Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki

Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki

JURAND WOJEWODA
Uniwersytet Wrocáawski
Zdarzenia czym są, jak skutkują
i jaki pozostawiają zapis geologiczny?
Krótki esej o czasie geologicznym…
Nie wszystko, co policzalne, liczy siĊ,
nie wszystko, co siĊ liczy, jest policzalne…
Albert Einstein
Inspiracja
Zdarzenia, gdy zajdą, zwykle mniej lub bardziej nas zaskakują. WiĊkszoĞü zdarzeĔ zachodzących wokóá nas nie wykazuje jawnych związków miĊdzy sobą. Te
jednak, w których sami uczestniczymy lub które zauwaĪalnie wpáywają na nasze
Īycie, áączy choüby to, Īe dotyczą nas wáaĞnie. Czasem, niezaleĪnie od naszego
udziaáu w zdarzeniach, mogą one byü ze sobą powiązane. Choüby wtedy, kiedy
jedne pociągają za sobą kolejne. W nauce, w naukach przyrodniczych zwáaszcza,
rozpoznawanie zdarzeĔ, ocena ich znaczenia i wzajemnych relacji miĊdzy nimi,
stanowi fundament metodologiczny. Zdarzenia stanowią dla mnie waĪną inspiracjĊ,
nie tylko zawodową…
WstĊp
Jednym z najwaĪniejszych i powszechnie znanych pojĊü jest czas. PojĊcie to jest
niezwykle pojemne i czĊsto pojmowane bardzo indywidualnie, subiektywnie. Co
do jednego niemal wszyscy są zgodni – czas páynie i jest to proces jednokierunkowy, nieodwracalny. Czas Þzyczny jest kategorią podstawową w Þzyce. W Þzyce
relatywistycznej traktowany jest jako czwarty, niezaleĪny wymiar czasoprzestrzeni.
Mierzony w sekundach stanowi wraz z szeĞcioma innymi wielkoĞciami – dáu-
STUDIUM GENERALE tom XIX
44
Jurand Wojewoda
goĞcią [metr], masą [kg], natĊĪeniem prądu elektrycznego [amper], temperaturą
[kelwin], ĞwiatáoĞcią [kandela] oraz licznoĞcią materii [mol] – zbiór siedmiu
podstawowych (gáównych?) wielkoĞci Þzycznych. Przytoczone wyĪej jednostki
miar zostaáy oÞcjalnie uznane w 1960 roku na XI Generalnej Konferencji Miar
jako podstawowe w ramach obowiązującego do dzisiaj ukáadu podstawowych
jednostek SI. Sekunda jako jednostka Þzyczna zdeÞniowana jest jako czas równy
9 192 631 770 okresom przejĞcia pomiĊdzy podpoziomami f = 3 i f = 4 struktury
nadsubtelnej poziomu podstawowego 2s1/2 atomu cezu (133Cs) znajdującego siĊ
na poziomie morza.
Jednak pojĊcie „czasu” przyjmuje czĊsto inne, zwykle uĪyteczne lub pragmatyczne znaczenie. Do takich kategorii naleĪą chociaĪby czas poáowicznego rozpadu,
czas wojny, czas pokoju, czas namysáu, czas biologiczny, czas antropologiczny,
czas archeologiczny, czas historyczny itp. Do tej kategorii trzeba zaliczyü równieĪ
pojĊcie czasu geologicznego. Choü moĪe to wzbudziü wątpliwoĞci, a moĪe i czyjąĞ reakcjĊ, zaryzykujĊ tezĊ, Īe to wáaĞnie te kategorie dowodzą istnienia czasu
Þzycznego. I tak, gdyby wáaĞnie m.in. nie przesáanki geologiczne – nie istniaáyby
„materialne” dowody na istnienie czasu jako takiego…
Czas geologiczny
W przypadku czasu geologicznego, poza sekundą, uĪywamy równieĪ innych, tzw.
pomocniczych jednostek przydatnych do pomiaru upáywu czasu. Minuta (60 s),
godzina (3600 s) to niezwykle przydatne jednostki, wywodzące siĊ z tzw. ukáadu
szeĞüdziesiątkowego, w pomiarze czasu trwania zdarzeĔ. Doba, rok, stulecie,
tysiąclecie – to tzw. jednostki astronomiczne, przydatne z kolei w ocenie krótko- i dáugoterminowych procesów cyklicznych. Wreszcie eon, era i okres to tzw.
jednostki geochronologiczne, sáuĪące do podziaáu czasu geologicznego. Czas
geologiczny rozpoczyna siĊ w momencie powstania Ziemi, czyli ok. 4,5 mld lat
temu. Wszystkie inne cezury i zdarzenia przyrodnicze na Ziemi odnoszą siĊ do tego
momentu (il. 1), w tym równieĪ podziaá czasu geologicznego (il. 2).
Czas geologiczny, w odróĪnieniu od czasu Þzycznego, jest „dziurawy”. Jest
dziurawy w sensie dosáownym, nie w sensie kwantowym. „Dziury” w czasie
geologicznym wynikają z braku materialnego zapisu w konkretnym miejscu na
Ziemi. CzĊĞciej jednak to zwykáy brak wiedzy o takim zapisie jest powodem
owych „dziur”. Na szczĊĞcie ciągáy przyrost informacji geologicznych w skali caáej
planety, zwáaszcza coraz dokáadniejsze sposoby wyznaczania wieku skaá, powoli
wypeániają treĞcią jakĪe niedoskonaáą osnowĊ czasu geologicznego. Przykáadem
dobrze ilustrującym niepeány zapis czasu geologicznego jest nasza wiedza o kenozoiku – najmáodszym okresie czasu geologicznego. Na obszarze Polski okres
ten jest udokumentowany co najwyĪej w 50% (il. 3).
Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki pozostawiają zapis geologiczny?…
45
Il. 1. Schemat ukazujący najwaĪniejsze etapy (w naszym, ludzkim rozumieniu) ewolucji planety
Ziemia
Il. 2. Obowiązujący w 2015 roku schemat podziaáu stratygraÞcznego, czyli model naszej wiedzy
o czasie geologicznym (za zgodą ICS)
46
Jurand Wojewoda
Il. 3. Tabela litostratygraÞczna dla Polski (wybrane obszary).
PaĔstwowy Instytut Geologiczny
Il. 4. Przykáad czasu geologicznego (142 Ma) zawartego miĊdzy stropem triasowego
piaskowca pstrego a spągiem kredowego zlepieĔcowatego piaskowca transgresyjnego
(stanowisko Bohdašín, autor fotograÞi A. Kowalski)
Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki pozostawiają zapis geologiczny?…
47
Trzeba podkreĞliü, Īe im dalej wstecz odtwarzamy zapis czasu geologicznego,
tym jest on mniej kompletny. Dobrym przykáadem z Sudetów moĪe byü granica
miĊdzy triasowym pstrym piaskowcem i kredowym zlepieĔcem glaukonitowym
(lub „zlepieĔcem transgresyjnym”). Czas geologiczny „zawarty” w pustej przestrzeni miĊdzy stropem pierwszego i spągiem drugiego to blisko 142 Ma (!) (il. 4).
O tym, co wydarzyáo siĊ w Sudetach w tym czasie do dzisiaj nie wiemy nic
na pewno. MoĪemy zaledwie przypuszczaü, opierając siĊ na geologicznych przesáankach z obszarów przylegáych, Īe w okresie tym Sudety podlegaáy denudacji.
