zeszyt naukowy - KULTURA BEZPIECZEŃSTWA. NAUKA

zeszyt naukowy - KULTURA BEZPIECZEŃSTWA. NAUKA

ZESZYT NAUKOWY
„Apeiron”
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa
Publicznego i Indywidualnego
w Krakowie
„Zeszyt Naukowy” Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego
i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie powstaje przy współpracy:
Katedry Administracji i Zarządzania oraz Katedry Filozofii i Teorii
Bezpieczeństwa
Nr 5
Kraków 2011
-------------------------------------------------------------------------------------Filozofia bezpieczeństwa • Administracja • Psychologia • Edukacja
Duchowość • Kręgi kulturowe • Prawo • Misja Uczelni • Socjologia
Historia • Securitologia • Modern Bushidō • Nauki Społeczne
Rada Naukowa
Dr hab. Marta Grzybowska – (KA, WSBPiI „Apeiron” w Krakowie) – administratywista.
Prof. dr hab. Łukasz Trzciński – (AGH, WSBPiI „Apeiron” w Krakowie) – filozofia, kulturoznawstwo, logika prawnicza.
Dr Wojciech Czajkowski – (UP, WSBPiI „Apeiron” w Krakowie) – psychologia ogólna,
psychologia w administracji systemami bezpieczeństwa, psychologia społeczna i kliniczna;
czynnie uprawia All Style Karate.
Dr Juliusz Piwowarski – Kanclerz-Założyciel WSBPiI „Apeiron” w Krakowie, psychologia
i filozofia Budō, filozofia bezpieczeństwa; w 2006 r. uzyskał tytuł Mistrza Świata w All
Style Karate; Prezes Polskiej Federacji All Style Karate.
Dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży – (AWF w Krakowie) – doktor nauk o kulturze
fizycznej; Wicemistrz Świata w karate.
Dr Jacek Dworzecki – Katedra Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa WSBPiI „Apeiron”
w Krakowie.
Dr prof. ośw. Aleksander Staniszew – profesor oświaty, Sekretarz Generalny Światowej
Organizacji Shorin-Ryu Karatedō z siedzibą na Okinawie.
Recenzenci
Dr hab. Ladislav Hofreiter
Dr Juliusz Piwowarski
Opracowanie redakcyjne i korekta
Izabela Pabisz-Zarębska
Jacek Szewczyk
Redakcja tekstów słowackojęzycznych
Jacek Dworzecki
Copyright © for this edition by Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie, 2011
Druk i oprawa
Drukarnia GS, ul. Zabłocie 43, 30-701 Kraków
ISSN 2081-2906
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa
Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie
ul. Krupnicza 3
31–123 Kraków
Tel. (012) 422 30 68
Fax. (012) 421 67 25
e-mail: [email protected]
www.apeiron.edu.pl
Spis treści
Słowo wstępne – dr Juliusz Piwowarski ……………………………..
Od Redakcji …………………………………………………………..
Bushidō – kodeks samurajów ………………………………………..
5
6
8
AMBROŻY DOROTA
Wielowymiarowość estetyki codzienności …………………………..
9
ŠUGÁR JÁN, LUKÁČOVÁ ALENA
Implementace ICT do vzdělávacího systému MV ČR ……….............
18
GAŠPIERIK LIBOR, GAŠPIERIK MARTIN
Systém prevencie kriminality na regionálnej a miestnej úrovni
v podmienkach Slovenskej republiky...................................................
24
ONDICOVÁ MAGDALÉNA
Vývoj kriminality v Slovenskej republike za obdobie rokov
1993–2009 ............................................................................................
47
KUSION MARIUSZ
Kryminologiczna analiza filmowych wizji przestępczości
zorganizowanej ………………………………………………………
65
URBANIAK MARCIN
Musashi Miyamoto – od wolności do zwycięstwa.
Szkice o Księdze pięciu kręgów ……………………………………..
119
DWORZECKI JACEK
Negocjacje w działaniach polskiej Policji …………………………… 129
GOŁUCH ADAM
Administracja na rozdrożu – służba czy biurokracja? ……………….
143
3
ONDICOVÁ MAGDALÉNA, KRÁLOVIČOVÁ DAGMAR
Economic Crime in the Context of the Slovak Republic …………….
152
STERCZEWSKA IWONA
Wybrane elementy zarządzania kryzysowego ……………………….
167
DWORZECKI JACEK
Terroryzm jako zagrożenie współczesnego świata ………………….
181
GAŠPIERIK LIBOR, REITŠPÍS JOSEF, GAŠPIERIK MARTIN
Systematic Solution to Criminality Prevention
in the Slovak Republic ……………………………………………….
236
SZAŁABSKI MARIUSZ
Rola Policji w przeciwdziałaniu sytuacjom kryzysowym
(aktom terrorystycznym) ……………………………………………..
244
SOCHA ROBERT
The notion and nature of extraordinary states ……………………….
258
DWORZECKI JACEK
Organizacja szkolnictwa policyjnego w Polsce (1990–2009).
Zarys problematyki …………………………………………………..
271
PIWOWARSKI JULIUSZ, CZOP ANDRZEJ
Tradycja i nowoczesność jako aspekty profilaktyki w niektórych
problemach bezpieczeństwa Azji Południowo-Wschodniej …………
299
Noty o Autorach ……………………………………………...............
319
4
Słowo wstępne
Chcąc objaśnić i realizować niepowtarzalną w swojej istocie Misję
Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron”
w Krakowie, na kierunku Administracja, istotne jest takie przedstawienie
administracji systemami bezpieczeństwa, w którym tradycja łączy się
z nowoczesnością.
Inspirującymi elementami są odwieczne tradycje kultury honoru związane z administracją, wykonywaną niegdyś przez rycerstwo, później zaś
przez przedstawicieli i struktury Służb Mundurowych. Pamiętamy, iż psychofizyczny i moralny byt, manifestujący się jako Umysł Wojownika, prezentuje znany obecnie na całym świecie etos Bushidō, na Zachodzie zaś etos
rycerski oraz socjologiczny paradygmat konsensusowy Mertona–
Malinowskiego, będący na swój sposób odpowiednikiem dalekowschodniej
filozofii organicystycznej.
Wykładowcy Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie oraz współpracujący z nią pracownicy
naukowi innych uczelni prezentują w niniejszym „Zeszycie Naukowym”
poglądy oscylujące wokół powyższych idei, jednocześnie zbieżne z ich
zainteresowaniami i zadaniami dydaktyczno-naukowymi.
Z zadowoleniem należy odnotować fakt, iż w ramach działań zmierzających do wypełniania realiami idei Unii Europejskiej, w „Zeszycie Naukowym” czytelnik znajdzie artykuły naukowców zagranicznych. Mamy
powody sądzić, że współpraca ta będzie rozwijać się w pomyślny i wieloaspektowo inspirujący sposób.
dr Juliusz Piwowarski
5
Od Redakcji
W „Zeszycie Naukowym” Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie publikowane są oryginalne
artykuły naukowe (problemowe, sprawozdania) lub (w szczególnych przypadkach) przedruki dotyczące administracji, nauk o kulturze fizycznej,
nauk społeczno-prawnych i nauk humanistycznych (filozofia, socjologia,
historia, pedagogika i psychologia), zgodnie z profilem i misją leżącą
u podstaw funkcjonowania Uczelni.
Instrukcje dla autorów prac:






Artykuł w języku polskim, angielskim lub słowackim.
Słowa kluczowe w języku polskim i angielskim (4–6).
Streszczenia (abstrakty) w języku polskim i angielskim (ok. 100 słów),
zawierające opis materiału tekstowego, wyniki badań oraz wnioski.
Tłumaczeniu podlega również tytuł artykułu.
Tekst: edytor Word, czcionka 12 Times New Roman, interlinia 1,5
wiersza, marginesy standardowe, pełna bibliografia alfabetyczna na
końcu pracy, według wzoru: nazwisko autora, inicjał imienia autora,
tytuł kursywą, wydawnictwo, miejsce wydania i rok wydania, nr
ISBN. Tytuł czasopisma zapisujemy w cudzysłowie, następnie rok
wydania, numer wydania, nr ISSN.
Zdjęcia i wykresy: rozdzielczość 600 dpi.; dodatkową kopię występujących w artykule zdjęć, wykresów, tabel i in. należy dostarczyć w odrębnym pliku.
W tekście odmiana przypisów dolnych, według wzoru:
¹ Rosa R., Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warszawa 1995, ISBN 8311- 08458-0.
6
² Kudelska M., Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych [w:] Filozofia
Wschodu, t. I, red. B. Szymańska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, ISBN 83-233-1487-X.
³ Koziej S., Bezpieczeństwo i obronność Unii Europejskiej, „Myśl Wojskowa” 2005, nr 1, ISSN 0209-3111.
Redakcja przyjmuje teksty o objętości od 10 do 20 stron znormalizowanego maszynopisu, przesłane pocztą elektroniczną na adres: [email protected] (z informacją o autorze: imię i nazwisko, stopień bądź
tytuł naukowy, piastowane stanowisko, dane kontaktowe: telefon, mail,
adres korespondencyjny).
Redakcja zastrzega sobie możliwość dokonywania skrótów i zmian
oraz poprawek stylistycznych, językowych i interpunkcyjnych w tekstach
przeznaczonych do publikacji. Materiałów niezamówionych nie zwraca.
