Pobierz numer - Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna

Transkrypt

Journal
of Ecology
and
Health
ISSN 2082-2634
2010 nr 5
Aktualna punktacja MNiSW 6,0
poprzednio:
Kampania
„Czyste Plaże” 2010
XI edycja
„Wakacyjne kampanie edukacji recyklingowej” to letnie programy edukacyjne Fundacji RECAL.
W bieżącym roku kampanie realizowane były po raz kolejny w pięciu regionach turystycznych:
wybrzeże Bałtyku (Kampania „Czyste Plaże”); Beskidy (Kampania „Czyste Góry”), Mazury
(Kampania „Czyste Mazury”); Bieszczady (Kampania „Czyste Bieszczady”) oraz Sudety
(Kampania „Czyste Sudety”). Okres lata jest doskonałym momentem intensyfikacji działań
edukacyjnych skierowanych zarówno do dzieci i młodzieży, jak i do dorosłych. Puszka po napojach,
będąca bardzo popularnym opakowaniem do napojów – zwłaszcza w okresie lata – stanowi istotny
element prowadzonych działań edukacyjnych.
Journal
of Ecology
and
Health
Wakacyjne kampanie są współfinansowane w 70% ze środków Narodowego Funduszu Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej. Pozostałą część finansuje Fundacja RECAL oraz samorządy
terytorialne.
Kampania „Czyste Plaże” jest realizowana przez Fundację RECAL w każde wakacje od 2000 roku.
Najważniejsze cele Kampanii „Czyste Plaże”:
Edukacja ekologiczna poprzez wyrabianie nawyku segregacji odpadów. Warsztaty edukacyjne
oraz informacje w mediach i na materiałach kampanii, a w szczególności:
a) pokazanie korzyści płynących z odzysku surowców wtórnych,
b) wskazanie możliwych zastosowań odzyskanych odpadów opakowaniowych,
c) uczenie prawidłowego segregowania poszczególnych surowców wtórnych.
- Wsparcie zbiórki selektywnej, odzysku i recyklingu puszek aluminiowych – zachęcanie do
odzysku surowców wtórnych poprzez ich segregowanie i przekazywanie do ponownego
przetworzenia (w zależności od funkcjonującego systemu zbiórki surowców wtórnych na danym
terenie) oraz zachęcenie do zbiórki puszek po napojach oraz ich sprzedaży w punktach skupu.
- Wzrost atrakcyjności turystycznej poprzez poprawę czystości regionu wybrzeża Bałtyku –
zwrócenie uwagi, że czysta okolica zależy od nas wszystkich; wspólne działania mogą się
przyczynić do poprawy czystości.
- Odciążenie składowisk odpadów, poprzez uświadamianie konieczności intensyfikacji zbiórki
i segregacji surowców wtórnych oraz ich ponownego przetwarzania.
- Promocja podmiotów dbających o środowisko i swój wizerunek ekologiczny.
gwsp.pl
www.gwsp.pl
-
Adresatami kampanii są:
dzieci i młodzież (kolonie, obozy i stanice harcerskie),
turyści,
lokalna społeczność,
punkty skupu surowców wtórnych,
samorządy lokalne,
organizacje pozarządowe,
parki narodowe i krajobrazowe,
media.
-
Kampania „Czyste Plaże” objęła swym zasięgiem wybrzeże Bałtyku od lipca do września 2010 roku.
Docelową grupą, do której skierowana została oferta warsztatów były dzieci i młodzież w wieku od
8 do 17 lat, przebywająca nad morzem w zorganizowanych grupach i korzystająca z kempingów oraz
pól namiotowych (np. kolonie i obozy letnie). Grupa ta jest szczególnie ważnym adresatem
Kampanii, ponieważ nawyk segregacji odpadów należy wyrabiać już od dzieciństwa. Udział dzieci
i młodzieży w Kampanii pozwala ten nawyk utrwalać, gdyż uzupełnieniem zajęć warsztatowych
będzie zbiórka pustych puszek po napojach na plażach, w parkach, itp.
Recykling puszek aluminiowych uzasadniony jest z wielu względów – to nie tylko opłacalność
ekonomiczna, ale i skuteczna edukacja poprzez bezpośrednie uczestnictwo w ochronie środowiska.
W 2009 roku poziom recyklingu alu-puszek w Polsce wyniósł 66%. Oto podstawowe fakty na temat
korzyści płynących z ich recyklingu:
Edukacja ekologiczna: puszka, jako opakowanie popularne wśród młodzieży i przede wszystkim
łatwe do odzysku, jest świetnym pretekstem do edukacji ekologicznej.
Zasoby naturalne: użycie 1 tony aluminium z odzysku pozwala oszczędzić 4 tony boksytów i 700 kg
ropy naftowej.
Energia: odzyskując aluminium ze złomu oszczędzamy 95% energii potrzebnej na wyprodukowanie aluminium z rudy.
Ochrona środowiska: recykling aluminium umożliwia obniżenie zanieczyszczenia powietrza
o 95% oraz wody o 97% w porównaniu z produkcją aluminium z rudy. Odzyskując puszki
aluminiowe zmniejszamy ilość śmieci w naszym otoczeniu i na wysypiskach.
Pieniądze: za kilogram puszek (67 puszek 0,33l lub 53 puszki 0,5l) każdy może uzyskać w skupie
około 2-3 zł.
Ekonomia: recykling aluminium zwiększa niezależność surowcową kraju, tworzy dodatkowe
miejsca pracy w skupie i przetwórstwie, generuje kolejne dochody.
Koszty produkcji: produkcja wtórnego aluminium kosztuje o 60% mniej niż produkcja aluminium
z boksytów.
Artur Łobocki
Fundacja RECAL
CENY ZAMIESZCZENIA REKLAM DO UZGODNIENIA Z REDAKCJĄ
Redakcja ,,Jurnal od Ecology and Health”, GWSP,
ISSN 2082-2634
Redaktor naczelny
Dr n. med. Wojciech Kozik
Journal
of Ecology
and
Health
V
5 (83)
wrzesień-październik 2010
tel. (32) 225-39-05, w. 104, www.gwsp.pl
e-mail: [email protected]
Dr inż. Jan Pałasz – Politechnika Śląska, Gliwice
Prof. dr hab. Wacław Adamczyk – Katedra
Technologii i Ekologii Wyrobów, Uniwersytet
Ekonomiczny, Kraków – Przewodniczący
Prof. Dr. Gerhard Banse – Institut für
Technikfolgenabschätzung und Systemanalyse
/ITAS/, Karlsruhe, Niemcy
Prof. Ing. Magdaléna Lacko-Bartošová CSc. –
Slovenská pol'nohospodárska univerzita v Nitre
(Słowacja)
Prof. ndzw. dr hab. inż. Mirosław Czapka –
Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji,
Bytom
Dr hab. inż. arch. Krzysztof Gasidło – prof.
ndzw. Politechniki Śląskiej, Gliwice, Zakład
Planowania Regionalnego, Wydział Architektury
Prof. dr hab. n. med. Tadeusz Gaździk – Śląski
Uniwersytet Medyczny, Katowice, Wyższa
Szkoła Ekonomii i Administracji, Bytom
Prof. dr Muhammad Iqbal – Head Dep. of.
Botany, Hamdard University, New Delhi, Indie
Prof. Dr. Jürgen Kopfmüller – Institut für
Technikfolgenabschätzung und Systemanalyse
/ITAS/, Karlsruhe, Niemcy
Dr n. med. Violetta Kozik - Uniwersytet Śląski,
Katowice, Wyższa Szkoła Ekonomii i
Administracji, Bytom
Dr n. med. Wojciech Kozik – Wyższa Szkoła
Ekonomii i Administracji, Bytom
Prof. Yuriy Kundiev, MD Ph D Dr. Sci - Institute
for Occupational Health of National AM of
Ukraine, Kyiv, Ukraina
Prof. ndzw. dr hab. Krzysztof Malik – Wydział
Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Politechnika
Opolska
Prof. Dr. Sci (med) Antonina Nahorna - Institute
for Occupational Health of National AMS of
Ukraine, Kyiv, Ukraina
Ph Dr. Zlatica Plašienková, CSc. – Dep. of.
Philosophy, Uniwersytet Comeniusa,
Bratysława, Słowacja
Prof. dr hab. n. med. Andrzej Plech – Wyższa
Szkoła Ekonomii i Administracji, Bytom,
Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna
im. Kard. A. Hlonda, Mysłowice
Prof. Martin Rusnák MD, PhD - Uniwersytet
Trnawski w Trnawie
Prof. dr hab. n. med. Aleksander Sieroń –
Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice,
Wyższa Szkoła Edukacji i Administracji, Bytom
Prof. PhDr. Josef Šmajs, CSc. – Katedra
Filozofie Uniwersytet Masaryka, Brno,
Republika Czeska
Prof. zw. dr hab. n. med. Henryk Trzeciak Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im.
Kard. A. Hlonda, Mysłowice
Dr hab. Ligia Tuszyńska – Wydział Biologii
Uniwersytetu Warszawskiego
Dr hab. Wiesław Włoch – prof. Uniwersytetu
Opolskiego, Katedra Biosystematyki, prac.
nauk. Ogrodu Botanicznego CZRP PAN w
Warszawie-Powsinie, dyrektor Ogrodu
Botanicznego w Mikołowie-Mokrem
Doc. dr Mirosław Wójcik – Górnośląska Wyższa
Szkoła Pedagogiczna im. Kard. A. Hlonda,
Mysłowice
Ekologia – Ecology
Wojciech Radecki: Prawo karne środowiska. Część I. Ewolucja polskiego
prawa karnego środowiska - Environmental penal law. Part I. Evolution
of the Polish environmental penal law .....................................................
Bożena Gajdzik: Urbanizacja w zrównoważonym rozwoju województwa
śląskiego - Urbanization in sustainable development of Silesian
voivodship ..............................................................................................
Piotr Kowolik: Przesłanki ekologiczne i pedagogiczne edukacji ekologicznej uczniów klas początkowych (o kształtowaniu zainteresowań
ekologicznych) - Ecological and pedagogic premises of ecological
education of puplis from elementary classes (about developing interests
in ecology) ..............................................................................................
Helena Kościelniak, Katarzyna Brendzel-Skowera: Assessment of
EcoFund’s Operation in the Aspect of Implementation of Strategies of
Sustainable Development - Ocena funkcjonowania EkoFunduszu
w aspekcie realizacji strategii zrównoważonego rozwoju .....................
Zdrowie – Health
Antonina Nahorna: Occupational morbidity and industrial traumatism as
medico-social problem in Ukraine - Wypadki śmiertelne i urazy zawodowe jako socjalno-medyczny problem na Ukrainie ............................
Sławomir Michalik, Violetta Kozik, Katarzyna Michalik, Mirosław
Czapka, Krystyna Jarzembek, Wojciech Kozik: Wymagania, jakim
powinien odpowiadać raport bezpieczeństwa - Requirements which
should be met by a safety report .............................................................
Teresa Musioł, Danuta Duszyńska: Badanie organizacji domowej
przestrzeni roboczej młodzieży, do pracy z komputerem - Research into
the organization of the work space at home for young people working
with computers ........................................................................................
Kundiev Yu. I., Nahorna A. M.: The problem of the industrial traumatism
in Ukraine - Problem zdarzeń traumatycznych w przemyśle na Ukrainie
Sławomir Michalik, Violetta Kozik Katarzyna Michalik, Mirosław
Czapka, Urszula Kontny, Krystyna Jarzembek, Wojciech Kozik:
Trwałe zanieczyszczenia organiczne – krajowy plan wdrażania Konwencji Sztokholmskiej - Persistent organic pollutants - A National
Implementation Plan for the Stockholm Convention ...............................
Konferencje, targi, wystawy
Łukasz Adamus: Etykiety i deklaracje środowiskowe według norm ISO Environmental labels and certificates according to the ISO standards .....
Wanda Jarosz: 13. Edycja konkursu ministra środowiska „Lider polskiej
ekologii” - 13th edition of the Competition the Ministry of the
Environment "Leader of Polish Ecology" ...............................................
Fot. na I okł. – Mirosław Czapka: Oddech natury
215
221
227
231
238
242
246
253
260
235
220
Wytyczne dla Autorów
1. Czasopismo Journal of Ecology and Health jest dwumiesięcznikiem
publikującym prace oryginalne oraz poglądowe z zakresu szeroko
pojętej ekologii, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju zrównoważonego, oraz zdrowia, a także dziedzin bezpośrednio z nimi związanych.
2. Prace publikowane w Journal of Ecology and Health stają się własnością Wydawcy oraz Redakcji. Przedruk w całości lub we fragmentach
oraz tłumaczenie na inny język mogą być dokonane wyłącznie po
uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
3. Praca opisująca doświadczenia na ludziach musi być zgodna z wymogami Deklaracji Helsińskiej. W przypadku badań z wykorzystaniem
zwierząt należy przestrzegać zasad zawartych w Interdisciplinary Principles and Guidelines for the Use of Animals in Research, Testing and
Education wydanych przez New York Academy and Sciences` Adhoc
Committee on Animal Research. Informacje o przestrzeganiu tych zasad
należy zawrzeć w tekście manuskryptu. Prace dotyczące badań ludzi
lub zwierząt muszą być zaakceptowane przez odpowiednią lokalną
Komisję Etyczną, co także należy zaznaczyć w tekście. Należy również
zamieścić informację o świadomej zgodzie pacjentów na udział w badaniach.
4. Autorzy prac badawczych zobowiązani są do ujawnienia wszelkich
zobowiązań finansowych pomiędzy Autorami a firmą, której produkt
jest opisywany w artykule, bądź firmą konkurencyjną. Informacje te nie
będą rozpowszechniane i nie wpłyną na decyzję o opublikowaniu
artykułu.
5. Każdy nadesłany tekst musi zawierać oświadczenie Autora (Autorów),
że nadesłana praca nie była wcześniej publikowana ani nie została
złożona do redakcji innego periodyku. W oświadczeniu należy zawrzeć
informację o bezpłatnym zrzeczeniu się praw autorskich do wydawania
i rozpowszechniania materiałów na rzecz Wydawcy (zgodnie z art. 50
ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych), jeśli praca zostanie zaakceptowana do druku. Tym samym Autor (Autorzy) zobowiązują się nie publikować nigdzie artykułu w jakimkolwiek języku bez
pisemnej zgody Wydawcy.
6. Do materiałów wcześniej opublikowanych należy dołączyć pisemną
zgodę Wydawcy oraz Autorów oryginalnej pracy na ponowne wydanie.
7. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za opinie wyrażane w artykułach i materiałach reklamowych.
8. Redakcja zastrzega sobie prawo wyboru prac do kolejnych numerów.
9. Redakcja zastrzega sobie możliwość skracania tekstów oraz wprowadzania koniecznych poprawek stylistycznych i mianownictwa bez porozumienia z Autorem (Autorami).
10. Publikowanie w Journal of Ecology and Heath jest bezpłatne, co
oznacza, że Autorzy nie ponoszą żadnych kosztów związanych z publikacją artykułów, nie otrzymują także żadnego wynagrodzenia.
11. Wszystkie artykuły publikowane w Journal of Ecology and Heath są
recenzowane.
12. Artykuły należy przysyłać do Redakcji drogą elektroniczną na adres:
[email protected] lub tradycyjnie na adres:
Górnośląska Wyższa Szkołą Pedagogiczna
im. Kard. A. Hlonda
ul. Powstańców 19, 41-400 Mysłowice
13. Każda praca powinna zawierać:
tytuł pracy w języku polskim i angielskim – powinien być hasłowy,
krótki, ujmujący lakonicznie treść artykułu;
!
nazwiska i imiona autorów wraz z ich afiliacjami (pełne nazwy oraz
kompletne adresy instytucji);
!
adres do korespondencji (imię i nazwisko autora, nazwa jednostki,
adres, numer telefonu i/lub faxu oraz adres e-mail) autora, do którego
będzie wysyłana wszelka korespondencja;
!
streszczenie (polskie i angielskie);
!
słowa kluczowe (polskie i angielskie) – od 3 do 6 słów;
!
zgodę wszystkich Autorów na publikację tekstu;
!
oświadczenie, że praca nie była wcześniej w całości lub części publikowana w innych czasopismach oraz nie została złożona do innej
redakcji;
!
informację o przeniesieniu praw autorskich na Wydawcę;
!
informację o źródłach finansowania.
!
214
14. Prace powinny być przygotowane w języku polskim lub angielskim.
15. Struktura prac:
- Prace oryginalne
Tekst – prace oryginalne należy podzielić na pięć części: Wstęp,
Materiały i Metody, Wyniki, Dyskusja, Wnioski.
Streszczenie – należy wyodrębnić cztery akapity: Wstęp, Materiały
i Metody, Wyniki, Wnioski.
- Opisy przypadków
Tekst – zwięzły opis przypadku wraz z wynikami badań laboratoryjnych, rozpoznanie wstępne i diagnostykę różnicową, rozpoznanie ostateczne udokumentowane wynikiem badania histopatologicznego.
Streszczenie – krótkie streszczenie pracy, bez zachowania podanego
wyżej podziału.
- Prace poglądowe
Tekst – proponowana struktura: Wstęp, Treść artykułu i Wnioski końcowe (Podsumowanie)
Streszczenie – krótkie streszczenie pracy, bez zachowania podanego
wyżej podziału
16. Objętość prac: preferowana długość tekstu - 10-12 stron maszynopisu.
17. Literatura – musi zawierać wykaz wszystkich wymienionych w tekście
źródeł bibliograficznych w kolejności ich występowania. Kolejne numery piśmiennictwa w tekście należy podawać w nawiasach kwadratowych.
Czasopisma – kolejny numer pozycji, nazwiska autorów i inicjały imion
(jeśli autorów jest nie więcej niż 3 należy podać wszystkich, jeśli więcej,
należy podać 3 pierwszych z dopiskiem „i wsp.”), tytuł pracy, tytuł
czasopisma, rok, tom, numer strony początkowej i końcowej.
Przykład: [1] Brault D., Vever-Bizet C., Dellinger M.: Fundamental
aspects in tumor photochemotherapy: interactions of porphyrins with
membrane model systems and cells. Biochimie 1986; 68: 913-921.
Książki – kolejny numer pozycji, nazwiska autorów i inicjały imion
(jeśli autorów jest nie więcej niż 3 należy podać wszystkich, jeśli więcej,
należy podać 3 pierwszych z dopiskiem „i wsp.”), tytuł, wydawca,
miejsce i rok wydania.
Przykład: [2] Buchowicz J.: Biotechnologia molekularna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Rozdział w książce – kolejny numer pozycji, nazwiska autorów i inicjały
imion, tytuł rozdziału, nazwiska autorów (redaktorów) książki, inicjały
imion, tytuł książki, wydawca, miejsce i rok wydania.
Przykład: [3] Ziółkowski M: Zarządzanie strategiczne w polskim
samorządzie terytorialnym. W: Zalewski A. (red.). Nowe zarządzanie
publiczne w polskim samorządzie terytorialnym, SGH, Warszawa 2005.
Tekst ze strony internetowej – kolejny numer pozycji, nazwiska autorów i inicjały imion, tytuł, adres internetowy, data odczytania w nawiasach kwadratowych. Jeśli tekst nie posiada autora ani tytułu – adres
internetowy i data odczytania w nawiasach kwadratowych
Przykład: [4] Nowak J.: Co nowego w polskiej historiografii, dostępny
w: http//www.gazetawyborcza.pl/wydawnictwa_naukowe
[12.07.2008].
Przykład: [5] http//www.epa.gov [12.07.2009].
18. Tekst powinien być zapisany w formacie WORD z rozszerzeniem
„.doc”. Zalecane jest stosowanie standardowych czcionek o rozmiarze
12 punktów.
19. Tabele – mogą być zamieszczone w tym samym pliku co tekst pracy.
20. Ryciny i fotografie – mogą być wykonane techniką kolorową lub
czarno-białą. Powinny być umieszczone w oddzielnych plikach i zapisane w formacie: JPG…. o możliwie największej rozdzielczości.
Należy je ponumerować wg kolejności pojawiania się w tekście cyframi
arabskimi (w tekście należy zaznaczyć odwołania do ilustracji). Opisy
powinny być w języku polskim i angielskim.
21. Skróty – trzeba objaśniać przy pierwszym wystąpieniu terminu skracanego w tekście.
22. Wyniki badań laboratoryjnych, normy i odchylenia standardowe muszą
być wyrażone w jednostkach przyjętych przez Międzynarodowy Układ
Jednostek Miar SI.
23. Po opublikowaniu artykułu, każdy autor otrzymuje bezpłatnie jeden
egzemplarz autorski czasopisma.
JEcolHealth, vol. 14, nr 5, wrzesień-październik 2010
Ekologia
WOJCIECH RADECKI
Instytut Nauk Prawnych PAN, Wrocław
Prawo karne środowiska
Część I. Ewolucja polskiego prawa karnego środowiska
Environmental penal law. Part I. Evolution of the Polish environmental penal law
Streszczenie:
Przedmiotem artykułu jest przedstawienie ewolucji przepisów o przestępstwach przeciwko środowisku, którego
podstawowe etapy wyznaczają:
- zalążki w latach 60. ubiegłego wieku,
- ustawa z 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska,
- ustawa z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody,
- kodeks karny z 6 czerwca 1997 r.
- wielka reforma prawa ochrony środowiska z roku 2001.
Przegląd uregulowań prowadzi do wniosku, że ukształtował się stosunkowo obszerny zbiór przepisów o przestępstwach,
który może być nazwany prawem karnym środowiska.
Abstract:
The article presents the evolution of laws addressing crimes against the environment , the milestones of which are
determined by the following:
- beginnings during the 60s of the last century ,
- environmental Protection Act of 31 January 1980,
- nature Conservation Act of 16 October 1991,
- penal Code of 6 June 1997 .
- reform of the environmental protection law in 2001.
An overview of the laws leads to a conclusion, that a relatively vast portfolio of legal regulations addressing crimes have
been established which may be considered as an environmental penal law.
Przedstawiona przeze mnie na tych łamach Dyrektywa
Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z 19 listopada 2008r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo
karne [1] i konieczność jej wdrożenia w Polsce do końca
2010 roku wzmaga zainteresowanie ochroną środowiska
środkami właściwymi prawu karnemu. Zbiór przepisów
o odpowiedzialności za przestępstwa przeciwko środowisku nazywany jest niekiedy prawem karnym środowiska,
które to określenie jest dosłownym tłumaczeniem niemieckiego Umweltstrafrecht, angielskiego envirinmental criminal law czy francuskiego droit penal d`environnement.
Także w Polsce zaproponowano [2] posługiwanie się tym
pojęciem, ale w trojakim sensie:
! sensu stricto na oznaczenie przepisów o przestępstwach przeciwko środowisku,
! sensu largo na oznaczenie przepisów o przestępstwach i wykroczeniach przeciwko środowisku,
! sensu largissimo na oznaczenie przepisów o przestępstwach, wykroczeniach i deliktach administracyjnych przeciwko środowisku.
Pozostawiając do odrębnego rozpatrzenia szersze i najszersze znaczenie tego pojęcia zajmę się w tym szkicu jego
ścisłym znaczeniem, zaczynając od ewolucji przepisów
o przestępstwach przeciwko środowisku. Podkreślam, że
pojęcie ochrony środowiska, które pojawiło się mniej więcej na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego stulecia, rozumiem
tak, jak się je rozumie dziś, mimo że aż do tego czasu nie
było ono używane. Aby nie sięgać zbyt daleko w przeszłość, rozpocznę od okresu międzywojennego.
Przestępstwa przeciwko środowisku w Polsce międzywojennej
Charakterystyczne nie tylko dla prawa polskiego jest, że
ochrona środowiska, występująca wtedy jako ochrona
przyrody, środkami typu penalnego zaczyna się od wykroczeń. W Polsce okresu międzywojennego zarówno podstawowa ustawa z 10 marca 1934 r. o ochronie przyrody
(Dz.U. nr 31, poz. 274), jak i inne przepisy wodne, leśne,
łowieckie i rybackie operowały regulacjami z zakresu
prawa wykroczeń. Specjalna ustawa karna z 14 kwietnia
1937 r. o szkodnictwie leśnym i polnym (Dz.U. nr 30, poz.
224) zawierała przepisy tylko z dziedziny wykroczeń.
Nawet wyrąb w celu przywłaszczenia drzewa w cudzym
lesie był tylko wykroczeniem. Jedynym przepisem karnym
215
sensu stricto był art. 270 kodeksu karnego z 1932 r. typizujący przestępstwa kłusownictwa łowieckiego i rybackiego w formule charakterystycznej dla tamtego czasu jako
naruszenie cudzego prawa polowania lub rybołówstwa
zagrożone karą aresztu do roku albo grzywny (art. 270
§ 1 k.k.), z wypadkiem kwalifikowanym przez działanie
zawodowe, zagrożone karą więzienia do lat 2 (art. 270
§ 2 k.k.).
Przestępstwa przeciwko środowisku przed ustawą
o ochronie i kształtowaniu środowiska
Ten stan prawny zaczyna się zmieniać dopiero po II wojnie
światowej. W ustawie z 31 stycznia 1961 r. o ochronie wód
przed zanieczyszczeniem (DzU nr 5, poz. 33) zostały po
raz pierwszy stypizowane przestępstwa szkodliwego zanieczyszczenia wód (art. 20 ust. 1) i braku dbałości o urządzenia chroniące wody przed zanieczyszczeniem (art. 20
ust. 2). Te regulacje zostały z pewnymi zmianami i zaostrzeniem sankcji przejęte przez ustawę z 30 maja 1962 r.
Prawo wodne (DzU nr 34, poz. 158).
Ustawą z 17 czerwca 1959 r. o hodowli, ochronie zwierząt
łownych i prawie łowieckim (DzU nr 36, poz. 226, późniejszy tekst jednolity DzU z 1973 r. nr 33, poz. 197 ze zm.)
zmieniono nadal obowiązujący art. 270 k.k. z 1932 r. w ten
sposób, że usunięto z niego naruszenie cudzego prawa
polowania. Przepisy o przestępstwach łowieckich zostały przeniesione do kazuistycznie ujętego art. 55 ustawy
z 1959 r., natomiast naruszenie cudzego prawa rybołówstwa nadal było ścigane na podstawie art. 270 k.k. z 1932 r.
Próbę całościowego ujęcia odpowiedzialności karnej za
najważniejsze przestępstwa przeciwko środowisku podjął
ustawodawca w art. 140 § 1 pkt 2 kodeksu karnego z 1969
r., w którym za przestępstwo zagrożone karą pozbawienia
wolności od lat 2 do 10 uznał sprowadzenie niebezpieczeństwa powszechnego dla życia lub zdrowia ludzkiego
albo dla mienia w znacznych rozmiarach przez spowodowanie zanieczyszczenia wody, powietrza lub ziemi,
karane także w razie nieumyślności (art. 40 § 2 k.k. z sankcją pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5). Było to
niejako modelowe przestępstwo przeciwko środowisku
(zanieczyszczenie trzech podstawowych mediów), ale ujęcie go jako przestępstwa zagrożenia konkretnego (z niebezpieczeństwem w znamionach) i to jeszcze w rozmiarze
powszechnym skazało ten przepis na pozostanie martwą
literą prawa ze względu na brak możliwości ustalenia
związku przyczynowego między zanieczyszczeniem a zagrożeniem powszechnym w dość typowej sytuacji kumulujących się zanieczyszczeń pochodzących z różnych źródeł. Zresztą sam ustawodawca miał zapewne świadomość
bezsiły art. 140 § 1 pkt 2 k.k. z 1969 r., skoro w wydanej po
pięciu latach kolejnej ustawie z 24 października 1974 r.
Prawo wodne (DzU nr 38, poz. 230) utrzymał odrębne
typizacje przestępstw szkodliwego zanieczyszczenia wód
(art. 122 ust. 1) oraz nieutrzymywania lub nieeksploato216
wania urządzeń zabezpieczających wody przed zanieczyszczeniem (art. 122 ust. 2), karalne także w razie nieumyślności (art. 122 ust. 3).
Przestępstwo z art. 140 § 1 pkt 2 k.k. z 1969 r. nie było
jedynym przestępstwem przeciwko środowisku ujętym
w tym kodeksie. Niewątpliwie do zakresu ochrony środowiska w przyjmowanym dziś rozumieniu należało zaliczyć przestępstwo wyrębu drzewa w lesie (art. 213 k.k.
z 1969 r.) oraz przestępstwo zanieczyszczenia wód morskich substancjami olejowymi, ujęte wśród tzw. Przestępstw „konwencyjnych”, tj. takich, do których ścigania
Polska była zobowiązana z mocy wiążących ją umów
międzynarodowych, w tym przypadku umów o ochronie
wód morskich przed zanieczyszczeniem (art. X § 2 przepisów wprowadzających k.k. z 1969 r.).
W drugiej połowie lat 70. ubiegłego stulecia ustawami z 17
grudnia 1977 r. o polskiej strefie rybołówstwa morskiego
(DzU nr 37, poz. 163) oraz o szelfie kontynentalnym Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (DzU nr 37, poz. 164)
wprowadzono nowe przestępstwa dokonywania przez kierowników obcych statków rybackich bezprawnych połowów na polskich wodach morskich wewnętrznych, terytorialnych i polskiej strefy rybołówstwa morskiego oraz
bezprawnej eksploatacji lub eksploracji zasobów naturalnych polskiego szelfu kontynentalnego.
Przestępstwa z ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska
Ustawa z 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu
środowiska (DzU nr 3, poz. 6, późniejszy tekst jednolity
DzU z 1994 r. nr 49, poz. 196 ze zm.) zawierała dział
VII „Przepisy karne” składające się w wersji pierwotnej
z pięciu artykułów, spośród których trzy typizowały przestępstwa:
- zanieczyszczenie wody śródlądowej, powietrza atmosferycznego lub powierzchni ziemi, jeżeli mogło to
narazić na niebezpieczeństwo życie lub zdrowie ludzkie, spowodować w znacznych rozmiarach zniszczenie
w świecie roślinnym lub zwierzęcym albo wyrządzić
poważne szkody gospodarcze (art. 107 ust. 1 – zagrożenie potencjonalne z możliwością narażenia na niebezpieczeństwo jako wskaźnikiem niebezpieczności
zanieczyszczenia) z typem nieumyślnym (art. 107
ust. 2) oraz typem umyślnym kwalifikowanym przez
następstwo w postaci spowodowania śmierci, ciężkiego
uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia
człowieka (art. 107 ust. 3 – przestępstwo znamienne
skutkiem),
- brak dbałości o urządzenia ochronne bądź dopuszczenie do eksploatacji obiektu bez takich urządzeń
(art. 108),
- naruszenie najważniejszych przepisów o ochronie
gruntów rolnych i leśnych (art. 109).
Ustawodawca nie uchylił art. 140 § 1 pkt. 2 k.k. z 1969 r.
i przepis ten nadal obowiązywał równolegle z przepisami
karnymi ustawy o ochronie środowiska, uchylił natomiast
art. 122 Prawa wodnego z 1974 r., którego funkcje przejęły
art. 107 i 108 ustawy o ochronie środowiska.
Taki stan prawny utrzymał się do końca okresu realnego
socjalizmu.
Przestępstwa przeciwko środowisku po rozpoczęciu
procesu transformacji ustrojowej
Zwiastunem przekształceń prawa karnego środowiska
w Polsce stała się ustawa z 27 kwietnia 1989 r. o zmianie
ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska i ustawy –
Prawo wodne (DzU nr 26, poz. 139). W przepisach
karnych ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska
wprowadzono dwie istotne zmiany.