Zatem jeĞli nawet jakiĞ materialny zapis czasu geologicznego kiedykolwiek tutaj
istniaá, zostaá usuniĊty przez erozjĊ. ChociaĪ erozyjna powierzchnia stropowa triasu jest równieĪ materialnym zapisem koĔca okresu denudacji obszaru, a spągowe
osady kredy wiele mówią o przebiegu transgresji morskiej w tamtym okresie…
Dodatkowe utrudnienie w odczycie czasu geologicznego stanowi záoĪony
charakter zapisu. Choü trudno to sobie wyobraziü, to zapis ten nie jest jednokierunkowy i staáy. Szczególnie dotyczy to osadów, zwáaszcza osadów powstających
w warunkach lądowych (il. 5).
Il. 5. Przykáad ilustrujący, jak záoĪony jest zapis czasu geologicznego (sedymentacji)
w osadach lądowych. To, co w ujĊciach syntetycznych wydaje siĊ osadem okreĞlonego
wieku, zawiera w sobie bardzo fragmentaryczny zapis sedymentologiczny
Sedymentacja, czyli proces powstawania osadu, moĪe przyjmowaü trzy caákowicie odmienne formy – erozji, transportu oraz depozycji materiaáu osadowego.
W nastĊpstwie erozji dochodzi do odprowadzania osadu z konkretnego miejsca, co
prowadzi do utraty wczeĞniejszego zapisu czasu geologicznego. Transport materiaáu
osadowego odczytujemy z tzw. wskaĨników transportu, które jednak nie zawsze są
jednoznacznym wskaĨnikiem czasu trwania tego procesu. Zwykle odzwierciedlają
ostatnią fazĊ transportu, kiedy ten ustaje i nastĊpuje depozycja materiaáu osadowego,
48
Jurand Wojewoda
Il. 6. Schemat ukazujący, jakie są moĪliwoĞci uformowania proÞlu osadów (skaá
osadowych) w zaleĪnoĞci od udziaáu procesów erozji, transportu i depozycji. Schemat
ukazuje, Īe tylko depozycja, czyli to, co pozostaje po procesie sedymentacji, stanowi
koĔcowy zapis czasu geologicznego
czyli tworzy siĊ osad. Reasumując, na zapis czasu geologicznego w osadach (skaáach
osadowych) skáadają siĊ áącznie Þzyczny czas procesów sedymentacji i niesedymentacji, które potencjalnie mogą skutkowaü róĪnymi proÞlami (il. 6). Aby oceniü czas
geologiczny na podstawie osadu, musimy zwykle odwoáywaü siĊ do wspóáczeĞnie
zachodzących i znanych procesów sedymentacji oraz innych bezpoĞrednich wskaĨników tzw. tempa sedymentacji, o czym wiĊcej w dalszej czĊĞci artykuáu.
Zjawisko, proces, zdarzenie
CzĊsto i powszechnie stosujemy pojĊcia zjawisko, proces i zdarzenie. CzĊsto
uĪywamy ich zamiennie, nie zdając sobie sprawy, jak waĪne jest ich poprawne
zastosowanie w naukowym opisie rzeczywistoĞci. Jednak wystarczy zapoznaü
siĊ ze sáownikowymi deÞnicjami tych pojĊü, aby zrozumieü, jak waĪne jest, aby
stosowaü je w konkretnym znaczeniu.
Zjawisko (ang. phenomenon, fact, event; fr. phénomène; niem. Erscheinung; ros.
ɹɜɥɟɧɟ) jest tym, co da siĊ zaobserwowaü, postrzec zmysáami [Sáownik wspóáczesnego
jĊzyka polskiego, red. B. Dunaj, Wyd. Wilga, Warszawa 1996]. Etymologicznie termin
wywodzi siĊ z greki: phainómenon – jasna, zjawiająca siĊ, widoczna i poznawalna
rzecz. Zjawisko jest z natury rzeczy stacjonarne. MoĪe byü przedmiotem, stanem
Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki pozostawiają zapis geologiczny?…
49
lub nastrojem. Jako rzecz stacjonarna podlega naszemu opisowi, pomiarowi i ocenie
w konkretnym momencie. Zespóá cech, wartoĞci lub okreĞleĔ, zarejestrowanych
i oznajmionych przez konkretnego obserwatora, skáada siĊ na zbiór informacji o zjawisku. Na tej podstawie moĪemy zjawisko opisaü, zdeÞniowaü, nazwaü i sklasyÞkowaü. Zjawiska opisywane są jakoĞciowo, poprzez podanie ich cech (miar) lub
okreĞleĔ, oraz iloĞciowo – poprzez podanie wartoĞci konkretnych cech lub miar.
Proces (ang. process; fr. processus; niem. Prozess; ros. ɩɪɨɰɟɫɫ) to przebieg
powiązanych przyczynowo, nastĊpujących po sobie zmian stanowiących stadia
rozwoju, przeobraĪania siĊ czegoĞ (fazy, stadia procesu) [ibidem]. Etymologicznie
termin wywodzi siĊ z áaciny: processus – postĊp(owanie), rozwój, przebieg, postĊpek, od procedere – postĊpowaü, kroczyü naprzód. Proces jest z natury rzeczy czymĞ
dynamicznym. Proces moĪe mieü charakter Þzyczny, kiedy zachodzi w realnym
czasie i przestrzeni, ale moĪe teĪ mieü charakter myĞlowy i abstrakcyjny, gdy
zachodzi w naszym umyĞle i jest jedynie formą kierunkowego uporządkowania
przestrzeni. Proces jest ciągiem powiązanych ze sobą przyczynowo lub indukcyjnie
zjawisk lub zdarzeĔ. Procesy opisywane są przez prawa, które ujmują parametry
danego procesu lub jego skáadowe (zjawiska, zdarzenia) w jawne związki przyczynowo-skutkowe, np. równania.
Wydarzenie (zdarzenie) (ang. event, occurrence; fr. événement; niem. Ereignis;
ros. ɫɥɭɱɚɣ, ɫɨɛɵɬɟ) moĪe byü z natury rzeczy stacjonarne i dynamiczne jednoczeĞnie. Etymologia terminu pochodzi z áaciny: eventus (przypadek, zdarzenie; od:
evenire – zdarzaü siĊ). Wydarzenie (zdarzenie) moĪe byü zjawiskiem, moĪliwoĞcią
zajĞcia procesu lub zajĞciem procesu. Wydarzenie (zdarzenie) moĪe początkowaü inne procesy lub byü ich elementem. Wydarzenia opisywane są przez prawa
stochastyczne, które okreĞlają prawdopodobieĔstwo ich zaistnienia lub prawdopodobieĔstwo zaistnienia zjawisk z nimi związanych. Wydarzenie, które zaszáo,
przestaje byü kategorią stanu wartoĞci funkcji prawdopodobieĔstwa (procesu stochastycznego) w czasie lub przestrzeni i staje siĊ zdarzeniem, elementem funkcji
czĊstoĞci. Zdarzenie jest procesem, który rozpocząá siĊ, trwaá i zakoĔczyá siĊ.
Zdarzenie w najbardziej ogólnym systemowym, i teĪ popularnym intuicyjnym,
sensie to taki ciąg zmian w dynamicznym /zmieniającym siĊ Ğrodowisku, który
moĪe byü wyróĪniony, jako trwający w przedziale czasu (tzn. teĪ skoĔczony),
przez jakiegoĞ obserwatora /(ów).
Przykáad obserwacji
W lipcu 1997 roku w Sudetach padaá deszcz. Intensywne opady trwaáy trzy doby.