Honorariów dla autorów prac i recenzentów nie przewiduje się. Jednocześnie na chwilę obecną autorzy zwolnieni są z opłaty publikacyjnej.
Prawa autorskie i wydawnicze po opublikowaniu artykułu przechodzą
na Redakcję ZN WSBPI „Apeiron” w Krakowie.
„Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie znajduje się na liście czasopism punktowanych przez Index Copernicus (Index Copernicus
Journal Master List). IC Value: 1.88.
Zapraszamy wszystkich do współpracy.
7
Bushidō – kodeks samurajów
Bushidō to istniejący od stuleci samurajski kodeks postępowania. Bushidō, u którego podstaw leżą nauki Zen. Zgodnie z założeniem, miał pomagać samurajskim mistrzom w zrozumieniu samych siebie, w poznaniu swego
wnętrza oraz otaczającego wszechświata. Wszystko to za sprawą bezpośredniego doświadczenia, jak również rozwijania siły, samokontroli i mądrości.
Podstawą Bushidō jest siedem niezbędnych cnót:
1. Seigi: Podejmowanie własnych decyzji w oparciu o zasady religijne
i moralne.
2. Juki: Dzielność, męstwo oraz heroizm.
3. Jin: Współczucie i życzliwość wobec wszystkich ludzi.
4. Reigi: Uprzejmość i właściwe zachowanie.
5. Makoto: Prawdomówność i całkowita szczerość.
6. Meiyo: Honor i chwała.
7. Chugi: Poświęcenie i lojalność.
Duch walki i odwaga były wiodącymi aspektami Bushidō. Jednak dla
samurajów najważniejszym celem Bushidō było osiągnięcie cnoty
w myślach i czynach. Każdy samuraj przestrzegał kodeksu postępowania,
grzeczności oraz etykiety, co prowadziło do osiągnięcia prawdziwej cnoty.
Podkreślając konieczność respektowania opisanych zasad, Bushidō pomagało samurajom uzyskać harmonię ciała i umysłu. Pozwalało także utrzymywać wewnętrzny spokój i heijoshin (dosł. – stan codzienności umysłu),
nawet w obliczu trudu codziennego życia. Szczerość, uprzejmość, prawdomówność, pobożność oraz honor stanowiły fundament kodeksu Bushidō
oraz rdzeń, z którego wyrosła tradycja karate. Powyższe atrybuty, a także:
mądrość, zrozumienie, wewnętrzny spokój i siła to największe korzyści
płynące z uprawiania karate.
8
DOROTA AMBROŻY
Wielowymiarowość estetyki codzienności
Abstract: Term of aesthetics is understood in a modern world mostly as
a match of object’s or group of objects’ features, which is not associated with
ugliness, disharmony, sloppiness or other negative feelings. In search of making everyday world more aware of aesthetics, man should focus firstly on physical aspects of human, secondly on area where people move and thirdly on
aesthetic experience. Thoughts presented in the article are introduction to
broader analyses.
Key words: aesthetics, body language, aesthetic experience
Pojęcie estetyka rozumiane jest we współczesnym świecie: po pierwsze jako układ cech przedmiotu lub grupy przedmiotów, który nie kojarzy
się nam z brzydotą, dysharmonią, niechlujstwem czy innymi negatywnymi
odczuciami1. Takie rozumienie pojęcia estetyczny znaczy tyle, co ładny,
gustowny, natomiast esteta to człowiek wrażliwy na piękno i charakteryzujący się poczuciem piękna; po drugie estetyka to nauka o pięknie zajmująca
się badaniem wartości artystycznych oraz ocen estetycznych, dociekająca
przyczyn ich kształtowania się, oraz ustalająca kryteria ich wartości i ocen
lub też ogólna teoria sztuki, badająca treść i formy dzieł artystycznych 2.
W historii filozofii wyszczególniano różne kategorie, które określały pojęcie piękna. Sokrates, jak twierdzi Ksenofont, rozróżnił szczególne dla swojej epoki kategorie estetyczne: po pierwsze piękno idealne, które, jego
zdaniem, jest takie ze względu na przydatność do celu, piękno ciała w wy1
M. Żelazny, Estetyka filozoficzna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007.
2
Słownik Języka Polskiego, t. I, Warszawa 1983.
9
ścigach nie jest podobne do ciała w zapasach, ale postrzegamy je jako takie, ze względu na jego użytkowość dla wygranej. Po drugie wyróżnił
piękno duchowe, które jest wyrażaniem wewnętrznych przeżyć poprzez
ukazanie tego, co nie ma barw, symetrii i jest niewidzialne, i jest ukazaniem
człowieka w jego stanach emocjonalnych poprzez wyraz oka, czyli spojrzenie. Zarówno w wytworach sztuki, jak również w rzeczywistym oglądzie, można dostrzec te wyrazy emocjonalności, szeregując ciało człowieka
w kategoriach piękna. Sokrates pytał Parrazjosa, czy w przypadku nieszczęścia, mają jednakowy wyraz twarzy ci, którzy się troszczą się o człowieka, i ci, którzy o niego nie dbają. Malarz zaprzeczył określając, iż
pierwsi są smutni i to maluje się na ich twarzach, a drudzy są zadowoleni
bądź obojętni, i to również wyraża się w zewnętrznym wizerunku. Z twarzy
i całej postawy człowieka zarówno w stanie spoczynku, jak również w ruchu przejawia się jego wspaniałość, szlachetność, nikczemność, niewolniczy sposób myślenia, wstrzemięźliwość, mądrość, zuchwałość, nieświadomość tego, co dobre i złe. Przyjemniej jest patrzeć na postacie ludzkie
człowieka, w których widzi się szlachetne, dobre i ujmujące zalety, niż na
takie, które zdradzają nikczemne, wstrętne i złe cechy charakteru (Ksenofont V-IV w.p.n.e., Wspomnienia o Sokratesie, ks. III). Piękno rozumiane
jako takie, które wyraża się poprzez odtwarzanie psychicznych wzruszeń,
obecne jest w rzeźbach Klejtona. Jak zauważa Sokrates, piękne są one dlatego, iż widać w nich wierne naśladowanie żywych kształtów, a także
przedstawienie groźnych błysków w oczach zawodników oraz promienną
radość na twarzach zwycięzców. Przejawy piękna są obecne zarówno
w miejscach, w których nastawiamy się szczególnie na estetyczny odbiór,
tj. galerie sztuki, teatr, filharmonia czy też krajobrazy, ale także w tzw.
zwykłej codzienności przepełnionej kontaktami z innymi ludźmi, pracą,
wypoczynkiem i innymi różnorodnymi formami ludzkiego działania, które
tylko pozornie nie mają estetycznego wymiaru. Jak twierdzi J. Lipiec,
w program estetyzacji rzeczywistości można by włączyć zarówno wszystkie przejawy ludzkiego zachowania, jak również analizując bardziej powściągliwie tylko „to, co zdoła stać się obiektywną podstawą estetycznego
10
wartościowania”3. J. Lipiec, zadając sobie pytanie, „czy wszystko, co poznane podlegać może zabiegowi estetyzacji, czy też tylko niektóre przedmioty doznań do tego się nadają, te mianowicie, które potrafią sprostać
wymaganiom wszelkiej i dowolnej estetyczności, to znaczy wypełnić się
odpowiednią materią tworzącą jakieś określone układy, zdolne do prezentacji w tym właśnie charakterze”4, wzbudza zainteresowanie podmiotu
otaczającą rzeczywistością w aspekcie estetyki. Można by, posiłkując się
inspiracją J. Lipca, zastanowić się, jak dokonać estetyzacyjnej operacji
rzeczywistości, w której to dokonuje się artystycznego przeobrażenia bądź
dopełnienia estetycznego?
Spoglądając na ludzkie działanie w otaczającej rzeczywistości, można
zauważyć, iż wymiar cielesny człowieka jest najbardziej namacalnym obrazem ludzkiego zachowania. Stąd, w poszukiwaniu estetyzacji świata powszedniego, na tym aspekcie należałoby skupić się w pierwszej kolejności.
Człowiek w swoim indywidualnym bycie gra różnorodne role społeczne.
Jest ciągłym aktorem, który przyjmując określone pozy, określa własne
położenie i swój udział w bycie. Wykonując różnorodne ruchy, które zdradzają jego pozycje w społeczeństwie, posługuje się tzw. mową ciała. Mowa
ciała jest zespołem sygnałów, które zostają wysłane w trakcie komunikacji
z innymi ludźmi. Ujawniają się one poprzez mimikę, postawę, spojrzenia
oraz gesty. Myśl i uczucia wyrażają się poprzez mowę ciała, która staje się
pewnego rodzaju bezgłośnym dialogiem, pozwalającym na swobodniejsze
kontakty z ludźmi. Porozumiewawcze spojrzenia, wymowne gesty, znaczące wyrazy twarzy stają się odzwierciedleniem ludzkich emocji. W środowisku, w którym rozwija się i przebywa człowiek, wypracowuje się różnorodne sposoby zachowań, zależne od wielu czynników. Do takich czynników należą: środowisko wychowawcze, status społeczny, rodzaj wykonywanej pracy, wiek i związana z nim przynależność do grupy rówieśniczej
oraz wiele innych czynników wiążących się z realizacją określonych ról
społecznych. Realizowane role społeczne mają swoje odzwierciedlenie
3
4
J. Lipiec, Powrót do estetyki, Wydawnictwo Fall, Kraków 2005.
Ibidem.