Po pierwsze, dotychczasowy art. 160 typizujący wykroczenia zmieniono w ten sposób, że jego treść oznaczono
jako ust. 1, po nim zaś dodano ust. 2 stwierdzający, że jeżeli
działania lub zaniechania określone w ust. 1 spowodowały
niebezpieczeństwo znacznego pogorszenia warunków korzystania ze środowiska lub powstania innych szkodliwych
dla środowiska następstw, sprawca podlegał karze pozbawienia wolności do roku, ograniczenia wolności albo grzywny. W ten sposób ustawodawca wprowadził nowe przestępstwo przeciwko środowisku w postaci dość niezwykłej
konstrukcji wykroczenia kwalifikowanego przez następstwo, będącego już przestępstwem, a nie wykroczeniem.
Po drugie, do działu VII tej ustawy dodano art. 108a uznający za przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3 i grzywny sprowadzanie do kraju z zagranicy
odpadów (w wypadkach mniejszej wagi sprawcy groziła
kara pozbawienia wolności do roku, ograniczenia wolności albo grzywny). Dodam od razu, że art. 108a został
znowelizowany w 1993 r., kiedy rozszerzono penalizację
na bezprawny wywóz niektórych odpadów z Polski za
granicę.
Jednocześnie już od wiosny 1989 r. było jasne, że nowy
kodeks karny, do którego przygotowania wtedy przystępowano, będzie zawierał rozdział grupujący przepisy o
przestępstwach przeciwko środowisku. Zakres tego rozdziału był przedmiotem sporów teoretycznych, ale niewątpliwe było to, że jego trzonem będą przepisy o powodowaniu zanieczyszczeń oraz bezprawnym postępowaniu
z odpadami. Miały się one oprzeć na koncepcji wypracowanej w ar. 106 ust. 2, art. 107, 108, 108a znowelizowanej
ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska.
Zanim jedna do tego doszło, w latach 90. ubiegłego stulecia nastąpiły kolejne zmiany w kształcie polskiego prawa karnego środowiska. Najpierw wszystkie przepisy
o przestępstwach z ustaw „morskich” utraciły moc zastąpione przepisami o deliktach administracyjnych. Następne
zmiany wywarły istotny wpływ na kształt przyszłego kodeksu karnego.
Przestępstwa z ustawy z 1991 r. o ochronie przyrody
Ustawa z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody
(DzU nr 114, poz. 492, późniejszy tekst jednolity DzU
z 2001 r. nr 99, poz. 1079 ze zm.) po raz pierwszy w naszym ustawodawstwie wprowadziła w przepisach karnych
odpowiedzialność nie tylko za wykroczenia przeciwko
przyrodzie, co było rozwiązaniem tradycyjnym, znanym
już w międzywojniu i powtórzonym w ustawie z 1949 r.
o ochronie przyrody, ale i za cztery przestępstwa:
- niszczenie, poważne uszkadzanie lub istotne zmniejszanie wartości przyrodniczej chronionego terenu lub
obiektu (art. 54),
- spowodowanie poważnej szkody przyrodniczej w następstwie pozyskiwania, niszczenia lub uszkadzania roślin bądź zabijania zwierząt na obszarze chronionym
albo roślin lub zwierząt pozostających pod ochroną gatunkową (art. 55),
- bezprawne budownictwo lub bezprawne prowadzenie
działalności gospodarczej na obszarze chronionym (art.
56),
- zabijanie lub łowienie chronionych gatunków fauny
bez wymaganego zezwolenia (art. 57) .
Na koncepcji przyjętej w art. 54-56 ustawy o ochronie
przyrody zostały oparte przepisy „przyrodnicze” późniejszego kodeksu karnego.
Prawo geologiczne i górnicze
Istotne przestępstwo godzące m.in. w środowisko zawiera
art. 118 ustawy z 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (DzU nr 27, po. 96, aktualny tekst jednolity DzU
z 2005 r. nr 228, poz. 1947 ze zm.). Popełnia je, kto
prowadząc działalność geologiczną lub górniczą bez wymaganej koncesji lub wbrew warunkom w niej określonym wyrządza poważną szkodę w imieniu lub sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo takiej szkody. Jeżeli
zważyć, że szkodą w mieniu może być też szkoda w środowisku, istnieją pełne podstawy do zaliczenia tego
przestępstwa do kategorii przestępstw przeciwko środowisku.
Nowelizacja Prawa atomowego
Nieobowiązująca już ustawa z 10 kwietnia 1986 r. Prawo
atomowe (DzU nr 12, poz. 70 ze zm.) w brzmieniu pierwotnym nie typizowała przestępstw, lecz tylko wykroczenia w art. 62. Zmiana nastąpiła ustawą z 21 lipca 1995 r.
o zmianie ustaw: o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych, o Policji, o Urzędzie Ochrony Państwa, o Straży Granicznej oraz niektórych innych ustaw (DzU nr 104, poz.
515). Ustawa nowelizacyjna nadała przepisom o wykroczeniach nowe oznaczenie art. 62a (bez zmiany treści
w porównaniu z pierwotnym art. 62), a w samym art. 62
wprowadziła znamiona przestępstwa bezprawnego wytwarzania, przetwarzania, wprowadzania do obrotu, prze-
217
wożenia, posiadania, stosowania, porzucania materiałów
jądrowych, źródeł lub odpadów promieniotwórczych, zagrożonego niezwykle – jak na przestępstwo sprowadzania
niebezpieczeństwa jedynie abstrakcyjnego – surową karą
pozbawienia wolności od roku do lat 10 i grzywny. Na tej
konstrukcji normatywnej został oparty przepis dotyczący
promieniowania z przyszłego kodeksu karnego.
Nowe Prawo łowieckie
Po burzliwych dyskusjach nad modelem polskiego łowiectwa, 13 października 1995 r. została uchwalona nowa ustawa – Prawo łowieckie (DzU nr 147, poz. 713, aktualny
tekst jednolity DzU z 2005 r. nr 127, poz. 1066 ze zm.),
która zastąpiła swą poprzedniczkę, ustawę łowiecką
z 1959 r. Najważniejszy przepis karny – art. 53 nowego
Prawa łowieckiego został oparty na rozwiązaniach art. 55
ustawy łowieckiej z 1959 r., z niewielkimi zmianami
redakcyjnymi oraz podniesieniem sankcji z 3 do 5 lat pozbawienia wolności. Poza nim wprowadzono w art. 52 odpowiedzialność za kilka innych przestępstw związanych
z łowiectwem, zagrożonych już znacznie łagodniejszą
karą pozbawienia wolności do roku, ograniczenia wolności albo grzywny.
Nowelizacja ustawy rybackiej
Ustawa z 21 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym
(DzU nr 21, poz. 91, aktualny tekst jednolity DzU nr 189,
poz. 1471) w brzmieniu pierwotnym nie typizowała przestępstw, lecz jedynie wykroczenia w artykule 27. Ustawą
z 27 września 1996 r. o zmianie ustawy o rybactwie śródlądowym (DzU nr 128, poz. 602) rozdzielono dotychczasowy przepis karny na dwa: w art. 27 pozostawiono wykroczenia, w art. 27a stypizowano przestępstwa. Podstawowym kryterium podziału było to, że bezprawny amatorski połów ryb (wędkowanie i kusznictwo podwodne) oraz
naruszenie przepisów ochronnych przy połowie amatorskim pozostały wykroczeniami (art. 27 w znowelizowanym
brzmieniu), natomiast bezprawne połowy sieciowe i naruszenie przepisów ochronnych przy takich połowach (a także niektóre inne zachowania godzące w zasoby ryb) stały
się przestępstwami z art. 27a zagrożonymi karą pozbawienia wolności do lat 2, ograniczenia wolności albo grzywny.
Przepisy o przestępstwach w pierwszej ustawie o odpadach
Równolegle z kodeksem karnym była przygotowywana
pierwsza polska odrębna ustawa o odpadach, która została
uchwalona 27 czerwca 1997 r. (DzU nr 96, poz. 592),
wprawdzie po kodeksie karnym, ale weszła w życie wcześniej – 1 stycznia 1998 r. (przepisy o międzynarodowym
obrocie odpadami jeszcze nieco wcześniej), podczas gdy
kodeks karny wszedł w życie 1 września 1998 r. Dlatego
ustawa o odpadach zawierała własne przepisy o przestępstwach w art. 46-48, które utraciły moc wraz z wejściem
w życie kodeksu karnego.
218
Kodeks karny z 1997 r.
Punktem przełomowym w rozwoju polskiego prawa karnego środowiska stało się uchwalenie 6 czerwca 1997 r.
kodeksu karnego, który w rozdziale XXII zebrał najważniejsze przepisy o przestępstwach przeciwko środowisku
w art. 181-188, przy czym zarysował się wyraźny podział
tych przepisów na dwie grupy:
1) przestępstwa stanowiące zamachy na przyrodę w szerokim rozumieniu, obejmującym także tzw. Konserwatorską ochronę przyrody (art. 181 oraz art. 187
i 188 k.k.),
2) przestępstwa związane z zanieczyszczeniami wód,
powietrza i ziemi, odpadami i promieniowaniem (art.
182-185 k.k.) oraz urządzeniami ochronnymi (art. 186
k.k.).
Inspiracją dla pierwszej grupy były przepisy karne art. 54-57 ustawy z 1991 r. o ochronie przyrody, dla drugiej –
przepisy karne art. 107-108a ustawy z 1980 r. o ochronie
i kształtowaniu środowiska, które wraz z wejściem w życie
kodeksu karnego zostały uchylone i zastąpione właśnie
przepisami kodeksowymi.
Na rozdziale XXII „Przestępstwa przeciwko środowisku”
nie kończy się jednak „kodeksowe” prawo karne środowiska. Już twórcy k.k. w uzasadnieniu projektu rządowego
wskazywali, że w rozdziale o przestępstwach przeciwko
bezpieczeństwu powszechnemu znajdują się takie typy
przestępstw, których konstytutywnym znamieniem jest
sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa przez, w
zasadzie, krótkotrwałe zdarzenie będące skutkiem awarii
urządzeń lub nieszczęśliwego zbiegu okoliczności, jak
eksplozja, gwałtowne wyzwolenie się energii lub rozprzestrzenianie się substancji trujących itp. (art. 163 k.k.),
którego skutkiem może być zanieczyszczenie środowiska
lub zniszczenie środowiska niezwiązane z działalnością
gospodarczą (art. 165 k.k.) [3].
Ale to jeszcze nie wszystko. Na pewno przestępstwem
przeciwko środowisku jest wyrąb drzewa w lesie w celu
przywłaszczenia (art. 290 k.k.), a można do tej kategorii
zaliczać także uniemożliwianie lub utrudnianie działalności kontrolnej w ochronie środowiska (art. 225 § 1 k.k.),
skoro taka działalność kontrolna w ostatecznym rachunku
ma służyć ochronie środowiska.
Przestępstwa przeciwko środowisku w ustawach wydawanych po kodeksie karnym
Kodeks karny z 1997 r. wprawdzie zebrał z rozdziale XXII
najważniejsze przestępstwa przeciwko środowisku, ale nie
uchylił przepisów o przestępstwach zamieszczonych w innych ustawach, jak wspomniane Prawo wodne z 1974 r.,
Prawo geologiczne i górnicze z 1994 r., Prawo łowieckie
z 1995 r. czy ustawa rybacka w brzmieniu, jakie otrzymała
nowelizacją z 1996 r. Co więcej, począwszy od 2001 r.
nastąpił kolejny rozrost regulacji prawnych regulujących
niektóre zamachy na środowisko.
Zanim do tego doszło, ustawą z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (DzU nr 111, poz. 724, aktualny tekst
jednolity DzU z 2003 r. nr 106, poz. 1002 ze zm.)
wprowadzono trzy typy przestępstw:
1) bezprawne zabijanie zwierząt lub znęcanie się nad nimi
(art. 35),
2) bezprawne hodowanie zwierząt niebezpiecznych (art.
36 ust. 1),
3) naruszenie przepisów o międzynarodowym obrocie
chronionymi gatunkami zwierząt (art. 36 ust. 2).
Typy drugi i trzeci zostały później uchylone i zastąpione
innymi regulacjami. Jeśli chodzi o rok 2001, to początek
dała ustawa z 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (DzU nr 11, poz. 84, aktualny tekst
jednolity DzU z 2009 r. nr 152, poz. 1222 ze zm.), która
w rozdziale 8 „Przepisy karne” typizuje nie tylko wykroczenia, lecz i przestępstwa, przy czym przedmiotem ochrony niektórych przepisów o przestępstwach jest m.in. środowisko. Po niej została wydana ustawa z 2 marca 2001 r.
o postępowaniu z substancjami zubożającymi warstwę
ozonową (DzU nr 52, poz. 537) typizująca przestępstwa
w art. 36 i 37. Wybiegając nieco w przyszłość zauważmy,
że ustawa ta została zastąpiona obowiązującą ustawą z 20
kwietnia 2004 r. o substancjach zubożających warstwę
ozonową (DzU nr 121, poz. 1263), która już żadnych przepisów o przestępstwach nie zawiera.
Rok 2001 zapisał się przede wszystkim wielką reformą
prawa ochrony środowiska zrealizowaną trzema fundamentalnymi ustawami:
1) ustawą z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (DzU nr 62, poz. 627, aktualny tekst jednolity DzU
z 2008 r. nr 25, poz. 150 ze zm.),
2) ustawą z 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (DzU nr 62,
poz. 628, aktualny tekst jednolity DzU z 2007 r. nr 39,
poz. 251 ze zm.),
3) ustawą z 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (DzU nr 115,
poz. 1229, aktualny tekst jednolity DzU z 2005 r.
nr 239, poz. 2019 ze zm.).
W pierwszej z nich nie ma przepisów o przestępstwach,
zgodnie z założeniem, że ich miejscem jest k.k. W drugiej
w art. 69 w brzmieniu pierwotnym pojawiło się przestępstwo bezprawnego wywozu odpadów z Polski za granicę,
którego wprowadzenie było następstwem tego, że kodyfikator „zapomniał’, że międzynarodowe zobowiązania
Polski wymagają penalizacji nie tylko „importu” odpadów
(co uczynił w art. 183 § 2 k.k.), lecz także ich „eksportu”,
co w k.k. pominął, wobec czego ustawodawca zamiast
znowelizować k.k. wprowadził odnośny przepis do ustawy
o odpadach. Niejako „siłą rozpędu” taka kryminalizacja
przeszła do kolejnej ustawy z 30 lipca 2004 r. o międzynarodowym obrocie odpadami (DzU nr 191, poz. 1956),
a porządek został zrobiony dopiero ustawą z 29 czerwca
2007 r. o międzynarodowym przemieszczaniu odpadów
(DzU nr 124, poz. 859), która znowelizowała art. 183 k.k.
wprowadzając do niego przepisy o bezprawnym „ekspor-
cie” odpadów (ustawodawca uczynił to, co powinien był
zrobić dziesięć lat wcześniej), wobec czego obowiązująca
ustawa nie zawiera już żadnych przepisów o przestępstwach związanych z międzynarodowym przemieszczeniem odpadów. Wreszcie trzecia ze wspomnianych ustaw
zawiera „tradycyjne” (znane już ustawom z lat 1962
i 1974) przestępstwa „wodne”: utrudnianie lub uniemożliwianie korzystania z wody do zwalczania wydarzeń nadzwyczajnych (art. 189 Prawa wodnego z 2001 r.), wykonywanie robót lub czynności zagrażających urządzeniom
wodnym (art. 190), niszczenie lub uszkadzanie brzegów
wód lub gruntów pod wodami (art. 191), ale już bez przestępstw związanych z zanieczyszczeniem wód, które znajdują się w k.k.
Rok 2001 to także rok trzech kolejnych ustaw zawierających przepisy o odpowiedzialności za przestępstwa:
1) ustawa z 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu
w wodę i zbiorowym odprowadzeniu ścieków (DzU nr
72, poz. 747, aktualny tekst jednolity DzU z 2006 r. nr
123, poz. 858 ze zm.) kryminalizująca bezprawne
wprowadzenie ścieków do urządzeń kanalizacyjnych
(art. 28 ust. 4 oraz dodany później ust. 4a),
2) ustawa z 7 czerwca 2001 r. o leśnym materiale rozmnożeniowym (DzU nr 73, poz. 761 ze zm.) kryminalizująca naruszenie zasad obrotu leśnym materiałem rozmnożeniowym (art. 53) oraz naruszenie innych regulacji tej ustawy (art. 54),
3) ustawa z 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie
zmodyfikowanych (DzU nr 76, poz. 811, aktualny tekst
w rozdziale 7 „Zasady odpowiedzialności cywilnej
i karnej” w art. 58-65 zawiera znamiona kilkunastu
przestępstw zagrażających środowisku, związanych
z postępowaniem z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi .
Dokończenie wielkiej reformy prawa ochrony środowiska
nastąpiło wraz z wydaniem ustawy z 16 kwietnia 2004 r.
o ochronie przyrody DzU nr 92, poz. 880, aktualny tekst
zwiera jeden przepis o odpowiedzialności za przestępstwa,
tj. art. 128 typizujący kilka postaci przestępstw związanych z obrotem roślinami i zwierzętami gatunków chronionych prawem międzynarodowym i unijnym.
W tym samym roku ustawą z 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o zakazie stosowania wyrobów zawierających
azbest (DzU z 2005 r. nr 10, poz. 72) wprowadzono do
obowiązującej już od siedmiu lat ustawy z 19 czerwca
1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (DzU nr 101, poz. 628, późniejszy tekst jednolity DzU
z 2004 r. nr 3, poz. 20 ze zm.) przestępstwo ujęte w nowym
artykule 7b polegające na wprowadzeniu na terytorium
Polski lub bezprawnej produkcji lub obrocie azbestem lub
wyrobami zawierającymi azbest. Trzy ostatnie regulacje
wprowadzające odpowiedzialność za przestępstwa to:
219
1) ustawa z 21 stycznia 2005 r. o doświadczeniach na
zwierzętach (DzU nr 33, poz. 289 ze zm.) powstała
z „wyprowadzenia” z generalnej ustawy o ochronie
zwierząt przepisów dotyczących doświadczeń i uczynienia z nich materii odrębnej ustawy, zawierająca
przepisy karne o przestępstwach w art. 38-41,
2) ustawa z 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom
w środowisku i ich naprawie (DzU nr 75, poz. 493 ze
zm.), w której przepisy karne o przestępstwach znalazły się niejako „przypadkiem”; otóż czyny zabronione pod groźbą kary przez art. 28 i 29 (naruszenie
obowiązków związanych z podejmowaniem działań
zapobiegawczych i naprawczych) miały być wykroczeniami, ale w toku prac parlamentarnych gdzieś
„zgubił się” przepis poddający orzekanie w tych sprawach regułom procesowym dotyczącym wykroczeń,
wskutek czego niespodziewanie stały się one przestępstwami,
3) ustawa z 9 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy o substancjach i preparatach chemicznych oraz niektórych
innych ustaw (DzU nr 20, poz. 106), która do obowiązującej od wielu lat ustawy z 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (tekst jednolity DzU
z 2006 r. nr 122, poz. 851 ze zm.) dodała jeden przepis
art. 37b o odpowiedzialności za przestępstwo niepodporządkowania się niektórym decyzjom państwowego
inspektora sanitarnego mającym związek m.in. z ochroną środowiska.
Podsumowanie
Trwająca przez kilkadziesiąt lat ewolucja doprowadziła do
ukształtowania się w prawie polskim obszernego zbioru
przepisów o przestępstwach przeciwko środowisku, którego trzonem jest rozdział XXII kodeksu karnego „Przestępstwa przeciwko środowisku”, ale obok niego obowiązuje kilkanaście ustaw zawierających przepisy o przestępstwach zaliczanych do kategorii godzących w środowisko. O kształcie i znaczeniu tego zbioru przepisów
będzie mowa w następnych odcinkach rozpoczynanego
cyklu.
L I T E R A T U R A:
[1]
[2]
[3]
Radecki W.: Ochrona środowiska w europejskim prawie karnym, „Problemy Ekologii” 2009 nr 6 i 2010 nr 1, 2 i 3.
Radecki W.: Polskie prawo karne środowiska – próba spojrzenia syntetycznego, „Ius Novum” 2009, nr 1, s. 70-71.
Nowe kodeksy karne z 1997 r. – z uzasadnieniami, Warszawa 1997,
s. 192-193.
13. EDYCJA KONKURSU
MINISTRA ŚRODOWISKA
„LIDER POLSKIEJ EKOLOGII”
220
BOŻENA GAJDZIK
Politechnika Śląska, Katedra Zarządzania i Informatyki
Urbanizacja w zrównoważonym rozwoju
województwa śląskiego
Urbanization in sustainable development of Silesian voivodship
Streszczenie:
W artykule przedstawiono wieloaspektowe ujęcie urbanizacji w kontekście zrównoważonego rozwoju samorządowej
jednostki terytorialnej. Najogólniej ujmując urbanizacja pojmowana jest jako proces koncentracji ludności w miastach.
Proces ten wpływa na stan środowiska przyrodniczego. W artykule podano przykłady oddziaływania poszczególnych
kategorii urbanizacji na środowisko. W celu ustalenia skali i dynamiki zmian dodatkowo, korzystając z ogólnodostępnych
danych statystycznych, przedstawiono sytuację w województwie śląskim.
Abstract:
The article presents some aspects of the urbanization process in sustainable development of municipal activities.
Generalizing urbanization is defined as the concentration process of the inhabitants in towns and cities. The process
influences environment. In the article some examples of the influences were presented for particular categories of
urbanization. Moreover for establishment of the scale and dynamism of changes analyses for Silesian voivodship on the
based of statistic data was realized.
Słowa kluczowe: urbanizacja, zrównoważony rozwój, środowisko
Key words: urbanization, sustainable development, environment
Dotychczasowy rozwój społeczno-gospodarczy spowodował wzrost zanieczyszczeń emitowanych do środowiska.
Pod koniec ubiegłego wieku wprowadzono bariery hamujące niekontrolowane korzystanie ze środowiska. Zasada
zrównoważonego rozwoju stała się podstawą rozwoju społeczno-gospodarczego jednostek terytorialnych. Obowiązek ochrony środowiska nie może być w konflikcie z interesami gospodarki i społeczeństwa. Podstawowym założeniem koncepcji zrównoważonego rozwoju jest zachowanie zasobów i walorów środowiska w stanie zapewniającym trwałe i niedoznające uszczerbku korzystanie z nich
przez obecne i przyszłe pokolenia [1].
Wprowadzony w Polsce trójszczeblowy system samorządu terytorialnego był podstawą przyznania lokalnym władzom uprawnień i obowiązków wynikających
z realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju. Opracowano zestaw wskaźników zrównoważonego rozwoju,
a jedną z grup jest urbanizacja i jej wpływ na zachowanie
równowagi przyrodniczej. Przez pojęcie urbanizacji rozumie się rozwój miast, wyrażony we wzroście liczby mieszkańców, powiększaniu się obszarów miejskich i udziału
mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności [2]. Najogólniej ujmując urbanizacja jest procesem koncentracji
ludności w miastach [3]. Ujęcie to jednak jest niewystarczające dla potrzeb analizy wpływu urbanizacji na stan
środowiska przyrodniczego.
poszczególnych kategorii urbanizacji na środowisko. Ponadto przytoczono podstawowe dane statystyczne dotyczące uwarunkowań naturalnych i ochrony środowiska
w województwie śląskim w kontekście zachodzących procesów jego urbanizacji.
Urbanizacja w zrównoważonym rozwoju miast
Urbanizacja jest procesem tworzenia miast, jako miejsca
życia ludzi zatrudnionych w gospodarce o nierolniczym
charakterze, których przestrzeń jest charakterystycznie
zabudowana i tworzy tzw. przestrzeń miejską, a ludzi
w niej żyjących cechuje miejski styl życia [2]. Postęp cywilizacyjny sprawia, że zmieniają się poszczególne elementy urbanizacji, a wraz z nimi ich oddziaływanie na środowisko. Przyrost ludności miejskiej (w Europie ponad
70% ludności mieszka w miastach) skutkuje koncentracją
negatywnego oddziaływania urbanizacji na środowisko.
Mieszkańcy miast narażeni są na emisję spalin, hałas, wibracje, odpady i nieczystości. Jednocześnie oczekują oni dodatkowych korzyści wynikających z rozwoju miast, np.
dostępu do podstawowej infrastruktury technicznej, sanitarnej, energetycznej, transportowej i informacyjnej. Ustawa o samorządzie terytorialnym zobowiązuje samorządy
do utrzymania czystości i porządku, budowania urządzeń
sanitarnych, składowisk oraz unieszkodliwiania odpadów
[4]. Decyzje te powinny uwzględniać założenia koncepcji
zrównoważonego rozwoju, wynikające ze współczesnego
W niniejszym artykule przedstawiono wieloaspektowe rozumienie urbanizacji w realizacji strategii zrównoważonego rozwoju jednostki terytorialnej, wskazując na wpływ
221
prawodawstwa. Problemy dotyczące urbanizacji muszą
być rozpatrywane w szerszym ujęciu, niż tylko w kontekście pomiaru odsetek ludności miejskiej, tj. w kontekście
uwzględniającym minimalizację szkodliwego oddziaływania procesu na środowisko i zapewniania odpowiednich
standardów życia mieszkańcom miast. Istnieje zatem potrzeba ujmowania urbanizacji w wymiarze pewnej filozofii i koncepcji zarządzania odniesionej do przestrzeni
urbanistycznej aglomeracji i procesów w niej zachodzących.
Urbanizacja była i jest przedmiotem zainteresowań wielu
dyscyplin naukowych (ekonomii, zarządzania, logistyki,
socjologii itp.). Wraz z pojawieniem się koncepcji zrównoważonego rozwoju urbanizacja w coraz większym zakresie stawała się obiektem zainteresowań znawców ekologii
miasta. Wprowadzając zasadę ekologizacji do rozwoju
miast zwrócono większą uwagę na wykorzystanie przestrzeni, która jest fragmentem środowiska przyrodniczego
i wpływ poszczególnych procesów demograficznych,
ekonomicznych i społecznych na stan środowiska. Realizacja strategii zrównoważonego rozwoju wymaga ciągłego doskonalenia struktur miejskich w aspekcie eksponowania ekologicznego ich oddziaływania. Strategie zrównoważonego rozwoju miast wyznaczają standardy urbanizacji z uwzględnieniem założeń sozo-ekonomicznych.
Na podstawie dokumentów strategicznych opracowywane są inne dokumenty planistyczno-operacyjne oraz dobierane metody i narzędzia umożliwiające realizację przedmiotowego procesu w aspekcie minimalizacji uciążliwości środowiskowej oraz zapewnienia pożądanych standardów życia. Urbanizacja musi być rozpatrywana jako
zintegrowana koncepcja zachowania ładu przestrzennego
(dbałość o harmonijne zagospodarowanie przestrzeni),
ekologicznego (ochrona środowiska priorytetowym celem
rozwoju obecnych i przyszłych pokoleń), społecznego
(budowanie nowych systemów wartości, wzorów, postaw
itp.), ekonomicznego (racjonalne gospodarowanie wszystkimi zasobami) i administracyjno-zarządczego (nowoczesne metody zarządzania i administrowania) czyli zintegrowanego ładu - autorem pojęcia jest T. Borys [5].
Wpływ poszczególnych kategorii urbanizacji na środowisko w województwie śląskim
W literaturze przedmiotu wyróżnia się następujące kategorie urbanizacji [2,3]: przestrzenną, infrastrukturalną, demograficzną, ekonomiczną, społeczną. Wszystkie te kategorie traktują urbanizację jako rozwój miast, ale każda
z nich eksponuje inne cechy tego procesu.
Urbanizacja przestrzenna, jak sama nazwa wskazuje,
obejmuje zmiany w strukturze przestrzennej polegające
przede wszystkim na: zwiększaniu powierzchni obszarów
miejskich, intensyfikacji zabudowy, powstawaniu nowych
miast, osiedli, architektury itp. Za podstawowe wskaźniki
pomiaru uznaje się: gęstość zaludnienia oraz udział obsza222
ru zainwestowania miejskiego w ogólnym obszarze kraju
[3]. Korzystając z danych statystycznych ustalono, że na
1 km2 województwa śląskiego przypada 377 ludności [6].
Najniższy poziom gęstości zaludnienia stwierdzono na
terenie małych miast powiatów: lublinieckiego – Woźniki
(62 osoby na 1 km2), myszkowskiego – Koziegłowy (93
osoby na 1 km2) cieszyńskiego – Wisła (103 osoby na
1 km2), tarnogórskiego – Miasteczko Śląskie (108 osób na
1 km2), Kalety (114 osób na 1 km2), bielskiego – Szczyrk
(148 osób na 1 km2). Najwyższy poziom gęstości zaludnienia jest w dużych miastach, takich jak: Świętochłowice
(4084 osób na 1 km2), Chorzów (3401 osób na 1 km2), Siemianowice Śląskie (2784 osoby na 1 km2), Bytom (2647
osób na 1 km2), Sosnowiec (2430 osób na 1 km2), Zabrze
(2343 osoby na 1 km2), Czeladź (2066 osób na 1 km2), Katowice (1880 osób na 1 km2), Ruda Śląska (1852 osoby na
1 km2), Będzin (1572 osoby na 1 km2), Tychy (1586 osób na
1 km2), Częstochowa (1507 osób na 1 km2), Piekary Śląskie
(1472 osoby na 1 km2), Gliwice (1469 osób na 1 km2) [6].
Miasta na prawach powiatu województwa śląskiego stanowią 29,2% ogólnej powierzchni kraju [7]. Ludność mieszkająca w miastach śląskich to 15,5% ogółu ludności Polski
[7]. Potwierdzeniem procesu urbanizacji przestrzennej
w województwie śląskim jest systematyczne zwiększanie
się jego powierzchni. W 2000 roku wynosiła ona 12294
km2 , a w 2008 roku odnotowano jej wzrost do poziomu
12334 km2 [7]. Ponadto odnotowano wzrost powierzchni
terenów zabudowanych i zurbanizowanych. W 2005 roku
powierzchnia tych gruntów to 127323 ha, a w 2009 roku 138251 ha (wykres 1).
Przekształcenia przestrzenne skutkują zmniejszaniem się
terenów niezabudowanych, rolniczych, leśnych, a nawet
terenów o szczególnych walorach przyrodniczych. W celu
zrekompensowania negatywnego oddziaływania urbanizacji przestrzennej na środowisko władze lokalne, realizując zadania w zakresie utrzymania zieleni miejskiej, dbają
o miejskie parki, skwery, zieleńce itp. Analizując dane statystyczne dotyczące województwa śląskiego stwierdzono, że powierzchnia terenów o walorach przyrodniczych
w przeliczeniu na 1 mieszkańca nie uległa pogorszeniu.
W 2004 roku wynosiła ona 577 m2, a w 2008 - 587 m2
[8-12]. Odnotowano natomiast redukcję terenów zaklasyfikowanych jako zieleń osiedlowa. W 2004 roku na 1 mieszkańca przypadało 25,4 m2 zieleni, a w 2008 roku było to
20,3 m2 . Systematycznie w województwie śląskim malała
powierzchnia gruntów rolnych (wyłączenie z produkcji
rolniczej). W 2004 roku wyłączono 330 ha, a w 2008 roku
654 ha powierzchni. Wyłączane obszary z produkcji rolniczej i częściowo z leśnej przeznaczano pod inwestycje
komunalne, na nowe osiedla i działalność przemysłową
[8-12]. Szczegóły dotyczące urbanizacji przestrzennej
przedstawiono w tabeli 1.