W Odrze od 7 lipca zacząá siĊ podnosiü poziom wody. W historii hydrologicznej
zlewni Odry okres ten nosi nazwĊ „Powodzi Tysiąclecia”. Po tym okresie wzrosáo
poczucie zagroĪenia powodziami wĞród mieszkaĔców Wrocáawia. W 2013 roku
podjĊto decyzjĊ o przebudowie systemu przeciwpowodziowego Wrocáawia.
50
Jurand Wojewoda
Zdarzenia
• Zdarzenie 1 [proces]: W lipcu 1997 roku w Sudetach padaá deszcz.
• Zdarzenie 2 [zjawisko]: Intensywne opady trwaáy 3 doby.
• Zdarzenie 3 [zjawisko/proces]: W Odrze od 7 lipca zacząá siĊ podnosiü
poziom wody.
• Zdarzenie 4 [zjawisko/proces/stan]: W historii hydrologicznej zlewni Odry
okres ten nosi nazwĊ „Powodzi Tysiąclecia”.
• Zdarzenie 5 [zjawisko/stan]: Po tym okresie wzrosáo poczucie zagroĪenia
powodziami wĞród mieszkaĔców Wrocáawia.
• Zdarzenie 6 [proces]: W 2013 roku podjĊto decyzjĊ o przebudowie systemu
przeciwpowodziowego Wrocáawia.
Zdarzenia w czasie, nastĊpstwo zdarzeĔ
Zdarzenia zachodzą w czasie i wzglĊdem siebie mogą byü synchroniczne lub
wykazywaü nastĊpstwo. Wzajemne relacje miĊdzy zdarzeniami okreĞla tzw. algorytm Lamport [1978], który okreĞla/zakáada trzy zasady dotyczące nastĊpstwa
zdarzeĔ: (1) nastĊpstwo zdarzeĔ jest pojĊciem bardziej podstawowym od czasu
(zdarzenie A nastąpiáo przed zdarzeniem B); (2) czas Þzyczny nie jest konieczny
do porządkowania (ustalania) nastĊpstwa (superpozycji) zdarzeĔ oraz (3) zupeáne
uporządkowanie zdarzeĔ A i B (A ĺ B), przy zaáoĪeniu, Īe A  B oznacza, Īe
A ĺ B albo B ĺ A. CzĊĞciowe uporządkowanie zdarzeĔ A i B (A ĺ B), przy
zaáoĪeniu, Īe A  B dopuszcza ich równoczesnoĞü.
Przedstawiony wyĪej algorytm zostaá stworzony przede wszystkim dla zdarzeĔ
spoáeczno-ekonomicznych, moĪe byü jednak równie przydatny w geologii. O ile
z jednej strony zdarzenia geologiczne rozumiane jako zjawiska lub procesy Þzyczne
dzieją siĊ/istnieją w czasie Þzycznym, o tyle z drugiej ich nastĊpstwo wyznacza
wáaĞnie sens czasu geologicznego (il. 7). Przekáada siĊ to wprost na sposoby mierzenia upáywu czasu geologicznego, czyli wieku zapisu geologicznego. O ile wiek
Þzyczny obiektów geologicznych i tym samym zdarzeĔ geologicznych wyznacza
siĊ tzw. metodami bezwzglĊdnymi, o tyle upáyw czasu geologicznego wyznacza
siĊ metodami wzglĊdnymi (il. 8, 9).
Przykáad nastĊpstwa zdarzeĔ [zjawisk/procesów]
Gdyby odwoáaü siĊ do wczeĞniej przedstawionej obserwacji, dotyczącej wezbrania powodziowego Odry w lipcu 1997 roku i jego skutków, moĪna by uporządkowaü przedstawione juĪ zdarzenia w nastĊpującym nastĊpstwie: [padaá
deszcz ĺ intensywne opady ĺ zacząá siĊ podnosiü poziom wody ĺ PowódĨ
Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki pozostawiają zapis geologiczny?…
51
Il. 7. Schemat ukazujący róĪne znaczenie i sens zdarzeĔ obserwowanych w czasie
Þzycznym i zapisanych w czasie geologicznym. To równieĪ istota róĪnego pojmowania zdarzeĔ
Il. 8. Czas Þzyczny i geologiczny, czyli róĪne metody pomiaru czasu w konkretnym
zastosowaniu
Tysiąclecia ĺ poczucie zagroĪenia ĺ podjĊcie decyzji]. OczywiĞcie relacja
nastĊpstwa nie zaleĪy od kategorii samych zdarzeĔ, jednak czasem przydatne jest
rozdzielanie kategorii. I tak nastĊpstwo: [padaá deszcz ĺ intensywne opady ĺ
zacząá siĊ podnosiü poziom wody], jest nastĊpstwem zdarzeĔ [zjawisk/procesów]
52
Jurand Wojewoda
Il. 9. RóĪne metody pomiaru czasu „bezwzglĊdnego” oparte na poáowicznym rozpadzie pierwiastków
nietrwaáych
przyrodniczych, czyli jest procesem przyrodniczym, podczas gdy nastĊpstwo:
[PowódĨ Tysiąclecia ĺ poczucie zagroĪenia ĺ podjĊcie decyzji] jest procesem
spoáecznym, historycznym, politycznym.
Kategoryzacja zdarzeĔ
O ile opisy zdarzeĔ geologicznych (szerzej: przyrodniczych) siĊgają staroĪytnoĞci
(np. przekazy Solona o potopach), a pierwsze wiarygodne ich opisy to m.in. opis
erupcji Wezuwiusza w I w. n.e. [Pliniusz II ca. 79 n.e., Naturalis Historiae], czy
zalewy lądu przez fale tsunami [Lyell 1832; Darwin 1835], o tyle próby kategoryzacji takich zdarzeĔ nastąpiáy znacznie póĨniej, a zgodnie z dzisiejszą metodologią
naukową dopiero w latach 60. XX w. [m.in. Gretener 1967, 1984; Schumm 1985;
Zenger 1970; Dott 1983, 1996, 1998; Ager 1995; Miall 2012 i in.]. Jeden z pierwszych podziaáów hierarchicznych zdarzeĔ geologicznych zaproponowaá Schumm
[1985] (il. 10). Nieco póĨniej Dott [1983] zaproponowaá stochastyczno-czasową
skalĊ dla wydarzeĔ geologicznych. Badacz ten zaproponowaá kategoryzacjĊ opartą
na prawdopodobieĔstwie zajĞcia konkretnego zdarzenia oraz na prawdopodobieĔstwie jego zapisu. Dzisiaj przyjmuje siĊ, Īe zdarzenia dzielą siĊ na cztery kategorie
Il. 10. Jeden z pierwszych podziaáów hierarchicznych zdarzeĔ geologicznych [Schumm 1985]
Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki pozostawiają zapis geologiczny?…
53
– normalne (10-2–100 lat), nadzwyczajne (100–101 lat), katastrofalne (101–103
lat) oraz kataklizmowe (106–108 lat). OczywiĞcie zdarzenia im są rzadsze, tym na
ogóá wiąĪą siĊ z wyĪej energetycznymi procesami w Ğrodowisku i wyraĨniejszym
ich zapisem. Tym samym uzasadniona jest w tym wypadku równieĪ kategoryzacja funkcjonalna, czyli áącząca obydwa ww. kryteria. JeĞli chodzi o ocenĊ
rangi (wpáywu) zdarzeĔ na otoczenie, waĪne jest, aby zawsze byá sprecyzowany
ukáad, dla którego takiej oceny siĊ dokonuje. Tak wiĊc zdarzenia normalne nie
wpáywają istotnie na procesy zachodzące w ukáadzie. Jednak ich koincydencja
w czasie lub przestrzeni moĪe skutkowaü tym, Īe áącznie stają siĊ wydarzeniem
nadzwyczajnym, którego wpáyw iloĞciowy na zachodzące w ukáadzie procesy jest
zauwaĪalny. Z kolei wydarzenia katastrofalne to takie, które istotnie jakoĞciowo
zmieniają zachodzące w ukáadzie procesy. Wreszcie procesy kataklizmowe niszczą
ukáad, w którym zachodzą. Zasadniczo koincydencja zdarzeĔ na danym poziomie
zawsze moĪe skutkowaü tym, Īe áącznie stają siĊ wydarzeniem wyĪszego rzĊdu.