11
w języku ciała, który jest rozumiany przez innych przedstawicieli środowiska i przejawia się w sposobie zachowania dobrze rozumianym tylko
w danej grupie społecznej. Ideał estetyczny panujący w grupie społecznej
jest, według Znanieckiego, częścią jej wzoru obyczajowego. Cechy zewnętrzne, zanim stały się wzorem estetycznym, mogły posiadać charakter
utylitarny. Cel estetyczny może wynikać z chęci wyodrębnienia tego, co
swoje z tego, co obce. Całokształt obyczajów danej grupy (dotyczy to również obyczajów związanych z wartością estetyczną) to nie tylko przyzwyczajenie do działania, ale również pewnego rodzaju sąd o działaniu. Sąd
wyrażony w terminach ogólnych, stający się regułą, która jest ogólna
w tym znaczeniu, że stosowałaby się do innych osobników w podobnych
warunkach5. Wytwarza się tym samym pewna cielesna tożsamość, dzięki
której można zidentyfikować sposób zachowania różnych grup społecznych, od zbuntowanego nastolatka poprzez studentów różnych specjalności, aż po nauczycieli, lekarzy, prawników czy też polityków. Jak twierdzi
S. Molcho w publikacji Mowa ciała, postawa, zachowanie, sposób bycia
każdego z nas oddziałują na otoczenie, albo jako bodźce, albo jako reakcje.
Są one pozytywne, gdy otoczenie na nie odpowiada, lub negatywne, gdy
pozostaje obojętne. Pełniąc określone role społeczne, pragniemy być dostrzegani i respektowani. Dostrzegać kogoś to, zdaniem S. Molcho, znaczy
rozpoznawać sygnały ciała oraz rozumieć znaczenie zachowania. Komunikowanie to prawidłowe interpretowanie i zrozumiałe odpowiadanie na sygnały od innych osób. Taka wzajemna wymiana rozpoznawalnych gestów,
spojrzeń oraz postaw jest wyrazem harmonijnego współdziałania w zespole, grupie czy też środowisku. W toku całego życia toczy się proces ciągłego korygowania i sprawdzania każdego ruchu. Jest on dążeniem do perfekcji w poruszaniu się, co ma wywołać uczucie zadowolenia. Najbardziej
namacalnym przykładem takich treningów ciała staje się sport, w którym
każdy ruch wykonywany, jest po to, by osiągnąć sukces. Zwycięstwo
w sporcie jest wartością pożądaną, do której zmierza zawodnik, korygując
5
F. Znaniecki, Socjologia wychowania, PWN, Warszawa 2001.
12
swoje postępowanie, modyfikując wartości chwilowe, będące składnikami
łańcucha aktów ruchowych. Sprawdzanie i właściwe korygowanie tych
chwilowych wartości uzależnione jest od zewnętrznego środowiska, na
które składają się inni zawodnicy, warunki atmosferyczne, reakcja publiczności oraz inne, które wymuszają elastyczny sposób zachowania. Sygnały
z zewnętrznego środowiska rejestrowane przez mózg zapamiętywane są
jako wydarzenia przynoszące przyjemne doznania bądź przykrość. Zarejestrowanie tychże sygnałów pozwala na uruchomienie różnorodnych sposobów reagowania na zmieniające się warunki środowiskowe. Im więcej doświadczeń o dużej intensywności zarejestrowanych w mózgu, tym lepsza
umiejętność właściwego rozpoznawania doświadczenia. Harmonijna gra
ciałem z płynnymi reakcjami i właściwymi odpowiedziami jest większą
szansą na harmonię oraz estetyzację sportowego życia. Mowa ciała mająca
tak wymowne znaczenie w sporcie, jest również istotna w każdej innej
dziedzinie życia. Estetyzacja rzeczywistości, której podstawę stanowi
człowiek z jego ruchami, staje się grą ciałem, która wynika zarówno z wewnętrznych sposobów sterowania, na które człowiek nie ma wpływu, oraz
z procesów regulacyjnych wynikających ze świadomego sterowania zachowaniem człowieka. Natura, jak twierdzi S. Molcho, nie ufa świadomości człowieka, co jest przyczyną niewielkich możliwości sterowania przez
żywe istoty układami wewnętrznymi organizmu. Priorytetami w funkcjonowaniu organizmu są jego konieczności życiowe, wiążące się z przetrwaniem jednostki. Na bazie podstawowych funkcji życiowych tworzą się
możliwości bardziej świadomego sterowania zachowaniem człowieka.
Pozwala to na wyznaczenie celów działania i zmierzanie to pożądanych
wartości. Dobrze jest, gdy w dążeniu do realizacji owych pragnień, nie
odnosi się tzw. „Pyrrusowego zwycięstwa”, zmierzając za wszelką cenę do
wygranej, ponosząc jednocześnie zbyt duże koszty związane z utratą zdrowia czy też innych cennych wartości. Tak więc gra ciałem, zmierzająca do
harmonii w porozumieniu, jest próbą zmierzania do estetyzacji rzeczywistości. Harmonia ruchów to efekt wypracowany przez długotrwały trening
13
ciała, który staje się sposobem na usprawnienie komunikacji zmierzającej
do porozumienia bez słów.
Kolejnym elementem, który może być poddany artystycznemu przeobrażeniu, jest przestrzeń, w której porusza się człowiek, tzn. cały materialny
świat, w którym rozgrywa się ludzkie życie. Wymienić tutaj można: wszelkie dobra architektury codzienności, która ma wpływ na czucie estetyczne.
Każdy człowiek odczuwa oddziaływanie architektury zanim jeszcze poznaje znaczenie tego słowa. To, gdzie człowiek doświadcza swojego życia od
wczesnych lat po wielorakość sytuacji egzystencjalnych, ma swoje przełożenie na sposób postrzegania piękna. Codzienne otoczenie ma niebywały
wpływ na życie każdego człowieka. Od miejsc, w których toczy się nasza
praca, życie rodzinne, odpoczynek, zabawa oczekujemy, aby stały się przestrzenią estetycznych doznań, aby były zewnętrznym opakowaniem naszego wewnętrznego świata. Przebywając w danej przestrzeni, szukamy komfortu użytkowania, który wynika z naszej wrażliwości oraz potrzeb psychicznych jednostki. Wybitny włoski architekt Renzo Piano powiedział, iż
wznosząc budynek, nie patrzy na to, czy on jest ładny, obserwuje natomiast
zachowanie ludzi, spogląda, czy są oni zadowoleni z tego, iż przebywają w
tej przestrzeni. Tak wiec istotne jest postrzeganie piękna jako przyjemności, akceptacji, poczucia bezpieczeństwa, które wyzwalane jest poprzez
specyficzne współgranie podmiotu z otaczającą rzeczywistością. Powszechne rozumienie piękna jako czegoś, co jest proporcjonalne, jest podążaniem za Pitagorasem, który uznawał, iż wartością wszechrzeczy jest liczba. Wizja estetyczno-matematyczna stworzona przez Pitagorasa staje się
odzwierciedleniem ładu wynikającego z tego, iż realizuje się w nich prawa
matematyczne, będące matematycznym warunkiem piękna. Poglądy Pitagorasa o ładzie przedstawione są w Żywotach i poglądach słynnych filozofów Diogenesa Laertiosa. Zauważa on, iż: cnota jest harmonią i w ten sposób także zbawieniem i wszelkim dobrem boskością. W konsekwencji także
wszystkie rzeczy zostały harmonijnie uformowane. Umiłowanie dla liczby,
proporcji, ładu, harmonii jest próbą szukania reguł w tworzeniu piękna.
Wzajemne dopasowanie do siebie fragmentów tworzących całość jest wy14
razem harmonii i może być sposobem na postrzeganie piękna. Naturalna
potrzeba poszukiwania przez człowieka ładu i harmonii, obrazuje ponadczasowe wartości, które stają się pewnego rodzaju kanonami. Świadoma
harmonia pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem, w jakim żyje
i pracuje. Siła, która ma olbrzymi wpływ na nasze zdrowie i relacje międzyludzkie, miłość, rodzinę, pracę i karierę. Wschodnia mądrość mówi
o uporządkowaniu swojego domu, miejsca pracy, a to spowoduje pozbycie
się chaosu ze swego życia. Oddaje to w bardzo istotny sposób Feng-shui,
starożytna praktyka planowania realizowana w celu osiągnięcia zgodności
ze środowiskiem naturalnym. Pojmowana jest jako życiowa siła, która jest
niewidzialna i nieuchwytna. Estetyzacja architektonicznej rzeczywistości
jest poszukiwaniem harmonii świata zewnętrznego.