Podstawowym narzędziem w zapewnieniu harmonijnego
zagospodarowania przestrzeni są dokumenty planistyczne,
takie jak: studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (dokument prawa miejskiego).
W kwestii roli miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego w rozwoju gmin trwają ciągle dyskusje.
Powszechnie panuje opinia, że samorządy nie wykorzystują potencjału, jakim są tereny, które można by przeznaczyć pod zabudowę, ponieważ nie posiadają planów
zagospodarowania przestrzennego. Na podstawie przeprowadzonych badań ustalono, że stopień objęcia planami
poszczególnych gmin w województwie śląskim jest bardzo zróżnicowany. W miastach dużych liczących powyżej
100 tys. mieszkańców nieliczne tj. Rybnik, Chorzów i Ruda Śląska planem objęły całe przynależne im terytorium.
Dobrym przykładem są również Żory. Pozostałe miasta
ujęły w planach od 4% do 87% terenów (szczegóły przedstawiono w tabeli 2).
Analizując sytuację w skali makro (dane GUS), stwierdzono, że tylko 82% gmin w Polsce w ogóle posiada miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Nanosząc
natomiast zakres obszarów objętych planem na mapę kraju, okazuje się, że jest to zaledwie 22% całej jej powierzchni. Niekorzystna sytuacja w zakresie planowania
przestrzennego ma także miejsce w poszczególnych województwach. Stopień pokrycia planami ich powierzchni
jest bardzo różny od 2% w województwie kujawsko-pomorskim do 56% w województwie lubelskim. Terytorium
województwa śląskie jest objęte planem w 46% (wykres 2)
[14].
minowości realizowanych inwestycji. Według ostatnich
doniesień statystycznych polskie miasta mają ogromne
zadłużenie, zbliżające się do ustawowego pułapu 60% dochodów. Zadłużenie w Katowicach na 1 mieszkańca wynosi 732 zł. W rankingu długów przoduje Wrocław z kwotą
2,8 tys. zł na 1 mieszkańca. Na drugim miejscu jest Kraków 2,6 tys. zł, na kolejnym Warszawa 2,5 tys. zł. Najniższe zadłużenie ma Szczecin – 640 zł na 1 mieszkańca [16].
Z urbanizacją przestrzenną powiązana jest zatem urbanizacja infrastrukturalna. Ta kategoria urbanizacji jest stosunkowo nowa. W klasycznym rozumieniu urbanizacji nie
wymieniana przez autorów podręczników z zakresu „Ekonomiki miasta”. W urbanizacji infrastrukturalnej podkreśla się rolę infrastruktury w zapewnieniu godziwych warunków życia mieszkańców. Podstawowe mierniki to: długość sieci wodociągowej, kanalizacyjnej i gazowej, procent ludności korzystających z oczyszczalni ścieków, długość dróg, liczba składowisk odpadów itp. Brak odpowiedniej infrastruktury technicznej, sanitarnej, energetycznej
wpływa negatywnie na korzystanie ze środowiska i objawia się wzrostem ilości nieoczyszczonych ścieków, niezagospodarowanych odpadów oraz emisją zanieczyszczeń.
Podstawowe dane dotyczące infrastruktury komunalnej
województwa śląskiego przedstawiono w tabelach 3 i 4.
Wraz z nowymi inwestycjami zmienia się charakter śląskich miast. Większość dużych miast przyjmuje i realizuje
funkcje przemysłowe (rozwój przemysłu jest integralną
częścią urbanizacji). Do takich miast zalicza się: Bytom,
Chorzów, Dąbrowę Górniczą, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Rudę Śląską, Rybnik, Sosnowiec, Zabrze. Miasta średnie i małe łączą funkcje przemysłowe z działalnością turystyczną lub rolniczą. Do takich miast należą: Piekary
Śląskie (przemysłowo-turystyczne), Mysłowice (przemysłowo-rolnicze), Bieruń (przemysłowo-rolnicze), Lubliniec (przemysłowo-rolniczy), Mikołów (przemysłowo-rolniczy), Pszczyna (przemysłowo-turystyczna), Tarnowskie
Góry (przemysłowo-turystyczne), Żywiec (przemysłowo-turystyczny) [1].
Z drugiej strony uczestnicy dyskusji na temat roli planu
miejscowego w rozwoju przestrzennym gmin podkreślają,
że uchwalone plany posiadające rangę prawa miejscowego
mogą być zagrożeniem dla urbanizacji. Stanie się tak wówczas, gdy będą one tylko wizją polityki przestrzennej a nie
elementem realizowanej strategii zrównoważonego rozwoju, czyli budowania profilu i charakteru poszczególnych
miast. Podkreśla się znaczenie metodologii w opracowywaniu planów z uwzględnieniem dynamiki zmian. Każda
bowiem jednostka terytorialna funkcjonuje w zmiennym
otoczeniu, natomiast proces tworzenia planu trwa nawet
kilka miesięcy i po jego uchwaleniu okazuje się, że zmieniły się już uwarunkowania niektórych funkcji miejskich.
Inwestorzy i developerzy twierdzą, że łatwiej uzyskać decyzję o warunkach zabudowy w gminach nie posiadających miejscowego planu zagospodarowanie przestrzennego (krótszy czas oczekiwania na wydanie decyzji) [15].
Kolejna kategoria urbanizacji to urbanizacja demograficzna. Jej przejawem jest wzrost liczebności ludności miejskiej oraz odsetek mieszkańców miast w ogólnej liczbie
ludności danego kraju. W województwie śląskim mieszka
ponad 4,6 miliona ludności. Przyrost naturalny jest ujemny
i wynosi – 0,2 [6]. Wśród dużych śląskich miast dodatni
przyrost naturalny w 2008 roku odnotowały: Żory (6,0),
Rybnik (2,4) i Zabrze (0,3). Pozostałe duże miasta miały
ujemny przyrost naturalny [6].
Należy również podkreślić wagę infrastruktury w planowaniu przestrzennym. Tworzenie nowych osiedli wymaga zapewnienia infrastruktury technicznej i drogowej.
Obowiązek ten spoczywa na samorządach, które ciągle
borykają się z brakiem środków pieniężnych i długoter-
Urbanizacja ekonomiczna, określana również jako zawodowa lub funkcjonalna, przejawia się w stałym wzroście
liczby mieszkańców utrzymujących się z pracy w zawodach pozarolniczych. Masowym zjawiskiem są także dojazdy ludności wiejskiej do pracy w miastach. W woje-
223
Tab 1. Urbanizacja przestrzenna w województwie śląskim [8-12].
2004
663807
- 4760
330
27
2005
659047
- 4103
354
7
ROK
2006
654944
- 1636
419
26
2007
653308
- 1744
677
14
2008
651564
x
654
12
m2
49
205
44
577
11
204
56
579
26
289
63
581
11
441
108
585
26
417
55
587
ha
ha
ha
ha
m2
3299,6
1391,1
1641,6
4697,6
25,4
3587,0
1498,1
1713,1
4310,8
20,1
3639,7
1531,4
1747,8
4311,2
20,3
3855,8
1525,0
1622,2
4068,7
20,3
3859,1
1526,0
1926,6
4068,0
20,3
Wyszczególnienie
Jednostka pomiaru
Użytki rolne
Ubytek gruntów rolnych (w stosunku do roku następnego)
Grunty wyłączone z produkcji rolniczej
Grunty wyłączone z produkcji leśnej
Kierunki wyłączenia:
-komunalne
-osiedlowe
-przemysłowe
Powierzchnia terenów o walorach przyrodniczych
(na 1mieszkańca)
Parki spacerowo-wypoczynkowe
Zieleńce
Zieleń uliczna
Zieleń osiedlowa
Tereny zielone (na 1 mieszkańca)
ha
ha
ha
ha
ha
Tab. 2. Planowanie przestrzenne w wybranych miastach
województwa śląskiego [13].
Miasta duże
Miasta średnie i małe
Procent pokrycia
Procent pokrycia
Nazwa miasta
Nazwa miasta
planem terenu
planem terenu
Częstochowa
Czechowice-Dzie5%
4%
dzice
Bytom
Jastrzębie -Zdrój
8%
6%
Zabrze
Cieszyn
10%
10%
Bielsko-Biała
Siemianowice
16%
14%
Śląskie
Katowice
Tarnowskie Góry
18%
15%
Tychy
Pszczyna
20%
20%
Sosnowiec
Będzin
32%
27%
Dąbrowa Górnicza
Świętochłowice
35%
34%
Gliwice
Jaworzno
36%
48%
Rybnik
Wodzisław Śląski
68%
100%
Ruda Śląska
Piekary Śląskie
87%
100%
Chorzów
Żory
100%
100%
Tab. 3. Infrastruktura komunalna w województwie śląskim
na tle kraju [7].
Wyszczególnienie
Długość sieci wodociągowej (bez magistrali)
Długość sieci
kanalizacyjnej
Długość sieci gazowej
Ujęcie
Województwo śląskie procentowe
7,3%
19291,7
Jednostka
pomiaru
km
262687,1
km
94791,6
9763,3
10,3%
km
129582,8
15754,8
10,2%
Polska
Stan na 31.12.2008.
Stan na 31.12.2008 r.
Tab. 4. Pobór wody, ścieki i odpady w województwie śląskim [8-12].
Wyszczególnienie
Pobór wody
Zużycie wody
w tym:
-przemysł
-rolnictwo
-sieć wodociągowa
Ścieki wymagające oczyszczenia
w tym: oczyszczone
Ludność korzystająca z oczyszczalni ścieków
Ujęcie procentowe
w tym:
-w miastach
ujęcie procentowe ogółu ludności miejskiej
-na wsi
ujęcie procentowe ogółu ludności wiejskiej
Odpady komunalne
Odpady komunalne na 1 mieszkańca
224
hm3
hm3
2004
528,9
427,3
2005
519,3
430,4
ROK
2006
513,5
442,1
2007
507,3
433,8
2008
486,3
410,4
hm3
hm3
hm3
hm3
%
tys.
%
138,9
72,1
216,3
362,0
88,2
3078,7
65,5
134,9
82,0
213,6
36,2,2
87,8
3161,5
67,5
148,1
80,7
213,3
366,8
86,0
3189,0
68,3
148,3
75,9
209,6
372,3
88,4
3222,9
69,2
133,8
71,1
205,4
364,8
85,0
3249,7
70,0
tys.
%
tys.
%
tys. t
kg
2886,6
78,0
192,1
19,3
1304,1
277
2950,5
80,1
211,0
21,1
1306,6
278
2956,8
80,7
232,2
23,2
1380,1
295
2968,7
81,4
254,2
25,2
1388,2
298
2982,0
82,0
267,7
26,5
1358,0
292
Jednostka pomiaru
wództwie śląskim liczba pracujących wynosi 1193254,
w tym w przemyśle pracuje ponad 44% (536198 osób).
Pozostałe osoby znajdują zatrudnienie w usługach rynkowych (391393 osoby) i nierynkowych (259064 osoby) [6].
Sektor usług zatrudnia 56% osób. Rozwój sektora usług
jest zjawiskiem charakterystycznym dla urbanizacji w fazie postindustrialnej. W ramach przygotowania do tej fazy
przemysł śląski podlegał procesom restrukturyzacji. Objęto nim wszystkie sfery przemysłu, a w województwie śląskim w szczególności sektor górniczy i hutniczy. W ramach
przemian gospodarczych zlikwidowano nierentowne zakłady, zredukowano liczbę zatrudnionych pracowników,
poprawiono wydajność pracy, wycofano przestarzałe technologie wytwarzania, dostosowano profil produkcji do potrzeb rynku. W latach 90. ubiegłego wieku tylko w sektorze hutniczym zatrudnionych było ponad 147 tys. osób,
obecnie około 25 tys. [17]. Współczesne zakłady przemysłowe stosują BAT (Best Available Technique) najlepsze
dostępne techniki wytwarzania, które pozwalają na zwiększenie produktywności i racjonalną gospodarkę zasobami.
Dla przykładu, na terenie województwa śląskiego zarejestrowanych jest ponad 100 zakładów posiadających zamknięte obiegi wody [12]. Rośnie także liczba zakładów posiadających urządzenia ograniczające emisję pyłową i gazową do środowiska, co skutkuje spadkiem emisji zanieczyszczeń, a zatem poprawą jakości – tabela 5.
Ostatnią kategorią urbanizacji jest jej ujęcie społeczne.
Socjologia prezentuje urbanizację jako przyjmowanie
przez mieszkańców miast określonego stylu życia, na który składają się: nowe systemy wartości, nowe wzorce konsumpcji, nowe wzorce kulturowe, nowe wzorce ekonomiczne a nawet nowe postawy ekologiczne. Przyjmując
koncepcję zrównoważonego rozwoju władza lokalna oddziałuje na świadomość ekologiczną mieszkańców budując nowy sposób zachowań związany z dbałością o środowisko. Mieszkańcy miast uczą się segregacji odpadów,
racjonalnego zużycia zasobów (woda, energia, gaz), wrażliwości na zachowanie piękna krajobrazu itp. Często reprezentowany jest pogląd, że poziom świadomości ekologicznej mieszkańców polskich miastach jest znacznie niższy nich w pozostałych krajach Unii Europejskiej. Nie
kwestionując tego poglądu, trzeba jednak podkreślić znaczenie działań środowisk lokalnych na rzecz poprawy
świadomości ekologicznej mieszkańców. W gminach organizowane są: warsztaty, szkolenia i seminaria poświęcone tematyce ekologicznej, pokazy sposobów segregacji odpadów, spotkania z przedstawicielami organizacji
ekologicznych, konkursy fotograficzne pt. „Moje środowisko”, konkursy plastyczne o tematyce przyrodniczej,
lokalne akcje sprzątania parków i zieleńców, zbiórki makulatury itp. Ponadto rozdawane są ulotki i broszury informujące o zasadach ochrony środowiska. Gminy uczestniczą także w międzynarodowej akcji „Sprzątania Świata”
i obchodach „Dni Ziemi”[18].
Tworzenie nowej jakości urbanizacji w kontekście zrównoważonego rozwoju wymaga znacznych nakładów finansowych. W ostatnich latach odnotowano w województwie
śląskim wzrost wydatków na ochronę środowiska ze środków pieniężnych Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (wykres 3). Rosną także opłaty za korzystanie ze środowiska. W 2004 roku opłaty wynosiły
145569,7 tys. zł, a w 2008 roku wzrosły do poziomu
152979,8 tys. zł. Kwoty pieniężne pobierane są za emisję
zanieczyszczeń, składowanie odpadów, usuwanie drzew,
za pobór i korzystanie z wód i odprowadzanie ścieków.
Analizując stan środków zgromadzonych na Funduszu
w 2008 roku ustalono, że województwo śląskie spośród
innych województw posiadało najwięcej środków pieniężnych tj. 978318,3 tys. zł. Na drugiej pozycji znajdowało się
województwo mazowieckie z kwotą 537970,8 tys. zł, a na
trzeciej małopolskie posiadające 483432,9 tys. zł [12].
Podsumowanie
Wraz z przyjęciem koncepcji zrównoważonego rozwoju
stworzono nową jakość urbanizacji w fazie postindustrialnej. Współczesna urbanizacja wymaga:
- dyferencjacja funkcji poszczególnych miast,
- uporządkowanego zagospodarowania przestrzeni,
- rozwoju infrastruktury zapewniającej prawidłowe korzystanie ze środowiska,
- racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody,
- wzrost świadomości ekologicznej mieszkańców miast,
- znacznych nakładów na ochronę środowiska,
- partycypacji mieszkańców w dbałości o jego stan środowiska.
W ostatnich latach rozbudowano znaczenie i rozumienie
urbanizacji zwracając uwagę na kwestię ochrony środowiska. Przyjmując koncepcję zrównoważonego rozwoju
uznaje się urbanizację nie jako zwielokrotnienia miast
w dawnym stylu, ale jako integralny proces na rzecz ekorozwoju lokalnej jednostki samorządowej [3]. Podstawowe wskaźniki ilościowe, np. odsetek ludności miejskiej nie
mają sensu jeżeli nie towarzyszą im wskaźniki dotyczące
przekształceń sieci osadniczej i jej oddziaływania na poprawę jakości środowiska.
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
Szewczyk P., Midor K.: Zrównoważony rozwój w gminach województwa
śląskiego, Politechnika Śląska, Gliwice 2007, s. 21, 90.
Czornik M.: Miasto. Ekonomiczne aspekty funkcjonowania, AE, Katowice 2004, s. 102, 103.
Brol R.: Ekonomika i zarządzanie miastem, AE, Wrocław 2004, s. 9, 10,
13-14.
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, od 29 grudnia
1998 r. pod tytułem Ustaw z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym,
Dziennik Ustawa 2001, nr 142, poz. 1591.
Borys T.: Wskaźniki ekorozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko,
Białystok 1999.
Województwo śląskie 2009, Urząd Statystyczny, Katowice 2009, s. 107 115, 134-143, 153.
225
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
Rocznik statystyczny województwa śląskiego 2009, Urząd Statystyczny,
Katowice 2009, s. 32-33, 38.
Rocznik statystyczny województw 2005, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2005, s. 337-382.
Gajdzik B.: Jakość przestrzeni lokalnej w koncepcji zrównoważonego
rozwoju jednostki samorządu terytorialnego, Ekonomika i Organizacja
Przedsiębiorstw Nr 5/2009, s. 9-17.
Łupińska-Duda M.: Planowy bałagan, Nieruchomości Nr 8/2008 na
podst.: danych z GUS.
Korzeniowska M.: Atuty czy przeszkoda? Nieruchomości nr 6/2010, s. 67.
Różalski J.: Miasta bankructwa się nie boją, Metro 26 sierpnia 2010, s. 5.
Gajdzik B.: Przedsiębiorstwo hutnicze po restrukturyzacji, Monografia,
Politechnika Śląska, Gliwice 2009, s. 29.
Gajdzik B.: Zarządzanie środowiskowe w gminach - wybrane aspekty,
GWSH, Katowice 2005, s. 129.
Wykr. 1. Powierzchnia gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w województwie śląskim [8-12]
Tab. 5. Przemysł - emisja zanieczyszczeń i wywarzanie odpadów na terenie województwa śląskiego [8-12]
Jednostka
pomiaru
Wyszczególnienie
Zakłady emitujące zanieczyszczenia do powietrza
(szczególnie uciążliwe)
w tym:
wyposażone w urządzenia do redukcji zanieczyszczeń pyłowych
wyposażone w urządzenia do redukcji zanieczyszczeń gazowych
Emisja zanieczyszczeń pyłowych
Emisja zanieczyszczeń gazowych (bez CO2)
Zakłady wytwarzające odpady przemysłowe
Ogółem wytworzone odpady
w tym poddane odzyskowi
liczba
2004
337
2005
345
liczba
liczba
tys. t
tys. t
liczba
tys. t
tys. t
229
44
26,5
719,0
254
43459,2
40848,2
228
45
22,4
713,8
261
42273,0
39499,9
Wykr. 2. Stopień pokrycia planami zagospodarowania
przestrzennego województw [14]
226
ROK
2006
361
230
46
20,1
742,8
262
41678,1
37106,8
2007
356
2008
366
223
47
21,8
754,1
255
41408,2
37933,2
250
54
14,1
695,2
258
35301,0
31998,7
Wykr. 3. Wydatki na inwestycje ekologiczne z FOŚiGW
[12]
PIOTR KOWOLIK
Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda, Mysłowice
Przesłanki ekologiczne i pedagogiczne
edukacji ekologicznej uczniów klas początkowych
(o kształtowaniu zainteresowań ekologicznych)
Ecological and pedagogic premises of ecological education of puplis from
elementary classes (about developing interests in ecology)
Streszczenie:
W prezentowanym artykule autor zdefiniował podstawowe pojęcia ekologiczne. Wyróżnił trzy sfery edukacji
ekologicznej: opisowo-techniczną, instrumentalną i aksjologiczno-normatywną. Przedstawił główne metody i formy
pomocne w kształtowaniu zainteresowań ekologicznych wśród uczniów klas początkowych.
Abstract:
Basic ecological terms are defined in the article. Three spheres of ecological education are also identified: descriptivetechnical, instrumental and axiological-normative. Key methods and forms facilitating the development of interests in
ecology among pupils of elementary classes are presented.
Słowa kluczowe: ekologia, edukacja ekologiczna, postawa ekologiczna, kultura ekologiczna,
ciekawość i zainteresowania, ścieżki edukacyjne
Key words: ecology, ecological education, ecological behaviour, curiosity and interest, educational pathways
Zintegrowana edukacja wczesnoszkolna stanowi szczególnie ważny okres w życiu każdego ucznia. W tym okresie następują istotne zmiany w sferze intelektualnej dziecka, warunkujące możliwości kształcenia w klasach starszych. Rozwijające się procesy poznawcze w tym intensywne myślenie oraz mowa, powiększają zasób słownikowy, ale także umiejętności operowania pojęciami. Dynamiczny rozwój intelektualny w młodszym wieku szkolnym postępuje w kierunku wyodrębnienia i usamodzielniania czynności umysłowych. Ważną rolę odgrywa prawidłowo zorganizowany proces nauczania – uczenia się.
Ogromny przyrost wiedzy teoretycznej i praktycznej; odnotowany szczególnie w drugiej połowie XX stulecia, spowodował konieczność nowego spojrzenia na kształcenie
człowieka i w konsekwencji doprowadził do koncepcji
kształcenia ustawicznego. Reformy systemów edukacyjnych dokonywane na świecie i w Polsce dowodzą, że jest
to proces nieodwracalny.
Wyjaśnienie podstawowych pojęć
Ekologia jest to nauka o gospodarce przyrody w jej ekosystemach, o istocie, strukturze i funkcjonowaniu przyrody
ożywionej; tj. sposobie życia roślin i zwierząt. Obejmuje
ona całość zjawisk dotyczących wzajemnych stosunków
zachodzących między organizmami, a otaczającymi je wa-
runkami nieożywionymi (abiotycznymi) [1].
Obecnie dziedzina ta została znacznie rozszerzona i obejmuje także środowisko człowieka oraz zachodzące w nim
zmiany w wyniku oddziaływania człowieka.
Edukacja ekologiczna to świadomie zamierzona, celowa,
planowa, systematyczna i stopniowa działalność nauczyciela (rodziców) wobec dzieci przy ich pozytywnej motywacji i wielostronnej działalności, której celem jest zapewnienie im:
! podstawowych i zasadniczych wiadomości o ekosystemach;
! podstawowej orientacji o znaczeniu i pięknie obiektów
i zjawisk w najbliższym środowisku;
! podstawowych i zasadniczych wiadomości o miejscu
i działalności człowieka, a zwłaszcza dziecka w klasach
początkowych, w najbliższym jego środowisku;
! uzmysłowienia związków przyczynowo-skutkowych
wszelkich procesów przyrodniczych, zwłaszcza w najbliższym środowisku ich życia i działalności;
! możliwości kształtowania oszczędnego korzystania
z zasobów naturalnych i maksymalnej ich ochrony;
! możliwości ukształtowania segregowania i wtórnego
wykorzystywania niektórych odpadów znajdujących
się w najbliższym ich środowisku (dom, podwórko,
szkoła);
227
! możliwości ukształtowania potrzeby postrzegania
norm ekologicznych przez samych siebie i innych;
! możliwości ukształtowania troski i odpowiedzialności
za zdrowie własne i innych;
! warunków ukształtowania pożądanych postaw wobec
ludzi, rówieśników, a także zwierząt i roślin;
! warunków ukształtowania motywów i umiejętności
współdziałania na rzecz ochrony, odnawiania, przekształcania, racjonalnego eksploatowania i pomnażania bogactwa najbliższego środowiska w domu, szkole,
ogrodzie itp. [2]
aktywności uczniów i nauczyciela-wychowawcy, a nie
z biernego przyswajania przekazywanych informacji.
Przez wyzwalanie aktywności poznawczej uczniów oraz
wprowadzanie nowoczesnych technologii kształcenia wywołujemy zainteresowanie przyrodą-ekologią, które D. E.
Super określa jako siłę napędową. Ona to wyznacza kierunek wysiłku, jego trwałość, czerpanie zadowolenia z tego, a często nawet powodzenie [5]. Dlatego w celowym
kształtowaniu osobowości uczniów klas I-III sprawą istotną jest wyrabianie w zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej określonych zainteresowań ekologicznych.
Edukacja ekologiczna obejmuje trzy sfery:
! opisowo-techniczną (wiedza ekologiczna o procesach
zachodzących w ekosferze i ekosystemach, o zależnościach i wzajemnych powiązaniach, o zależnościach
między różnymi dziedzinami działalności człowieka
(zabawą, uczeniem się, pracą, odpoczynkiem), a środowiskiem przyrodniczym, technicznym, kulturowym
i informacyjnym;
! instrumentalną (umiejętność podejmowania decyzji
i wykonywania określonych czynności związanych
z przewidywaniem ekologicznych skutków podejmowanych działań, umiejętność całościowego widzenia
powiązań między działaniami człowieka (nie tylko
technicznymi ale także sposobem konsumpcji, stylem życia, stosunków interpersonalnych), a procesami
przyrodniczymi, umiejętność projektowania działań
zgodnie z wymaganiami ekologii i estetyki);
! aksjologiczno-normatywną (wiedza ekologiczna, na
podstawie której należy kształcić świadomość i sumienie czyli kulturę ekologiczną) [3].
Uczeń staje się aktywny, gdy napotyka na coś, co jest dla
niego nowe, nieznane, często dziwne, bo sprzeczne z dotychczasowym doświadczeniem. Aktywność poznawcza
uczniów musi być wzmacniana w toku kształcenia – słowem, nagrodą. Wzmacnia ją także uzyskany wcześniej
efekt, który wywołuje stan zadowolenia. Aktywność ta
musi być ukierunkowana przez nauczyciela pracą z uczniami. Polegać będzie ona na takiej propozycji zadaniowej, aby uczniowie mogli w procesie kształcenia dostrzec
cechy zjawisk czy przedmiotów oraz powiązania między
nimi, by mogli i chcieli dążyć do ich zbadania, poznania
oraz przeżywali różnorodne uczucia, które wzmacniają
procesy poznawcze i prowadzą do budzenia ciekawości.
Ciekawość występuje wtedy, gdy uczeń dostrzega elementy nowości, które wywołują napięcia poznawczo-emocjonalne, a w rezultacie wyzwalają energię do bliższego poznania badanego przedmiotu.
Chodzi o ukształtowanie w dziecku postawy ekologicznej,
charakteryzującej się szeroką zdolnością percepcji wobec
zjawisk przyrodniczych, ciekawością świata i praw nim
rządzących, świadomością i zrozumieniem powiązań, zależności i praw panujących w przyrodzie, odpowiedzialnością wobec wszystkich form życia, aktywnością, poczuciem więzi z przyrodą i ludźmi jako częścią biocenozy,
szacunkiem dla różnorodności, tolerancji, odrębności biologicznej i kulturowej.
Z postawą ekologiczną związane jest pojęcie kultury ekologicznej rozumianej jako ogół zasad, reguł i sposobów
ludzkiego działania, zbiorczy dorobek społeczeństw ludzkich, powstający na podłożu biologicznych i społecznych
cech oraz warunków jego bytu wyrażający się stopniem
opanowania przyrody, osiągniętym stanem wiedzy i formami współżycia z przyrodą. Celem i podmiotem kultury
ekologicznej jest człowiek – jego stosunek do przyrody,
jego codzienna umiejętność współżycia z nią, zdolność racjonalnego korzystania z niej [4].
W uczniu od klasy pierwszej kształtujemy i rozwijamy
motywację uczenia się, wyrastającą z działania, wspólnej
228
Ciekawość jest to proces psychiczny, a jej pojedyncze akty
poznawcze zaciekawienia stanowią podstawowy, genetycznie wcześniejszy, element struktury zainteresowań.
Jest to proces raczej krótkotrwały, przemijający, zależny
od bezpośredniego aktualnego oddziaływania bodźców
[6]. Ciekawość odznacza się tym, że pojawia się sporadycznie jako odpowiedź na działające bodźce oraz, że wywołana przez cechy nowości i niezwykłości zjawisk trwa
nie dłużej niż owe zjawiska. Inaczej mówiąc jest to skłonność, dążność do poznania czegoś, chęć dowiedzenia się
czegoś [7].
Kształtowanie zainteresowań ekologicznych
Zainteresowanie względnie trwała, obserwowalna dążność do poznania otaczającego świata, przybierająca postać ukierunkowanej aktywności poznawczej o określonym
nasileniu, przejawiająca się w selektywnym stosunku do
otaczających zjawisk, to znaczy:
! dostrzegania określonych cech przedmiotów oraz
związków zależności między nimi, a także wykrywanych problemów;
! dążeniu do ich zbadania, poznania i rozwiązania;
! przeżywaniu różnorodnych uczuć (pozytywnych i negatywnych), związanych z nabywaniem i posiadaniem
wiedzy [8].
Zainteresowanie jest specyficznym nastawieniem poznawczym i emocjonalnym na przedmioty i zjawiska rzeczywistości. W prawidłowo zorganizowanym procesie kształcenia mogą w uczniach dokonywać się takie przemiany,
które uczynią ich zdolnymi nie tylko do pomyślnego ukończenia edukacji szkolnej, ale także do uczestnictwa
w twórczym przekształcaniu rzeczywistości ekologicznej,
przyrodniczej, społecznej.
Każdy człowiek ma zainteresowania zarówno różne w treści, jak i sile, ale nie wszyscy są zdolni do ich pełnej
realizacji. Pojawienie i rozwój zainteresowań w życiu jednostki zależy – z jednej strony od możliwości zetknięcia
się z przedmiotami czy sytuacjami, zaś z drugiej od możliwości akceptacji w sferze poznawczej, emocjonalnej i materialnej. Kształtujące się zainteresowania mogą dokonywać się u ludzi dojrzałych w drodze doboru świadomego,
a u pozostałych wywołane są wewnętrzną potrzebą na
skutek oddziaływań bodźców świata otaczającego. To
człowiek musi zaakceptować bodziec bądź go odrzucić.
Zainteresowania dzieci tworzą system zmiennych oraz dynamicznych tendencji, których struktura i rozwój zależą od
warunków realizacyjnych, w których pozostają, a także
rozwijają się.
Uczeń rozpoczynający naukę w szkole podstawowej znajduje się w sprzyjających warunkach kształtowania i rozwijania zainteresowań otaczającym światem. Styka się bowiem po raz pierwszy nie tylko z treściami wielu dyscyplin naukowych i nową organizacją pracy.
Zainteresowania powstają wtedy, gdy działalność nauczyciela-wychowawcy potrafi ukierunkować zaciekawienie
ucznia problematyką ekologiczną. Fundamentalną zasadą
realizacji treści ekologicznych w klasach początkowych
jest upodobnienie tego procesu do badania zjawisk przyrodniczych. W procesie lekcyjnym, pozalekcyjnym, pozaszkolnym, na wycieczkach uczeń powinien odkrywać
przez siebie i dla siebie nowe zjawiska ekologiczne takie
jak: osłanianie roślin ogrodowych przed mrozem; dostrzeganie zmian zachodzących w ekosystemach roślin i zwierząt od temperatury; wiązanie zjawisk atmosferycznych ze
zmianami w życiu roślin i zwierząt; prezentowanie okazów (pomników) przyrody, wskazywanie źródeł informacji na ten temat poprzez skierowanie, np. do biblioteki;
zadrzewianie nowych terenów; spotkania z ludźmi zajmującymi się profesjonalnie przyrodą i ochroną środowiska;
wskazywanie czasopism i książek o tematyce ekologicznej
np. „AURA”; wykonywanie gazetek na tematy związane
z degradacją środowiska naturalnego i sposobami zapobiegania jej; uczulanie na właściwe przeznaczenie odpadów i nie zaśmiecanie środowiska itp.