Przykáady i sposoby wykorzystywania procesów
cyklicznych i zdarzeĔ dla oceny czasu geologicznego
Nie sposób przedstawiü wszystkich najwaĪniejszych procesów wydarzeniowych,
zwáaszcza Īe zgodnie z przytoczonymi we wstĊpie deÞnicjami niemal kaĪdy proces
zachodzący na Ziemi, który siĊ zakoĔczyá, automatycznie moĪe byü zakwaliÞkowany jako zdarzenie. A przecieĪ domeną geologii są przede wszystkim procesy
dawno zakoĔczone. Dlatego teĪ to krótkie zestawienie obejmuje tylko najbardziej
przydatne do oceny czasu geologicznego procesy i zjawiska geologiczne. Szczególnie wyraĨne i przydatne są wszelkie procesy cykliczne, a zwáaszcza rytmiczne.
Pozwalają one bowiem powiązaü ich skutki (zapis) z regularnie powtarzającymi
siĊ zmianami warunków Ğrodowiskowych. Ale równieĪ wielkie znaczenie dla wyznaczania waĪnych cezur w czasie geologicznym mają znaczące rangą zdarzenia
przypadkowe. Zwáaszcza te o duĪym, czasem globalnym zasiĊgu. To one wyznaczają wspólne chwile w Īyciu caáej planety.
Transport masowy i koluwia
Jednym z najpowszechniejszych „losowych” wydarzeĔ geologicznych są wszelkiego rodzaju przemieszczenia gruntu (szerzej – osadów powierzchniowych,
fragmentów skaá podáoĪa, zwietrzelin) ujmowane ogólną nazwą transportu masowego. Do najbardziej znanych naleĪą obrywy, zeĞlizgi, osuwiska oraz spáywy
masowe. Niemal kaĪdy czáowiek w trakcie swojego Īycia ma okazjĊ albo widzieü
efekty tych procesów (koluwia), albo wrĊcz obserwowaü proces w czasie, kiedy
54
Jurand Wojewoda
on zachodzi blisko nas. Procesy te zachodzą z róĪną prĊdkoĞcią (il. 11) [Rodriguez-Pascua i in. 2000]. Koluwia, zarówno te wspóáczesne, jak i kopalne, cechują siĊ
áatwo rozpoznawalnymi strukturami typowymi dla kaĪdego rodzaju transportu.
Obrywy skalne i związane z nimi blokowiska skalne towarzyszą nam w trakcie
wypraw i spacerów wzdáuĪ klifów morskich mórz caáego Ğwiata. RównieĪ spacerując po szlakach górskich, przy stromych skarpach i zboczach, zwykle wĊdrujemy
po wspóáczesnych osypiskach, blokowiskach i stoĪkach napáywowych strumieni
oraz rzek. Nietrudno te osady rozpoznaü w skaáach róĪnego wieku. Ich obecnoĞü
dowodzi, Īe czas powstania materiaáu wyjĞciowego danej skaáy musiaá byü zbliĪony
do tego, jaki wynika z prĊdkoĞci transportu masowego. Co wiĊcej, choü to dzisiaj
tylko skaáa, to obecnoĞü w niej kopalnych koluwiów jest waĪnym wskaĨnikiem
dawnej morfologii terenu i panującego klimatu.
Il. 11. Tempo róĪnych sposobów transportu masowego osadów [wg Varnes 1958]
TrzĊsienia ziemi
Kolejnym procesem, który losowo nawiedza niemal wszystkie obszary na Ziemi,
są trzĊsienia ziemi. Miarą siáy trzĊsienia ziemi moĪe byü wyzwalana energia
mierzona w dĪulach (J), zgodnie z otwartą, 11-stopniową logarytmiczną skalą
Richtera-Gutenberga [1935]. Warto wspomnieü, Īe zgodnie z tą skalą siáa
trzĊsienia ziemi (tzw. magnituda) wzrasta 1000-krotnie co 2 stopnie. CzĊstoĞü
katastrofalnych trzĊsieĔ ziemi o magnitudzie powyĪej 9 wynosi ok. 1/20–50 lat,
natomiast do trzĊsieĔ ziemi o magnitudzie poniĪej 2 dochodzi blisko 103 razy
dziennie. O ile te sáabsze trzĊsienia praktycznie nie pozostawiają Īadnego zapisu, o tyle te najsilniejsze są niezwykle destrukcyjne. Ocena poziomu zniszczeĔ
w trakcie trzĊsienia ziemi dokonywana jest z kolei na podstawie zamkniĊtej
12-stopniowej skali Mercallego (pierwotna skala 10-stopniowa zostaáa zmody-
Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki pozostawiają zapis geologiczny?…
55
Þkowana przez Cancaniego do skali 12-stopniowej w roku i ostatecznie zostaáa
wdroĪona w 1931 roku [Wood, Neumann 1931]).
W czasie trzĊsieĔ ziemi o magnitudzie powyĪej 5 dochodzi do znaczących
zmian w strukturze gruntu, zwáaszcza przypowierzchniowego i mocno zawodnionego. Grunt (osad), w zaleĪnoĞci od uziarnienia, ulega spĊkaniu lub upáynnieniu.
Czasem dochodzi do daleko posuniĊtej przebudowy, a kiedy zalega na nachylonej
powierzchni (zboczu), moĪe ulec przemieszczeniu. To wáaĞnie najczĊĞciej trzĊsienia
ziemi lub mocne zawodnienie gruntu najczĊĞciej uruchamiają procesy transportu
masowego. Zjawiska i osady, jakie mogą powstaü na i pod powierzchnią terenu
w trakcie trzĊsienia ziemi, noszą nazwĊ sejsmitów [Seilacher 1969, 1984] (il. 12).
Na obszarze Sudetów sejsmity zostaáy m.in. opisane w skaáach od dewonu (ok.
375 Ma), przez perm (ok. 275 Ma) (il. 13 i 14) i kredĊ (ok. 90 Ma), po najmáodsze
osady [Wojewoda 1987, 1997, 2008; Aleksandrowski i in. 1986; Mastalerz i Wojewoda 1991, 1992, 1993; Wojewoda i Burliga 2008].
Warto wspomnieü, Īe równieĪ wspóáczeĞnie obszar Dolnego ĝląska nie naleĪy
do obszarów sejsmicznie „spokojnych”, a trzĊsienia ziemi o amplitudach powyĪej 4
zdarzają siĊ tutaj co najmniej 2 razy na dekadĊ [m.in. Wojewoda 2008, 2009; Kaczorowski i Wojewoda 2011]. To, co wyróĪnia sejsmity, to ich duĪy zasiĊg obszarowy, który pozwala je skutecznie wykorzystywaü w korelacji wiekowej skaá. Czas
trwania silnych trzĊsieĔ ziemi, nawet uwzglĊdniając póĨniejsze wstrząsy wtórne,
nie przekracza zwykle 10 dni. Jako ciekawostkĊ moĪna podaü, Īe dwa najstarsze
Il. 12. Granica upáynnienia gruntów i osadów w warunkach cyklicznego obciąĪenia,
np. trzĊsienie ziemi [wg Rodriguez-Pascua i in. 2000]
56
Jurand Wojewoda
Il. 13. Komory dyfuzyjne [Wojewoda i Wojewoda 1986] rozpoznane w utworach permu synklinorium Ğródsudeckiego (GoliĔsk k. Mieroszowa) [Wojewoda 2008]
Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki pozostawiają zapis geologiczny?…
57
naukowe opisy zasiĊgu zniszczeĔ spowodowanych trzĊsieniem ziemi wykonane
zostaáy na Dolnym ĝląsku [Laube 1883; Dathe 1895] (il. 15 i 16).