Istotnym elementem estetyzacji rzeczywistości jest doświadczenie estetyczne. Doświadczenie estetyczne, zdaniem R. Schustermana, jest ze swej
istoty wartościowe i przyjemne, inaczej mówiąc, jest wymiarem wartościującym. Jest również tym, co żywo odczuwamy i czym subiektywnie się
delektujemy, czymś, co absorbuje nas emocjonalnie i skupia naszą uwagę
na swej bezpośredniej obecności, wyróżnia się na tle zwykłego strumienia
rutynowego doświadczenia (wymiar fenomenologiczny). Jest także doświadczeniem znaczącym, a nie czystym doznaniem, nazwać to można
wymiarem semantycznym. Jego afektywna siła i znaczenia razem wzięte
tłumaczą , dlaczego doświadczenie estetyczne może być tak przekształcające. Kolejną cechą jest to, iż jest ono specyficzne, blisko utożsamiane ze
specyfiką sztuk pięknych i reprezentujące główny cel sztuki. Nazwano to
wymiarem demarkacyjno-definicyjnym6. Tak więc jest próbą spajania teorii z praktyką i przeżywania jako doświadczenia. Według Dewey’a, pojęcie
doświadczenia nie jest ograniczone do przeżyć indywidualnych, ale przekracza podmiotowe ulokowanie, obejmując stan poprzedzający jego uformowanie. Na doświadczenie estetyczne składa się zatem to, co gromadzi
człowiek jako swoje przeżycia ulokowane w pamięci, stanowiące podłoże
6
R. Shusterman, O sztuce i życiu, Atla 2, Wrocław 2007.
15
jego spojrzenia na świat. Jak zauważa M. Gołaszewska, doświadczenie
dostarcza nam mnogości danych wyjściowych – materiału, niezbędnego dla
wynajdowania struktury świata. Nie jest zatem obojętne, jakim materiałem
doświadczeń rozporządza się i w jaki sposób materiał ten jest w doświadczeniu dany7. Według Dufrenne, doświadczenie estetyczne dotyczące dzieła sztuki pozwala odkryć możliwości zawarte w naturze: doświadczenie
estetyczne natury ujawnia związki konieczne w niej występujące. Smak
estetyczny, wydawane sądy, upodobania, które przejawiają się w zachowaniach człowieka przetransponowane zostają na problematykę związaną
z estetyka. Opis rzeczywistości, zarejestrowanie możliwie największej ilości faktów, uogólnianie ich, tworząc hipotezy oraz szersze teorie, staje się
podstawą doświadczenia estetycznego, którego źródłem jest wiedza przyrodnicza przeniesiona na rzeczywistość humanistyczną. Doświadczenie
estetyczne związane jest z przeżyciem estetycznym. Nie ogranicza się ono
do realnej obecności przedmiotu, ale może trwać dłużej niż nasza percepcja. Nie jest zatem ograniczonym w czasie przeżywaniem związanym z tu
i teraz widzianym, słyszanym przedmiotem estetycznym. Wśród znanych
w historii koncepcji przeżycia estetycznego można wyróżnić te, które pojawiają się wtedy, gdy odnajdujemy podobieństwo przedmiotu przedstawionego w sztuce do jego pierwowzoru, gdy ich istotą jest głębokie doznawanie wzruszeń, w wyniku których człowiek jest wyzwolony8, gdy jest
to przeżycie równoznaczne z tymi, które towarzyszą zabawie9. Przeżycie
estetyczne, jak twierdzi M. Gołaszewska, jest zatem psychofizycznym procesem, skierowanym na ujęcie wartości estetycznej przedmiotu10. W teorii
N. Goodmana pojawia się istotne sformułowanie, iż doświadczenie estetyczne jest z istoty znaczące i poznawcze przez to, że wykorzystuje symbole. W otaczającej nas rzeczywistości, zwracając uwagę na estetyczny wymiar bytu, można, podsumowując rezultaty wstępnych rozważań, zauwa7
M. Gołaszewska, Świadomość piękna, PWN, Warszawa 1970.
W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, Warszawa 2008.
9
K. Gross, Die Spiele der Menschen, Jena 1899.
10
M. Gołaszewska, Świadomość piękna, PWN, Warszawa 1970.
8
16
żyć, iż z punktu widzenia pragmatyzmu, doświadczenie estetyczne i sztuka
związane są z doświadczeniem harmonii życia. Harmonia życia to estetyczny dobrostan pomiędzy ruchem ciała człowieka, otaczającą przestrzenią a rozgrywającym się w tym aspekcie doświadczeniem estetycznym.
Bibliografia
1. Gołaszewska M., Świadomość piękna, PWN, Warszawa 1970.
2. Goodman N., Jak tworzymy świat, przeł. M. Szczubiałka, Fundacja
„Aletheia”, Warszawa 1997.
3. Gross K., Die Spiele der Menschen, Jena 1899.
4. Lipiec J., Powrót do estetyki, Fall, Kraków 2005.
5. Molcho S., Mowa ciała, Diogenes, Warszawa 1998.
6. Shusterman R, O sztuce i życiu, Atla 2, Wrocław 2007.
7. Tatarkiewicz W., Historia estetyki, PWN, Warszawa 2008.
8. Znaniecki F., Socjologia wychowania, PWN, Warszawa 2001.
9. Żelazny M., Estetyka filozoficzna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2009.
17
JÁN ŠUGÁR, ALENA LUKÁČOVÁ
Implementace ICT do vzdělávacího systému MV ČR
Abstract: The article deals with the implementation of modern ICT and its
impact on the efficiency of education within the Ministry of Interior of the
Czech Republic. ICT presents a great progress especially for the purposes of
the students and teachers. The authors underlined the necessity to equip the
police schools with the ICT. But there is a problem of lack of the finance. It’s
up to management of the Ministry of Interior of the Czech Republic to solve
the problem.
Key words: ICT, police schools, professional police education, progress,
competition, internet, e-learning
Rozvoj techniky a technických věd přestal být v posledních
desetiletích spojován pouze s ekonomikou. Významně se prosazuje
především v oblasti vzdělávání, přičemž skýtá velké množství nebývalých
možností způsobů vzdělávání, které by bez těchto moderních informačních
a komunikačních technologií (ICT) nebyly realizovatelné.
Vezmeme-li v úvahu fakt, že mezi technickými didaktickými
prostředky ještě zcela donedávna převažovala audiovizuální média, jakými
jsou např. zpětný projektor, projektor diapozitivů, meotar, magnetofon či
videopřehrávač1, pak přes veškeré jejich nesporné výhody a určitý pokrok,
který ve své době znamenala, je nutno konstatovat, že tato média jsou již
překonána. Konec 20. století a počátek 21. století se do historie lidstva zapsal jako razantní nástup výpočetní techniky do všech typů vzdělávacích
zařízení a ruku v ruce s ní i celosvětová informační počítačová síť – inter1
J. Kapounová, K. Kostolányová, I. Nagyová, Multimédia v práci učitele, Ostrava:
Ostravská univerzita v Ostravě, 2004, s. 6.
18
net2. Od tohoto okamžiku začalo být veškeré dění úzce spjato
s informačními a komunikačními technologiemi. Odborná i laická veřejnost
očekává, že obdobně jako kdysi nově objevená páka znásobila sílu lidských
paží a lupa rozlišení lidského oka, i tyto nové technologie pravděpodobně
sehrají významnou roli v případě lidského myšlení a komunikace3.
Domníváme se, že se jedná o velmi logickou prognózu, od které lze
v oblasti lidského vědění očekávat spíše více pozitiv nežli negativ.
Vývoj ve světě způsobil, že i náš současný vzdělávací systém je poznamenán boomem nejrůznějších druhů moderních prostředků odvozených
od těchto technologií, teorií systémů a kybernetických pedagogickopsychologických modelů, přičemž velké pozornosti se těší zejména
počítače se všemi aplikacemi, jejichž multimediální vlastnosti zahrnují
audiální i vizuální nástroje. To se odráží i v nově vznikajících vědních oblastech, např. v mediální pedagogice a didaktice či v mediální psychologii,
přičemž tyto si kladou mimo jiné otázku, zda se jedná pouze o rozšíření
stávajících prostředků nebo zda tyto prostředky startují novou a vyšší
úroveň vzdělávacích koncepcí4. Výše uvedené nás opravňuje konstatovat,
že rozvoj ICT ve svém důsledku vyúsťuje v dramatickou změnu struktury
nabídky studijních programů, forem a prostředků vzdělávání5, ale současně
lze od nich očekávat i zvýšení kvality nejen vyučovacího procesu, nýbrž i
výsledného vzdělání.
Z hlediska rozvoje policejního školství lze konstatovat, že tento trend
je patrný i zde, ovšem je současně i nutno zmínit, že i přes veškeré úsilí
zainteresovaných institucí a snahy jednotlivých nadšených pedagogů, bylo
zaznamenáno jen málo úspěchů. Tento svým způsobem velmi neutěšený
2
J. Malach, M. Mikošek, Tvorba a užití didaktických médií. Ostrava: Ostravská
univerzita v Ostravě, 2004, s. 14.
3
J. Kapounová, K. Kostolányová, I. Nagyová, Multimédia v práci učitele. Ostrava:
Ostravská univerzita v Ostravě, 2004, s. 7.
4
D. Dobrovská, J. Semrád, J. Vobořilová, Možnosti uplatnění e-learningu
v pedagogické přípravě učitelů technických předmětů. 2003, s. 1.
5
H. Šebková, J. Kohoutek, J. Šturzová, Metodika komplexního hodnocení kvality.
In Aula, ročník 13, 2005, zvláštní číslo, s. 110–111.