Realizację treści ekologicznych w klasach początkowych
powinna cechować integracja wielopłaszczyznowa, spełniająca ważną rolę w przyswajaniu wiedzy operatywnej.
Uczniowie w młodszym wieku szkolnym bardzo inte-
resują się otaczającym światem. Są oni niestrudzonymi
badaczami, zadają wiele pytań, chętnie uczestniczą w organizowanych obserwacjach ekologicznych z pracownikami „Lasów państwowych”. W wyniku wielostronnego
zaznajamiania się z literaturą ekologiczną, treściami przyrodniczymi gromadzą się w korze mózgowej uczniów klas
młodszych konkretne wyobrażenia, właściwości przedmiotów i zjawisk. Poznanie otaczającej rzeczywistości
stanowi podstawę do kształtowania przekonań i postaw
opartych na racjonalnych przesłankach.
Dzieci w młodszym wieku szkolnym spostrzegają w otaczającej rzeczywistości to, co je zaciekawia, jest rzeczywiste i łatwo dostrzegalne, jak też zwraca uwagę ze
względu na swoją niezwykłość. Bardzo istotna staje się
umiejętność organizowania przez nauczyciela obserwacji
ekologicznych. Najbliższe otoczenie dzieci okazuje się
podstawowym źródłem dostarczania informacji do kształtowania pojęć ekologicznych. Obserwacje ekologiczne
polegają na analizie szczegółów obiektu lub zjawiska (obserwacja fenologiczna życia 1-3 wybranych roślin i zwierząt). Ćwiczenia terenowe to zajęcia o charakterze badawczym, np. przyrządy i aparatura w stacji hydrologicznometeorologicznej (opis, budowa, przeznaczenie). Zwiady
terenowe, których zadaniem jest ocena stanu środowiska
w najbliższym otoczeniu, np. miejscowości, dzielnicy,
okolicy, szkoły – należy określić walory ekologiczne terenu, jego zagrożenie i możliwości ochrony, np. stan zasiedlenia i zadrzewiania terenu, ukwiecenie sezonowe
terenu, propaganda ochrony środowiska (plakaty, ulotki).
Nowym pomysłem dotyczącym realizacji treści ekologicznych w zreformowanej szkole są tzw. Ścieżki Edukacyjne
[9]. Dzięki nim uczniowie mają możliwość całościowego
postrzegania współczesnego świata, w tym też skomplikowanego systemu i realizacji przyroda – człowiek.
Działania te mogą mieć charakter doraźny lub systematyczny, np. organizowanie akcji zbiórki makulatury,
oczyszczenie alejek w parku albo realizacja systematycznej opieki nad wybranym zieleńcem, kwietnikiem itp.
Zasadniczym celem ścieżki ekologicznej jest przygotowanie uczniów do przyjęcia odpowiedzialnej postawy wobec
otaczającego świata. Zadbanie o czystość wód, ziemi, powietrza, jak też ekologiczne podejście do własnego organizmu – to wymóg współczesności.
Zakończenie
Integracji wiedzy służy wprowadzenie ścieżek edukacyjnych. Uzupełniają one dziedziny wiedzy o nową tematykę,
aktualną w czasach współczesnych, a nie znajdującą dotychczas w pełni należnego miejsca w przedmiotach tradycyjnych.
Integrowanie działań prowadzonych wśród uczniów klas
początkowych z działaniami realizowanymi przez wła-
229
dze samorządowe oraz organizacje pozarządowe staje się
najważniejszym kierunkiem umożliwiającym budowanie
społeczności aktywnej, nieodzownej składowej ekorozwoju.
Nie ma jednoznacznej odpowiedzi w jaki sposób powinna
przebiegać w szkole nauka treści ekologicznych, szczególnie na szczeblu propedeutycznym. W każdej szkole
problem ten jest rozwiązywany innymi metodami i z różnym zaangażowaniem. W dużym stopniu zależy to od nauczyciela zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej.
Edukacja ekologiczna ma swoje odbicie we wszystkich
blokach nauczania. W związku z tym ekologia powinna
być przedstawiona z różnych perspektyw.
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
Wiśniewska K.: Leksykon ucznia. Ekologia, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1997.
Frątczakowie E. i J.: Edukacja ekologiczna dzieci w wieku przedszkolnym,
Kujawsko-Pomorskie Studium Edukacyjne, Bydgoszcz 1996.
Stasiuk S.: Ekologia w przedszkolu. Materiały metodyczne dla nauczycieli
wychowania przedszkolnego, Wydawnictwo Wojewódzkiego Ośrodka
Metodycznego, Biała Podlaska 1996, s. 3.
Misiak E.: Potrzeba krzewienia kultury ekologicznej. Przyroda Polska,
1984, nr 8, s. 26.
Faure E. [red.]: Uczyć się, aby być, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
Warszawa 1975.
Gurycka A.: Rozwój i kształcenie zainteresowań, Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa 1978.
Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN Tom I (A-K),
Warszawa 1999, s. 276.
Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie
„ŻAK”, Warszawa 2004, s. 477.
Podstawa prawna ścieżki edukacyjnej [W]: Podstawa programowa kształcenia ogólnego (Dziennik Ustaw z dnia 19 czerwca 2001, nr 61, poz. 625).
Kalendarium Ekologa
WRZESIEŃ
Wrzesień miesiącem miodu
16 września Międzynarodowy Dzień Ochrony Warstwy Ozonowej
18 września Międzynarodowy Dzień Geologa
18 września Międzynarodowy Dzień Turystyki
19 września Dzień Dzikiej Fauny, Flory i Naturalnych Siedlisk
16-22 września Europejski Tydzień Zrównoważonego Transportu
22 września Europejski Dzień bez Samochodu
23 września Pierwszy Dzień Jesieni
24 września Sprzątanie Świata
26 września Europejski Dzień Ptaków
27 września Światowy Dzień Turystyki
28 września Dzień Morza
PAŹDZIERNIK
Październik miesiącem dobroci dla zwierząt
1 października Światowy Dzień Ptaków
1 października Ogólnopolski Dzień Eko-biura
2 października Europejski Dzień Ptaków
2 października Światowy Dzień Zwierząt Hodowlanych
3 października Światowy Dzień Siedlisk
4 października Światowy Dzień Franciszka - Patrona Ekologów
4 października Światowy Dzień Zwierząt
4-11 października Światowy Tydzień Zwierząt
10 października Dzień Drzewa
13 października Dzień Zapobiegania Klęskom Żywiołowym
14 października Międzynarodowy Dzień Zmniejszania Skutków Klęsk Żywiołowych
14 października Dzień Edukacji Narodowej
14-15 października Dni edukacji leśnej
16 października Światowy Dzień Żywności i Walki z Głodem
17 października Międzynarodowy Dzień Likwidowania Nędzy
18 października Światowy Dzień Monitoringu Wód
20 października Środkowoeuropejski Dzień Drzewa
25 października Dzień Ustawy o Ochronie Zwierząt
230
HELENA KOŚCIELNIAK, KATARZYNA BRENDZEL-SKOWERA
Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem, Wydział Zarządzania, Politechnika Częstochowska
Assessment of EcoFund’s Operation
in the Aspect of Implementation of Strategies
of Sustainable Development
Ocena funkcjonowania EkoFunduszu
w aspekcie realizacji strategii zrównoważonego rozwoju
Abstract:
Debt-for-nature swaps are initiatives by creditor countries, who see the benefits for the whole world in measures taken by
the debtor countries towards conservation. Poland has become a subject and implementer of the program of forgiving of a
portion of a foreign debt in exchange for local investments in conservation measures. Polish program of debt-for-nature
swap (with its 6 donators) is estimated at 573m USD. It was controlled by EcoFund fund, which financed initiatives
towards environmental protection. Debt restructuring has become an efficient measure for implementation of the
principles of sustainable development in Poland.
Streszczenie:
Ekokonwersja stanowi inicjatywę wierzycieli, którzy w ochronie środowiska dłużnika widzą korzyści dla całego świata.
Polska stała się podmiotem i realizatorem programu zamiany długów na inwestycje ochrony środowiska. Polski program
ekokonwersji zadłużenia (z 6 donatorami) oszacowano na 573 mln USD. Jego realizatorem była Fundacja EkoFundusz,
która finansowała przedsięwzięcia w ochronie środowiska. Konwersja zadłużenia stała się skutecznym narzędziem
realizacji zasad zrównoważonego rozwoju w Polsce.
Key words: sustainable development, debt-for-nature swap, EcoFund
Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, konwersja długu, EkoFundusz
Introduction
this area was Polish debt-for-nature swap. Debt swaps
means exchange of foreign liabilities (debt) in the debtor
countries for internal commitments towards a particular
beneficiary; it is a tool for debt conversion between
activities involving reorganization and restructuring and
decisions on its unconditional cancellation. It is emphasized that it is applicable in the situation when loss of
abilities to repay debt incurred in the international market
can be compensated by still existing abilities to mobilize
internal funds and allocate them in favour of the creditor
country. This situation occurs when convertibility of domestic currency is suspended but there is an opportunity to
mobilize own funds without the threat of dramatic
inflation.
Implementation of the strategies of sustainable development has become a challenge for the 21st century. It
ensures the harmony between economic growth, perceived
in purely economic categories and improvement in natural
environment. After preparation of strategies and formation
of the frameworks for taking measures in order to implement these strategies, the time has come to take concrete
actions. However, Polish reality shows how difficult it is to
balance three areas involved in economic activity, i.e. economics, society and ecology. Human race, aiming at improvement of life standards, mainly in the area of production and services, have also contributed to deterioration
of the quality of life through excessive pressure on the
natural environment.
Debt-for-nature swaps
There are essential barriers to realization of the concepts
of sustainable development in Poland in the form of difficulties at local level, resulting from imperfect central-level solutions and ineffective law enforcement. There is
also lack of efficient solutions towards financing of ecological initiatives. One of the most important initiatives in
In 1990, the US Congress has found Polish debt to be
unrecoverable and to be an obstacle to economic growth
after political transformation in Poland. The countries of
the Paris Club, which associated Poland’s creditors,
expressed their consent to reduce Polish debt level by 50%
231
on condition that the remaining portion will be repaid until
2010. Polish government proposed that the remaining 10%
of the debt will be allocated for support to the most strategic
initiatives of environmental protection. The goal of the
program was to provide financial support for activities
towards conservation, which was supposed to contribute to
fulfilment of international conventions and protocols.
Taking ecological measures by Poland was the interest of
the whole international community since it concerned the
investments towards reduction of transfer of pollution over
the areas of other countries through water and by air and
preservation of the climate of the Baltic Sea and biodiversity. It was the first world initiative of debt swap on
that scale, guaranteed by the state for ecological purposes,
referred to as debt-for-nature swap.
The Paris Club supported this motion, thus opening up
the opportunities to use mechanisms of restructuring of
a portion of the debt (up to 10%) for the purposes agreed
within bilateral agreements between Poland and individual
creditor countries. As a result of agreements signed with
6 donators (with previously mentioned USA), Poland
obtained 573 m USD for investments in environmental
protection [1]. The table below presents the values of
contributions from the donators.
Tab. 1. Debt-for-nature swaps in Poland - donators
Country
USA
Switzerland
France
Sweden
Italy
Norway
TOTAL
Debt
Value of contribution contribution
percentage
fraction (%)
(mln USD)
64.9
372
10
10.9
63
10
11.6
66
1
2.3
13
2
5.6
32
10
4.7
27
10
100.0
573
Year
1991
1991
1993
1997-2003
1998
2000
1991-2009
Source: [2]
The biggest value of financial contribution (ca. 65%) to the
program of debt swap was from the USA. Share of France
accounted for 11.6% while Germany contributed to nearly
11%.
EcoFund – Implementation of the Program of Debt
Swap (Revenues and Costs)
Debt-for-nature swaps gave rise to the need for establishment of an organization which would allocate the funds
for financing of environmental initiatives. In effect, in
April 1992, the Minister of Finance in Poland, acting on
behalf of the Treasury, established EcoFund, giving it the
status of an independent non-profit fund. The fund was
managed by a four-person Board and controlled by a ten-person Council, composed, in half, of the representatives
of donator countries. When the program of the debt-for-nature swaps for Polish debt in 2010 completes, the fund
will also be dissolved. EcoFund obtained funds in annual
portions in 1992 to 2010. Financial resources were transferred directly to the account of the EcoFund at the date of
maturity of instalments for the debt unpaid to the members
participating in the program of the Paris Club [3]. It is also
remarkable that EcoFund obtained some financial
resources on bank interest on temporary available funds in
fixed deposit accounts until the time of allocation of these
resources to implementation of the projects [4].
As results from Table 2, presenting the structure of revenues in EcoFund, incomes from debt swap are a major
item in total amount of revenues. In following years,
revenue on debt swap accounted for over 90% of the
income in total. In 2008, revenue from debt swap comprised 91.2% of revenues in total and, in comparison with
2007, they were lower by nearly 17% due to the decline in
exchange rates, being the basis for evaluation of resources
received by the fund. In 2008, highest revenue was
observed for bank deposits, which accounted for 8.2% of
the total revenues. As compared with that same revenue in
2007, they were higher by over 40%.
EcoFund, according to the guidelines for Polish debt swap,
allocated financial resources to financing of conservation
projects. The following areas were agreed to be priority:
- limitation of cross-border transport of SO2 and NOx and
elimination of low sources of emission of these
compounds (air protection),
- restoration of clean waters of the Baltic Sea and
protecting potable water resources (water protection),
- protecting biodiversity (environmental protection),
- rational waste management and soil reclamation (waste
management).
For these areas, several measurable goals were set,
correlated with the state of the environment and the
identified threats. The scale and scope of financed initiatives depended on the extent of the expected benefits and
owned resources. These conditions were taken into consideration during assessment of the projects or preparation of the lists of accepted investments. This caused
Tab. 2. Structure of revenues in EcoFund according to the sources in 2006-2008
No.
1.
2.
3.
4.
5.
Revenue
Revenue from debt swap
Financial revenue
Other revenue
Remaining revenues
Total
2006
149743.6
8755.7
336.0
58.9
158894.2
%
94.2
5.5
0.2
0.1
100.0
2007
137836.0
8556.9
336.0
18.4
146747.3
%
93.9
5.8
0.2
0.1
100.0
2008
124075.5
11142.4
336.0
421.9
135975.8
Source: own study based on Sprawozdanie z działalności EkoFunduszu – 2007, 2008, Fundacja EkoFundusz, Warsaw 2009 [4]
232
%
91.2
8.2
0.2
0.4
100.0
appearance of the programs with clearly set goals and
allocated funds. Building of the project portfolio was
realized through tenders, negotiations and talks with
potential applicants. The assessment of projects was made
using point scale system and it concerned technical
solutions, financial requirements and ecological benefits.
The results of the assessment determined the level of
subsidy possible to be granted [4].
It is essential that the fund supports only the investment
projects during their implementation. Thus, non-invested
items included: documentation, research and development,
monitoring and ecological education projects. However,
there was an exception for ecological education projects
i.e. educational and training tasks being an integral part
of environmental protection projects. Financing from
EcoFund was exclusively in the form of non-returnable
subsidies. In general, share of subsidies in the costs of
projects did not exceed 60%, and only in exceptional cases,
in the projects of environmental protection it could reach
80%. The level of subsidy depended on the type of the
given project as well as on legal and organizational status of
the investor [5].
In consideration of the level of financial resources at the
disposal of Ecofund and efficiency of its operation,
EcoFund maintained in the lead of Polish environmental
funds. However, in terms of the extent of the support in the
form of non-returnable subsidies, the EcoFund was, apart
from the National Fund for Environmental Protection and
Water Management, the most important organization in the
country.
Beneficiaries of the fund included: local governments,
entrepreneurs, non-profit and budgetary organizations.
According to the data presented in Table 3, it was local
governments which used support of the fund the most
frequently.
Tab. 3. Division of subsidies among beneficiaries of
EcoFund in 1992-2008 (%)
Beneficiary
Local governments
Businesses
Non-profit organizations
Budgetary organizations
1992-2003
44,6
42,0
6,4
7,0
2004-2007
51,1
25,4
16,6
6,9
2008
55,3
25,7
10,0
9,0
Source: based on: Sprawozdania z działalności EkoFunduszu - 2007,
2008, Fundacja EkoFundusz, Warsaw 2009 [4]
Moreover, there is a remarkable rising tendency in this
group, which was growing from 44.6% in initial period of
existence of EcoFund to over 55% in 2008. In the case of
enterprises which comprised second biggest group of
beneficiaries it can be observed that the share of this group
in the total number of financed entities declined. The
financed organizations also included non-profit
institutions such as: hospitals, nursing homes, monasteries,
charity and non-governmental ecological organizations. In
the case of this group, the supported projects involved
heating systems, installations of solar collectors and heat
pumps as well as active protection of endangered species.
It seems legitimate that the authors pay particular attention
to this group of enterprises. Without the support of
EcoFund, the implementation of most of the projects
would not be feasible. These projects are also of key
importance from the standpoint of ecology and society [6].
As mentioned before, EcoFund supported projects from 5
sectors: air protection (sector I), water protection (sector
II), climate protection (sector III), environmental protection (sector IV) and waste management (sector V).
Evaluation of the share of individual sectors in fund’s
expenditures, one can treat sectors I and III as one since
they are connected with the same component of the
environment, the atmosphere.
As results from the data contained in Table 4, the structure
of EcoFund’s costs is dominated by the expenditures for air
pollution. In 2006, they accounted for 45.6% of the costs in
total. In 2007, their share in overall costs was, in
comparison to 2007, lower by ca. 30%. Another important
item in the structure of costs of EcoFund in 2008 is
expenditures on water protection; they account for 31% of
overall costs. In 2007-2008, the highest dynamics of these
costs (rise by 90%) was observed. In the studied period,
share of expenditures for water protection amounted to
20.1% in 2006 while it was the lowest in 2007, being 6.5%.
Another important position within the structure of
EcoFund is taken by waste disposal, which accounts for
nearly 25% of the overall costs in 2006.
In 2007, cost of waste disposal amounted to ca. 21%. In
overall costs from 2008, costs of waste disposal were lower
than in the previous year by nearly 1% and amounted to
19.8%.
Tab. 4. Structure of costs in EcoFund in 2006-2008 incurred for the projects according to the sectors 2006-2008
No.
Sector
1
2
3
4
5
6
Air protection (I)
Water protection (II)
Climate protection (III)
Environmental protection (IV)
Waste disposal (V)
Overall costs
2006
3090.0
36878.6
83216.4
14118.7
45744.6
183048.3
Structure ratio
1.7
20.1
45.6
7.7
24.9
100.0
2007
Structure ratio
5580.0
3.8
24093.2
16.5
71249.4
48.8
14926.1
10.2
30135.4
20.7
145984.1
100.0
Year
2008
3440.0
45967.2
50144.9
20034.1
29442.9
149029.1
Structure ratio
2.3
30.8
33.6
13.5
19.8
100.0
Change ratio [%] 2008/2007
61.6
190.7
70.4
134.2
97.7
102.1
Source: own study based on Sprawozdanie z działalności EkoFunduszu – 2007, 2008, Fundacja EkoFundusz, Warsaw 2009 [4]
233
Scope of the Projects Implemented by the EcoFund
The most essential effect of the EcoFund was the implementation of the projects. Within 18 years of the fund’s
history, support amounted to 9 billion PLN, which translates into almost 15% of expenditures for environmental
protection in Poland in 1992-2009 [3]. Opportunity of
implementation of nearly 1600 projects can be contri-buted
to the program of debt swap, which was the source of
finance for the fund. However, the EcoFund played a key
role. Through efficient management, not only important
ecological investments were executed but it also helped
identify problems of environmental protection in Poland.
Moreover, the fund took a number of pioneer actions which
showed that it pays off to search and invest in modern
technological solutions. The information collected by the
fund constitutes an extensive environmental protection
database, which should be used by state government.
Analysis of the reports by the EcoFund reveals concrete
indications of threats. These effects are of great importance
and, if considered within national ecology policies and
regional programs of environmental protection, they will
contribute to further development of Poland in line with the
strategy of sustainable development.
The Ecofund indicated huge difficulties with identification
of the environmental problems at regional level. It is
particularly seen in the area of water protection. As results
from the data on the state of the environment reported by
the Central Statistical Office, amount of sewage sludge is
gradually rising in Poland. There is also lack of solutions
for sewage waste management. The reason for this fact
can be found in constantly changing regulations and
sluggishness of local development, which, despite the
arising problems, avoid taking active measures towards
finding suitable solutions. Lack of sufficient knowledge of
available technological solutions is also noticeable. As
results from the reports prepared by the EcoFund, possible
investment actions are planned as late as after 2010. Only
22 investors were invited to cooperate with the fund, who,
being aware of the threats and the scale of the problem,
planned implementation of technological solutions in
nearest time. A number of modern installations appeared as
a result of this cooperation, the most interesting being:
solar sludge drying facility in Iława, installations in
Giżycko, Łomża, Bydgoszcz or Węgorzewo.
Selection of waste management for another priority area is
totally legitimate. Serious problems are posed by lack of
the system of selective collection of waste and the need for
education among the Polish society. Obviously, education
programs are being implemented in Poland, however, they
are mainly focused on popularization campaigns. This
means too little to derive benefits from understanding,
positive aptitude and willingness to cooperate among the
society. The fund also pointed to another obstacle to for234
mation of efficient system of waste management: lack of
cooperation between local entities. Through support of
EcoFund in Poland the following entities came into being:
10 waste sorting plants and 22 sorting plants for mixed
waste, which allows for recovery of recycling materials,
such as plastics, glass, scrap paper or metals. The subsidized projects provide services to nearly 10% of Polish
population.
The most of financial resources from the fund’s budget
were allocated to climate protection initiatives. In this area,
the priority was to reduce greenhouse gas emissions and to
limit negative impact of climate changes on people and
ecosystems. Reduction of emissions of greenhouse gas was
implemented mainly through the programs of electricity
and heat energy saving and use of renewable resources of
energy. Activities by the EcoFund, taken in order to reduce
CO2 emissions, are presented in the Table below (Tab. 5).
Within these initiatives, the biggest solar collector installation was build in Poland, with total area of 1495 m2 in
Czestochowa Central Hospital.
Tab. 5. Initiatives by the EcoFund in Terms of Reduction of
CO2 Emissions
Type of action
Level of reduction
(Mg/year)
Improvement of energy efficiency in heating systems
Modernization of energy sources
Modernization of electrical machines
Use of renewable resources of energy
Limitation of emissions of methane from mines
Application of CNG to drive buses
Protection of marshes
TOTAL
580 000
2 400 000
4.3
682 700
260 000
1 380
800 000
4 724 084
Source: own study based on [5].
Conclusions
The fund has a many-year experience, which can still
beused as a solution for ecological problems in different
regions of Poland. The continuation requires:
- implementation of the strategy of focusing of support
on the selected areas, which allows for focusing of
ecological effect at the limited financial opportunities
- principle of creation of ecological programs for
particular regions of the country
- creation of strategic alliances between local entities,
which facilitates the process of creation of programs
and realization of investments
- promotion of solar energy sector and use of the energy
of biomass for realization of the strategy of sustainable
development in Poland.
The solutions should be also searched for the problems
indicated by the EcoFund in waste management. The fund
also showed that reaching ecological effects does not
necessarily require use of very expensive technologies. As
results from the actions taken by the fund, environmental
protection not only generates costs but it can also produce
the economic benefits.
[3]
[4]
[5]
[6]
SITNICKI S., Zamiana długów na ochronę środowiska, [in] LICHNIAK I.,
Wyzwania ekonomiczne w warunkach kryzysu. Wybrane zagadnienia, SGH,
Warsaw 2009.
Sprawozdanie z działalności EkoFunduszu – 2007, 2008, Fundacja EkoFundusz, Warsaw 2009.
Materiały fundacji EkoFundusz Prezentacje, Nr 4, 2008.
ADAMCZYK J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.
L I T E RAT U RA
[1]
[2]
Ekokonwersja długu się sprawdziła, Profile 3-4, 2007.
NOWICKI M., SITNICKI S., Ochrona środowiska w praktyce – 15 lat EkoFunduszu, Warsaw 2007.
Konferencje, targi, wystawy
Seminarium
Etykiety i deklaracje środowiskowe
według norm ISO
Rosnąca liczba ludności zamieszkującej naszą planetę,
a także presja wywierana przez działalność człowieka na
środowisko naturalne, sprawiają że, aby nie doprowadzić
do nieodwracalnych, niekorzystnych zmian, korzystanie
z oferowanych przez nie zasobów musi być obwarowane
pewnymi ograniczeniami. W związku z tym podejmowane
są działania zmierzające do ciągłego zwiększania świadomości społecznej w tym zakresie. W ostatnich latach coraz
większy odsetek ludzi zaczyna zdawać sobie sprawę z powagi sytuacji, a także, poczuwając się do odpowiedzialności za zaistniały stan rzeczy, podejmować działania
mające ograniczyć ich własny, jednostkowy negatywny
wpływ na stan środowiska. Pojawiła się pewnego rodzaju
moda na bycie „eko”, czyli wykazywanie troski o środowisko w codziennym życiu. W wyniku tego, oddziaływanie kupowanych produktów na środowisko stało się jednym z kryteriów, jakie są brane pod uwagę przez współczesnych konsumentów przy dokonywaniu zakupu. Jego
waga nieustannie się zwiększa. Dlatego też niezmiernie
istotna, zarówno z punktu widzenia producenta, dystrybutora jak i klienta, jest kwestia skutecznego i rzetelnego
przekazywania informacji o parametrach produktów,
w szczególności o ich cechach środowiskowych, które,
w obliczu zwiększającego się popytu na produkty ekologiczne, stanowią o ich przewadze w tym zakresie nad innymi wyrobami dostępnymi na rynku.
W obliczu dużej ilości skomplikowanych parametrów decydujących o „ekologiczności” towarów lub usług, często
nieczytelnych dla przeciętnego, niezwiązanego profesjonalnie z tematyką ochrony środowiska człowieka, przekazywanie pożądanych informacji potencjalnym klientom
napotyka na liczne trudności. Komunikat świadczący o cechach produktu powinien być prosty, czytelny i łatwy
w odbiorze, ale jednocześnie rzetelny, wiarygodny i mo-
żliwy do zweryfikowania. Producentom, którym zależy na
podkreśleniu jakości ekologicznej swoich wyrobów, z pomocą przychodzą zdefiniowane za pomocą międzynarodowych norm etykiety i deklaracje środowiskowe. Zgodnie z definicją1 są to stwierdzenia określające aspekty środowiskowe wyrobu lub usługi, mogące przybierać formę
oświadczenia, symbolu lub znaku graficznego na wyrobie
lub naklejce na opakowaniu, w piśmiennictwie dotyczącym wyrobu, w biuletynach technicznych, w ogłoszeniu lub
w reklamie.
Seria norm ISO 14000 (przyjętych również jako normy
europejskie EN i polskie PN), dotyczących systemów zarządzania środowiskowego, zawiera dokumenty określające wytyczne dla etykiet i deklaracji środowiskowych. Są
to:
! PN-EN ISO 14020 „Etykiety i deklaracje środowiskowe. Zasady ogólne”
! PN-EN ISO 14024 „Etykiety i deklaracje środowiskowe. Etykietowanie środowiskowe I typu. Zasady i procedury”
! PN-EN ISO 14021 „Etykiety i deklaracje środowiskowe. Własne stwierdzenia środowiskowe (Etykietowanie środowiskowe II typu)
! PN ISO 14025 „Etykiety i deklaracje środowiskowe.
Deklaracje środowiskowe III typu. Zasady i procedury”
Wszystkie trzy typy etykiet i deklaracji środowiskowych
posiadają pewne cechy wspólne, które stanowią o ich przydatności jako narzędzia do przekazywania informacji pomiędzy uczestnikami rynku. Przede wszystkim są dobrowolne. Ponadto powinny być dokładne i sprawdzalne, nie
mogą też wprowadzać w błąd, to znaczy sugerować że
produkt posiada inne parametry, niż ma to miejsce w rzeczywistości. Oznacza to, że podstawą do dołączenia do
wyrobu etykiety lub deklaracji powinny być dane uzyskane za pomocą uznanych i szeroko stosowanych metod,
uzasadnionych naukowo (wskazane jest aby były to metody opisane w normach lub w inny sposób ustandaryzowane), cechujących się przy tym odpowiednią dokładnością. Otrzymane przy ich pomocy wyniki powinny być od1
na podstawie normy PN-EN ISO 14020:2003
235
twarzalne. Jednocześnie wszystkie zainteresowane strony
powinny mieć dostęp do informacji dotyczących zastosowanych do oceny procedur, metod i kryteriów.
Od wszystkich deklaracji i etykiet środowiskowych zgodnych z normami serii ISO 14000 wymaga się również, aby
nie powodowały opóźniania innowacji w danej grupie produktów, szczególnie takich, które mogą korzystnie wpływać na stan środowiska naturalnego. Co za tym idzie,
w miarę możliwości kryteria stosowane dla produktów powinny się odnosić do ich efektywności oddziaływania, nie
zaś do stosowanych rozwiązań technicznych.
Etykiety środowiskowe I typu
Program etykietowania środowiskowego I typu opracowuje strona trzecia, niezwiązana z producentami, dystrybutorami ani konsumentami produktów danej kategorii, a także
wiarygodna (np. instytut badawczy). Ta instytucja projektuje etykiety oraz ustala kryteria, które muszą zostać spełnione przez produkt w celu uzyskania możliwości oznakowania. Podstawowym warunkiem, jaki powinien zostać
zawarty w kryteriach, jest zgodność produktu z obowiązującymi przepisami środowiskowymi oraz innymi, jeżeli go
dotyczą. Pozostałe kryteria powinny umożliwić stwierdzenie przewagi produktu nad innymi, w miarę możliwości z uwzględnieniem całego jego cyklu życia. Ma to na
celu uniknięcie sytuacji, w których etykietę świadczącą
o wyróżniających parametrach środowiskowych otrzyma
produkt, wykazujący mniejszy wpływ na środowisko na
pewnym etapie jego cyklu życia niż pozostałe należące do
tej samej kategorii, w przypadku gdy zostało to uzyskane kosztem zwiększenia innych oddziaływań. Jednostka
przyznająca etykiety musi być w stanie zweryfikować zgodność parametrów środowiskowych wyrobów z wymaganymi kryteriami, natomiast program etykietowania środowiskowego powinien cechować się przejrzystością, zarówno na etapie opracowywania jak i funkcjonowania.
W celu zachowania wykazywanego przez etykietowanie
efektu stymulacji producentów do ciągłej poprawy parametrów produktów, kryteria opracowane przez jednostkę
przyznającą etykiety środowiskowe I typu powinny posiadać z góry ustalony termin ważności, po upłynięciu którego należy dokonać ich przeglądu i ewentualnej modyfikacji. Jest to związane z nieustannych postępem technologicznym, który może doprowadzić do sytuacji, w której
warunki określone w programie etykietowania są spełniane przez większość produktów dostępnych na rynku, a nie
tylko przez te wyróżniające się pod względem jakości
środowiskowej.