Il. 14. Schemat pokazujący powstawanie komory dyfuzyjnej w czasie trzĊsienia ziemi [Wojewoda 2008]
Il. 15. Jedno z pierwszych trzĊsieĔ ziemi opisane i odwzorowane kartograÞcznie w historii. Po raz
pierwszy, wáaĞnie na Dolnym ĝląsku, zostaáy wyznaczone „izosejsmy” na podstawie analizy zniszczeĔ, jaka obecnie obowiązuje w skali Mercallego [Laube 1883]
58
Jurand Wojewoda
Il. 16. Mapa „izosejsmiczna” z pracy Dathego [1895] zaáączona do opisu jednego z najsilniejszych
trzĊsieĔ ziemi na Dolnym ĝląsku w XIX wieku
Tsunami
Zdarzenia bezpoĞrednio związane z trzĊsieniami ziemi to fale tsunami. Ich niszcząca
siáa od zawsze budzi niepokój ludzi, zwáaszcza mieszkaĔców wybrzeĪy oceanów
Ğwiatowych. Pierwsze opisy osadów morskich w gáĊbi lądu, z dala od linii brzegowej, pochodzą od Lyella i Darwina [ibidem]. Ale sposoby ich rozpoznawania
w osadach zostaáy wypracowane stosunkowo niedawno i nadal stanowią wielką niewiadomą w geologii. W roku 1984 pojawiáy siĊ dwa artykuáy opisujące tsunamity
[Cita 1984] oraz homogenity [Hieke 1984; Cita i Camerlenghi 1985; Cita i Aloisi
2000]. W obydwu przypadkach chodziáo o osady pod dnem Morza ĝródziemnego,
które najpewniej powstaáy wskutek zmycia muáu wapiennego przez fale tsunami
z elewacji dna morskiego. Najprawdopodobniej spowodowaáy to kolejne fale
tsunami, wywoáane erupcjami wulkanu Santorini i formowaniem siĊ podwodnej
kaldery wulkanicznej. Prawie na pewno ostatnia z tych fal zmyáa z powierzchni
Krety kwitnącą cywilizacjĊ minojską, a byü moĪe równieĪ spowodowaáa znaczące
zniszczenia na wybrzeĪach staroĪytnego Egiptu. Po tsunami pojawia siĊ wyraĨny
Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki pozostawiają zapis geologiczny?…
59
sygnaá osadu morskiego w obrĊbie utworów lądowych. Tsunami to „zaledwie”
kilkadziesiąt minut caákowitego zniszczenia i jednoczeĞnie zapis zdarzenia, czasem
jednego na milion lat!
Sztormy i powodzie
W czasie przeciĊtnego roku kalendarzowego mieszkaĔcy przeciĊtnego miejsca na
Ziemi nie odczuwają sztormów tak, jak mieszkaĔcy wybrzeĪy mórz i oceanów.
Ci ostatni wiedzą, Īe realia ich krajobrazu (czytaj: zapis czasu geologicznego) są
ksztaátowane w znacznej mierze wáaĞnie przez sztormy, zwáaszcza te najsilniejsze. Dla wielu mieszkaĔców naszej planety nie jest wcale oczywiste, Īe sztormy
są najwaĪniejszym procesem ksztaátującym reliefy lądów i Īe to one wáaĞnie, po
kaĪdej próbie „tektonicznego buntu” planety i „odmáodzenia reliefu” na lądach
sprawiają, iĪ te ostatnie stopniowo ulegają niszczeniu (denudacji i spáaszczeniu),
a morza (oceany) wypeániają siĊ osadami z nich wáaĞnie pochodzącymi. Zapis sedymentologiczny sztormów, jakie nawiedzają konkretne miejsca, jest specyÞczny.
Swój Ğlad pozostawiają tylko zdarzenia sztormowe o najwiĊkszej energii, choü
z upáywem czasu geologicznego i one są coraz sáabsze w konkretnym miejscu.
Zapis setek, czasem tysiĊcy zdarzeĔ sztormowych stanowi tzw. áawica sztormitowa (tempestyt) (il. 17) [Aigner 1982]. àawice tempestytów moĪna zobaczyü
w skaáach kredowych (ok. 90 Ma) na Dolnym ĝląsku, m.in. w Górach Stoáowych
[Wojewoda 1986, 2011] (il. 18).
Il. 17. Schemat pokazujący mechanizm powstawania áawicy sztormitowej (tempestytu)
60
Jurand Wojewoda
Il. 18. àawica sztormitowa w piaskowcach kredowych Dolnego ĝląska (Góry Stoáowe,
Radkowskie Bastiony)
Zdarzeniami, które bez wzglĊdu na przyczynĊ są odczuwalne przez wszystkich bez wyjątku mieszkaĔców Ziemi, są powodzie. To one sprawiają, Īe dobytek
rodziny, czasem pokoleniowy, znika bez Ğladu „wypáukany” wodami wezbranej
rzeki. Jednak powódĨ nie jest kategorią przyrodniczą. To pojĊcie odnosi siĊ do
wzglĊdnych i umownych zniszczeĔ lub strat, jakie moĪe spowodowaü naturalne
wezbranie np. rzeki w infrastrukturze obszarów zawáaszczonych przez czáowieka,
czyli siedlisk.
Osady powodziowe nie są zaliczane do „nadzwyczajnych”, mimo Īe tak
bardzo dotyczą wszystkich istot Īyjących na Ziemi. MoĪe tylko te najwiĊksze,
mitologiczne powodzie, w które wierzymy, Īe zaszáy, sprawiają, iĪ caáy czas poszukujemy ich Ğladów i zapisu geologicznego.
Cyklity
Procesy cykliczne są najbardziej „lubiane”, i to nie tylko przez geologów. KtóĪ nie
docenia fenomenu, Īe po zimie nadejdzie lato, a po nocy nadejdzie dzieĔ. CyklicznoĞü wpisana jest w naturĊ wiĊkszoĞci procesów przyrodniczych zachodzących na
Ziemi wokóá nas. Ale nie tylko – cykliczne w swojej naturze wydają siĊ równieĪ
procesy historyczne, ekonomiczne, spoáeczne, polityczne.
Cykle roczne (planetarne) od dawna są zauwaĪalne i wykorzystywane w celu
oceny czasu geologicznego. NajwczeĞniej zauwaĪono, Īe roczne przyrosty pni
Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki pozostawiają zapis geologiczny?…
61
drzew dają znakomity zapis czasu. KaĪdy sáój drewna jest de facto znacznikiem
jednego roku, czyli czasu, w jakim nasza planeta obiega SáoĔce. W geologii wykorzystuje siĊ ten fakt bardzo konkretnie, stosując metodĊ dendrochronologiczną
dla pomiaru czasu geologicznego. W tym wypadku do wyznaczania wieku drewna
na podstawie reperów wieku bezwzglĊdnego oraz liczby sáoi przyrostu rocznego.