19
stav lze připsat pouze jedinému příčině, a tou je nedostatek financí, které
jsou potřebné k zakoupení např. LMS (Learning Management System) čili
příslušného hardware a rovněž i výukového softwaru. V případě výukového
softwaru se navíc jedná o další závažný problém. Komerční software
celkem logicky nedokáže naplnit specifické cíle a obsah odborných policejních předmětů. A zde narážíme na další velmi závažný problém, který
je opět nutno řešit prostřednictvím značného objemu financí, neboť na
tvorbě odpovídajícího softwaru, který by plně vyhovoval tak specifickému
prostředí, jakým je policejní školství, musí participovat celý tým odborníků, kteří navíc budou disponovat i odpovídajícím technickým
vybavením.
Z výše uvedeného lze vyvodit závěr, že každá vzdělávací instituce,
která nechce ztratit svůj význam, se nutně musí tomuto trendu rychle
přizpůsobit. A toto samozřejmě platí i pro všechny vzdělávací instituce
působící v rámci MV, neboť škola se spíše nežli pouhým zdrojem informací musí pro studenty stát především zprostředkovatelem zdrojů informací a
průvodcem po těchto zdrojích. Způsobilost efektivně pracovat
s informacemi se stává rozhodujícím faktorem úspěšnosti nejen jednotlivých absolventů, ale i celých škol. Proto se vzdělávání prostřednictvím
internetu stále častěji stává integrální součástí tradičních forem studia.6
Svým začleněním do vzdělávacího systému České republiky na základě
zákona č. 232/1992 Sb. převzala na sebe výše uvedené závazky i Policejní
akademie ČR v Praze, neboť požadavky dnešní moderní doby na výstupní
profil absolventa vysoké školy jsou mimořádně vysoké a v našem případě i
absolventi PA ČR v Praze musí tyto požadavky zcela splňovat, jinak nemají šanci obstát v tvrdém konkurenčním prostředí. Obdobné závazky převzaly i rezortní střední a vyšší školy. Hovoříme-li zde o konkurenci na trhu
práce, pak máme jednoznačně na mysli znalosti a vědomosti získané
6
H. Mann, Virtuální univerzita. In: Materiály k otevřenému distančnímu
vzdělávání. Otevřené a distanční vzdělávání na vysokých školách. Současný stav
a perspektivy. Olomouc: Andragogé – Centrum otevřeného a distančního
vzdělávání UP, 2000, č. 6, s. 84–87.
20
prostřednictvím speciálních policejních předmětů vyučovaných v rámci
rezortního školství a jejich srovnání se světem. Jako příklad uvádíme snahy
vedení PA ČR za pomoci ICT zkvalitnit především výuku v kombinované
formě studia tak, aby zejména absolventi této formy studia dosáhli potřebné
úrovně požadovaných odborných kompetencí. Jedním z nejpřijatelnějších
řešení zcela v pokrokovém duchu moderních vzdělávacích technologií je
systematické budování e-learningového prostředí, které významným
způsobem posílí motivační prvky k systematické samostatné přípravě studentů, čímž ji v konečném výsledku i zefektivní, což se zúročí v podobě
očekávaného výsledku7.
Odborníci8 poukazují na ten fakt, že zavádění nových komunikačních
technologií je samo o sobě obrovskou inovací a jen velmi těžko může být
zprostředkováno a prosazeno samo o sobě. Nejmodernější technologie spolu s tou nejpestřejší nabídkou výukových programů budou jen „mrtvým
železem“ a další dávkou nadbytečných dat, pokud jejich uživatelé nebudou
motivováni a kvalifikováni k jejich efektivnímu využití. Týká se to jak
studentů, z nichž mnozí disponují dovednostmi jak zacházet s novými technologiemi, např. s internetem, ale již příliš nedychtí po tom, chtít a umět
internetu využívat jako prostředku sloužícího ke vzdělávání. Týká se to ale
právě tak pedagogů, z nichž mnozí by internet jako didaktický prostředek
využívat chtěli, ale opětovně mnozí z nich v praktických dovednostech
v zacházení s novými technologiemi za svými svěřenci daleko zaostávají.
S tímto názorem nelze nesouhlasit.
Základní přístup k chápání role nových vzdělávacích médií a technologií lze shrnout do myšlenky, že jakoukoliv technologii lze chápat jako
sadu dostupných nástrojů umožňujících lidem uskutečňovat své úkoly efektivnějším způsobem. Pokud lidé řeší složitější problémy, rozšiřují své
zkušenosti a vědomosti. Z tohoto důvodu můžeme v současnosti všeobecně
7
J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, EAS, Kraków 2011,
s. 259–261.
8
P. Kapoun, Mediální komunikace a vzdělávání, Ostrava: Ostravská univerzita
v Ostravě, 2003, s. 24
21
používané ICT kvalifikovat jako prostředky nabízející nástroje pro
rozvíjení a rozšiřování lidského myšlení. Moderní technologie umožňují
studentům zaznamenat větší úspěšnost ve složitých úkolech s daleko větší
samostatností či nezávislostí a navíc mají tendenci podporovat konstruktivní vzdělávání a vzájemnou spolupráci jak mezi studujícími samotnými, tak i spolupráci mezi studenty a učiteli9. Ve světle těchto faktů je
celkem logické, že primárním požadavkem vstupu na globální trh práce
bude kromě znalosti cizího jazyka i počítačová gramotnost.
Z pohledu ICT je nutno přehodnotit i tradiční pohled na úlohu učitele.
Role pedagoga jako nositele i prostředníka vzdělávání musí být rozvíjena
současně se zaváděním ICT do výuky. Učitel se tak pro studující stane
průvodcem a pomocníkem, partnerem v diskusi, a rovněž bude i zdrojem
inspirace, a to vše za zachování velké míry samostatnosti a zodpovědnosti
studentů. Jinými slovy pedagogové musí s rozvojem moderních
vzdělávacích technologií udržet krok, což ve svém důsledku znamená zvýšit
vlastní počítačovou gramotnost, přistupovat k výuce tvůrčím způsobem,
přehodnotit své pedagogické postoje a pružně reagovat na nové situace.
Závěr
Z nejrůznějších výzkumů, studií a dalších poznatků vyplývá, že
vzdělávání prostřednictvím ICT zcela mění charakter vzdělávacích institucí, policejní vzdělávání nevyjímaje. Dřívější role škol spočívala především v tom, že shromažďovaly a svým studentům předávaly informace
potřebné pro jejich budoucí život a praxi. Ovšem v současné době se studentům díky internetu nabízí mnoho jiných zdrojů, přičemž tyto zdroje jsou
velmi obsáhlé a aktuální a v případě studentů policejních škol se nabízí
srovnání s jejich kolegy ze zahraničí, což pro ně představuje významnou
zpětnou vazbu a svým způsobem i motivaci. Je proto nezbytné si uvědomit,
že pouze modernizací policejního vzdělávání, tedy obdobně jak je tomu
9
Z. Sikorová, Konference IARTEM o učení a edukačních médiích. In: Pedagogika,
roč. LII, 2002, s. 369.
22
i v civilní sféře, mohou policejní vzdělávací instituce připravit své absolventy pro policejní praxi na té odpovídající úrovni, jakou vyžaduje situace ve společnosti, zejména nové fenomény trestné činnosti, jejichž pachatelé zásadně využívají nejnovějších technologií. Pachatelé trestné činnosti
jsou, bohužel, stále two steps ahead, jak konstatují policisté na celém světě,
neboť se získáním potřebných financí nemají žádné problémy a vynaložené
náklady se jim několikanásobně vrátí. Stálo by za úvahu, zda by se přece
jen nevyplatila obdobná investice do Policie ČR, její školství nevyjímaje.
Bibliografia
1. Dobrovská D., Semrád J., Vobořilová J., Možnosti uplatnění elearningu v pedagogické přípravě učitelů technických předmětů.
http://epedagog.upol.cz/eped 1.2003/ clanek 06.htm.
2. Dworzecki J., Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Kraków: EAS,
2011, ISBN: 978-83-61645-68-9; ISBN: 978-83-62674-01-5.
3. Kapoun P., Mediální komunikace a vzdělávání. Ostrava: Ostravská
univerzita v Ostravě, 2003. s. 76, vydání 1. ISBN 80-7042-307-2.
4. Kapounová J., Kostolányová K., Nagyová I., Multimédia v práci učitele. Ostrava: Ostravská univerzita v Ostravě, 2004, 97 s., vydání 1.
ISBN 80-7042-366-8.
5. Malach J., Mikošek M., Tvorba a užití didaktických médií. Ostrava: Ostravská univerzita v Ostravě, 2004, s. 64, vydání 1. ISBN 80-244-0276-9.
6. Mann H., Virtuální univerzita. In: Materiály k otevřenému distančnímu
vzdělávání. Otevřené a distanční vzdělávání na vysokých školách.
Současný stav a perspektivy. Olomouc: Andragogé – Centrum
otevřeného a distančního vzdělávání UP, 2000, č. 6, s. 84–87.
7. Šebková H., Kohoutek J., Šturzová J., Metodika komplexního hodnocení kvality. In: Aula, ročník 13, 2005, zvláštní číslo, s. 110–111.
8. Sikorová Z., Konference IARTEM o učení a edukačních médiích. In:
Pedagogika, roč. LII, 2002, s. 369.
23
LIBOR GAŠPIERIK, JOSEF REITŠPÍS, MARTIN GAŠPIERIK
Systém prevencie kriminality na regionálnej a miestnej
úrovni v podmienkach Slovenskej republiky
Abstract: The article concentrates on systematic solution to criminality prevention and other anti-social activities on regional and local level in conditions
of the Slovak Republic. It describes and characterises the sequence of steps in
finding solutions to development of criminality prevention projects.