Przykładem etykiety środowiskowej I typu jest europejski znak
Eco-flower, którego funkcjonowanie reguluje rozporządzenie
Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) NR 66/2010 z dnia 25
listopada 2009 r. w sprawie oznakowania ekologicznego UE.
Etykiety środowiskowe II typu (własne stwierdzenia
środowiskowe)
Etykiety środowiskowe II typu są to stwierdzenia środowiskowe, sporządzane przez producentów, dystrybutorów
lub jakichkolwiek innych uczestników rynku, którym mają
przynieść korzyści, nie poddawane procesowi certyfikacji
przez żadną niezależną instytucję (tzw. stronę trzecią).
Norma ISO wymaga, aby takie etykiety nie zawierały nieprecyzyjnych stwierdzeń, tylko ogólnie sugerujących, że
produkt posiada pozytywne cechy środowiskowe (np.
„przyjazny dla środowiska”, przyjazny dla ziemi”, „zielony”). Zaleca również unikanie odwoływania się do pojęcia zrównoważony rozwój, z uwagi na jego złożoność,
ciągłą ewolucję a także brak metod pomiaru „zrównoważenia”.
Deklaracje składane przez producentów jako stwierdzenia
środowiskowe powinny być istotne dla danej grupy wyrobów, to znaczy wskazywać na fakt, że dany produkt posiada cechę zapewniającą mu wyraźnie wyższą jakość środowiskową w odniesieniu do większości oferowanych na
rynku. Do obowiązków producenta należy dokonanie
oceny wyrobu pod względem odpowiednich cech (zalecane jest użycie uznanej metody badawczej, najlepiej znormalizowanej), a także zapewnienie danych niezbędnych
do jej weryfikacji. Tekst zawarty w etykiecie środowiskowej II typu nie powinien sugerować, że informacja, którą przekazuje, została zweryfikowana przez jakąkolwiek
niezależną instytucję. Poza tekstem może ona zawierać
symbol graficzny, którego wybór lub opracowanie jest dokonywany przez producenta, przy czym powinien być
prosty i łatwo reprodukowany, a także widocznie różnić się
od występujących na rynku etykiet środowiskowych I typu. Za szczególny znak została uznana „pętla Mobiusa”,
co do której norma określa, że może być używana jedynie
do ilustrowania stwierdzeń o zawartości w produkcie materiału z recyklingu lub o jego przydatności do recyklingu.
Kolejną istotną cechą wymaganą od programów etykietowania I typu jest ich dostępność. Możliwość uzyskania
prawa do oznakowania powinni mieć wszyscy wnioskodawcy, których produkty spełniają określone kryteria oraz
wymagania formalne programu.
236
Norma stawia też szczegółowe wymagania dwunastu wybranym stwierdzeniom, które uznane zostały za powszechnie stosowane we własnych stwierdzeniach środowiskowych. Znalazły się wśród nich: „Kompostowalny”,
„Degradowalny”, „Zaprojektowany do rozmontowania”,
„Wyrób o przedłużonym życiu”, „Odzyskana energia”,
„Zdatny do recyklingu”, „Zawartość materiału z recyklingu”, „Zmniejszone zużycie energii”, „Zmniejszone
zużycie zasobów naturalnych”, „Zmniejszone zużycie wody”, „Nadający się do wielokrotnego użytku i wielokrotnego napełniania”, „Zmniejszenie ilości odpadów”.
Etykiety środowiskowe III typu (deklaracje środowiskowe)
Etykiety środowiskowe III typu, zgodnie z postanowieniami normy ISO, powinny zawierać dane ilościowe na
temat oddziaływań środowiskowych produktu w ciągu całego jego cyklu życia, uzyskane w wyniku procedur
badawczych zgodnych z normami serii ISO 14040, dotyczącymi analiz LCA (LifeCycle Assesment). Taka deklaracja środowiskowa jest weryfikowana przez stronę trzecią, co zapewnia jej wiarygodność. Z uwagi na szczegółowość oraz bardziej techniczny sposób prezentowania informacji, podstawowym przeznaczeniem etykiet
środowiskowych III typu jest usprawnienie komunikacji
pomiędzy przedsiębiorcami na różnym szczeblu łańcucha
produkcji, czyli w tzw. relacjach B2B2 (chociaż zawarte
w nich dane mogą być przydatne również dla konsumentów końcowych). Ich rola jest szczególnie istotna przy wyborze półproduktów lub komponentów do produkcji bardziej złożonych wyrobów, które mają być przyjazne dla
środowiska. Wpływa na to modułowa struktura koncepcji
deklaracji środowiskowych III typu, z której wynika, że
całkowite oddziaływanie na środowisko wszystkich półproduktów należy uwzględnić przy wyznaczaniu takiego
oddziaływania dla wyrobu końcowego.
niać taką funkcję konieczne jest ustalenie standardów, które zapewnią wiarygodność oraz jednoznaczność przekazywanym komunikatom. Normy serii ISO 14000 regulują
ten obszar, formułując wytyczne dla trzech, uzupełniających się wzajemnie, typów etykiet środowiskowych.
Etykiety środowiskowe zapewniają wykazującym troskę
o środowisko naturalne konsumentom możliwość dokonywania świadomych wyborów, jednak aby ich stosowanie
przyniosło oczekiwany efekt stymulacji rozwoju innowacyjnych, przyjaznych dla środowiska produktów, konieczne jest dalsze pogłębianie świadomości społecznej w zakresie oddziaływania na środowisko naturalne. To powinno skutkować nieustannie rosnącym popytem na produkty
ekologiczne i w naturalny sposób motywować przedsiębiorców do dalszego rozwoju w tym obszarze.
Mgr inż. Łukasz Adamus
Instytut Techniki Budowlanej
Informator – cz. XX
Dla wyrobów, które samodzielnie nie posiadają określonej
funkcjonalności, a jedynie mogą być używane jako półprodukty dla różnego typu bardziej złożonych wyrobów, nie
jest możliwe określenie oddziaływania na środowisko
w całym ich cyklu życia, ponieważ nie da się określić jakiego produktu częścią się staną, a co za tym idzie, jak będą
użytkowane, demontowane itp. Deklaracja środowiskowa
dla tego typu produktów obejmuje tylko tą część ich cyklu
życia, która jest możliwa do określenia na podstawie
wiarygodnych przesłanek.
Podsumowanie
Etykiety i deklaracje środowiskowe wyrobów są przede
wszystkim narzędziem komunikacji, mającym wyróżniać
produkty cechujące się ponadprzeciętną jakością środowiskową, wykazujące mniejszy wpływ na środowisko naturalne niż pozostałe dostępne na rynku. Aby mogły speł-
2
business to business
237
Zdrowie
ANTONINA NAHORNA
Institut for Occupational Health of National AMS of Ukraine, Kyiv, Ukraina
Occupational morbidity and industrial traumatism
as medico-social problem in Ukraine
Wypadki śmiertelne i urazy zawodowe jako socjalno-medyczny problem na Ukrainie
Abstract:
Average level of occupational morbidity in Ukraine for the last ten years is 13.3 ± 4.9 by 100 000 working population.
Data analysis concerning industrial traumatic injuries testify, that for the last ten years general number of traumatized
persons decreased from 50872 cases in 1998 to 16491-in 2008 (by 67,5%). The number of mortal cases from industrial
traumatic injuries decreased from 1504 in 1998 to 1018 in 2008 (by 28,9%). 34.0 cases of industrial traumatism fit on each
10 000 workers in 1998 and 14.3 in 2008 (p< 0,001).
Streszczenie:
Średnia liczba wypadków śmiertelnych w pracy na Ukrainie w ostatnich 10 latach wyniosła 13.3 ± 4.9 na 100 000 osób.
W pracy analizowano jedynie udokumentowane dane dotyczące urazów i zranień w ostatnich 10 latach. Liczba osób
poszkodowanych obniżyła się z 50872 przypadków w 1998 do 16491- w 2008 (ok. 67,5%). Ilość wypadków śmiertelnych w
przemyśle obniżyła się z 1504 w 1998 do 1018 w 2008 (ok. 28,9%) a zatem wskaźnik wypadków w przemyśle zmalał z 34 na
10 000 pracowników w roku 1998 do 14,3 w roku 2008.
Key words: occupational morbidity, industrial traumatic injuries, Ukraine
Słowa kluczowe: wypadki śmiertelne przy pracy, urazy i zranienia przy pracy w przemyśle, Ukraina
Introduction
of workplaces to demands of sanitary and hygienic standarts, insufficient consciousness of workers concerning
their health etc are the basis of industrial traumatism or
occupational diseases.
Number of publications are dedicated to problem of study
and analysis of occupational morbidity and industrial
traumatism [6,7,8,9,10,11].
Aim of this study was determination of regularities formation of occupational morbidity and individual traumatism in Ukraine in dynamics.
Occupational morbidity and industrial traumatism in
Ukraine is complicated social and economical problem.
Occupational morbidity and industrial traumatism are
components of population general morbidity. Their origin
is connected with effect on the human organism unfavorable factors of working environment and labour process.
Near 260 mln cases of occupational diseases is registered
in the world every year. Among them 1,1 mln cases are
finished by death. Near 270 mln workers are suffered from
traumatic injures yearly. 2,2 mln are perished during work.
Every 15 sec is perished one man. Numerous accidents,
disability and loss of health at the work are resulted in
suffering and economical losses. Economical wastes from
workers death and health loss at the work reached 4% gross
output of world economics and exceed 1.25 trillion
american dollars. This situation disturb steady development of many countries. [1,2,3,4,5].
The analysis of occupational morbidity was conducted
according to the data presented by Centre of medical
statistics of Ministry of Health of Ukraine, data base of
Automatizationed Information System “Occupational
morbidity; Institute for occupational health of AMS of
Ukraine.
Beside economical wastes society incur significant social
and psychological losses, that result in changes of life
conditions of suffered workers and their relatives, Unsatisfactory conditions and safety of work, imperfect
technological processes, physically wear and tear and
moral obsolete equipment, machines and mechanisms,
which not correspond to safety, and health of workers,
absence of general and individual protection, discrepancy
The analysis of industrial traumatism was conducted to the
data state Committee of Statistics of Ukraine, Centre of
medical statistics of Ministry Health of Ukraine, Fund of
social insurance from accidents and occupational diseases
of Ukraine, results of selective studies, State Committee of
Supervision in Mining and Industry, National research
Institute for labour protection for the last ten years (1998 2007).
238
Materials and methods of study
Index of industrial traumatism – coefficient of frequency
of accidents . Cf was calculated in this way.
Cf =
1000 • n
Đ
where,
n- number of accidents for reporting period with disability
1 and more days;
p- number of workers during reporting period.
Statistical data were evaluated with the help of claster and
correlation analysis, by methods of parametrical analysis
with determination of their trustworthiness in accordance
with Student criteria.
Results of study and their discussion
Data analysis concerning occupational morbidity testify,
that average level of hew cases such morbidity in Ukraine
for the last ten years is 13.3 ± 4.9 by 100 000 workers. Such
level below of average level in European Union and all
countries of Europe. This is connected with various
methodical approaches to determination of occupational
diseases criteria in some countries, order of their registration and also with insufficient revealing in connection
with disintegration of medical service of working population [7].
Trustworthy increasing (p< 0,001) occupational morbidity
absolute indices was observed for 11 year period. So, in
1998 was 3545 cases and in 2008 – 6 700 cases of
occupational diseases thus observed augmentation by
88,9%. Intensive index (by 10 000 workers) from 1,8 to
5,21 cases, increasing in 2,9 times.
insurance from accidents and occupational diseases in
order to receive essential material compensations because
of health damage from work conditions. In accordance
with claster analysis territory which have high level of
industry development was attributed to class with steady
high and superhigh level of occupational pathology.
Main branches of industry which formed of occupational
pathology in 2008 were: coal industry (78,5% cases),
metallurgy (7,7%), mechanical engineering (5,7%).
Relatively low indices of occupational morbidity structure
belong to building (0,1% cases), chemical (0,2), light
industry (0,4%), industry of building materials (0,6%),
agriculture (0,6%).
The greatest specific weight among nosological forms of
pathology belong to chronic dust bronchitis (35,5% cases
from general number of occupational diseases),
pneumoconiosis (27,5%), diseases of musculoskeletal
apparatus (24,2%). vibration disease (5,9%), occupational
deafness (4,2%), diseases of chemical genesis (2,3%).
Data analysis concerning industrial traumatism testify, that
for last 11 years general number of traumatized workers
was decreased from 50872 cases in 1998 to 16491 – in 2008
(by 67,5%). For this period number of mortal cases was
decreased from 1504 to 1068 (decrease by 28,9%). 34.0
cases of industrial traumatism on each 10 000 workers
were in 1998 and 14.3 in 2008 (p< 0,001).
The correlation of general industrial traumatism and
industrial traumatism with mortal consequences indices
not correspond with existed in the world regularities. For
example, 1.1-1.16 mln accidents yearly is registered in
Germany, and perished only 1.1 – 1.7 thousands workers
(0.08 – 0.12%) [2,14,17].
The cases with mortal conseguences in Ukraine in the
structure of general industrial traumatism take up 4,5-5 %,
that testify about aspiration for put aside of significant
number of accidents [11,14,15,16,17].
The trend of industrial traumatism decreasing concerns not
all branches of industry.
So, his level among workers of agriculture, manufacturing
industry, constraction in power, gas and water production
and social sphere hasn’t the trend for decreasing. The level
of the industrial traumatism is correlated with the internal
gross output, the augmentation production volumes, the
work conditions, the state of supervision activity
concerning of labour protection and safety [11]. (Table 1).
Fig. 1 Dynamics of occupational morbidity in Ukraine
during 11 years (from 1998 to 2008).
The first place concerning number of accidents among
workers occupied by extracting industry, the secondmanufacturing, the third-agriculture, the fourthconstraction, the fifth- transport.
The greatest increasing of occupational morbidity indices
for this period fall on years 2002-2004 in connection with
the adoption social laws and work starting of Fund of social
The distribution of places concerning number of mortal
accidents is the same. The most of all distributed are
accidents in the industrially developed regions (Donetsk,
239
Lugansk, Dnipropetrovsk, Kharkiv, Zaporizhya, Kievcity), they responsible for 65 – 70% of all cases.
Mainly these dangerous cases are happened owing to
organizational causes.
Table 1. The number of suffered in the production at a rate
by 10 000 workers (Kw) Calculation meaning in 7 tnv due
form.
Thus, the analysis of causes of origin occupational
morbitidy and industrial traumatism testify, that signicant
their number in production is, from one side, at expense of
unsatisfactory of sanitary and epidemiological condions,
work safety concerning technical and technological causes
especially in small and middle bisness from other-owing to
unsatisfactory level of knowledge concerning work
protection in the leaders, managers of production activity,
and in workers, or neglection of these knowledge. The
perspective of the occupational morbidity and industrial
traumatism decreasing is on condition that shall be
influence on abovementioned causes. Ways of the problem
concerning decreasing occupational mobility and industrial traumatism solution are in the following plane:
- Perfection of the system technical regulation in the
production: technical securing the state supervision for
safety of work conducting, the labour protection and
technical safety condition, the control of agreements
between employer and worker concerning hygiene and
labour protection in accordance with the legislation
currently in force;
- The realization of permanent and exacting the technical
documentation expertise concerning their conformity
to demands of normative and legal statements on
problems hygiene and work protection;
- During introduce a passport system concerning buildings, erections, attestation of the working places,
evaluation of sanitary and hygienic factors of production environment, more attention attach to the
guestions of the work safety;
- The gradual withdrawal from the exploitation and
repair the production buildings and erections, machines, equipment, transport means, other production
means, which not correspond to demands of normative
statements of labour protection;
- The training and retraining, attestation ol specialists in
labour hygiene, occupational pathology, the organizers
of health protection, state inspectors of state mining and
industrial supervision, sanitary physicians, other specialists concerning guestions of hygiene and labour
protection;
- The elaboration and introduction in the key industries of
psychofisiologycal selection of workers engaged at
working places with harmful and dangerous conditions;
- The realization of information and explanatory work at
all levels by means mass-media, scientific and popular
publications directed on increasing of the competence
of specialists, workers and population concerning
prevention of the occupational diseases and industrial
accidents in the production, heaith promotion and life
prolongation in the work activity process.
Kind of economical activity
In all
Agriculture, hunting, forestry
Fishing industry
Extractive industry
Manufacturing industry
Electric industry, production of
gas and water
Construction
Wholesale and retail trade
Hotels and restaurans
Transport
Financial activity
Operations with immovables,
renting, judicial persons service
State administration
Education
Public health and social help
Collective, public and personal
service
Other
2004
1,95
1,38
1,38
16,73
2,36
2005
1,81
1,42
1,42
14,49
2,28
Years
2006
1,68
1,40
1,58
12,82
2,18
2007
1,64
1,31
1,43
12,97
2,17
2008
1,43
1,24
2,02
11,80
1,91
1,10
1,07
0,96
1,03
0,95
2,78
0,52
0,34
1,07
0,40
2,62
0,49
0,35
1,09
0,54
2,45
0,59
0,29
0,93
0,49
2,48
0,56
0,48
0,99
0,29
2,34
0,49
0,42
0,87
0,28
0,88
0,86
0,78
0,73
0,67
0,49
0,41
0,51
0,49
0,39
0,50
0,53
0,42
0,56
0,46
0,36
0,47
0,40
0,30
0,45
0,84
0,72
0,94
0,92
0,69
0,57
0,36
0,36
1,04
0,00
The change property forms at the undertakings negatively
affected on the labour protection quality, the hygienic
standards, the individual means of protection using. The
quality of sanitary and epidemiological supervision was
worsened. And as the consequence of this-increasing the
share of the traumatism at the private undertakings in the
constraction in comparison with the state and communal
undertakings.
Analysis of the mortal accidents concerning of their
appearance causes is shown, that in 62,8% cases this
causes have the organizational character. 24,2% cases have
the technical causes and 13,0% have causes of the
psychofisiological character.
In the general structure of the accidents causes in production art prevailed: the non-execution of the instructions
concerning work protection demands (20,13%), the non-execution of official duties (8,54), the breach of the
technological process (6,55%). Almost 5% of mortal
accidents are occurred owing to unsatisfactory technical
condition of production means.
The mortal traumatism is remained high owing to the
following factors: the fall of victim (24,1%),the fall,
bringing down, collapse of the objects, materials, rock, soil
(16,38%), the traffic incident (19,14%), the effect of
objects and details, which moved, fly away, revolved
(13,33%), the affection by the current (8,78%).
240
Conclusion
- The trend of occupational morbidity increasing (by
38,9%) and industrial traumatism decreasing (by
64,9%) including decreasing mortal traumatism (by
28,9%) was observed in dynamics (1998-2008).
- The coal, metallurgic, nachinebuiding industries, construction and transport are main branches of the
economics which form of the occupational morbidity
and industrial traumatism;
- Donetsk, Dnipropetrovsk, Lugansk, Kharkiv,
Zaporizhsk, Kharkiv, Lviv, Kiev-city are the regions,
with steady high levels of occupational morbidity and
industrial traumatism, which were determined in the
observation dynamics;
- The diseases of respiratory organs of the dust etiology,
nervous system and organs of sense under exposure of
the noise and vibration, the musculoskeletal apparatus
under exposure of physical factors and loading are
predominated in the structure of occupational morbidity;
- The level of industrial traumatism is decreasing during
uccretion increasing of the inner gross product, using of
investitions for implementation of the modern technologies, improving of the work conditions and work
safety. The correlation between industrial traumatism
and the size of production has diverse directed
character in dependence from the production kind;
- The level of occupational morbidity and industrial
traumatism is correlated with work conditions (every
fourth worker works in the conditions, with don’t
correspond of the sanitary and hygienic standards on
many parameters), the technological, organization and
psychofisiologycal factors.
R E F E R E N C E S:
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
The conception of labour protection management. The Orger of the
Ministry of Labour and Social Policy № 432, 12.10.2001. (in Ukrainian)
Izmerov N.F. National project “Health” – role of occupational medicine,
Medizina truda i prom. ecologiya. 2007; № 7: 4-11 (in Russian)
Khelkovskij-Sergeev N.A. The world Day of labour protection: health of
working people – a basis of the society well-being Med. truda i prom.
ecologiya. 2007; № 4:1-4
Brown J.A. McDonough P., Mustard C.A., Shannon H.S. Healthcare use
befor and after a workplace injury in British Columbia, Canada. Occup.
Env. Med. 2006; 63 (6) 6396 - 403.
Trank Y., Cullen K. Preventing injury, illness and disability at work. J.
Work Environ Health. 2006; 32(2): 160-167.
Kundiev Yu. I., Lysyuk M.O., Nahorna A.M., Degtyarenko T.E. The state
of industrial traumatism in Ukraine: problems and ways of their solution.
Okhorona Zdorovya Ukrainy. 2003; 9(2): 25-29. (in Ukrainian).
Kundiev Yu. I., Nahorna A.M. The occupational morbidity in Ukraine in
lond duration observation dynamics. Ukr. zhurnal problem Med. Pratsi.
2005; № 1; 3-11.
Kundiev Yu. I., Nahorna A.M. Occupational health in Ukraine. Epidemiological analysis. Kyiv, Avicena. 2006; 316 p. (in Ukrainian).
Kundiev Yu. I., Lysyuk M.O., Nahorna A.M., Romanenko N.V. The
industrial traumatism in Ukraine: hygienic, social, economical aspects.
Ukr. zhurnal problem Med. Pr. 2006; № 1; 3-9.
[10] Kundiev Yu. I., Nahorna A.M. Occupational health in Ukraine. Epidemiological analysis. Kyiv, Avicena. 2007; 396 p. (in Russian).
[11] Kundiev Yu. I., Lysyuk M.O., Nahorna A.M., Romanenko N.V. The state of
industrial traumatism and supervision activity concerning labour
protection and safety in Ukraine. Ukr. zhurnal problem Med. Pr. 2008;
№ 2; 4-9. (in Ukrainian).
[12] The status about order of investigation and Registration of accidents,
occupational diseases and incidents in production. Approved by the
Cabinet of Ministers of Ukraine. 25.08.2004 № 1112. (in Ukrainian).
[13] The report about traumatism in production in 2006. Statistical bulletin №
7. The State Committee on Statistics. Kyiv. 2007. (in Ukrainian).
[14] Kobets V. The cause of traumatism is inactivity of departmental
supervision and absence of the control. Okhorona Pratsi. 2007; № 4: 7-9
(in Ukrainian)
[15] The results of the first half year of stragle against concealment of accidents.
Okhorona Pratsi. 2007; № 9:14-15. (in Ukrainian).
[16] Shevchenko P. How conceal accidents in Chercass Region. Okhorona
Pratsi. 2007; № 8: 8-9. (in Russian).
[17] The information about mortal industrial traumatism in the subjects of
Russian Federation in 2001-2005 (on Federal Labour Inspection data)
Okhorona truda i techn. bezor. stroit. 2006; № 6: 36-37. (in Russian).
Zaprosili nas
Firma Roca na prezentację fundacji "We are water", która została
założona, by przeciwdziałać negatywnym skutkom
ograniczonych zasobów wody, zwiększać świadomość w tym
temacie oraz pozyskiwać środki na te cele. Prezentacja odbyła się
28 września 2010 r. w Kinotece w Pałacu Kultury i Nauki
w Warszawie.
***
Uzdrowisko Świeradów na III Międzynarodową Konferencję
"Medycyna Fizykalna i metody balneologiczne w leczeniu
uzdrowiskowym ze szczególnym uwzględnieniem zastosowania
radonu", która odbyła się w dniach 13-15 października 2010 r.
w Świeradowie Zdroju
***
Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu oraz
Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kard. A. Hlonda
w Mysłowicach na II Międzynarodowe Sympozjum Naukowo-Edukacyjne "Społeczeństwo i Zdrowie" pod patronatem Komisji Regionalnej Polityki Społecznej - Komitetu Nauk o Pracy
i Polityce Społecznej PAN w dniach 23-26 listopada 2010 r.
w Zakopanem.
241
SŁAWOMIR MICHALIK1, VIOLETTA KOZIK2,4 KATARZYNA MICHALIK3, MIROSŁAW CZAPKA4,
KRYSTYNA JARZEMBEK2, WOJCIECH KOZIK4
1
Zakład Chemii Nieorganicznej i Koordynacyjnej, Instytut Chemii, Uniwersytet Śląski.
Department of Synthesis Chemistry, Institute of Chemistry, University of Silesian, 40-006 Katowice,
ul. Szkolna 9
3
Zakład Fizyki Medycznej, Instytut Fizyki, Uniwersytet Śląski
4
Katedra Fizjoterapii, Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu, 41-907 Bytom,
ul. A. Frycza-Modrzewskiego 12
2
Wymagania, jakim powinien odpowiadać
raport bezpieczeństwa
Requirements which should be met by a safety report
Streszczenie:
Bezpieczeństwo dużych instalacji przemysłowych rozpatrywane było w dwóch aspektach. Po pierwsze w aspekcie zagrożeń zawodowych wynikających z warunków panujących w środowisku pracy, norm technicznych, wprowadzanych dla
ograniczenia awarii urządzeń; po drugie zaś, w aspekcie zagrożeń środowiska naturalnego, w wyniku stałych emisji
szkodliwych substancji.
Aktualnie wymagane jest kompleksowe podejście do zagadnień związanych z bezpieczeństwem.
Kluczowym elementem strategii zapobiegania awariom i zarządzania bezpieczeństwem instalacji jest raport bezpieczeństwa. Zakłada się, że raport bezpieczeństwa powinien:
- ułatwić dialog na poziomie zakładu na temat spraw bezpieczeństwa;
- ułatwić dialog z właściwymi organami zarówno w zakresie bezpieczeństwa wewnątrz zakładu jak również bezpieczeństwa otoczenia zakładu;
- dostarczyć informacji o substancjach, procesach technologicznych i przestrzennym usytuowaniu elementów instalacji;
- identyfikować zagrożenia (przyczyny, skutki, częstotliwość występowania);
- tworzyć bazę dla zarządzania ryzykiem poważnych awarii: środki zapobiegania awariom, środki bezpieczeństwa dla
kontroli rozwoju sytuacji awaryjnej i ograniczenia skutków.
Abstract:
Safety of large industrial facilities was considered in two aspects. Firstly, in terms of occupational hazards resulting from
the conditions prevailing in the work environment, technical standards introduced to reduce equipment failure, and
secondly, in terms of environmental hazards, due to constant emissions of harmful substances.
Currently required is a comprehensive approach to security issues.
A key element of strategies to prevent accidents and safety management system is a safety report. It is assumed that the
safety report should:
- to facilitate dialogue at level of the industrial plant on safety issues;
- to facilitate dialogue with the relevant authorities both in terms of safety inside the industrial plant as well as security
surrounding the plant;
- to provide information on substances, technological processes and spatial location of system components;
- identify hazards (causes, consequences, frequency);
- to provide the data base for risk management of major accidents: measures to prevent accidents, safety measures for the
control of the development of an emergency situation and limit the impact.
Słowa kluczowe: raport bezpieczeństwa, zapobieganie awariom, ryzyko wystąpienia awarii
Key words: safety report, accident prevention, risk of failure.
Przemysł chemiczny i procesowy charakteryzuje się występowaniem dużych ilości niebezpiecznych substancji
chemicznych i/lub energii. Utrata kontroli nad prowadzonymi procesami może doprowadzić do uwolnienia znacznych ilości substancji i/lub energii. Prowadzi to do znacznych strat wśród pracowników, ludności, środowiska i majątku. Inną charakterystyczną cechą współczesnych insta242
lacji przemysłowych są ogromne koszty inwestycyjne ponoszone na ich budowę i uruchomienie. [1,2]
Od szeregu lat bezpieczeństwo dużych instalacji przemysłowych było rozpatrywane oddzielnie w aspektach zagrożeń zawodowych wynikających z warunków panujących
w środowisku pracy, norm technicznych wprowadzanych
dla ograniczenia awarii urządzeń oraz zagrożeń środowiska
naturalnego w wyniku stałych emisji szkodliwych substancji. Kompleksowe podejście do zagadnienia bezpieczeństwa całego zakładu przemysłowego wymaga spojrzenia na całość zagadnienia i uwzględnienia wszystkich
elementów mających wpływ na bezpieczeństwo i zapobieganie awariom przemysłowym.
Istnieje więc konieczność stymulacji działań dotyczących zapobiegania i gotowości w odniesieniu do poważnych awarii przez nałożenie odpowiednich obowiązków
na przedsiębiorstwa i organy publiczne w zakresie szerszym niż to wynika z obowiązujących oddzielnych regulacji w zakresie bezpieczeństwa zawodowego, norm technicznych czy też oddziaływania na środowisko obiektu
w warunkach eksploatacji przewidzianymi założeniami
projektowymi. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w rozwiązaniach prawnych i działaniach praktycznych. Zagadnienia przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym reguluje Dyrektywa Rady Unii Europejskiej
96/82/WE (SEVESCO II) z dnia 9 grudnia 1996 r. [3] wraz
z poprawką z dnia 16 grudnia 2003 r. w sprawie kontroli
niebezpieczeństwa poważnych awarii związanych z substancjami niebezpiecznymi. Postanowienia tej dyrektywy
zostały ujęte w Ustawie Prawo Ochrony Środowiska w tytule IV „Poważne awarie” [4].
Ustawa Prawo Ochrony Środowiska art. 248 ust. 1 wprowadza między innymi definicję dla dwóch kategorii obiektów:
- Zakład o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii
(ZZR),
- Zakład o dużym ryzyku wystąpienia awarii (ZDR).
Ilość substancji niebezpiecznych, która znajduje się w zakładzie skutkuje zaliczeniem go do zakładu o zwiększonym ryzyku lub zakładu o dużym ryzyku. Sposób przyporządkowania zakładu do określonej grupy zawarty jest
w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 9 kwietnia
2002 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (Dz. U. z dnia 17 maja 2002 r. wraz ze z zmianą
z dnia 31 stycznia 2006 r.) [5].
Po zakwalifikowaniu zakładu do grupy zakładów o dużym
ryzyku prawo nakłada na prowadzącego tego typu zakład
szereg obowiązków, między innymi sporządzenie tzw. raportu o bezpieczeństwie [6].
W rapaporcie o bezpieczeństwie zamieszcza się następujące informacje:
1) Informację o zakładzie, jego działalności, systemie zarządzania oraz organizacji, istotne dla zapobiegania
awariom.
2) Analizę możliwości wystąpienia awarii i informacje
o środkach koniecznych do zapobieżenia im.
3) Informację o tym, że prowadzący zakład opracował
program zapobiegania awariom i jest przygotowany do
jego stosowania.
4) Informację, że zakład spełnia warunki do wdrożenia
systemu bezpieczeństwa.
5) Informację, że zastosowane rozwiązania projektowe,
konstrukcja oraz eksploatacja instalacji zakładu zapewniają wystarczający poziom bezpieczeństwa.
6) Informację, że prowadzący zakład opracował wewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy oraz dostarczył informacje do opracowania zewnętrznego planu operacyjno-ratowniczego.
7) Nazwy właściwych podmiotów zaangażowanych w jego przygotowanie.
8) Opis substancji niebezpiecznych znajdujących się
w zakładzie.