Mimo Īe metoda ma uniwersalne zastosowanie, to jednak moĪliwoĞci wyznaczenia
reperów są obecnie ograniczone w zasadzie do metody radiowĊglowej pomiaru
czasu bezwzglĊdnego, zatem ze zmienną dokáadnoĞcią moĪna okreĞliü wiek drewna
nie dalej niĪ ok. 100 tys. lat wstecz. Nie zmienia to faktu, Īe na bazie zaburzeĔ
przyrostu tkanki moĪliwe jest wskazanie zdarzeĔ (okresów) niezbyt sprzyjających
wegetacji, jak równieĪ takich, w trakcie których tkanka badanych roĞlin ulegáa
zniszczeniu lub uszkodzeniu (il. 19).
Innym zapisem cyklicznoĞci rocznej są osady jeziorne, tzw. limnity. Szczególnie czuáe na zmiany pór roku są jeziora na obszarach poáoĪonych na wysokich
szerokoĞciach geograÞcznych, tzn. miĊdzy biegunami a zwrotnikami. WyraĨne
róĪnice rocznych temperatur sprawiają, Īe zupeánie inny materiaá dociera do jezior w okresie lata niĪ w zimie. W skrajnym przypadku, kiedy jeziora okresowo
Il. 19. Przekrój pnia dĊbu przedstawiający dwie blizny róĪnego wieku (strzaáki) spowodowane uderzeniami oberwanych
odáamków skalnych na obszarze rumowiska Solana de Santa
Coloma [Andorra, wg Lang i in. 1999]
zamarzają, a tak siĊ dzieje niemal wszĊdzie na peryferiach lądolodów, moĪna
mówiü o okresowym braku dostawy materiaáu osadowego do jeziora. W lecie taka
dostawa jest znacznie wiĊksza, a materiaá znacznie grubiej ziarnisty. Na przemian
wystĊpujące laminy zimowe i letnie tworzą wielowiekowe sekwencje osadów, tzw.
rytmity jeziorne, które znane są pod tradycyjną nazwą warw (il. 20).
62
Jurand Wojewoda
Jako pierwszy przydatnoĞü warw dla oznaczeĔ upáywu czasu geologicznego dostrzegá Þzjograf pochodzenia holenderskiego Gerard Jakob De Geer
(1858–1943). W 1912 roku stworzyá tzw. Szwedzką SkalĊ Czasu, która istotnie
przyczyniáa siĊ do korelacji wiekowej peryglacjalnych glacilimnicznych osadów
plejstocenu z osadami morskimi niĪszych szerokoĞci geograÞcznych. Jej pierwsze
zastosowanie pozwoliáo okreĞliü historiĊ geologiczną Skandynawii w ostatnich
5 tys. lat. Dzisiaj datowania warwochronologiczne, wspomagane oznaczeniami
wieku bezwzglĊdnego, pozwalają przeĞledziü czas geologiczny do ponad 14 tys.
lat wstecz [Pisarska-JamroĪy 2012] (il. 20).
Il. 20. Warwy i megawarwy glacilimniczne w Dolinie Eberswald, Niemcy [wg Pisarska-JamroĪy 2013]
NaleĪy podkreĞliü, Īe laminity (rytmity) jeziorne tworzą siĊ równieĪ w innych
szerokoĞciach geograÞcznych, np. w streÞe miĊdzyzwrotnikowej, gdzie w jeziorach moĪe dochodziü na przemian do sedymentacji organicznej lub detrytycznej.
Powstają wtedy laminity (warwy) organogeniczne. Czasem jeziora okresowe
caákowicie wysychają i wtedy na ich dnie gromadzą siĊ laminity (warwy) ewaporatowe. Kopalne osady rytmiczne są niezwykle cenne dla szczegóáowych pomiarów
czasu geologicznego.
Najkrótsze cykle, jakie wpáywają na przebieg sedymentacji, to cykle lunarne
związane z obrotem Ziemi i oddziaáywaniem grawitacyjnym KsiĊĪyca na masy wód
planetarnych. Wywoáane obrotem páywy morskie, czyli na przemian zalewanie
i odpáyw wody z obszarów mórz marginalnych Oceanu ĝwiatowego, zwáaszcza
na rozlegáych i sáabo nachylonych wybrzeĪach, skutkują rytmiczną sedymentacją.
Rytmity páywowe (tidality) są najbardziej czuáym wskaĨnikiem czasu geologicznego. Pomiary czasu geologicznego oparte na 12-godzinnych rytmach, a zwáaszcza
porównanie liczby rytmów dla róĪnych okresów geologicznych, pozwoliáy miĊdzy
innymi ustaliü z duĪym prawdopodobieĔstwem, Īe okres obrotu Ziemi wydáuĪyá siĊ
Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki pozostawiają zapis geologiczny?…
63
i tym samym zmniejszyáa siĊ liczba dób w roku astronomicznym. W proterozoiku
(ok. 650 Ma) rok miaá ok. 400 (+/– 7), co daje przeciĊtną dáugoĞü doby w tamtym
czasie ok. 21,9 h (+/– 0,4 h) [m.in. Williams 1989, 2000 i 2005]. Co ciekawe, to
wáaĞnie grawitacyjne oddziaáywanie KsiĊĪyca na wodĊ i jej ruch miaáby byü przyczyną spowolnienia obrotu Ziemi [m.in. Hastie 1900]. Trzeba jednak podkreĞliü, Īe
przedstawione wyĪej liczby nie przez wszystkich geologów są akceptowane [por.
Mazumder 2004, 2005; Mazumder i Arima 2005].
SkamieniaáoĞci Ğladowe (ichnofosylia)
Podobnie jak ludzie, równieĪ i zwierzĊta, walcząc przez caáe Īycie o przetrwanie,
pozostawiają liczne Ğlady swoich dziaáaĔ oraz zachowaĔ. Wszelkie Ğlady, takie jak
tropy, Ğlady Īerowania, Ğlady walki, Ğlady zamieszkiwania czy Ğlady ucieczki, o ile
zostaną zapisane w osadach, noszą wspólną nazwĊ skamieniaáoĞci Ğladowych lub
ichnofosyliów. Są one bezcennym zapisem zachowaĔ behawioralnych zwierząt
i warunków Ğrodowiskowych. Dla pomiaru czasu geologicznego i stratygraÞi
wydarzeniowej szczególne znaczenie mają Ğlady ucieczki lub raczej gwaátownego
wygrzebywania siĊ zwierząt z osadu (Fuginichnia). ĝlady takie dowodzą krótkiego
czasu depozycji osadu, który musiaá gwaátownie przysypaü zwierzĊ Īyjące normalnie na powierzchni osadu. Takie okolicznoĞci czĊsto mają miejsce w Ğrodowisku
plaĪowym i przybrzeĪnym, kiedy w trakcie sztormów dostarczane są z lądu duĪe
iloĞci materiaáu osadowego, które gwaátownie osadzają siĊ na dnie morza. Za
rekordowe uwaĪa siĊ tempo wygrzebywania maáĪy z osadu, które wynosi nawet
niecaáe 2 minuty przez 1 metr osadu. I chociaĪ tempo ucieczki zwierzĊcia wprost
Il. 21. Przykáady Ğladów ucieczki (wygrzebywania siĊ) z osadu maáĪa Yoldia limatula [wg Kranz
1987, zmienione]
64
Jurand Wojewoda
nie okreĞla tempa depozycji, gdyĪ zwierzĊta zwykle podejmują próbĊ ucieczki,
kiedy uznają, Īe zagroĪenie zasypywaniem minĊáo (ustanie wzrostu ciĞnienia
przybywającego nad zwierzĊciem osadu), to jednak są to zwykle bardziej godziny
niĪ doby [por. np. Kranz 1987; Buck i Goldring 2003] (il. 21).