Key words: security, criminality prevention, criminality, criminality prevention project
Úvod
V západoeurópskych krajinách je presun prevencie kriminality na miestu úroveň všeobecným zámerom. V mnohých európskych štátoch sa
zriaďujú koordinačné orgány prevencie kriminality na regionálnej
i miestnej. Zástupcov tu okrem samosprávnych orgánov predstavujú najmä
štátna správa, polícia, poisťovne, podnikateľské subjekty, občianske
združenia a pod. Zo strany štátu je dôležitá i finančná podpora.
Avšak efektívny trend presunu prevencie kriminality na miestnu
úroveň prechádza už i na krajiny strednej a východnej Európy. Čoraz viac
ho preferuje Maďarská republika, Poľská republika či Česká republika.
Slovenská republika nie je však ešte v oblasti preventívnych programov na takej úrovni ako západoeurópske krajiny či Česká republika.
Preventívne aktivity sa síce rozvíjajú už od začiatku 90. rokov, no stále nie
je v tejto oblasti dostatok kvalifikovaných odborníkov, ktorí by ovládali
24
teóriu, metodiku a metodológiu prevencie kriminality a mali skúsenosť s jej
praxou1.
Klasifikácia prevencia kriminality na regionálnej
a miestnej úrovni
Regionálna úroveň
Regionálna úroveň zahrňuje regióny vytvorené po línii štátnej správy
a samosprávy.
Koordinačnými orgánmi prevencie na regionálnej úrovni sú:
 regionálna komisia pre prevenciu protispoločenskej činnosti, ktorá je
poradným, iniciatívnym a koordinačným orgánom vedenia krajského
úradu a vedenia samosprávneho kraja,
 komisie pre prevenciu prostispoločenskej činnosti vznikajúce na úradoch miestnej štátnej správy, ktoré sú poradným, iniciatívnym
a koordinačným orgánom vedenia úradov štátnej správy.
V regionálnych orgánoch sa zvýrazňuje najmä koordinačná funkcia.
Zahraničná spolupráca sa vzťahuje najmä na spoluprácu s družobnými zahraničnými regiónmi.
Miestna úroveň
Miestna úroveň zahrnuje obce, mestá, alebo ich časti – štvrte, ulice
a podobne.
Koordinačnými orgánmi prevencie na miestnej úrovni sú mestské alebo
obecné komisie pre prevenciu protispolečenskej činnosti, ktoré sú poradnými, iniciatívnymi a koordinačnými orgánmi primátora mesta alebo
starostu obce. V práci komisií dominujú koordinačné funkcie realizované
1
Ľ. Pecková, Prevencia kriminality na miestnej a regionálnej úrovni. Dizertačná
práca. FŠI ŽU, Žilina 2009.
25
vo vzťahu k subjektom prevencie a konkrétnym preventívnym aktivitám
uskutočňovaným v rámci mesta alebo obce.
Je veľmi účelné, ak sa regióny v oblasti prevencie spájajú
a uskutočňujú spoločné preventívne aktivity, pretože je známe, že hranice
regiónov nie sú hranicami trestnej činnosti, ale naopak, niektoré druhy
trestnej činnosti sa vyskytujú v susediacich mestách či obciach, ktoré už
patria do iných regiónov, ale predchádzanie týmto trestným činom je potrebné a vhodné organizovať vo vzájomnej spolupráci. Takýto prístup je
aktuálny aj z hľadiska možných presunov kriminality.
Prevencia kriminality sa vykonáva dvoma spôsobmi. Prvý spôsob je
prevencia podľa trestného zákona a iných právnych noriem, druhá podľa
osobitných preventívnych prostriedkoch (obr. č. 1).
FORMY PREVENCIE KRIMINALITY
POMOCOU
TRESTNÝCH NORIEM
POMOCOU
OSOBITNÝCH
PRÁVNYCH
PROSTRIEDKOV
Obr. č. 1. Formy prevencie kriminality
Pri klasifikácii osobitných preventívnych činností (obr. č. 2) sa
prevencia člení na prevenciu sociálnu, situačnú a viktimačnú a
pri klasifikácii podľa kryteria vývoja kriminálneho problému sa prevencia
člení na prevenciu primárnu, sekundárnu a terciárnu2.
Sociálna prevencia je všeobecnou prevenciou všetkých sociálnopatologických javov vrátane kriminality. Je súčasťou sociálnej politiky a jej
podstatou je zmena nepriaznivých a vytváranie priaznivých spoločenských
podmienok v oblasti ekonomickej, sociálnej, výchovno-vzdelávacej, kultúrnej, v oblasti zamestnanosti, bývania, podmienok na využitie voľného
2
Stratégia prevencie kriminality v Slovenskej republike na roky 2007–2010, s. 7–
8. Tlačiareň Ministerstva vnútra SR, Bratislava 2007, s. 68.
26
času, s orientáciou na rast životnej úrovne, duchovný rozvoj, humanizáciu
a skvalitňovanie spôsobu života spoločnosti ako celku, sociálnych skupín,
ako aj socializáciu, resocializáciu a sociálnu integráciu jednotlivcov.
Situačná prevencia je špecificky orientovaná na kriminalitu, na ochranu
verejného poriadku, zdravia, života a majetku občanov alebo iných subjektov
prostredníctvom mechanických zábranných prostriedkov, elektrických zabezpečovacích systémov, fyzickej ochrany, režimových a organizačných opatrení.
Vychádza z toho, že určité druhy kriminality sa objavujú v určitom čase (ročné
obdobia, deň, hodina), na určitých miestach, za určitých okolností a je možné
im predísť. Jej podstatou je, že na jednej strane sťažuje potencionálnemu
páchateľovi spáchať trestný čin alebo inú protispoločenskú činnosť, na druhej
strane zvyšuje pravdepodobnosť odhalenia reálneho páchateľa.
Prevencia viktimácie zahrňuje uplatňovanie preventívnych opatrení na
eliminovanie alebo zníženie svojho rizika spôsobeného kriminalitou, ktoré
sú kombináciou opatrení situačnej prevencie, preventívneho správania sa
a adekvátneho reagovania v situácii aktivovania rizika alebo pri vzniku
krízovej situácie, ako aj na pomoc obetiam trestných činov a podobne.
Primárna prevencia zahrňuje predovšetkým výchovné, vzdelávacie
a voľnočasové, osvetové a poradenské aktivity zamerané na najširšiu verejnosť, ktorá ešte nemala kontakt s kriminalitou.
PREVENCIA
POMOCOU OSOBITNÝCH
PREVENTÍVNYCH
PROSTRIEDKOV
SOCIÁLNA
PREVENCIA
SITUAČNÁ
PREVENCIA
PREVENCIA
VIKTIMITY
PRIMÁRNA
TERCIÁLNA
SEKUNDÁRNA
Obr. č. 2. Štruktúra prevencie kriminality osobitnými
preventívnymi prostriedkami
27
Sekundárna prevencia je orientovaná na rizikové skupiny osôb alebo
na jednotlivé osoby, u ktorých je zvýšená pravdepodobnosť, že sa stanu
páchateľmi alebo obeťami trestných činov, ako aj na sociálnopatologické
javy a na elimináciu situačných kriminogénnych faktorov.
Terciárna prevencia je vo vzťahu k páchateľom a situáciám prevenciou
recidívy trestnej činnosti, vo vzťahu k obetiam aj sociálnou, zdravotníckou,
psychologickou a právnou pomocou s cieľom najmä ich psychickej stabilizácie a sociálnej integrácie.
Objekty prevencie kriminality (obr. č. 3) na všetkých úrovniach rovnaké a sú to3:
 kriminogénne činitele – sociálne prostredie, príčiny a podmienky kriminality alebo inej protispoločenskej činnosti,
 páchatelia trestnej činnosti alebo inej protispoločenskej činnosti,
 obete trestnej činnosti alebo inej protispoločenskej činnosti.
Objekty prevencie kriminality
Kriminogénne
činitele
Páchateľ
Obeť
Obr. č. 3. Objekty prevencie kriminality
Rozsah subjektov vykonávajúcich preventívne aktivity závisí najmä na
druhu preventívnej aktivity, úrovni realizovania preventívnej aktivity (celoštátna, regionálna, miestna)a samotnom preventívnom programe.
3
J. Bubelíni a kol., Prevencia kriminality a inej protispoločenskej činnosti na
miestnej úrovni.
28
SUBJEKTY PREVENCIE KRIMINALITY
PK PODĽA OSOBITNÝCH
PREVENTÍVNYCH
PROSTRIEDKOV
· Ústredné orgány štátu,
· Ozbrojené bezpečnostné
zbory,
· Bezpečnostné zbory,
· Spravodajské služby,
· Ozbrojené sily,
· Záchranné zbory a služby,
· Ochranné bezpečnostné
zbory,
· Školstvo,
·
·
·
·
·
Štátom riadenú úrady a inštitúcie,
Štátom riadené média,
Samosprávne orgány,
Obecná polícia,
Súkromné bezpečnostné služby,
občianske združenia a nadácie,
· Cirkev,
· Podnikový sektor.