Informacje o zakładzie, jego działalności, systemie zarządzania oraz organizacji, istotne dla zapobiegania awariom
zawierają:
- ogólny opis zakładu, z uwzględnieniem jego położenia geograficznego i dominujących warunków atmosferycznych, geologicznych i wodnych, zewnętrznych
źródeł zagrożenia awarią, działalności zakładu i przyjętych w nim zasad zarządzania bezpieczeństwem;
- opis instalacji zakładu, z uwzględnieniem ich usytuowania przestrzennego, odległości od sąsiednich instalacji, terenów zamieszkałych, szlaków komunikacyjnych, stref zagrożeń, dróg dojazdu, dróg pożarowych i ewakuacyjnych;
- opis procesów technologicznych, z uwzględnieniem
prowadzonych operacji i procesów fizykochemicznych, magazynowania, gospodarki odpadami.
Analiza możliwości wystąpienia awarii i informacje
o środkach koniecznych do zapobieżenia im obejmują:
- identyfikację instalacji zakładu oraz rodzajów działalności w zakładzie, które mogą stwarzać zagrożenie poważną awarią;
- opis możliwych scenariuszy awarii oraz prawdopodobieństwa ich wystąpienia i warunków, w których mogą
wystąpić, z uwzględnieniem oceny ich zasięgu i skutków, włączając w to mapy, fotografie lub inne podobne
opisy przedstawiające obszary, które mogą być objęte
skutkami tych awarii;
- opis technicznych, organizacyjnych i proceduralnych
środków zapobiegania awariom i minimalizacji ich
skutków, z uwzględnieniem oceny skuteczności tych
środków;
- organizację systemu alarmowania i działań ratowniczych.
W przypadku powyższej analizy niezbędnym jest podanie informacji na temat podmiotu wykonującego analizę, daty wykonania analizy, ustaleń będących wynikiem analizy i środków przeciwdziałania wystąpieniu
awarii.
243
W celu dokonania analizy możliwości wystąpienia awarii
należy uzyskać odpowiedź na trzy kluczowe pytania.
- Co może się zdarzyć? Jest to pytanie o identyfikację
zagrożeń.
- Jak często to zagrożenie może występować? Pytanie
dotyczy prawdopodobieństwa występowania zagrożenia.
- Jakie mogą być potencjalne skutki takiego zagrożenia?
Pytanie dotyczy skutków zagrożenia dla człowieka,
mienia i środowiska [2].
Informacja o tym, że prowadzący zakład opracował program zapobiegania awariom i jest przygotowany do jego
stosowania, powinna zawierać:
- powołanie się na opracowany przez prowadzącego zakład program zapobiegania awariom;
- sposoby wdrażania zasad określonych w programie zapobiegania awariom;
- określenie częstotliwości oceny aktualności i skuteczności programu zapobiegania awariom.
Informacje, że zakład spełnia warunki do wdrożenia systemu bezpieczeństwa dotyczą:
- sposobu wdrażania zasad wymienionych w systemie
bezpieczeństwa, a w szczególności określenia obowiązków pracowników oraz podwykonawców, w zakresie obsługi instalacji zakładu w czasie rozruchu,
normalnej eksploatacji oraz w stanach awaryjnych;
- potrzeb szkoleniowych personelu, zorganizowania odpowiedniego rodzaju szkoleń oraz zapewnienia udziału
w tych szkoleniach pracowników i podwykonawców
pracujących w zakładzie;
- nadzoru nad bezpieczeństwem instalacji, z uwzględnieniem normalnej eksploatacji, konserwacji i czasowych przerw w pracy oraz wprowadzania zmian w procesach technologicznych;
- prowadzenia systematycznej oceny prawdopodobieństwa wystąpienia i skutków potencjalnych awarii przemysłowych;
- określenia częstotliwości oceny aktualności i skuteczności systemu bezpieczeństwa.
Informację o zastosowanych rozwiązaniach projektowych, konstrukcji oraz eksploatacji instalacji zakładu zapewniające wystarczający poziom bezpieczeństwa dotyczą:
- potwierdzenia istnienia i określenia zasad wprowadzania zmian w profilu produkcji, konstrukcji, obsłudze
i organizacji;
- potwierdzenia istnienia i określenia środków przedsięwziętych dla kontroli zgodności z wymaganiami bezpieczeństwa oraz przepisami bezpieczeństwa pracy, takich jak regularne przeglądy instalacji pod kątem zapewnienia bezpieczeństwa, włączając w to:
a) testy systemów ostrzegawczych, generowania alarmów i urządzeń bezpieczeństwa,
244
b) awaryjne zaopatrzenie w media istotne dla zapewnienia bezpieczeństwa,
c) kontrolę ważnych dla bezpieczeństwa parametrów
procesowych,
d) środki techniczne dla zapobiegania błędom obsługi,
e) potwierdzenie prowadzenia audytów i przeglądów
dla oceny przyjętych zasad zarządzania bezpieczeństwem oraz kontroli organów nadzoru nad warunkami pracy.
Plan operacyjno-ratowniczy powinien być sporządzony
zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki, Pracy
i Polityki Społecznej z dnia 17 lipca 2003 r. (wraz z późniejszymi zmianami) w sprawie wymagań, jakim powinny
odpowiadać plany operacyjno-ratownicze [7]. Plany te powinny być opracowane w celu zapobiegania, zwalczania
i ograniczania skutków poważnej awarii przemysłowej.
Sporządzony raport o bezpieczeństwie przedkłada się
właściwemu organowi Państwowej Straży Pożarnej i wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska, co najmniej na 30 dni przed dniem uruchomienia nowego zakładu lub jego części.
Raport o bezpieczeństwie oraz jego zmiany zatwierdzane
są w drodze decyzji przez komendanta wojewódzkiego
Państwowej Straży Pożarnej, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska. Dopiero zatwierdzenie raportu o bezpieczeństwie pozwala na uruchomienie zakładu. Raport o bezpieczeństwie podlega, co najmniej raz na 5 lat lub szybciej w przypadku rozbudowy
instalacji, zmiany technologii, ilości gromadzonych substancji niebezpiecznych analizie i ewentualnym zmianom.
Ze względu na szeroki zakres zadań realizowanych w zakresie przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym i różny stopień ich skomplikowania, obowiązki organów Państwowej Straży Pożarnej w stosunku do zakładów
stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnych awarii
przemysłowych rozdzielono odpowiednio pomiędzy komendantów powiatowych i wojewódzkich PSP. Komendant wojewódzki PSP jest właściwym organem w stosunku do zakładu, który w zależności od rodzaju, kategorii
i ilości substancji niebezpiecznej znajdującej się w zakładzie, zalicza się do grupy zakładów o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (ZDR), natomiast
komendant powiatowy – w stosunku do zakładu o zwiększonym ryzyku (ZZR).
Zadaniem Państwowej Straży Pożarnej jest również analizowanie wpływu wzajemnego położenia względem siebie zakładów zwiększonego i dużego ryzyka, w aspekcie
możliwości zwiększenia prawdopodobieństwa wystąpienia awarii przemysłowej lub pogłębienia jej skutków (tzw.
efektu domina). Przykładem takiego działania na terenie
województwa śląskiego było wydanie w 2009 roku decyzji
dla terenu LOTOS Czechowice S.A. ustalającej grupę zakładów, których zlokalizowanie w niedużej odległości od
siebie może zwiększyć prawdopodobieństwo awarii, grupa ta obejmuje Lotos S.A. i Biopaliwa Sp. z o.o. [8].
Obecnie na terenie Polski działa około 160 zakładów o dużym ryzyku i około 200 zakładów o zwiększonym ryzyku.
Na terenie województwa śląskiego w roku 2009 działały
23 zakłady zwiększonego ryzyka i 15 dużego ryzyka [8,9].
Zakłady zwiększonego ryzyka wraz z głównym zagrożeniem przedstawia poniższa lista:
1. Orlen Gaz - Rozlewnia gazu płynnego Jaworzno.
2. Henkel Polska S.A. Racibórz.
3. POCH S.A. Gliwice.
4. ZR Wilkowo Sp. z o.o. Skład Bobrek Bytom.
5. Messer Polska Chorzów.
6. Transgaz-Pol Rybnik.
7. Rytm-L Tychy.
8. Air Products Siewierz.
9. Novichem Chorzów.
10. Sarpi Dąbrowa Górnicza.
11. Kompania Piwowarska S.A. Tychy.
12. Biocol Chorzów.
13. Azoty-Adipol S.A. Chorzów.
14. JP Foam Manufacturing Żory.
15. Bio-Eko Chorzów.
16. Śląskie Centrum Logistyki S.A. Gliwice.
17. Eloros Rybnik.
18. PPG Polifarb Cieszyn S.A.
19. Linde Gaz Polska Pszczyna.
20. Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S.A.
Zakład Uzdatniania Wody
21. Lotos Biopaliwa Sp. z o.o. Czechowice-Dziedzice.
22. Air Products Zakład Produkcji Gazów Technicznych
Częstochowa.
23. Jani-Gaz Konopiska.
- ułatwić dialog na poziomie zakładu na temat spraw
bezpieczeństwa;
- ułatwić dialog z właściwymi organami zarówno w za-
kresie bezpieczeństwa wewnątrz zakładu jak również
bezpieczeństwa otoczenia zakładu;
- dostarczyć informacji o substancjach, procesach technologicznych i przestrzennym usytuowaniu elementów
instalacji;
- identyfikować zagrożenia (przyczyny, skutki, częstotliwość występowania);
- tworzyć bazę dla zarządzania ryzykiem poważnych
awarii: środki zapobiegania awariom, środki bezpieczeństwa dla kontroli rozwoju sytuacji awaryjnej
i ograniczenia skutków.
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
Do najbardziej niebezpiecznych zakładów dużego ryzyka
należą:
1. Guardian Częstochowa.
2. Baza Paliw Boronów.
3. Nitroerg S.A. Krupski Młyn.
4. TanQuid Polska Radzionków.
5. Tenneco Automotive Ekstern Europe Gliwice.
6. E.M.D. Polska Chorzów.
7. Stell Gas Polska Sp. z o.o. Żory.
8. Lotos Czechowice.
9. Nitroerg S.A. Bieruń.
10. „Polski Gaz” Terminal Przeładunkowy Sosnowiec.
11. Koksownia „Przyjaźń” Dąbrowa Górnicza.
12. Alkat Dąbrowa Górnicza.
13. Arcerol Mitkal Poland – Dąbrowa Górnicza.
14. Magazyn Paliw Strzemieszyce.
15. BP Terminal przeładunkowo-magazynowy Sławków.
Zapobieganie stratom w przemyśle, część III Zarządzanie bezpieczeństwem procesowym – praca zbiorowa pod redakcją Adama S. Markowskiego – Politechnika Łódzka 2000 r.
Marschal V. L.: Major Chemical Hazards, J. Wiley N.Y. 1989.
Seveso II Directive [96/82/EC].
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska. Dz. U.
nr 62, poz. 627 wraz z późniejszymi zmianami.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie
rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się
w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku
albo zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej.
Dz. U. nr 58, poz. 535 wraz z późniejszymi zmianami.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia
29 maja 2003 r. w sprawie wymagań, jakim powinien odpowiadać raport
o bezpieczeństwie zakładu o dużym ryzyku Dz. U. z 2003 r. nr 104 poz. 970
wraz z późniejszymi zmianami.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia
17 lipca 2003 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać plany
operacyjno-ratownicze Dz. U. z 2003 r. nr 131 poz. 1219 wraz z późniejszymi zmianami.
Realizacja Zadań Krajowego Systemu Ratownictwa Gaśniczego w województwie Śląskim w roku 2009 – Katowice 5 lutego 2009.
Sypuła Beata: Niebezpieczne rewiry w województwie śląskim. Dziennik
Zachodni 7-X – 2009 r.
Raport bezpieczeństwa jest więc kluczowym elementem
strategii zapobiegania awariom i zarządzania bezpieczeństwem instalacji. Zakłada się, że raport bezpieczeństwa
powinien:
245
TERESA MUSIOŁ, DANUTA DUSZYŃSKA
Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji, Bytom, Polska
Badanie organizacji domowej przestrzeni roboczej
młodzieży do pracy z komputerem
Research into the organization of the work space at home
for young people working with computers
Streszczenie:
W artykule przedstawiono wyniki badań organizacji domowej przestrzeni roboczej do pracy z komputerem. Badania
dotyczyły młodzieży szkolnej w wieku od 17 do 18 lat uczącej się w Zespole Szkół Administracyjno-Socjalnych w Bytomiu
i były przeprowadzane we wrześniu 2009 r. Do badań zastosowano socjometryczne narzędzie w postaci autorskiej ankiety
w formie kryterialnego kwestionariusza w układzie matrycowym. Interpretacji wyników dokonano metodą rangowania
średnich ważonych z odpowiedzi na poszczególne kryteria analityczne i cząstkowe.
Abstract:
The article presents the results of the organization of domestic work space to work with your computer. The study involved
adolescents aged 17 to 18 years studying in Administration-Social School Complex Bytom and were conducted in
September 2009 to research is used sociometric tool. Sociometric tool was in the form of authors matrix questionnaire.
Interpretation of the results was made by method of grading to the analytic criteria and the partial criterion.
Słowa kluczowe: przestrzeń robocza, organizacja, komputer, kwestionariusz, młodzież szkolna,
kryterium analityczne, kryterium cząstkowe, rangowanie.
Key words: working space, organization, computer, questionnaire, school children, an analytical criterion,
an partial criterion, method of grading.
Aspekt ergonomiczny organizacji środowiska pracy
Podstawowe znaczenie ergonomii to optymalizacja pracy,
rozumianej jako układ lub system współdziałania człowieka ze środkami pracy. Szersze definicje jako przedmiot
ergonomii określają nie tylko wiedzę o możliwościach
człowieka, ale całą analizę i kształtowanie współzależności wszystkich elementów składowych systemu pracy,
aktywności zawodowej człowieka, organizacji i środków
pracy oraz produktu, będącego wynikiem pracy. Innymi
słowy ergonomia to wiedza o tym, jak powinno być optymalnie zorganizowane środowisko pracy, aby było najpełniej przystosowane do psychofizycznych możliwości
człowieka, i w jak najmniejszym stopniu wpływało na jego
zdrowie [1].
Każda działalność człowieka jest nierozerwalnie związana
z procesem pracy, bowiem każda praca jest najwyższą formą aktywności człowieka w jego życiu [2]. Należy zauważyć, że wszystko w procesie pracy zaczyna się i kończy na
określeniu czasoprzestrzeni jego realizacji. Jeżeli ten proces realizujemy, to musimy mieć określone miejsce, środki, czas i prawidłowy przepływ informacji. Wynik procesu
pracy jest również uzależniony od materii środowiska
w jakim jest on realizowany oraz uwarunkowaniami socjologiczno-psychologicznymi uczestników tego procesu. Je246
żeli proces pracy ma zakończyć się pozytywnym wynikiem, to musimy wziąć pod uwagę aspekty jakościowo-ilościowe organizacji stanowiska pracy, bo wszystko się
od niego zaczyna i na nim kończy. Dziedziną nauk stosowanych, która się między innymi tym zajmuje, jest ergonomia.
W projektowaniu stanowisk roboczych wymiary człowieka są niezbędne dla ustalenia adekwatnych wartości wielkości geometrycznych przestrzeni pracy, rozmiarów siedzisk i urządzeń indywidualnych oraz optymalnego rozmieszczenia elementów, urządzeń sygnalizacyjnych i sterowniczych względem siebie i względem użytkownika
(pracownika). Jak w każdym projekcie, w projekcie stanowiska roboczego przyjmuje się cel jakim jest osiągnięcie
wygody użytkownika i funkcjonalności projektowanych
elementów całego układu, jakim jest stanowisko pracy [2].
Specyfika środowiska pracy z komputerem
W ostatnich latach komputery stały się dla człowieka nieodzownym narzędziem pracy [3]. Zastosowane nawet do
najprostszych prac usprawniają je znacznie, jednocześnie
jednak uzależniają pracownika i przykuwają go do stanowiska pracy, którym w tym przypadku jest stanowisko
z komputerem, a często tylko z monitorem ekranowym.
Najistotniejsze przemiany związane z komputeryzacją nastąpiły w latach osiemdziesiątych, z chwilą rozwoju tzw.
Komputerów osobistych (PC – personal computer). Niewielkie rozmiary tych komputerów, ich relatywnie niska
cena oraz wielorakie możliwości wykorzystania (dzięki
różnorodnym programom) spowodowały, że znalazły one
powszechne zastosowanie w biurach, bankach, administracji, handlu, działalności naukowej itp. Z tak szerokiego
wykorzystania komputerów wynika zróżnicowanie pracy
operatorów komputerowych zarówno co do jej charakteru,
jak i stopnia obciążenia. Na różnice te wpływają, między
innymi: wymiar czasu pracy przy komputerze, stopień
trudności wykonywanych zadań, stopień zaangażowania
i znajomości obsługi programów komputerowych.
Ogólnie można wyrazić pięć głównych rodzajów prac
wykonywanych przez użytkowników sprzętu komputerowego:
! Wykonywanie danych (data entry) – najczęściej polega
na przenoszeniu danych z dokumentu do komputera.
Zwykle zadania są rutynowe, ich wykonanie wymaga
szybkiego tempa, naprzemiennej obserwacji dokumentu i ekranu. Ponadto, pracę tę charakteryzuje znikoma
możliwość podejmowania samodzielnych decyzji.
! Uzyskanie danych (data aguisition) – polega na wyszukiwaniu informacji na ekranie.
! Praca interakcyjna (interactive communication) –
polega na dialogu z oprogramowaniem komputera lub
komunikacji za pośrednictwem komputera z innymi
osobami.
! Przetwarzanie tekstów (word processing) – jest to najczęstszy sposób wykorzystania komputera polegający
na pracy w edytorze tekstowym (pisanie i sprawdzanie
tekstów). Zawiera elementy wcześniej wymienionych
prac i charakteryzuje się znacznym obciążeniem wzroku.
! Programowanie i projektowanie wspomagane komputerowo (computer programming) – polega na tworzeniu
nowych programów komputerowych, wykonywaniu
projektów (np. budowlanych) za pomocą odpowiedniego oprogramowania. Charakteryzuje się silną motywacją do pracy, zaangażowaniem w wykonywanie
zadania, a także obciążeniem wzroku. Wyniki wielu
zadań wskazują, że charakter zadań wykonywanych
przez operatorów wpływa na rodzaj i nasilenie odczuwanych przez nich dolegliwości.
Szczególne zainteresowanie użytkowników i organizatorów komputerowych stanowisk pracy budzi odpowiedź na
pytanie, czy praca operatora komputerowego jest szkodliwa. Zainteresowanie tą kwestią jest zrozumiałe zarówno
ze względu na troskę o zdrowie i dobre samopoczucie pracownika, jak i w aspekcie ściśle określonych następstw
prawnych wynikających ze statusu „praca szkodliwa”.
Z wieloletnich już badań epidemiologicznych jednoznacznie wynika, że praca z monitorami ekranowymi nie jest
szkodliwa. Natomiast może być uciążliwa. Uciążliwość tą
powodują: nadmierne obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego oraz wzroku, a także stres psychospołeczny,
występujący u operatorów monitorów ekranowych [3].
Wybrane kryteria ergonomiczne do organizacji stanowiska pracy z komputerem
Fotel
Należy używać krzesła skonstruowanego zgodnie z zasadami ergonomii oraz poprawnie siedząc stosując podczas
siedzenia reguły ergonomiczne.
Ergonomiczne siedzisko powinno uwzględniać cechy antropometryczne, związane z wymiarami człowieka, jego
możliwości fizjologiczne i psychologiczne, potrzeby estetyczne oraz wymagania bezpieczeństwa [4].
Zalecenia te dotyczą kształtowania wysokości, głębokości, szerokości i kąta pochylenia siedziska i oparcia, ustalania wysokości i rozstawu podłokietników, profilowania
oparcia i siedzenia zgodnego z krzywiznami fizjologicznymi, dostosowania zakresu regulacji do proporcji i wymiarów ciała, synchronizacji położenia elementów krzesła, dopasowywania do kształtu dłoni pokręteł i dźwigni
sterujących nastawem krzeseł, łatwego do nich dostępu,
wygodnej obsługi, stabilności konstrukcji, blokady mechanizmu jezdnego, wykończenia ostrych i wystających
krawędzi, łatwości utrzymania w czystości, sprężystości
materiału wypełniającego, kolorystyki harmonii kształtu
i wreszcie zgodności z panującą modą. Fotel, który zamierzamy kupić powinien być wyposażony w mechanizm
umożliwiający dynamiczne siedzenie, co oznacza, że zarówno siedzisko jak i oparcie powinny aktywnie podążać
za naszymi zmianami pozycji [4].
Biurko
Biurko powinno mieć blat o szerokości minimalnej od
80 do 90 cm a długości minimum od 120 do 160 cm [5].
Szerokość blatu powinna być na tyle duża, by swobodnie
zmieściły się na nim klawiatura, myszka, podstawka na
dokumenty i monitor. Pomiędzy przednią krawędzią blatu
biurka a klawiaturą musi pozostać od 5 do 10 cm wolnej
przestrzeni na swobodne oparcie dłoni. Wysokość biurka
powinna być dopasowana do naszego wzrostu i powinna
posiadać możliwość regulacji wysokości biurka w zakresie
od 65 do 75 cm.
Tab. 1 Wysokość blatu zależna od wzrostu użytkownika
Wzrost
150 cm
163 cm
175 cm
188 cm
195 cm
Wysokość stołu
58 cm
61 cm
66 cm
71 cm
76 cm
Źródło: [6].
247
Faktura blatu powinna być jasna, matowa lub półmatowa,
co ogranicza możliwość powstawania olśnień [5]. Im więcej wolnej powierzchni na biurku pozostaje po ułożeniu na
nim wszystkich niezbędnych w pracy elementów, tym jest
ono lepszym. Istotne znaczenie mają dodatkowe urządzenia wspomagające pracę jak wysięgnik z podstawką na dokumenty umieszczany obok monitora, na wysokości oczu
operatora i umożliwiający odczyt dokumentów bez odrywania wzroku od monitora. W razie konieczności zamontowania pod blatem biurka wysuwanej szuflady na klawiaturę (lub zakupu takiego modelu biurka) zdecydowanie należy zwrócić uwagą na jej szerokość.
Pole optymalnego widzenia
Polem optymalnego widzenia jest obszar przestrzeni,
w której umieszczamy elementy najczęściej w czasie
pracy obserwowane, jak dokumenty czy ekran monitora
[7]. Pole widzenia tworzy stożek o kącie wierzchołkowym
około 30o, którego osią jest symetryczna, centralna linia
pola widzenia na wprost oczu, pod kątem 15o w dół od
poziomej linii oczu pracownika. Pomiary wykonujemy
przy wyprostowanej pozycji głowy oraz tułowia. W polu
optymalnego widzenia powinien być umieszczonym ekran
monitora i uchwyt na dokumenty. Biurko powinno zapewniać wolną przestrzeń dla nóg.
Pod biurkiem, w miejscu przeznaczonym na nogi, nie powinny być ustawiane pojemniki na papier, jednostki centralne komputerów, kartony po sprzęcie, ani żaden inny
sprzęt ograniczający użytkownikowi swobodne ustawienie nóg [7].
Ustawienie monitora
Powinien być on umieszczony tak, abyśmy patrzyli na środek ekranu lekko w dół, gdyż normalną skłonnością człowieka jest wzrok skierowany delikatnie w dół [8]. Kierując
wzrok do góry, obciążamy górny odcinek kręgosłupa,
gdzie występują długotrwałe i dokuczliwe bóle. Monitor
powinien być ustawiony bokiem do źródła światła, w przeciwnym wypadku będziemy odczuwać dolegliwości narządu wzroku.
Nie może być on ustawiony na tle okna, naprzeciw okna
ani na tle innych jaskrawych obiektów [5]. Najlepiej, jeśli
są ustawione bokiem do okna w odległości, co najmniej
1m od okna. Jeżeli nie występuje inna możliwość organizacyjna, można między monitorami stawiać niewysokie
przegrody, które zasłaniają dostęp bezpośredniego światła
z okien. Refleksy świetlne, duże różnice pomiędzy jasnością pomieszczenia a jasnością obrazu powodują szybkie
zmęczenie wzroku, wyczerpanie się zdolności adaptacyjnych oczu, a w następstwie pogorszenie sprawności funkcjonowania narządu wzroku. Tło, na którym widzimy monitor, nie powinno być zbyt jasne ani za ciemne. Odchylenia w tym zakresie dosyć łatwo dają się usunąć przez podświetlenie ściany lub powieszenie na ścianie obrazu. Aby
248
uniknąć ciągłej akomodacji oka, należy postarać się, aby
wszelkie przedmioty, na które często spoglądamy miały
zbliżoną lub podobną luminację. Pochylanie się na boki
i do przodu (w celu uniknięcia refleksu świetlnego i polepszenia widzenia) doprowadza do powstawania bólów
kręgosłupa [5].
Klawiatura
Gdy wysokość biurka jest wyregulowana i optymalna,
umieszczamy klawiaturę na blacie biurka min. 10 cm od
jego krawędzi [8]. Klawiatura powinna posiadać w szczególności: możliwość regulacji kąta nachylenia w zakresie
0-15°, odpowiednią wysokość – przy spełnieniu warunku
aby wysokość środkowego rzędu klawiszy alfanumerycznych z literami A, S... licząc od płaszczyzny stołu, nie przekraczała 30 mm dla przynajmniej jednej pozycji pochylenia klawiatury, powinna być matowa, a znaki na klawiaturze powinny być kontrastowe i czytelne [8].
Klawiatura ma bezpośredni wpływ na wydajność i komfort pracy [5]. Wpływa także na zapobieganie dolegliwościom układu mięśniowo-szkieletowego. Klawiatura powinna być usytuowana w linii środkowej ciała operatora.
Poprawne ustawienie dłoni i przedramion podczas pracy
przy komputerze może uchronić pracownika przed przewlekłymi schorzeniami. W zachowaniu właściwej pozycji
pracy mogą pomagać wyprofilowane tak, aby dłonie leżały na klawiaturze w sposób naturalny, klawiatury ergonomiczne. Posługiwanie się tą klawiaturą jest zalecane
zwłaszcza dla osób, które opanowały pisanie 10 palcami.
Przed zakupem klawiatury należy jednak wypróbować,
czy dany model jest dla nas modelem odpowiednim [5].
Myszka
Osoby często korzystające z myszki mogą nadwerężyć
dłoń [5]. Skutkiem nadwerężenia jest zmęczenie lub schorzenia dłoni, ramienia i barku. Długie jednorodne obciążenie mechaniczne wywołuje podrażnienie oraz ból przedramienia i nadgarstka. Dlatego cała dłoń od kciuka po końce palców powinna leżeć wygodnie na myszy. Część myszki, na której leży ręka winna być wypukła, a przednia część
musi być niższa od tylnej. Osoby redagujące teksty oraz internauci winni kupować myszki z rolką przewijającą tekst.
Wybierając mysz należy kierować się przede wszystkim
własną wygodą, najlepiej przed zakupem przetestować
mysz w sklepie, sprawdzić, czy dobrze leży w dłoni, czy
operowanie nią nie wymaga zbyt dużego wysiłku [9].
Uchwyt na dokumenty
Uchwyt na dokumenty jest dodatkowym osprzętem do pracy z komputerem. Jeśli przy pracy istnieje konieczność korzystania z dokumentów, stanowisko pracy należy wyposażyć w uchwyt na dokument, posiadający regulację ustawienia wysokości, pochylenia oraz odległości od pracownika [10]. Uchwyt na dokument powinien znajdować się
przed pracownikiem – między ekranem monitora i klawiaturą lub w innym miejscu – w pozycji minimalizującej
uciążliwe ruchy głowy i oczu. Zmniejszy zmęczenia oczu
i karku oraz zwiększy komfort pracy z komputerem.
kuje dostatecznej świadomości zagrożeń jakie niesie codzienna praca z komputerem.
Celem badań było przeprowadzenie oceny stanu wiedzy
o organizacji stanowiska pracy z komputerem wśród młodzieży szkolnej. Dobór próby był celowy, zainteresowanie
się tą kategorią wieku wynikało z przeświadczenia, że
sprzyja on utrwalaniu się postaw, opinii i poglądów a więc
rozwojowi osobowości. Przyjęto, że dzięki temu analiza
wyników badań może być podstawą sformułowania wniosków dotyczących poziomu wiedzy i zastosowania jej do
prywatnych potrzeb organizacji przestrzeni roboczej do
pracy z komputerem, przez młodzież.
Metoda badań własnych
Rys.1 Drzewo zagrożeń podczas pracy z komputerem
Źródło: opracowanie własne na podstawie [7].
Zagrożenia na stanowisku pracy z komputerem
Środowisko pracy biurowej stwarza wiele zagrożeń dla jego użytkowników [11]. Nie chodzi tu jedynie o możliwość
wypadku w pracy, ale o długotrwałe oddziaływanie poszczególnych elementów wyposażenia biura na układ kostno-szkieletowy pracownika, jego wzrok, samopoczucie
itp. Efekty tego oddziaływania nie są widoczne od razu, ale
powoli, systematycznie doprowadzają do degradacji kręgosłupa, osłabienia wzroku, osłabienia słuchu, nasilenia
alergii, nasilenia stanów bólowych i zwyrodnieniowych
w obrębie niemal całego ciała. Dopiero po latach obserwujemy konsekwencje niewłaściwej organizacji miejsca pracy w postaci chorób zawodowych oraz utraty częściowej
lub całkowitej zdrowia [11].
Badania własne
Zagadnienie właściwej organizacji stanowiska komputerowego w zakładzie pracy regulują przepisy, głównie Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1
grudnia 1998 roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny
pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz. U. z dnia 10 grudnia 1998 r., Dz.U.98.148.973)
[12], które zobowiązują pracodawcę do ich przestrzegania.
Stanowisko pracy z komputerem w domu tworzymy sami,
kierując się świadomością norm i zasad ergonomii w pracy
z komputerem oraz konsekwencji związanych z niedostosowaniem swojego środowiska pracy do tych zasad. Pomimo ustalonych standardów, uregulowań prawnych i sporej
instruktażowej literatury wśród użytkowników ciągle bra-
Przez metodę rozumie się na ogół system założeń i reguł
pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub
teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do
jakiego się świadomie zmierza [13]. T. Pilch zalicza ankietę, obserwacje i wywiad (lub rozmowę) do metody sondażu diagnostycznego, który będąc najpopularniejszą metodą badań społecznych, jest sposobem gromadzenia wiedzy
o cechach strukturalnych i funkcjonalnych oraz o dynamice zjawisk społecznych, o opiniach, poglądach wybranej
zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk [14]. Obserwacja jest najbardziej wszechstronną metodą gromadzenia materiałów, polegającą na
gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń. Wywiad (inaczej
metoda dialogowa) to rozmowa z badanym przeprowadzona z jakimś ogólnym czy nawet względnie szczegółowym
planem. Może być pisemny (ankieta) lub ustny, jest wtedy
rozmową badającego z respondentem lub respondentami
według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu
o specjalny kwestionariusz – staje się wtedy wywiadem
skategoryzowanym. Ankieta jest szczególnym przypadkiem wywiadu pisemnego. Jest niesamodzielną techniką
gromadzenia informacji, polegającą na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji
w obecności lub częściej bez obecności ankietera. Ankieta
jest wykorzystywana w badaniach sondażowych.