Metody biostratygraÞczne okreĞlania wieku
Pomiar czasu geologicznego, lub raczej ustalanie nastĊpstwa czasowego na podstawie ewolucji Ğwiata roĞlin i zwierząt, czyli biostratygraÞa, to najstarsza metoda
oceny wieku skaá. SkamieniaáoĞci, o ile wystĊpują w osadzie (skale osadowej),
Il. 22. Schemat ukazujący róĪnicĊ miĊdzy realnym zbiorem
szczątków organicznych a zbiorem zebranym, który stanowi
podstawĊ do biostratygraficznej oceny nastĊpstwa czasu
geologicznego
Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki pozostawiają zapis geologiczny?…
65
jako zachowane szczątki lub Ğlady organizmów, są dobrym wskaĨnikiem wieku.
Co wiĊcej, szczątki mogą byü wykorzystywane jako materiaá do oznaczeĔ wieku
izotopowego, zwáaszcza gdy zawierają wĊgiel, stront czy tlen z czasu, kiedy pierwiastki te gromadziáy siĊ w Īywych organizmach. Tabela biostratygraÞczna jest
ciągle uzupeániana odkryciami nowych form Īycia. Jednak metoda ma nadal maáą
rozdzielczoĞü, zwáaszcza w zastosowaniu do starszych okresów czasu geologicznego. Z deÞnicji jej zakres siĊga początków Īycia na Ziemi, zatem i moĪliwoĞci
są ograniczone. W najkorzystniejszym przypadku, dla okresów szybkich zmian
ewolucyjnych, metoda ma rozdzielczoĞü ca. 10 tys. lat. Wynika to równieĪ ze stochastycznych uwarunkowaĔ tzw. radiacji gatunkowej. Nie zawsze i nie wszystkie
gatunki wykazują dostatecznie globalny zasiĊg i szybko zachodzące zmiany, aby
moĪna je uznaü za przewodnie (czytaj: synchroniczne) dla wszystkich miejsc na
Ziemi. RównieĪ próba (zbiór), na podstawie której wnioskuje siĊ o nastĊpstwie
wiekowym poszczególnych gatunków, ciągle siĊ powiĊksza w miarĊ nowych odkryü. Niektóre gatunki, po prostu ze wzglĊdu na swoją liczebnoĞü egzemplarzową,
nie są widoczne i mierzalne w masie zapisu kopalnego (il. 22). Nie zmienia to
jednak faktu, Īe ta najstarsza metoda oceny czasu geologicznego pozostaje nadal
metodą waĪną, zwáaszcza zaĞ fascynuje swoim przeáoĪeniem na historiĊ Īycia na
naszej planecie.
Podsumowanie
Zmierzając do koĔca tej, jakĪe uproszczonej z koniecznoĞci, prezentacji metod
oceny tempa upáywu czasu geologicznego, a zwáaszcza roli zdarzeĔ geologicznych,
których zapis w skaáach jest niezwykle cenny, moĪna pokusiü siĊ o zestawienie
rozdzielczoĞci zapisu. Tak wiĊc izotopowe metody pomiaru upáywu czasu dają nam,
poza metodą radiowĊglową, rozdzielczoĞü nie wiĊkszą niĪ ok. 100 tys. lat. BiostratygraÞczna ocena nastĊpstwa czasowego ma rozdzielczoĞü o rząd niĪszą, czyli ok.
10 tys. lat. Metody opierające siĊ na cyklicznoĞci procesów na powierzchni Ziemi
mają rozdzielczoĞü od 1 roku (roczne rytmity warwowe, przyrosty sáoi w pniach
drzew) do 0,5 doby (12-godzinne rytmity páywowe). NajwiĊkszą rozdzielczoĞü
mają metody oparte na zdarzeniach geologicznych. Bardzo duĪą rozdzielczoĞü
pomiaru dają niektóre skamieniaáoĞci Ğladowe (minuty). Jednak rekordowe pod
tym wzglĊdem są struktury i osady związane z transportem masowym, trzĊsieniami
ziemi i impaktami, o których nieco wiĊcej w przyszáoĞci…
Poza rozdzielczoĞcią drugą waĪną cechą stosowanych metod pomiaru czasu
geologicznego jest ich zakres. CzĊĞü metod, w tym zdarzeĔ, związana z Īyciem na
Ziemi ma z deÞnicji ograniczony zasiĊg wstecz do momentu pojawienia siĊ pierwszych organizmów (nie materii organicznej!). Inne metody, choüby wszystkie Ğlady
zapisu zachowania siĊ wody w Oceanie ĝwiatowym, mają sens tylko dla okresu,
66
Jurand Wojewoda
kiedy na Ziemi istnieje hydrosfera. Tylko komplementarne stosowanie wszelkich
dostĊpnych i moĪliwych metod pozwala nam rekonstruowaü krok po kroku Īycie
naszej planety.
BibliograÞa
Ager D. (1995). The New Catastrophism: The Importance of the Rare Event in Geological History,
Published by Cambridge University Press, 252 p.
Aigner T. (1982). Calcareous Tempestites: Storm-dominated StratiÞcation in Upper Muschelkalk
Limestones (Middle Trias, SW-Germany), [in:] G. Einsele, A. Seilacher (eds.), Cyclic and Event
StratiÞcation, Springer-Verlag, Berlin Heidelberg.
Aleksandrowski P., ĝliwiĔski W., Wojewoda J. (1986). Frontally and surÞcially ßuidized slump
to debris ßow sheets in an alluvial sequence, Lower Permian, Intrasudetic Basin, [in:] A.K.
Teisseyre (ed.), 7th IAS Regional Meeting, Excursion Guidebook, Excursion A–1, pp. 9–29,
Committee of Geological Sci., Polish Academy of Sciences, Ossolineum.
Cita M.B., Aloisi G. (2000). Deep-sea tsunami deposits triggered by the explosion of Santorini (3500
y BP), eastern Mediterranean, Sedim. Geol., 135: 181–203.
Cita M.B., Camerlenghi A. (1985). Effetti dell’ eruzione minoica di Santorino sulla sedimentazione
abissale olocenica nel Mediterraneo Orientale, Atti Acc. Lincei Rend. Fis., 8 (77): 177–187.
Darwin C. (1846). The geology of the voyage of the Beagle, part 3: Geological observations on South
America, Smith, Elder and Co., London, 279 p.
Dott R.H. (1983). Episodic sedimentation – How normal is average? How rare is rare? Does it
matter?, Journal of Sedimentary Petrology, 53 (1): 5–23.
Dott Jr. R.H. (1996). Episodic event deposits versus stratigraphic sequences-shall the twain never
meet?, Sedimentary Geology, 104: 243–247.
Dott R.H. (1998). What Is Unique About Geological Reasoning?, GSA Today, 8 (10): 15–18.
Gretener P.E. (1967). SigniÞcance of the Rare Event in Geology, AAPG Bull., 51: 2197–2206.
Gretener P.E. (1984). Reßections on the “rare event” and related concepts in geology, [in:] W.A. Berggreen, J.A. Van Couvering (eds.), Catastrophes and Earth History. The New Uniformatirism,
Princeton University Press, pp. 77–89.
Hastie W. (ed.) (1900). Kant’s Cosmogony. As in his Essay on the Retardation of the Rotation of the
Earth and his Natural History and Theory of the Heavens (táum. niem.), 205 p., Maclehose,
Glasgow, Scotland.
