieli upadłego, a nie innych osób.
Należy także stwierdzić, że jeżeli upadłość wierzyciela zostanie ogłoszona
po powstaniu roszczenia o zwrotne przeniesienie własności, uprawniony,
a więc dotychczasowy dłużnik, może zgłosić swą wierzytelność do masy
28
Tak orzeczenie opublikowane w „Neue Juristischc Wochenschrift" 1978, s. 632. Zob.
także I . H c r o p o l i t a ń s k a , Zabezpieczenie..., s. 265.
182
Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia...
upadłości i brać udział w postępowaniu upadłościowym, jednak bez żadnych przywilejów.
Przy egzekucji prowadzonej z majątków stron umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie podstawowe znaczenie dla określenia ich praw ma
art. 841 k.p.c. Stanowi on, iż osoba trzecia może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji, jeżeli skierowanie do
niego egzekucji narusza jej prawa29. Tak więc, gdy prowadzona jest egzekucja z majątku dłużnika będącego w posiadaniu przedmiotu przewłaszczenia, wierzyciel skorzysta z ochrony wynikającej z tego przepisu, jeżeli
wykaże swe prawa do zajętego przedmiotu30. Natomiast w wypadku egzekucji z majątku wierzyciela należy rozróżnić sytuację, kiedy istnieje już
roszczenie o zwrotne przeniesienie własności przewłaszczonych rzeczy,
od sytuacji, gdy roszczenie to jeszcze nie powstało. W pierwszym przypadku dłużnikowi przysługuje prawo do wytoczenia powództwa z art. 841
k.p.c., ponieważ zajęcie przedmiotu przewłaszczenia stanowi czynność
naruszającą jego prawa. Jednak gdy roszczenie to jeszcze nie powstało,
dłużnik nie może domagać się wyłączenia spod egzekucji przedmiotu
przewłaszczenia, brak bowiem prawa dłużnika, które mogłoby być naruszone poprzez egzekucję31.
29
Bliżej na ten temat K. K o r z a n, Sądowe postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne
w sprawach cywilnych, Warszawa 1986, s. 218 i nast. ;Z. Ś w i e b o d a , Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne, Warszawa 1994, s. 138 i nast.; G . T r a c z , Przestanki wytoczenia
powództwa ekscydencyjnego, „Przegląd Sądowy" 1996, nr 7-8, s. 89 i nast.
30
Por. E. N i e z b e c k a , [w:] Prawne..., s. 235.
31
Zob. G . T r a c z , Przesłanki..., s. 108.
183