Opis narzędzia badań własnych
Do badań własnych użyto autorskiego kwestionariusza,
skonstruowanego w układzie matrycowym, gdzie w pionie
usytuowano w formie pytań, siedem kryteriów analitycznych, dla których odpowiedź stanowiły usytuowane w poziomie 3 kryteria cząstkowe, w formie zdań twierdzących.
W ramach każdego kryterium analitycznego określono
szczegółowe kryteria, zwane dalej kryteriami cząstkowymi, które podzielono na trzy rodzaje:
optymalne kc1
akceptowalne kc2
niedopuszczalne kc3
249
W tabeli 2 przedstawiono schemat układu kwestionariusza
Tab. 2 Schemat układu kwestionariusza
Kryteria analityczne
ka1÷7
Ilość odpowiedzi na kryteria cząstkowe kc1÷3
Akceptowalne niedopuszczalne
kc3
kc2
Optymalne
kc1
Źródło: opracowanie własne
Pytania kwestionariusza są jednoproblemowe, zamknięte
i zaopatrzone w kafeterię, czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. Zadaniem respondenta było zaznaczyć
krzyżykiem w kratce jedną właściwą dla swojego stanowiska komputerowego odpowiedź na każde z pytań, zgodnie z jego subiektywną oceną. Poniżej w tabeli 3 przedstawiono kwestionariusz użyty do badań.
Tab. 3 Kwestionariusz do badania organizacji domowej przestrzeni, do pracy z komputerem
Tab. 4 Zbiorcze wyniki odpowiedzi na kwestionariusze
Opis próbki badawczej
W badaniach wzięło udział 248 uczniów i uczennic Zespołu Szkół Administracyjno-Socjalnych w Bytomiu. Badania przeprowadzono w okresie od 10 do 15 września
2009 roku. Wszyscy respondenci mieli określić jakiego
typu stanowisko komputerowe posiadają w mieszkaniu
lub domu spośród trzech możliwości:
- stanowisko stacjonarne z monitorem ekranowym,
- stanowisko stałe z laptopem,
- stanowisko mobilne z laptopem.
Znacząca większość respondentów (180 na 248) posiada
stacjonarne stanowisko do pracy z monitorem ekranowym
więc do dalszych rozważań wzięto tych 180 kwestionariuszy, które oczywiście również były prawidłowo wypełnione. Poniżej w tabeli 4 przedstawiono zbiorcze wyniki odpowiedzi na kwestionariusze.
250
Interpretacja wyników badań
Interpretacji wyników badań dokonano przy użyciu metody rangowania problemów. Polegało to na tym, że do rangowania kryteriów analitycznych problemów dotyczących domowej organizacji przestrzeni roboczej do pracy
z komputerem użyto wartości średniej ważonej dla danego kryterium analitycznego (Cwka), w ważonej ilością
odpowiedzi (n=180), na wybrane kryterium cząstkowe
(lkc).
I tak:
n=180
Cwka1÷7 =
S
i=1
lkc1÷3
n
(l)
Rys. 2 Graficzne przedstawienie Cwka1÷7 (średnia ważona
dla kryterium analitycznego) według kc1÷3 (kryterium
cząstkowego)
gdzie:
Cwka1÷7 – średnia ważona dla każdego kryterium analitycznego ka
ka1÷7 – kryterium analityczne od 1÷7
lkc1÷7 – liczba odpowiedzi na wybrane kryterium
cząstkowe
Następnie dokonano rangowania poszczególnych kryteriów analitycznych ka1÷7 wg. poszczególnych kryteriów
cząstkowych kc1÷3.
Na rysunkach od 3 do 5 umieszczono graficzne przedstawienie poszczególnych list rankingowych. I tak:
kc1÷3 – kryterium cząstkowe od 1÷3
n – ilość badanych respondentów = 180
W tabeli 5 przedstawiono średnie ważone dla kryteriów
analitycznych według kryteriów cząstkowych, organizacji
przestrzeni roboczej domowego stanowiska pracy z komputerem dla młodzieży.
Tab. 5 Średnia ważona dla kryteriów analitycznych, dla
domowego stanowiska pracy z komputerem
Rys. 3 Graficzne przedstawienie listy rankingowej średnich ważonych (Cwka) dla optymalnego rodzaju kryteriów
cząstkowych (kc1)
Poniżej na rysunku 2 przedstawiono graficzny obraz wyników zawartych w tabeli 5 .
Rys. 4 Graficzne przedstawienie listy rankingowej średnich ważonych (Cwka) dla akceptowalnego rodzaju kryteriów cząstkowych (kc2)
251
Rys. 5 Graficzne przedstawienie listy rankingowej średnich ważonych (Cwka) dla niedopuszczalnego rodzaju
kryteriów cząstkowych (kc3)
Dyskusja wyników badań
Kryterium cząstkowe optymalne (kc1)
Wyniki badania organizacji domowej przestrzeni roboczej młodzieży do pracy z komputerem, pokazują, które
elementy wyposażenia stanowiska miały istotne znaczenie
dla użytkownika organizującego swoje stanowisko komputerowe. Na pierwszym miejscu listy rankingowej znajduje się kryterium prawidłowego umieszczenia monitora
(ka4), który umieszczony jest prawidłowo, centralnie, poniżej linii wzroku. Na drugim miejscu wskazano prawidłowe umieszczenie klawiatury na biurku (ka5), która jest
położona centralnie, na poziomie łokcia. Następnie na
trzeciej pozycji ex aequo respondenci zaznaczyli dwa kryteria: czy jest wystarczająca ilość miejsca na biurku (ka4) –
jest miejsce na sprzęt i dokumenty i czy przedmioty często
używane są łatwo dostępne (ka6) – są w zasięgu ręki. Na
kolejnym 4 miejscu, wskazano kryterium aranżacji stanowiska umożliwiającego koncentrację uwagi (ka1), stanowisko w oddzielnym pomieszczeniu lub wydzielone. Na
miejscu 5 wskazano podparcie nadgarstków przy klawiaturze (ka7), które mogą być oparte na wsporniku nadgarstkowym. Na ostatnim miejscu znalazło się kryterium wygodnego umieszczenia dokumentów (ka3) przepisywanych do komputera, które są umieszczone na linii wzroku
na specjalnej podpórce. Na podstawie powyższych badań
można stwierdzić, że przy organizacji domowego stanowiska do pracy z komputerem największą wagę przyłożono
do prawidłowego usytuowania monitora, który jest ustawiony centralnie i właściwego umieszczenia klawiatury,
centralnie, na poziomie łokcia. Najmniej stanowisk posiada możliwość wygodnego umieszczenia dokumentów
przepisywanych do komputera, co może wynikać z braku
przestrzeni na wyposażenie stanowiska w dodatkowe akcesoria
Kryterium cząstkowe akceptowalne (kc2)
Wśród kryteriów analitycznych oceny domowego stanowiska pracy z komputerem, rodzaju akceptowalnego, na
252
pierwszym miejscu listy rankingowej znajduje się podparcie nadgarstków przy klawiaturze (ka7), które mogą być
oparte na brzegu stołu. Na miejscu drugim wygodne
umieszczenie dokumentów przepisywanych do komputera (ka3), które są umieszczone z boku monitora na linii
wzroku. Na trzecim miejscu, kryterium aranżacji stanowiska umożliwiającego koncentrację uwagi (ka1), stanowisko w wydzielonym miejscu, zbyt blisko innych. Następnie czy klawiatura jest prawidłowo umieszczona (ka5),
jest położona centralnie, ale powyżej łokcia. Na 5 miejscu
ex aequo znalazły się 2 kryteria dotyczące wystarczającego miejsca na biurku (ka2), gdzie jest za mało miejsca na
dokumenty i łatwego dostępu do przedmiotów często używanych (ka6), które są poza zasięgiem ręki. Na ostatnim,
szóstym miejscu znajduje się kryterium odpowiedniego
umieszczenia monitora (ka4), który jest umieszczony centralnie, ale zbyt wysoko. Na podstawie powyższych badań
można wywnioskować, że na stanowisku komputerowym
brakuje przestrzeni, nie ma miejsca na właściwe oparcie
nadgarstków, monitor ustawiono zbyt wysoko, zapewne w
celu uzyskania dodatkowej przestrzeni roboczej.
Kryterium cząstkowe niedopuszczalne (kc3)
Wśród kryteriów oceny domowego stanowiska pracy
z komputerem rodzaju niedopuszczalnego, na pierwszym
miejscu znajduje się kryterium wygodnego umieszczenia
dokumentów przepisywanych do komputera (ka3), których
to śledzenie powoduje skręcenie głowy i przenoszenie
wzroku. Na drugim miejscu kryterium aranżacji stanowiska umożliwiającego koncentrację uwagi (ka1), stanowisko
nie jest wydzielone, zbyt blisko innych – mniej niż 1 m. Na
trzecim miejscu podparcie nadgarstków przy klawiaturze
(ka7), nie ma miejsca na podparcie. Następnie na czwartym
miejscu ex aequo znalazły się 2 kryteria dotyczące wystarczającego miejsca na biurku (ka2), za mało miejsca na
sprzęt i dokumenty i łatwego dostępu do przedmiotów często używanych (ka6), gdzie dostęp wymaga pochylania
i skrętu pracy tułowia. Na miejscu piątym, odpowiednie
umieszczenie monitora (ka4), którego obserwacja wymusza skręconą pozycję ciała. Na ostatnim szóstym miejscu
znalazło się kryterium prawidłowego umieszczenia klawiatury (ka5), która z braku miejsca jest umieszczona z boku monitora. Na podstawie powyższych badań można wywnioskować, że na stanowisku komputerowym ewidentnie
brakuje przestrzeni. Monitor, najważniejszy element stanowiska komputerowego przypadkowo usytuowany, powoduje przyjmowanie pozycji wymuszonych. Brak koncepcji i możliwości na właściwe zorganizowanie stanowiska komputerowego.
Wnioski końcowe
Po przeanalizowaniu wyników badań organizacji domowej przestrzeni roboczej młodzieży, do pracy z komputerem, w Zespole Szkół Administracyjno-Socjalnych w Bytomiu można stwierdzić że:
- w aspekcie wymogów ergonomii, organizacji domowej
przestrzeni roboczej do pracy z komputerem, nasuwa
się dość optymistyczne stwierdzenie, że podstawowe
zasady są młodzieży znane i stosowane w ich mieszkaniach i domach,
- większość problemów z prawidłową organizacją domowej przestrzeni roboczej do pracy z komputerem
wynika z braku przestrzeni w mieszkaniach. Brak przestrzeni jest główną barierą do organizacji wygodnego
stanowiska komputerowego, z możliwością rozmieszczenia dodatkowych akcesoriów do pracy, np. uchwytu
na dokumenty w optymalnym zasięgu rąk.
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
http://www.ergotest.pl/ergonomia.php [ 04.01. 2010].
Musioł T. Grzesiek J.: Podstawowa problematyka projektowania stanowisk pracy. Wyd. WSEiA, Bytom 2008.
Bugajska J.: Komputerowe stanowisko pracy, Wyd. CIOP Warszawa 1999
http://www.zdrowebiuro.pl/jak_wybrac_dobry,_ wygodny_fotel.php
[30.11.2009].
[14]
http://bhp-partner.net/zasady-udzielania-pierwszej-pomocy/zasady-bhpprzy-komputerze.html [5.01.2010].
http://www.jotbe.wroc.pl/html/pomoc/ergonomia.htm [ 08.01.2010].
Kotowski J. www.adm.uz.zgora.pl/.../zasady_pracy_przy_komputerze_
info.doc [dostęp 05. 01. 2010].
www.zdrowebiuro.pl/pracuj_zdrowo _i_wygodnie.php [ 05.01.2010].
Katedry Inżynierii Komputerowej Wydziału Elektro-niki Politechniki
Koszalińskiej. http://kik.ie.tu.koszalin.pl/pmppk/zdrowie/index.html
[02.02.2010].
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998
roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz. U. z dnia 10 grudnia 1998 r.,
Dz.U.98.148.973).
http://www.zdrowebiuro.pl/choroby_zwiazane_z_praca_biurowa.php
[08.01.2010].
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998
roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz. U. z dnia 10 grudnia 1998 r.,
Dz.U.98.148.973).
Sztumski J.: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wyd. Śląsk.
Katowice 1995.
Juszczyk S.: Metodologia badań empirycznych w naukach społecznych.
Wyd. Akademii Wychowania Fizycznego. Katowice 2001.
KUNDIEV YU. I., NAHORNA A.M.
Institute for Occupational Health of National AMS of Ukraine, Kyiv.
The problem of the industrial traumatism
in Ukraine
Problem zdarzeń traumatycznych w przemyśle na Ukrainie
Abstract:
The paper contains the data related to occupational traumatism in Ukraine for the period of 2000-2008, from the point of
its occupation-related distribution and by the types of economic activity and causes of development. The number of
workers suffered from accidents, concerning, in particular, face miners, builders, mechanics, unskilled laborers, have
been carefully examined. The differences have been found in the occurrence of cases of traumatism, due to the effect of
dangerous work environmental factors, in workers of the mentioned occupations.
Streszczenie:
Artykuł zawiera dane dotyczące występowania zdarzeń traumatucznych związanych z wykonywaniem zawodu na
Ukrainie w okresie 2000-2008, zaprezentowane pod kątem ich występowania w różnych zawodach, jak również rodzajach
działalności gospodarczej wraz z przyczynami powstawania. Przeanalizowano liczbę pracowników, w szczególności
górników, budowlańców, mechaników oraz robotników niewykwalifikowanych, którzy doznali urazów w wypadkach.
Znaleziono różnice w występowaniu zdarzeń traumatycznych, wynikające z niebezpieczeństw w środowisku pracy wśród
wymienionych zawodów.
Key words: occupational traumatism, types of economic activity, occupations, causes of development.
Słowa kluczowe: zdarzenia traumatyczne w miejscu pracy, rodzaje działalności gospodarczej, zawody,
przyczyny powstawania
253
The production process practically always is accompanied
by the traumatism of workers, what is resulted in the loss of
the working potential of the country. The working potential
is a foundation of economical, cultural development of the
country, its national independence. It is securing of the
vital activity of the society.
The power of the working potential of the country is
depended on many factors: state of physical and psychical
health of workers, their medical and demographical
characteristics, social and economical conditions of the
work and life, medical and social support of the vital
activity of workers etc.
The state policy in the branch of the labour protection is
determined in accordance with the constitution of Ukraine,
the foundation of the legislation concerning health
protection, Low of Ukraine “On Labour Protection”, Low
of Ukraine “On sanitary and epidemical well-being of the
population and their legislative and normative
documents”.
The conception of labour protection management is
directed on the realization of the regulations and lows of
Ukraine concerning securing life and health protection of
workers in the process of labour activity on each
workplace, good conditions for forming in workers
conscious attitude to the personal safety [1].
The target social program “The preservation and
development of the working potential of Ukraine for 20082017” is more contractive and generalized. Its conception
was discussed by specialists and public on the 2-nd AllUkrainian forum ”The preservation and development of
the working potential of Ukraine” in September 2007.
The project ”Strategies of the securing safety working
conditions and the health of the working population in
Ukraine on 2006-2011” was discussed in the institute for
occupational health in 2005 with participation of the
representatives of WHO, Ministry of health of Ukraine,
Ministry of labour, research institutes, fund of social
insurance, trade unions, non-governmental organizations.
The Convention of ILO № 187 and corresponding
Recommendation № 197 “On the fundamentals of safety
and labour hygiene were published by the ILO in June
2006. These documents are envisaged using of three main
instruments concerning securing of the consecutive system
of industrial safety: the national policy, national system
and national program. As a matter of fact this is the
development of the problem concerning of the systematic
approach to practical management of labour protection on
all levels from state level to corporative level, that was
pointed by ILO in “Guidance on management system of
labour protection ILO/SMLP/JSH-2001” [2,3,4,5].
World Health Assembly (WHA) was considered and
approved in May 2007 Global plan of actions on health
protection of workers for 2008-2017, especially
254
underlined, that workers health is necessary preliminary
condition for increasing of productivity and economical
development. WHA calls all member-countries: to develop
in collaboration with employees, employers and their
organizations according national policy and plans for the
realization of Global plan of actions concerning health
protection of workers and establish corresponding
mechanisms and legal fundamentals their realization,
monitoring and evaluation [6].
The propositions concerning securing safety work
conditions, preservations of workers health, decreasing of
industrial traumatism must be most important factors of
productive force of the society and economical policy of
the state. These propositions have is source the main
principle abovementioned documents of WHA, and ILO.
It should be noted, that national and other countries legal
and normative documents at hand their main principles,
scientific basing and practical needs in considerable degree
not implemented in the system of labour protection and
health protection of workers. This result in significant loss
of working potential in account of industrial traumatism
and occupational morbidity among workers, consequences
of traumatism beside medical, have social, economical,
legal, ethical and other aspects.
In our time in the frames of the Program of collaboration
Ukraine – EU the project of rapprochement Ukrainian
legislation and legislation of European Union and with
documents of intergovernmental organizations (WHA,
ILO) in the branch of the health protection and the safety of
workers.
The numerous accidents and the health loss at the
workplace result in the people suffering and the significant
economical losses. Every 15 second 1 person in the world
is perished. Every year 2,2 mln workers are perished during
work, near 270 mln workers are received serious traumas.
The economical losses by the workers death and health loss
at the workplace are reached 1,25 billion USA dollars, that
undermine the economics and is disturbed the development
of any country [7,8,9].
55-60 workers are received traumas at the workplace every
day in Ukraine, from them 3-4 with mortal consequences,
that is resulted besides economical losses also in social and
psychological losses.
The most unfavourable work conditions in Ukraine as in
the majority NIS Countries were revealed in the coal and
shipbuilding industries, ferrous and non- ferrous
metallurgy, agriculture, building materials industry,
construction, where wear and tear of basic funds of
industry is reached 65-90%. The greatest part of workers
which engaged in the dangerous and harmful work
conditions, works at the private enterprises [10,11].
Many studies are dedicated to the state traumatism analysis
in the production [12,13,14,15].
Authors of this paper also repeatedly and from various
positions evaluated of the situation concerning traumatism
in the country and were determinatd some regularities its
formation [16,17,18,19].
The aim of this work is to study of the dynamics of the
industrial traumatism in varions branches of economics for
2000-2008, causes, the peculiarities of workers labour
protection in dependence from form of the property of the
production.
Materials and methods of the study
Analysis of industrial traumatism was conducted to the
official data of State Committee of Statistics of Ukraine,
Centre of medical statistics of Ministry Health of Ukraine,
Fund of social insurance from accidents and occupational
diseases of Ukraine, State Committee of Supervision in
Mining and Industry, results of selective studies, of
National research Institute for labour protection for the
years 2000-2008.
The massif of data concerning accidents with mortal
consequences in Ukraine was used for the study of causeinvestigation relations of industrial traumatism. The
massif was formed by the materials of the National
research institute of labour protection. The statistical data
were evaluated with the help ob ranking, correlative
analysis, determination of extensive and intensive indices
and their trustworthiness by Student criterion.
Results of the study and their discussion
Analysis concerning industrial traumatism is testified, that
the number of traumatized workers was decreased from
34288 cases in 2000 to 16491 – in 2008 (in 2 times).
For this period number of mortal cases was decreased from
1239 to 927 (in 1,3 times) [20].
To day the state of industrial traumatism in our country in
according with international criteria can evaluate as
satisfactory (1 mortal case on 12 thousands workers). But
this value it is still enough high. 2,52 cases of industrial
traumatism was in 2000 and 1,60 cases in 2008 on each
thousand of workers in Ukraine (reliable decreasing,
p< 0,001). (Fig 1,2).
This is connected with an activity of labour protection
service, sanitary and epidemiological stations, employers,
increasing of capital investments into industry, the
accretion of the internal gross output etc. The later has
reliable connection (R=0,78) with the level of industrial
traumatism, which is decreased during increasing of
internal gross output [17].
It is necessary to add, that during definite general trend to
decreasing of the industrial traumatism, in the some
branches of industry is registered uneven character of this
process. So the level of industrial traumatism among
workers of the agriculture, manufacturing industry,
construction, production of power, gas and water and social
sphere hasn’t the trend for decreasing.
The correlation of indices of the general traumatism and the
mortal traumatism not correspond with existed regularities
in the world. For example. 1,1-1,16 mln accidents is
registered early in Germany, and perished 1,1-1,7
thousands workers (0,08-0,12%) [13].
The cases with mortal consequences in Ukraine in structure
of general industrial traumatism take up 4,5-5,0%, that is
testified about aspiration to put aside of significant number
of accidents.
The number of workers suffered from traumatism
connected with the production is differed in accordance
with kinds of the economical activity (Tabl. 1).
The first place (36,4%) is occupied by extracting industry
the secondmanufacturing (25,6%), the third –
construction (7,5%), the fourth – agriculture, hunting and
forestry (6,1%), the fifth – transport (5,2). On the
production of power, gas and water fits 3,0% of the
industrial traumatism. On the non-productive sphere
(trade, education, health protection, financial activity, state
administration) fits 16,2% traumatism cases.
The distribution of rank places concerning the number of
the mortal accidents is following: the first place belong to
the extracting industry, the second – manufacturing, the
third –construction, the fourth – agriculture, the fifth –
transport.
The denationalization of production objects, appearance
the private undertakings negatively marked on the quality
of the labour protection, maintenance of the hygienic
standards in the production, introducing among workers of
collective and personal means of protection. At the private
enterprises industrial traumatism registered more often
(55,2%) in the comparison with state and communal
(44,8%). As concern of the traumatism with mortal
consequences, then its share at the private undertakings
almost in 2 times (68,0%) is exceeded the same in the state
and communal (32,0).
It was determined, that in the structure of distribution the
number of general accidents and accidents with mortal
consequences in the regions, situation is following: the first
place is occupied by Donetsk region, the second –
Lugansk, the third – Dnipropetrovsk region, the fourth Kiev-city, the fifth – Kharkiv and the sixth – Zaporizhya
region. The share these 6 industrial regions gives 65,0% all
cases of industrial traumatism in Ukraine.
The results of systematization and the statistical treatment
form N – 1 data in according with materials of the special
studies of the accidents in production (21) are testified, that
most often have mortal traumas workers such professions
as the builders (12,7%) the face-miners (11,3%), the
drivers (9,3%), the metalworkers (7,4%) the unskilled
255
laboures (6,9%) the managers (4,4%). Such professions
give hear 60% of the all mortal accidents (Fig. 3).
Results of accidents analysis for last three years, that are
reflected quantitative changes of industrial traumatism
amend workers of enumerated professions.
insufficient control of the knowledge level of workers.
The note should be taken, that teaching of profession or
kind of work during which execution was occurred mortal
accident were passed 65,90 % of perished, entry instructing
– 87,04%, primary – 80,18%, repeated – 72,23%.
The number of the perished workers in such professions as
face-miners, builders, metalworkers, unskilled laborers
was increased in the comparison with 2006. (Fig. 4)
Such data is testified, that noted measures were conducted
formally or given information was ignored. Necessary to
note, that almost 43,5% of victims havn’t a special purpose
instructing.
The main kinds of incidents and their causes (in
accordance with the classification) [4], which were
resulted in the traumatism abovementioned profession,
were revealed during the analysis the materials of
investigation.
It was established, that culprits almost half (46,93%) all
accidents are as victims so other persons. It is mentioned,
that at the private enterprises most often is situation where
accident is happened through other person fault.
The analysis of the mortal accidents concerning their
causes is testified, that in 62,8% cases this cases have
organized character, 24,2% were technical cases, and 13%
cases have psycho physiological character (Fig. 1).
In the general structure of accidents causes are
predominated the non-fulfillment of the demands of the
labour protection instructions (20,13%), the infringement
of traffic regulation (8,84%), the non-fulfillment of the
official duties (8,54%), the breach of the technological
process (6,55%)
Almost 5% of mortal accidents are occurred as a result of
the dissatisfied technical state production means (Table 2).
The level of mortal traumatism is remained high owing to
the following factors: the fall of victim (24,1%), the fall,
bringing down, collapse of the objects, materials, rock, soil
(16,38%), the traffic incident (19,14%), the effete of
objects and details which moved, fly away, revolved
(13,33%), the affection by current (8,78%). Mainly, these
dangerous cases are happened owing to organized causes.
(Table 3).
One of influenced factors at state of industrial traumatism
is professional work experience, which take into account
ratio of length of the service in profession to general length
of the service and also level of psychopysiological
selection [16,17].
During equality general and professional length of the
service in professional work experience is 1,0.
It was determined, that most often mortal traumatism was
registered in workers which have the professional work
experience 0-0,2 (39,2%) in the age of 42-47 years old
(8,54%). They were workers, which changed the
profession but havn’t experience and qualified retraining
(Table 4).
The significant number of the mortal accidents is
registered in workers with professional work experience
0,8-1,0 in the age 18-23 years old. This is an evidence of
neglect by young people the safety regulations and
256
The important component of human factor is motivation,
professional orientation. Workers, which have strong and
firm the professional interest are traumatized mach less.
The traumatism level is depended from health state of the
worker and his relations in the collective. For
comprehensive taking into account of the human factor in
the production process it is purposefully also to in troduse
the psychophysiological selection system of workers in
profession which are special demaands or for workers,
which work is in the conditions heightened danger.
Professional psychophysiological selection is a great help
for making assignment of rational personnel system, which
is active counterparting of spontaneous professional
selection [22].
Such data is testified, that noted measures were conducted
formally or given information was ignored. Necessary to
note, that almost 43,5% of victims havn’t a special purpose
instructing.
It was established, that culprits almost half (46,93%) all
accidents are as victims so other persons. It is mentioned,
that at the private enterprises most often is situation where
accident is happened through other person fault.
The important component of human factor is motivation,
professional orientation. Workers, which have strong and
firm the professional interest are traumatized mach less.
The traumatism level is depended from health state of the
worker and his relations in the collective. For
comprehensive taking into account of the human factor in
the production process it is purposefully also to in troduse
the psychophysiological selection system of workers in
profession which are special demaands or for workers,
which work is in the conditions heightened danger.
Professional psychophysiological selection is a great help
for making assignment of rational personnel system, which
is active counterparting of spontaneous professional
selection [22].
It is known, that right to entry to work of persons, which
according to their psychophysiological peculiarities
cannot fulfillment the work satisfactory or fulfill its which
Table 1. The industrial traumatism in connection with kinds of economical activity (on data 7-TNB form)
Kind of economical activity
Ukraine
Agriculture, hunting, forestry
Fishing
Extracting industry
Manufacturing industry
production of power, gas, water
Construction
Wholesale and Retail trade
Hotels and restaurants
Transport
financial activity
Operations with immovables, renting, judicial persons service
State administration
Education
Health protection and social relief
Collective, public and personal services
Other
2000
34288
3272
18
18263
6462
450
1540
294
43
1071
41
1178
617
489
391
150
9
2001
33941
4113
31
16144
6933
553
1684
490
55
1118
79
798
707
466
534
211
25
Number of suffered from accidents workers
2002
2003
2004
2005
2006
27808
25691
23276
21175
19741
3111
2384
1827
1667
1460
38
30
26
23
24
12271
10794
9313
7897
7000
6316
6187
6011
5728
5293
632
605
594
581
568
1378
1397
1499
1363
1320
464
414
406
395
509
31
11
28
28
23
1066
1142
1079
1092
927
101
72
62
59
86
533
603
604
543
523
734
676
895
712
677
424
399
357
392
378
602
449
570
535
538
222
205
195
204
176
1
97
27
48
23
2007
18778
1181
18
6837
5047
549
1344
511
39
957
71
498
606
386
510
223
1
2008
16491
1009
24
6003
4217
504
1237
488
40
852
81
456
546
331
515
188
-
Fig. 1 Dynamics of industrial traumatism in Ukraine (from
2000 to 2008).
Fig 4. Dynamics of the perished workers in the main
professions.
Fig. 2 Dynamics of industrial traumatism with mortal
consequences in Ukraine (from 2000 to 2008).
Fig 3. Distribution of the perished workers from accident
by professions (2008).
Fig 5. The distribution of the mortal accidents and their
causes.
257
significant number of mistakes – is a matter for society
economically unprofitable and dangerous, for workers can
come to an end by loss of health, ability to work and
sometimes – life.
Table 2. The description of technical, organized and
psychophysiological causes accidents with mortal
consequences in 2008.
Causes of the accidents
Technical
The shortcomings of the construction, imperfection, unreability
The non-qualitative elaboration, absence of designed documentation
The imperfection of technological process, disparity its to safety
demands
The dissatisfied technological state of production means
The dissatisfied technological state of production buildings
The dissatisfied technological state of transport means
Other technical causes
Organized
The dissatisfied functioning, imperfection of labour protection
management
The non-qualitative instructing
The right to entry without knoledge about labour protection
The imperfection of instructions about labour protection
The breach of work and rest regimen
The non-qualitative medical examination
The unused of the personal protection means because their absence
The breach of technological process
The enlisting to the work of non-specialist
The breach of safety demands of transport means
The breach of safety demands of installation and equipment
The infringement of traffic regulation
The unused of the personal protection means (in the presence)
The non-execution of the official duties
The non-execution of labour protection instructions
The other organized causes
Psychopysiological
The dissatisfied physical data or health state
The traumatism owing to illegal action of other persons
The psychopysiological causes
Share, %
It is necessary to underline, that during the same level
potential danger of traumatism which caused by
organization of technological process and using of
equipment and protection means, traumas for a period of
production length of a service traumas are received the
same persons. It is connected which peculiarities their
nervous and psychical organization, which is determined
such traits of personality as heightened emotionality,
prolonged afteraction in the cases of conflict situations,
absentmindedness, forgetfulness, insufficient selfcontrol,
unnecessary concentration of attention on some working
moments at the expense of other important moments. To
reveal such persons during preliminary medical
examinations (during entry to work) practically
impossible.
2,28%
1,83%
3,96%
4,88%
3,05%
2,89%
5,33%
2,59%
2,13%
1,22%
0,46%
0,46%
0,3%
0,3%
6,55%
0,46%
2,74%
3,66%
8,84%
2,89%
8,54%
20,13%
5,02%
Table 4. The distribution of the mortal accidents in
accordance with age of victims and their professional work
experience in 2008
Age,
years
3,2%
2,74%
3,55%
* In according with classifier [21].
Table 3. The main kinds causes of mortal accidents in 2008
Kind of incident
The traffic incident
The fall of victim
The fall, bringing down, collapse of the objects, materials, rock, soil ets.
The effects of objects and details which moved, fly away, revolved
The affection by current
The action of high temperature (beside fire)
The effect of harmful and toxic substances
The effect of ionizing radiation
The indices of work tension
The harmfulness owing to contacts with animals, insects and other fauna
The drowning
The asphyxia
The purposed murder or trauma by other person
The natural calamity
The fire
The explosion
Other kinds
The whole
18-23
24-29
30-35
36-41
42-47
48-53
54-59
>60
At all
Technical
3,17%
5,76%
5,44%
5,0%
1,96%
0,15%
0,15%
0%
0%
0,15%
0,15%
0,15%
0%
0,15%
0,6%
0,15%
1,24%
24,2%
0-0,2
0,87%
2,46%
4,63%
5,50%
8,54%
7,24%
7,53%
2,46%
39,2%
Number of victims, %
Professional work experience
0,2-0,4
0,4-0,6
0,6-0,8
1,59%
0,72%
0,29%
1,16%
1,01%
1,16%
2,60%
1,30%
1,01%
2,32%
1,88%
2,17%
2,75%
2,03%
1,30%
3,04%
1,59%
1,30%
1,30%
1,30%
1,01%
0,72%
0,43%
0,58%
15,5%
10,3%
8,8%
The causes
Organized
14,76%
15,77%
10,19%
7,88%
6,06%
0,6%
1,21%
0,15%
0,15%
0,45%
0,75%
0,3%
0,3%
0%
1,81%
0%
2,41%
62,8%
* In accordance with classifier [21].