Hieke W. (1984). A thick Holocene homogenite in the Ionian Abyssal Plain (Eastern Mediterranean),
Marine Geology, 55: 63–78.
Kaczorowski M., Wojewoda J. (2011). Neotectonic activity interpreted from a long water-tube tiltmeter record at the SRC geodynamic laboratory in KsiąĪ, Central Sudetes, SW Poland, Acta
Geodynamica et Geomaterialia, 8 (3): 1–13.
Lamport L. (1978). Time, clocks, and the ordering of events in a distributed system, Communications
of the ACM, 21: 558–565.
Lang A., Moya J., Corominas J., Schrott L., Dikau R. (1999). Classic and new dating methods for
assessing the temporal occurrence of mass movements, Geomorphology, 30: 33–52.
Laube G.C. (1883). Das Erdbeben von Trautenau am 31q. Jänner 1883, Jahrbuch Kaiserlich-Königlichen Geol. Reichsanst., 33: 331–372.
Lyell C. (1833). Principles of Geology, reprinted excerpt, 3: 263–267.
Mastalerz K., Wojewoda J. (1990). StoĪek aluwialny Pre-Kaczawy – przykáad sedymentacji w czynnej
streÞe przesuwczej, plio-plejstocen, Sudety, Przegląd Geologiczny, 449: 363–370.
Zdarzenia czym są, jak skutkują i jaki pozostawiają zapis geologiczny?…
67
Mastalerz K., Wojewoda J. (1992). StoĪek aluwialny Pre-Kaczawy – przykáad sedymentacji w czynnej
streÞe przesuwczej, plio-plejstocen, Sudety, odpowiedĨ na dyskusjĊ, Przegląd Geologiczny.
Mastalerz K., Wojewoda J. (1993). Alluvial-fan sedimentation along an active strike-slip fault: Plio-Pleistocene Pre-Kaczawa fan, SW Poland, [in:] M. Marzo, C. Puigdefabregas (eds.), Alluvial
Sedimentation, Special Publications Int. Ass. Sediment., 17: 293–304.
Mazumder R. (2004). Implications of lunar orbital periodicities from Chaibasa tidal rhythmite of
late Palaeoproterozoic age, Geology, 32 (10): 841–844.
Mazumder R. (2005). Reply to the comment of G. Williams on “Tidal rhythmites and their implications” by R. Mazumder and M. Arima, Earth-Science Reviews, 69: 79–95.
Mazumder R., Arima M. (2005). Tidal rhythmites and their implications, Earth-Science Reviews,
69: 79–85.
Miall A.D. (2012). A new uniformitarianism: stratigraphy as just a set of “frozen accidents”, Preprint in
preparation for Geological Society, London, Symposium “Strata and Time”, September 2012, 33 p.
Rodriguez-Pascua M.A., Calvo J.P., De Vicente G., Gomez-Gras D. (2000). Soft-sediment deformation structures interpreted as seismites in lacustrine sediments of the Prebetic zone, SE Spain,
and their potential use as indicators of earthquake magnitudes during the Late Miocene,
Sedimentary Geology, 135: 117–135.
Pazdur A., Bluszcz A., Stankowski W., Starkel L. (1999). Geochronologia górnego czwartorzĊdu
Polski, WIND J. Wojewoda, Wrocáaw.
Richter C.F. (1935). Bulletin of the Seismological Society of America, Seismological Society of
America, 25 (1–2): 1–32.
Schmitz M.D., Kuiper K.F. (2013). High-Precision Geochronology, ELEMENTS, 9: 25–30.
Schoene B., Condon D.J., Morgan L., McLean N. (2015). Precision and Accuracy in Geochronology,
ELEMENTS, 9: 19–24.
Schumm S.A., Chorley R.J., Sugden D.E. (1985). Geomorphology, New York, Methuen, 413 p.
Seilacher A. (1969). Fault-graded beds interpreted as seismites, Sedimentology, 13: 155–159.
Seilacher A. (1984). Sedimentary structures tentatively attributed to seismic events, Marine Geology,
55: 1–12.
Varnes D. (1958). Landslide types and processes, [in:] E.B. Eckel (ed.), Landslides and engineering
practice, Highway Research Board, Special Report 29, pp. 20–47.
Walanus A., Goslar T. (2009). Datowanie radiowĊglowe, Wydawnictwo AGH, 148 p.
Williams G.E. (1989). Tidal rhythmites: geochronometers for the ancient Earth-Moon system, Episodes, 12: 162–171.
Williams G.E. (2000). Geological constraints on the Precambrian history of Earth’s rotation and the
Moon’s orbit, Reviews of Geophysics, 38 (1): 37–59.
Williams G.E. (2005). Comment on “Tidal rhythmites and their implications” by R. Mazumder,
M. Arima [Earth-Science Reviews, 69 (2005), pp. 79–95], Earth-Science Reviews, 72: 113–117.
Wojewoda J. (1986). Fault scarp induced shelf sand bodies in Upper Cretaceous of Intrasudetic
Basin, [in:] A.K. Teisseyre (ed.), 7th IAS Regional Meeting, Excursion Guidebook, Excursion
A–1, pp. 31–52, Committee of Geological Sci., Polish Academy of Sciences, Ossolineum.
Wojewoda J. (1987). Sejsmotektoniczne osady i struktury w kredowych piaskowcach niecki Ğródsudeckiej, Przegląd Geologiczny, 408: 169–175, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Wojewoda J. (1997). Upper Cretaceous littoral-to-shelf succession in the Intrasudetic Basin and
Nysa Trough, Sudety Mts, [w:] J. Wojewoda (red.), Obszary Ĩródáowe: Zapis w osadach, t. 1,
s. 81–96, WIND, Wrocáaw.
Wojewoda J. (2008). Komory dyfuzyjne – przykáad zróĪnicowanej reologicznie reakcji osadu
ziarnistego na wstrząs sejsmiczny, Przegląd Geologiczny, 56 (9): 842–847, Wydawnictwa
Geologiczne, Warszawa.
Wojewoda J. (2009). Palaeoseismicity in the Sudetes, 10th Czech-Polish Workshop On Recent Geodynamics of the Sudeten and Adjacent Areas, 5–7.11.2009, Szklarska PorĊba, Poland.
68
Jurand Wojewoda
Wojewoda J., Burliga S. (2008). Dajki klastyczne i brekcje sejsmotektoniczne w utworach permu basenu Nachodu, Przegląd Geologiczny, 56 (9): 857–862, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Wojewoda H., Wojewoda J. (1988). Planar Diffusional Cell – a Mathematical Model, Zeitschrift für
Geologische Wissenschaften, 12/14: 1150–1152, Akademie-Verlag, Berlin.
Wojewoda J., Biaáek D., Bucha M., GáuszyĔski A., Gotowaáa R., Krawczewski J., Schutty B. (2011).
Geologia Parku Narodowego Gór Stoáowych – wybrane zagadnienia (Geology of the Góry Stoáowe National Park – selected issues), [w:] T. Chodak, C. Kabaáa, J. Kaszubkiewicz, P. MigoĔ,
J. Wojewoda (red.), Geoekologiczne warunki Ğrodowiska przyrodniczego Parku Narodowego
Gór Stoáowych, WIND, Wrocáaw, s. 53–96.
Wood H.O., Neumann F. (1931). ModiÞed Mercalli intensity scale of 1931, Bulletin of the Seismological Society of America (Seismological Society of America), 21: 277–283.
Zenger D.H. (1970). The role of rapid events in Earth history, Journal of Geological Education,
18: 42–43.