· Kultúrne inštitúcie,
Obr. č. 4. Subjekty prevencie kriminality
Na regionálnej a miestnej úrovni k subjektom realizujúcim prevenciu
kriminality patria najmä pracoviská prevencie kriminality zriadené
v mestách a v obciach, mestská či obecná polícia, súkromné bezpečnostné
služby, cirkev, školské zariadenia, mimovládne organizácie a nadácie
pôsobiace v regiónoch, rodina a najmä samotní občania. Pri realizácii
preventívnych programov treba brať do úvahy princípy prevencie a ich
prepojenie, čo sa týka i subjektov na celoštátnej či regionálnej a miestnej
úrovni.
K hlavným princípom (obr. č. 5) prevencie kriminality patria tieto
princípy4: princíp ústavnosti a zákonnosti prevencie, princíp vedúcej úlohy
(hlavnej zodpovednosti), princíp súladu prevencie kriminality so sociálnoekonomickým rozvojom štátu, princíp jednoty prevencie a represie
v kontrole kriminality s akceptovaním priority prevencie, princíp vedeckosti prevencie, princíp komplexnosti prevencie, princíp spolupráce a koordinácie prevencie, princíp inštitucionálneho, personálneho a materiálneho
zabezpečenia a profesionalizácie prevencie, princíp aktívnej účasti obča4
Stratégia prevencie kriminality v Slovenskej republike, s. 10 a 11. Tlačiareň Ministerstva vnútra SR, Bratislava 1999, s. 63.
29
OST
I
EC K
VED
ÁIN
D Z EJ E
M E D N ÁC
R O U PR
OL
SP
IN
FO
R
ZA NÉ MA
BE H O Č
ČE Z
N I PE
A -
ÚSTAVNOSTI A
ZÁKONNOSTI
nov na prevencii, princíp finančného zabezpečenia prevencie, princíp informačného zabezpečenia prevencie a princíp medzinárodnej spolupráce
v prevencii.
L
MP
KO
PRINCÍPY
PREVENCIE
KRIMINALITY
KOO
RDIN
O
ÉH
ČN .
AN EZP
FIN ZAB
I
ST
NO
ÁCIE
NA
IO
ES E
OF CI
PR LIZÁ
AKTIVITY
OBČANOV
JE
PRE DNOT
Y
V
REP ENCIE
R ES A
IE
EX
Obr. č. 5. Princípy prevencie kriminality
Príprava, realizácia a hodnotenie preventívnych aktivít
Prevenciu vykonávame prostredníctvom jednotlivých foriem
prevencie, pod ktorými sa rozumie najmä preventívny projekt, preventívny
program, preventívnu aktivitu a preventívne opatrenie.
Preventívny projekt je návrh na uskutočnenie určitého zámeru spolu
s určením spôsobu jeho realizácie vrátane grafického znázornenia.
Preventívny program je plán vykonávania preventívnych opatrení,
ktorý popisuje kroky potrebné na dosiahnutie určeného cieľa. Je
rozpracovaním stratégie prevencie kriminality a preventívneho projektu.
Obsahuje konkretizáciu úloh s vymedzením subjektu a objektu prevencie,
termínov a harmonogramu.
Preventívna aktivita je vlastnosť subjektu prevencie kriminality
pôsobiť na objekty prevencie kriminality a meniť ich v súlade so stratégiou
30
prevencie kriminality, preventívnym plánom alebo preventívnym
programom.
Preventívne opatrenie je konkrétny zásah subjektu prevencie
kriminality na dosiahnutie čiastkového výsledku. Je základnou jednotkou
preventívnej aktivity.
Pri realizácii preventívnych aktivít sú dôležité aj otázky, ktoré súvisia
s praktickou prípravou, realizáciou a hodnotením účinnosti preventívnych
aktivít.
Predpokladom úspešnej preventívnej činnosti je prijatie rozhodnutia
kompetentného orgánov zaoberať sa prevenciou konkrétnej kriminality
alebo inej protispoločenskej činnosti. Bez tohto rozhodnutia niektorého
kompetentného subjektu prevencie kriminality nie je možné zabezpečiť
materiálne podmienky, podporu orgánov a spoluprácu inštitúcií a občanov
so subjektmi prevencie. Rozhodnutie kompetentného orgánu o preventívnej
aktivite vychádza spravidla zo znalosti skutočnej situácie, alebo reaguje na
nepriaznivú verejnú mienku, alebo reaguje na publikované normatívne
dokumenty, alebo odráža inú realitu prostredia alebo subjektu prevencie
kriminality.
SPOLOČENSKÁ OBJEDNÁVKA PREVENTÍVNEJ AKTIVITY
Analýzy bezpečnostného
prostredia a objektu preventívnej
aktivity
Hodnotenie preventívnej
aktivity
Voľba preventívnej aktivity
Realizácia preventívnej
aktivity
Stanovenie cieľa preventívnej
aktivity
Vytvorenie všestranných
podmienok pre realizáciu
Určenie subjektov a koordinátora
preventívnej aktivity
Schválenie projektu
Obr. č. 6. Variant prípravy preventívnej aktivity
31
Variant postupu kompetentných orgánov pre postup pri prijatí
a realizácii preventívnej aktivity je uvedený na obrázku č. 65.
Manažment preventívnej aktivity
Preventívna aktivita sa realizuje v spoločnosti a to v sociálnej skupine,
ktorá predstavuje určitý systém. Prvky takéhoto systému nie sú vždy jednoznačne definované a ešte zložitejšie je definovanie vzťahov medzi týmito
prvkami. To znamená, že ani polarizácia vzťahu medzi riadiacim systémom
a riadeným systémom nie je striktne definovaná ako napríklad
v technických systémoch. Je relatívne poznamenaná cieľovým stavom
skúmania, rozlišovacou úrovňou a pod. I keď sociálne systémy, ktoré pôsobia pri realizácii preventívnej aktivity sa budujú na základe viacstupňového
hierarchického princípu, kde vyšší stupeň riadi nižší stupeň, zároveň je
však spravidla riadený vyšším stupňom a nižší stupeň participuje na jeho
riadení. Nie je jednoznačne definovaná organizačná štruktúra riadiaceho
a riadeného systému. Preto delenie na riadiaci a riadený systém je relatívne
(obr. č. 7).
Z tohto konštatovania vyplýva, že hranica medzi riadiacim a riadeným
subjektom nie je jednoznačne daná, čo treba brať v procese riadenia
preventívnej aktivity do úvahy. Výrazne vystupuje do popredia partnerstvo,
čo je horizontálna úroveň riadenia.
Ako píše J. Dworzecki – pri projektovaní preventívnej aktivity je
vhodné využiť metódu logického rámca6. Metóda logického rámca je
nástrojom, ktorý by mal pri správnej aplikácii zaručiť zlepšenie projektovaného procesu – oblasť narušenej bezpečnosti (obr. č. 8). Skladá sa
5
Gašpierik, L., Prevencia kriminality na miestnej úrovni. MULTIPRINT s.r.o.
ISBN 978-80-970410-4-5.
6
J. Dworzecki, Náčrt boja proti trestnej činnosti a prognóza jej rozvoja v Poľsku.
Preventívne aktivity Policajého zboru, Aktuálne Problémy Kriminologickej
Prognostiky VI, Akadémia Policajného zboru v Bratislave 2010, s. 196–215, ISBN
978-80-8054-494-2.
32
z týchto postupných krokov: programovania, identifikácie problému, formovania problému, všestranného zabezpečenia preventívnej aktivity, implementácie do praxe a hodnotenia účinnosti preventívnej aktivity.
Spätná väzba od
riadeného
subjektu
Spätná väzba
riadiaceho
subjektu
Vstupy
RIADIACI SUBJEKT
Súčinnosť na
horizontálnej
úrovni
Riadiace
pokyny
RIADENÝ OBJEKT
Súčinnosť na
horizontálnej
úrovni
Pokyny na
výkon
preventívnej
aktivity
Obr. č. 7. Schéma riadenia preventívnej aktivity
Napríklad štúdium analýza problémov v kroku programovanie identifikuje negatívne aspekty súčasnej situácie a umožňuje zachytenie vzťahu
príčin – následkov, vrátane vzájomných väzieb (obr. č. 9).
Obsahuje tri kroky:
 Presnú definíciu rámca a predmetu analýzy, na základe SWOT analýzy;
 Identifikáciu hlavných problémov definovaných cieľovými skupinami
(Aké sú problémy? Koho sú to problémy?);
 Hierarchické usporiadanie problémov do formy diagramu, za účelom
zostavenia vzťahov medzi príčinou a následkom.
33
SPOLOČENSKÁ
OBJEDNÁVKA
SPOLOČENSKÁ
OBJEDNÁVKA
PROGRAMOVANIE
ŠTÁDIUM ANALÝZY
VÝBER PARTNEROV
KONŠTRUKCIA
STRATÉGIÍ
BUDÚCNOSTI
DEFINOVANIE
LOGICKÉHO RÁMCA
IDENTIFIKÁCIA
HODNOTENIE
STANOVENIE CIEĽOV
IMPLEMENTÁCIA
REALIZÁCIA
PREVENTÍVNYCH
PROJEKTOV
FINAANČNÉ
VYPRACOVANIE
PRJEKTU
FORMOVANIE
METERIÁLOVÉ
VŠESTRANNÉ
ZABEZPEČENIE
Obr. č. 8. Logický rámec preventívnej aktivity
Pri projektovaní preventívnej aktivity je napríklad vhodné vychádzať
z logickej analýzy, čo je postup rozkladu na súčasti, v ktorom rozhodujúcu
úlohu hrajú pojmy alebo kategórie logiky, ako napríklad logický pojem
pojmu, logický pojem výrazu, logický pojem významu, logický pojem
používania výrazu, logický pojem vyjadrovania atď.