258
Psychopysiological
1,21%
2,57%
0,75%
0,45%
0,76%
0,15%
0%
0%
0%
0,3%
0,3%
0,15%
2,43%
0%
0,45%
0%
3,47%
13,0%
At all
0,8-1,0
4,46%
3,89%
3,39%
2,60%
2,17%
5,51%
2,67%
1,51%
26,2%
7,93%
9,68%
12,93%
14,47%
16,79%
18,68%
13,81%
5,70%
100 %
The whole
19,14%
24,1%
16,38%
13,33%
8,78%
0,9%
1,36%
0,15%
0,15%
0,9%
1,2%
0,6%
2,73%
0,15%
2,86%
0,15%
7,12%
100%
Psychophysiologists must for this, situations to develop
the special tests, and managers, technical inspectors, and
industrial hygienists must to determine “dangered on
traumatism places of production”. Persons, which are
pretended to work connected which hightened danger of
traumatism must receive special testingpsychophysiological selection. Until this process shall
receive scientific, methodical and organized solution, the
rule must be taken: that workers which is receive twice of
production trauma in the same workplace, in the same
production must be placed in a safe job.
Sanitary and hygienic causes of hightened traumatism are
various. Among them are: hightened concentration of air-borne neurotoxic chemical substances at the workplace
(which can cause an euphoria with unforeseen
consequences), reduced illumination, especially during
hightened humidity and dustness of air and hightened
noise levels, which cause breach of excitation and
inhibition processes in central nervous system. This can
caused non-adequate reaction on the sudden situation.
The determination of share in traumatism which is caused
by sanitary and hygienic conditions in general structure of
traumatism causes is very difficult. It is difficult to receive
direct evidences of decreasing traumatism causes on
account normalization of sanitary and hygienic work
conditions. But to deny the relation between traumatism
level and sanitary and hygienic work conditions is
impossible.
Conclusion
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
1. The trend is marked in Ukraine concerning decreasing
of the industrial traumatism. The decreasing of the
general traumatism from 2000 was in 2 times and the
mortal traumatism in 1,3 times.
2. The highest levels of traumatism were marked in such
kinds of economical activity: extracting and
manufacturing industries, construction, agriculture and
transport.
3. The materials of special investigation of accidents in
the production are testified, that most often mortal
accidents are registered in the face-miners, builders,
metal-workers electricians, unskilled labourers. 60% of
the all mortal accidents fall on these professions.
4. The incidents, which connected with the mortal
traumatism are varied in accordance with some
professions and technological processes in which they
employed: the face-miners-rock, soil brought down,
fall of suffered, action of moving subjects; for builders
is typical: fall of the suffered from the height, action of
moving details, affection by power. The causes of
appearing of the accidents in the production are almost
nut differed in various professions and are in the plane
of organized, technological and psychological factors.
[19]
[20]
[21]
[22]
Ministry of Labour and Social Policy № 432, 12.10.2001. (in Ukrainian).
International conference ILO, session ninety five, Geneve, 2006
Preliminary protocol 20A.
Safe and healthy workplaces: making decent a reality. Final draft (ILO,
2007).
Plan of decisions fulfilling of the world meeting at highest level on stable
development.
Health of workers. Global plan of action. WHO document ERB 120/28. –
02.05.2007. - P.1-9.
Jonn F., Kim C.: Preveuting injury, illness and disability at work //Scand. J.
Work, Environ and Health – 2006. – Vol. 32, № 2. – P. 160-167.
Khelkovskij-Sergeev N.A.: The world Day of labour protection: health of
working people – a basis of the society well-being // Med. truda i prom.
ecologiya. 2007; № 4 – P. 1-4.
Izmerov N.F.: National project “Health” – role of occupational medicine //
Medizina truda i prom. ecologiya. 2007; № 7: 4-11 (in Russian).
Kundiev Yu. I., Nahorna A.M. Occupational health in Ukraine.
Epidemiological analysis. Kyiv: Avicena. - 2006; 316 p. (in Ukrainian).
Kundiev Yu. I., Nahorna A.M.: Occupational health in Ukraine.
Epidemiological analysis. Kyiv, Avicena. 2007; 396 p. (in Russian).
Kobets V.: The cause of traumatism is inactivity of departmental
supervision and absence of the control. Okhorona Pratsi. 2007; № 4: 7-9 (in
Ukrainian).
Brown J.A. McDonough P., Mustard C.A., Shannon H.S.: Healthcare use
befor and after a workplace injury in British Columbia, Canada // Occup.
Env. Med. 2006; Vol. 63, № 6. – P. 396-403.
The information about industrial mortal traumatism in the subjects of
Russian Federation in 2001-2005 (on Federal Labour Inspection data) //
Okhorona truda i techn. bezop. stroit. 2006; № 6: 36-37. (in Russian).
Tsapko V.G., Shyakhvskij O.O., Labas V., I.: State of traumatism in the
agricultural production // Collection “Gigiyena truda” – 2002. issue 33 – P.
52-55.
Koptikov V., Lyovkin M.: State of labour protection at the enterprises of
coal industry // Okhorona Pr. – 2007. № 8. – P. 15 - 17. (in Ukrainian).
Kundiev Yu. I., Lysyuk M.O., Nahorna A.M., Degtyarenko T.E.: The state
of industrial traumatism in Ukraine: problems and ways of their solution //
Okhorona Zdorovya Ukrainy. - 2003; 9(2): 25-29. (in Ukrainian).
Kundiev Yu. I., Lysyuk M.O., Nahorna A.M., Romanenko N.V.: The
industrial traumatism in Ukraine: hygienic, social, economical aspects //
Ukr. zhurnal problem Med. Pr. 2006; № 1; 3-9.
Kundiev Yu. I., Lysyuk M.O., Nahorna A.M., Romanenko N.V.: The state
of industrial traumatism and supervision activity concerning labour
protection and safety in Ukraine // Ukr. zhurnal problem Med. Pr. 2008; №
2; 4-9. (in Ukrainian).
Kundiev Y.I., Lysyuk M.O., Nahorna A.M., Romanenko N.V., Kononova
I.G., Bediy I.S.: Industrial traumatism in Ukraine: causes appearance //
SES. Profilaktychna Med. – 2009 - № 6. – P. 48-51.(in Ukrainian).
Ministry of Labour and Social Policy № 432, 12.10.2001. 192 p. (in
Ukrainian).
Official standing concerning of the investigation and registration of
occupational diseases and accidents in production Approved by decree of
Cabinet Ministers from 25.08.2004. № 1112. (in Ukrainian).
Yena A., Kalnish B., Bazhenov O., Khmelnitskij O.: Normative and legal
basis of professional psychopysiological selection // Okhorona Pr. – 2007.
№ 4. – P. 36-37. (in Ukrainian).
259
SŁAWOMIR MICHALIK1, VIOLETTA KOZIK2,4 KATARZYNA MICHALIK3, MIROSŁAW CZAPKA4, URSZULA KONTNY5
KRYSTYNA JARZEMBEK2, WOJCIECH KOZIK4, 5
1
Zakład Chemii Nieorganicznej i Koordynacyjnej, Instytut Chemii, Uniwersytet Śląski.
Department of Synthesis Chemistry, Institute of Chemistry, University of Silesian, 40-006 Katowice,
ul. Szkolna 9
3
Zakład Fizyki Medycznej, Instytut Fizyki, Uniwersytet Śląski
4
Katedra Fizjoterapii, Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu, 41-907 Bytom,
ul. A. Frycza-Modrzewskiego 12
5
Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda, Mysłowice
2
Trwałe zanieczyszczenia organiczne
– krajowy plan wdrażania Konwencji Sztokholmskiej
Persistent organic pollutants - A National Implementation Plan for the Stockholm Convention
Streszczenie:
Trwałe Zanieczyszczenia Organiczne – TZO – stanowią grupę substancji chemicznych:
! trwałych w środowisku, wykazujących dużą odporność na procesy rozkładu biologicznego przez organizmy wodne
i glebowe, co powoduje długotrwałe pozostawanie ich w środowisku;
! łatwo rozpuszczalnych w tłuszczach;
! ulegających akumulacji biologicznej w roślinach oraz w organizmach ludzkich i zwierzęcych wraz ze wzrostem ich
zawartości w kolejnych ogniwach łańcucha żywieniowego;
! toksycznych, stanowiących poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt, mogą powodować raka i uszkadzać płód;
! posiadających właściwość przenoszenia się w środowisku na dalekie odległości i występujących w miejscach odległych od miejsc ich uwolnienia.
W 2008 roku Polska ratyfikowała Konwencję Sztokholmską (2001) dotyczącą trwałych zanieczyszczeń organicznych
(TZO).
Zasadniczym celem konwencji jest ochrona ludzkiego zdrowia i środowiska przed trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi. Konwencja zawiera wykazy substancji znajdujące się w odpowiednich załącznikach A, B i C.
Każda ze stron przystępujących do konwencji zobowiązała się promować, edukować i przekazywać informacje na tematy
dotyczące trwałych zanieczyszczeń organicznych, jak również w ramach swoich możliwości na poziomie krajowym
i międzynarodowym, zachęcać do podejmowania i/lub podejmować stosowne prace badawczo-rozwojowe, monitoring
i współpracę w zakresie trwałych zanieczyszczeń organicznych oraz, tam gdzie to istotne, w zakresie ich zamienników,
a także w zakresie kandydujących trwałych zanieczyszczeń organicznych, z uwzględnieniem:
a) źródeł i uwolnień do środowiska;
b) występowania, poziomów i tendencji zmian poziomów u ludzi i w środowisku;
c) przenoszenia, losu i przemian w środowisku;
d) oddziaływań na zdrowie ludzkie i środowisko;
e) skutków społeczno-gospodarczych i w dziedzinie kultury;
f) zmniejszania i/lub eliminacji uwolnień; oraz
g) zharmonizowanych metodyk inwentaryzacji źródeł wytwarzania i technik analitycznych służących do pomiaru uwolnień.
Abstract:
Persistant Organic Pollutants - POPs – are a group of chemicals substances:
! persistent in the environment, exhibiting high resistance to degradation by biological organisms, soil and water, what
causes their long term presence in environment;
! easily soluble in fats;
! are susceptible to bioaccumulation in plants, leaving organisms and with the increase of their contents in successive
food chain;
! toxic, posing a serious threat to human health and animals, can cause cancer and damage the fetus;
! have a property to transfer in the environment for long distance and occurring in long distant from their release.
260
!
In 2008, Poland ratified the Stockholm Convention (2001) on Persistent Organic Pollutants (POPs).
The main purpose of the Convention is to protect human health and the environment from persistent organic pollutants.
The Convention contains lists of the substances contained in the relevant Annexes A, B and C.
Each of the sides acceding to the Convention committed obligated to promote, educate and provide information on
subjects relating to persistent organic pollutants, as well as within their capabilities at national and international levels,
encourage and / or undertake appropriate research, development, monitoring and cooperation persistent organic
pollutants and there where it is relevant, in terms of their replacements as well as the candidate of persistent organic
pollutants including:
a) sources and releases into the environment;
b) the presence, levels and trends of changes in humans and the environment;
c) transport, fate and transformation;
d) influence on human health and the environment;
e) socio-economic and cultural spheres effects;
f) reduction and / or elimination of releases; and
g) harmonized methodologies for inventories of generating sources and analytical techniques for the measurement of
releases.
Słowa kluczowe: Konwencja Sztokholmska, trwałe zanieczyszczenia organiczne TZO, zanieczyszczenia żywności,
Biuro do Spraw Trwałych Zanieczyszczeń Organicznych
Key words: Stockholm Convention, persistent organic pollutants POPs, food contaminants,
Office for the Persistent Organic Pollutants
Trwałe Zanieczyszczenia Organiczne – TZO – stanowią
grupę substancji chemicznych o następujących cechach
[1]:
! trwałych w środowisku. Wykazują one dużą odporność
na procesy rozkładu biologicznego przez organizmy
wodne i glebowe, co powoduje długotrwałe pozostawanie ich w środowisku;
! łatwo rozpuszczalnych w tłuszczach;
! ulegających akumulacji biologicznej w roślinach oraz
w organizmach ludzkich i zwierzęcych wraz ze wzrostem ich zawartości w kolejnych ogniwach łańcucha żywieniowego;
! toksycznych, stanowiących poważne zagrożenie dla
zdrowia ludzi i zwierząt. Mogą wykazywać działanie
kancerogenne i mutagenne.
! posiadających właściwość przenoszenia się w środowisku na dalekie odległości i występujących w miejscach odległych od miejsc ich uwolnienia.
Szerokie zastosowanie substancji wykazujących cechy
trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO), począwszy
od lat 40-tych minionego stulecia, doprowadziło do rozpowszechnienia się substancji w środowisku. Stopniowy
wzrost poziomu zanieczyszczenia środowiska substancjami organicznymi spowodował ich akumulację w organizmach żywych. Następstwem czego jest zagrożenie dla
zdrowia, ze względu na właściwości kancerogenne i szkodliwy wpływ na rozrodczość ssaków oraz inne niepożądane efekty zdrowotne u zwierząt. Dzieci, w stosunku do
dorosłych, są bardziej narażone i podatne na działanie toksyn środowiskowych. Trwałe zanieczyszczenia organiczne TZO (ang. Persistant Organic Pollutants POPs), stanowią jedną z najgroźniejszych grup środowiskowych tok-
syn rozwojowych. Biokumulacja tych trucizn w organizmie matki, a następnie ich transport drogą łożyskową lub
podczas karmienia piersią do organizmu dziecka, stanowią poważne źródło zagrożenia dla młodego organizmu.
Uszkodzenia spowodowane działaniem TZO w okresie
prenatalnym i niemowlęcym rzutują na stan zdrowia w ciągu całego życia [2]. TZO do chwili obecnej zostały wykryte już w ludzkiej krwi, tkankach, mleku, organizmach
zwierzęcych, owocach morza, osadach ściekowych, wodach, pyłach i powietrzu [3÷6].
Związki zaliczone do TZO, są obecnie stosowane w różnych gałęziach przemysłu. Jako przykład można podać
tzw. uniepalniacze, dodawane do polimerów i tworzyw
sztucznych, używanych przy produkcji plastików, materiałów elektronicznych (AGD, RTV), materiałów budowlanych, tekstylnych. Najniebezpieczniejsze uniepalniacze, to te, które zawierają polibromowane etery difenylowe (PBDE) [7]. Od drugiej połowy minionego wieku
następuje stopniowe redukowanie użytkowania powyższych substancji, przede wszystkim stosowanych w środkach ochrony roślin.
Wzrost zagrożeń dla zdrowia człowieka i środowiska był
przyczyną międzynarodowych porozumień w sprawie zakazu lub poważnego ograniczenia stosowania substancji
o charakterze TZO w środkach ochrony roślin, preparatach
biobójczych i wyrobach farmaceutycznych. W roku 2001
sporządzono Konwencję Sztokholmską w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych [8], zwaną dalej Konwencją, ratyfikowaną przez Polskę w 2008 roku. Obowiązek przestrzegania postanowień Konwencji wprowadzono
na obszarze Wspólnoty Europejskiej rozporządzeniem
JJEcolHealth, vol. 14, nr 5, wrzesień-październik 2010
261
(WE) Nr 850/2004 [9]. W rozporządzeniu określono również obowiązki państw członkowskich WE, w zakresie
dotyczącym TZO, wynikające z Konwencji Genewskiej
w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza
na dalekie odległości, (Genewa dnia 13 listopada 1979 roku) [10], i z Protokołu do Konwencji, dotyczącego trwałych zanieczyszczeń organicznych (czerwiec 1998 roku)
[11].
łączenia na okres do pięciu lat. Podejmując tę decyzję,
Konferencja Stron bierze pod uwagę szczególne uwarunkowania stron – krajów rozwijających się i stron – krajów
dokonujących transformacji gospodarki. Natomiast ostatni
załącznik C zawiera wykaz substancji dla których strony
konwencji podejmą działania zmniejszania całkowitych
uwolnień do środowiska ze źródeł antropogenicznych jeśli
tworzą się one lub uwalniają w sposób niezamierzony.
Niniejsza publikacja ma na celu przedstawienie ograniczeń wynikających z Konwencji Sztokholmskiej oraz planów związanych z jej wdrażaniem.
Tab. 1. Substancje objęte załącznikiem A do Konwencji
Sztokholmskiej
Zasadniczym celem Konwencji jest ochrona ludzkiego
zdrowia i środowiska przed trwałymi zanieczyszczeniami
organicznymi (TZO). Konwencja zawiera wykazy substancji znajdujące się w odpowiednich załącznikach A, B
i C.
Każda ze stron Konwencji zobowiązała się również promować, edukować i przekazywać informację na tematy
dotyczące trwałych zanieczyszczeń organicznych, jak
również w ramach swoich możliwości na poziomie krajowym i międzynarodowym, zachęcać do podejmowania
i/lub podejmować stosowne prace badawczo-rozwojowe,
monitoring i współpracę w zakresie trwałych zanieczyszczeń organicznych oraz, tam gdzie to istotne, w zakresie
ich zamienników, a także w zakresie kandydujących trwałych zanieczyszczeń organicznych, z uwzględnieniem:
a) źródeł i uwolnień do środowiska;
b) występowania, poziomów i tendencji zmian poziomów
u ludzi i w środowisku;
c) przenoszenia, losu i przemian w środowisku;
d) oddziaływań na zdrowie ludzkie i środowisko;
e) skutków społeczno-gospodarczych i w dziedzinie kultury;
f) zmniejszania i/lub eliminacji uwolnień; oraz
g) zharmonizowanych metodyk inwentaryzacji źródeł
wytwarzania i technik analitycznych służących do pomiaru uwolnień.
Poniżej zostały przedstawione wykazy substancji znajdujących się w załącznikach A, B i C Konwencji Sztokholmskiej. Każda ze stron ma również obowiązek składać
Konferencji Stron raporty dotyczące działań, które podjęła
w celu wdrażania postanowień niniejszej Konwencji oraz
ich skuteczności w wypełnianiu celów Konwencji.
W załączniku A (tabela 1) znajdują się substancje, w stosunku do których obowiązuje nakaz całkowitego wyeliminowania produkcji, stosowania, importu i eksportu.
Załącznik B zawiera substancje, których produkcję i stosowanie należy ograniczyć. Poszczególne strony Konwencji
mogą zgłosić tzw. „wyłączenia” substancji z załącznika
A lub B. Wyłączenia są wpisywane do rejestru wyłączeń na
prośbę danej strony, Konferencja Stron może podjąć decyzję o przedłużeniu terminu wygaśnięcia szczególnego wy262
Lp
Nazwa substancji
Nr CAS
Wzór strukturalny
.
1.
Aldryna
309 – 00 – 02
1,2,3,4,10,10-heksachloro1,4,4a,5,8,8a-heksahydro-1,4-endo-5,8ekso-dimetanonaftalen
2.
Chlordan
57 -74 -9
1,2,4,5,6,7,8,8-oktachloro3a,4,7,7a-tetrahydro-4,7mentanoindan
3.
Dieldryna
60-57-1
1,2,3,4,10,10-heksachloro –
6,7-epoksy –
1,4,4a,5,6,7,8,8a-oktahydro1,4-endo-5,8-eksodimetanonaftalen
4.
Endryna
72 – 20 -8
1,2,3,4,10,10-heksachloro –
6,7-epoksy –
1,4,4a,5,6,7,8,8a-oktahydro1,4-endo-5,8-endo-
5.
6.
dimetanonaftalen
Heptachlor
1,4,5,6,7,8,8 – heptachloro –
3a,4,7,7a – tetrahydro – 4,7 metanoinden
Heksachlorobenzen (HCB)
72 – 44 – 8
118 – 74 – 1
1,2,3,4,5,6 heksachlorobenzen
7.
Mireks
2385-85-5
8.
Toksafen
8001 – 35 - 2
9.
Polichlorowane bifenyle
(PCB)
Lp.
Ponad 200
Nazwa substancji
Nr
Załącznik do
Wzór strukturalny
CAS
konwencji
36355
A
różnych
związków
1.
Heksabromodifenyl
aromatycznych
(HBB)
Według stanu na dzień 30 czerwca 2010 r. żadna z
substancji wykazanych w załączniku A nie jest produkowana w Polsce ani nie polega importowi czy eksportowi
(za wyjątkiem odpadów przeznaczonych do utylizacji).
Substancje TZO z wyłączeniem polichlorowanych bifenyli były stosowane jako pestycydy, fungicydy i akarcydy
[12]. Natomiast PCB stosowane są głównie jako płyny
dielektryczne w transformatorach i materiały izolacyjne
w kondensatorach dużej mocy [13].
W załączniku B wymieniona jest tylko jedna substancja
a mianowicie:
DDT - 1,1,1 – tri chloro – 2,2-bis(chlorofenylo)-etan,
stosowany dawniej jako popularny środek ochrony roślin.
Obecnie wycofany z użytku, jednakże zanieczyszczenia
substancją DDT są do dziś oznaczalne we wszystkich
organizmach na ziemi.
2.
Eter
heksabromodifenylowy
-01-8
-
A
Eter
32536
A
oktaboromodifenylowy
-52-0
Eter
heptabromodifenylowy
3.
(C – okta BDE)
4.
5.
6.
α–
319
heksachlorocykloheksan
-84 - 6
β–
319-
85-7
γ–
58-89-
9
(Lindan)
7.
Chlordekon
A
A
A
Z
wyłączeniami
145-
A
50-0
8.
Załącznik C, jako związki produkcji niezamierzonej
objęte wymaganiami Konwencji wymienia:
- polichlorowane dibenzo – p – dioksyny i dibenzofurany
(PCDD/F);
- heksachlorobenzen (HCB);
- polichlorowane bifenyle (PCB).
Zanieczyszczenia wymienione w załączniku C powstają
głównie jako produkty uboczne w procesach spalania
w przemyśle i gospodarstwach domowych, przemyśle
chemicznym (chemia chlorowców), spalarniach odpadów.
Artykuł 5 Konwencji nakazuje podjąć działania na rzecz
ograniczenia lub eliminacji emisji substancji wymienionych w załączniku C.
Łączna emisja dioksyn i furanów (PCDD/F) w 2007 roku
wynosiła 395,5 g a w 2008 roku 399 g. Emisja HCB w 2008
roku jest szacowana na 9,73 kg, natomiast emisję PCB
w 2008 roku oszacowano na poziomie 668,15 kg [14].
W dniach 4-8 maja 2009 roku odbyła się w Genewie 4
Konferencja Stron Konwencji Sztokholmskiej, na której
podjęto decyzję o włączeniu do załączników konwencji
nowych substancji (tabela 2). Zmiany te obowiązują od
dnia 26 sierpnia 2010 roku.
Tab. 2. Nowe substancje objęte Konwencją Sztokholmską
od dnia 26 sierpnia 2010 r.
9
Pentachlorobenzen
608-
(PeCB)
93-5
Kwas
1763-
perfluorooktanosulfonowy 23-1
AiC
Bz
wyłączeniami
(PFOS) i jego sole
10.
Fluorek sulfonylu
Perfluoroktanu(PFOSF)
Bz
wyłączeniami
Polska zgodnie z artykułem 7 Konwencji Sztokholmskiej
opracowała plan wdrażania swoich zobowiązań wynikających z postanowień niniejszej Konwencji [14].
W ramach planu z ramienia rządu problemem TZO ma
zająć się nowo tworzone Biuro do Spraw Trwałych Zanieczyszczeń Organicznych, które powstanie najprawdopodobniej przy Instytucie Ochrony Środowiska. Rolą Biura
będzie koordynacja następujących zadań:
- prowadzenie inwentaryzacji emisji TZO do powietrza
wód i gleb,
- weryfikacja wskaźników emisji PCDD/F do powietrza,
- weryfikacja wskaźników emisji HCB i PCB do powietrza,
- opracowanie i weryfikacja wskaźników emisji HCB
i PCB do pozostałych elementów środowiska poza
powietrzem,
263
- edukacja ekologiczna (opracowanie i wdrażanie dzia-
łań informacyjno-edukacyjnych na temat zagrożeń
stwarzanych przez TZO),
prowadzenie badań oraz prac badawczo-rozwojowych,
wykonanie analizy wykorzystywanych technologii pod
kątem określenia odpowiadających im poziomów emisji – zadanie przewidziane na lata 2011-2012,
ocena możliwości zastosowania alternatywnych metod
ograniczenia emisji PCDD/F w gospodarce komunalnej – zadanie przewidziane na lata 2011 – 2013,
analiza możliwości ograniczenia emisji TZO w sektorze metalurgicznym – zadanie przewidziane na lata
2011-2013,
wprowadzenie ograniczeń w stosowaniu paliw do
źródeł niskiej emisji. Zbadanie zależności zawartości
PCDD/PCDF w spalinach od zawartości NaCl w paliwie. Wprowadzenie normy na zawartość NaCl w węglu
przeznaczonym do palenisk domowych – zadanie przewidziane na lata 2011-2012,
określenie wpływu TZO na zdrowie ludzi i środowisko,
rozszerzenie monitoringu stanu zanieczyszczenia TZO
wybranych komponentów środowiska (powietrze, gleba, osady ściekowe) – zadanie przewidziane na lata
2011-2016,
monitoring uwolnień TZO z odpadów zdeponowanych
na składowiskach odpadów przemysłowych – zadanie
przewidziane na lata 2011-2040 [15].
-
-
-
-
-
-
Wdrożenie postanowień Konwencji jest procesem kapitałochłonnym (tabela 3 i 4), niemniej jednak niezbędnym
w długoterminowej perspektywie rozwoju kraju i zmianach w standardach ochrony środowiska naturalnego oraz
zdrowia i życia obywateli.
Tab. 3. Szacunkowe koszty jednorazowe wypełnienia postanowień Konwencji Sztokholmskiej
Lp.
Koszt realizacji
zadania (mln)
Nazwa zadania
1.
Składka członkowska
0,08
2.
Działania w zakresie dostosowania prawa
krajowego do postanowień Konwencji
Sztokholmskiej
0,15
3.
Utworzenie Biura do Spraw Trwałych
Zanieczyszczeń Organicznych
0,30
Łącznie
0,53
Ponadto wdrożenie wymagań Konwencji wymaga
uwzględnienia stałych kosztów rocznych.
Tab. 4. Szacunkowe koszty stałe wypełnienia postanowień Konwencji Sztokholmskiej
Lp.
1.
264
Nazwa zadania
Utrzymanie biura do spraw Trwałych
Zanieczyszczeń Organicznych.
Koszt realizacji
zadania (mln)
0,06
2.
Prowadzenie inwentaryzacji emisji TZO do
środowiska.
0,10
3.
Edukacja ekologiczna - opracowanie i wdrażanie działań informacyjno edukacyjnych na
temat zagrożeń stwarzanych przez TZO.
0,25
4.
Ekspertyzy, raporty opinie oraz prace
badawczo i rozwojowe w zakresie emisji
i uwolnień TZO.
0,20
5.
Monitoring wpływu TZO na zdrowie ludzi
i środowisko
0,30
6.
Monitoring stanu zanieczyszczenia
środowiska TZO
0,50
7.
Składka członkowska
0,08
Łącznie
1,49
Powyższe koszty zarówno jednorazowe (wstępne) jak
i roczne, będą pokrywane z budżetu Państwa. Ewentualne
przekroczenia kosztów będą pokrywane z Funduszy
Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej lub z Funduszy
Unii Europejskiej.
[1]
Materiały Informacyjne trwałe zanieczyszczenia organiczne w środowisku. Niska emisja. Materiały informacyjne Instytutu Ochrony Środowiska,
Warszawa 2009 r.
[2] Tracz J.: Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka 2005, 7, 4, 257 – 261.
[3] Andersson O., Blomkvist G.: Polybrominated aromatic pollutants find in
fish in Sweden. Chemosphere, 1981, 10, 1051-1061.
[4] Stapleton M., Harner T., Shoeib M., Keller J., Schantz M.: Determination
of polybrominated diphenyl ethers in indoor dust standard reference
materials. Analytical and Bioanalytical Chemistry, 2006, 384, 3,791-800.
[5] Pazdro K.: Persistent Organic Pollutants in Sediments from the Gulf of
Gdańsk, Rocznik Ochrony Środowiska, tom. 6 63-76 (2004).
[6] Murphy S., Pierce G. J., Law R. J., Bersuder P., Jepson P. D., Learmonth J.
A., Addink M., Dabin W., Santos M. B., Deaville R., Zegers B. N., Mets A.,
Rogan E., Ridoux V., Reid R. J., Smeenk C., Jauniaux T., López A., Alonso
Farré J. M., González A. F., Guerra A., García-Hartmann M., Lockyer C.,
and Boon J. P.; J. Northw. Atl. Fish. Sci., Vol. 42: 153–173 (2010).
[7] Ćwiklak K.: Jabłońska M., Laboratorium, 9, (2008) 10-14.
[8] Konwencja Sztokholmska w sprawie trwałych zanieczyszczeń
organicznych, sporządzona w Sztokholmie dnia 22 maja 2001 r. (Dz.U.
z 2009 r. Nr 14, poz. 76) Stockholm Convention on Persistent Organic
Pollutants: http://chm.pops.int/.
[9] Rozporządzenie (WE) Nr 850/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 29 kwietnia 2004 r. dotyczące trwałych zanieczyszczeń organicznych i zmieniające dyrektywę 79/117/EWG (Dz.Urz. WE L Nr 158 z
30.4.2004).
[10] Konwencja Genewska w sprawie transgranicznego zanieczyszczania
powietrza na dalekie odległości, sporządzona w Genewie dnia 13 listopada
1979 r. (Dz.U. z 1985 r. Nr 60, poz. 311; Dz.U z 1988 r. Nr 40, poz 313);
Convention on Long-range Transboundary Air Pollution:
http://www.unece.org/env/lrtap/\.
[11] Protokół do konwencji z 1979 r. w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości dotyczący trwałych zanieczyszczeń
organicznych z czerwca 1998 r. http://www.unece.org/env/lrtap/
pops_h1.htm.
[12] Metcalf Robert L.: “Insect Control” in Ullmann’s Encyclopedia of
I n d u s t r i a l C h e m i s t r y ” W i l e y - V C H , We i n h e i m , 2 0 0 2 .
doi:10.1002/14356007.a14_263.
[13] Guidelines for the Identification of PCBs and Materials Containing PCBs
(ang.). United Nations Environment Programme, sierpień 1999.
[14] Krajowy Plan Wdrażania Konwencji Sztokholmskiej w Sprawie Trwałych
Zanieczyszczeń organicznych projekt z dnia 30 lipca 2010 r.
[15] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 grudnia 2002 r w sprawie
zakresu czasu sposobu oraz warunków prowadzenia monitorowania
składowisk odpadów (Dz. U. Nr 220, poz. 1858).

Pobierz numer - Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna

Transkrypt

Podobne dokumenty

Co to jest SIPTU? - Workers Rights Centre

strategies and keys for the cityscape shaping. view protection in zurich