Treba zdôrazniť, že používanie logiky je iba nutným predpokladom,
aby sa mohlo k novým poznatkom dopracovať. Logika zďaleka na
odhalenie pravdy nestačí. Logika je čosi ako nástroj, ktorý ľudia používajú,
keď správne premýšľajú. Logika je v istom zmysle aj veda, aj umenie. Ako
veda je to metóda s prísnymi pravidlami, ako umenie sa opiera o isté
ľudské schopnosti, či zručnosti.
34
CIELE
PREVENTÍVNEJ
AKTIVITY
NÁSLEDKY
POZITÍVNY
STAV
PROCESNÉ
RIADENIE
PRÍČINY
NEGATÍVNY
STAV
Obr. č. 9. Vzťah príčiny a následku
Logický rámec zostavený pre preventívnu aktivitu je teda nástrojom
analýzy a prezentácie projektov v rôznych fázach (obr. č. 10). Formou
diagramu poskytuje celistvý opis projektu všetkým zúčastneným stranám.
Logický rámec je nástrojom, ktorý preukazuje svoju prospešnosť ako
v príprave, tak aj v implementácii projektov. Je to matica štyroch stĺpcov
a štyroch riadkov.
Ako čítať logický rámec?
Postup (obr. č. 11 ):
 po splnení počiatočných podmienok sa môže pristúpiť k realizácii aktivít,
 po skončení aktivít a po splnení predpokladov na tejto úrovni sa dosiahnu výsledky,
 tieto výsledky a splnenie predpokladov na tejto úrovni naplnia špecifický cieľ,
 po naplnení špecifického cieľa a predpokladov na tejto úrovni sa dosiahne celkový cieľ.
35
OBJEKTÍVNE
OVERITEĽNÉ
UKAZOVATELE
ZDROJE
OVERENIA
CELKOVÝ
(HLAVNÝ) CIEĽ
PRIESTOROVÉ A
ČASOVÉ
UKAZATELE
VEREJNÁ
MIENKA
ŠPECIFICKÝ
(ČIASTKOVÝ)
CIEĽ
KVALITATÍVNE
UKAZATELE
FINANČNÉ
NÁKLADY
EXISTENCIA
SUBJEKTOV
PREVENCIE
KRIMINALIT
Y
VÝSLEDKY
KVANTITAÍVNE
UKAZATELE
ŠTATISTICKÉ
ÚDAJE
STAV
VEREJNEJ
MIENKY
AKTIVITY
PROSTRIEDKY
NÁKLADY
ÚROVEŇ
KRIMINALITY
LOGICKÁ
POSTUPNOS
Ť KROKOV
PREDPOKLADY
POČIATOČNÉ
PODMIENKY
Obr. č. 10. Logicky rámec preventívnej activity
Pri preventívnej aktivite ide o procesný prístup, ktorý zdôrazňuje
dôležitosť pochopenia a splnenia požiadaviek, potreby chápať procesy
v zmysle pridanej hodnoty, získavania poznatkov o výkonnosti
a efektívnosti procesov a trvalého zlepšovania procesov na základe
objektívnych meraní7.
V procese riadenia je však potrebné spĺňať určité postupné kroky, teda
algoritmus. Algoritmom (obr. č. 12) sa rozumie presne definovaná
postupnosť príkazov, ktorých vykonanie nám umožní po konečnom počte
krokov získať pre prípustné vstupné údaje zodpovedajúce výstupné údaje.
7
L. Gašpierik, Prevencia kriminality na miestnej úrovni. MULTIPRINT s.r.o.,
ISBN 978-80-970410-4-5.
36
CELKOVÝ (HLAVNÝ)
CIEĽ
ŠPECIFICKÝ
(ČIASTKOVÝ) CIEĽ
PREDPOKLADY
VÝSLEDKY
PREDPOKLADY
AKTIVITY
PREDPOKLADY
PODMIENKY
Obr. č. 11. Čítanie logického rámca
VSTUPNE ÚDAJE
OBJEKT PREVENCIE
KRIMINALITY A JEHO
PROSTREDIE
VÝSTUPNÉ ÚDAJE
ALGORITMUS
POSTUPNÝCH KROKOV
Obr. č. 12. Algoritmus riešenia preventívnej aktivity
Algoritmus by mal byť zostavený z jednotlivých rozhodnutí alebo
krokov, ktorým účastníci riadenia rozumejú a vedia uskutočniť
zodpovedajúce akcie. Pri tvorbe algoritmu sa musí vychádzať z možností
účastníkov riadenia, ktorým je algoritmus určený. Najskôr teda sa musia
definovať účastníci riadenia a až potom zapísať algoritmus. V algoritme
musí byť jednoznačne určené, v akom poradí sa majú jednotlivé akcie
37
vykonávať. Akcie opísané v algoritme sa obyčajne vykonávajú v rovnakom
poradí, v akom sú v ňom zapísané. Keď algoritmus obsahuje príkazy,
ktorých vykonanie závisí od splnenia nejakých podmienok, treba presne
určiť, ktoré akcie sa vykonávajú v prípade, že tieto podmienky nebudú
splnené. Proces, ktorý sa podľa algoritmu realizuje musí sa po konečnom
počte krokov skončiť (musí byť konečný). Po skončení procesu by sa mali
získať požadované výsledky8.
Ktoré vlastnosti by mal splňovať algoritmus pre realizáciu prventívnej
aktivity?
1. Determinovanosť algoritmu – spočíva v tom, že jednotlivé kroky
algoritmu a poradie, v ktorom sú vykonané, sú jednoznačne určené.
Algoritmus sa musí presne definovať, musí sa povedať, ktorý krok
nasleduje po práve vykonanom kroku, a ktorý je posledný. Pri rovnakých začiatočných hodnotách vedie k tomu istému výsledku.
2. Hromadnosť algoritmu – znamená, že sa dá použiť na riešenie všeobecnej úlohy. To znamená, že neopisuje postup na riešenie jednej úlohy, ale poslúži na riešenie ľubovoľnej úlohy, ktorá patrí do istej triedy
úloh.
3. Rezultatívnosť algoritmu – znamená, že postup riešenia vedie po konečnom počte krokov vždy k výsledku.
Tvorbu algoritmov však nemožno zmechanizovať, to znamená, že ani
pri striktnom dodržaní týchto zásad nemusí viesť pri jednej úlohe
k jednému riešeniu. Tá istá úloha sa dá preto riešiť mnohými spôsobmi
s ohľadom na čas vykonania úlohy a na požiadavku vykonávania.
Prvé hľadisko je časová zložitosť, ktorá sa môže charakterizovať ako
závislosť, ktorá vyjadruje skutočný počet operácií potrebných na realizáciu
algoritmu. Na trvanie realizácie má vplyv mnoho faktorov. Preto pre zefektívnenie algoritmu treba tieto faktory čo najlepšie využiť v náš prospech.
K týmto činiteľom patrí napr. zložitosť úlohy, počet opakovaní, zložitosť
vstupov, súčinnosť na horizontálnej úrovni a pod. Ak sa zhrnú požiadavky
8
Ibidem.
38
na časovú výpočtovú zložitosť, úlohou je skrátiť čas vykonávania operácií.
Pri jednoduchších operáciách sa časová náročnosť nezviditeľňuje, avšak pri
zložitých operáciách sa skrátenie času stáva dôležitým. Základy zisťovania
časovej výpočtovej zložitosti je:
 celkový počet operácií,
 celkový počet porovnaní,
 celkový počet priradení.
Druhé hľadisko je pamäťová zložitosť. Možno ju definovať ako závislosť vyjadrujúcu počet údajov, ktoré si treba zapamätať pri realizácii algoritmu, ako funkciu vstupných údajov. Samozrejme aj pri pamäťovej
výpočtovej zložitosti sa chce, aby bola čo najmenšia. Nikdy nemožno presne určiť, ktorý algoritmus je najlepší z tohto hľadiska, pretože naše rozhodnutie závisí od toho, ktorému hľadisku prikladáme väčšiu váhu, dôležitosť.
Pri tomto faktore je dôležitá organizácia pamäte, t.j. spôsob uchovania
údajov a prístup k nim. Tu prichádza do úvahy predovšetkým zručné využívanie výpočtovej techniky. Pamäť preto musí byť spoľahlivá a mala by
byť operatívna podľa požiadaviek konkrétneho algoritmu.
Pri zohľadnení všetkých podmienok a dodržaní postupu pri zostavovaní algoritmu je po jeho zostavení dôležitá jeho správnosť.
Je známych niekoľko metód overovania správnosti algoritmu.
1. Existencia chýb sa zistí na základe týchto poznatkov:
 postup riešenia je nerealizovateľný,
 postup je realizovateľný, jeho realizáciou sa síce získali výstupné hodnoty, tieto však nepredstavujú riešenie problému.
Prvým krokom je nájsť chybu, lokalizovať ju. Potom je dôležité odstrániť hlavnú chybu a vedľajšie chyby vzniknuté v priamom dôsledku
hlavnej.
2. Ďalšou metódou overovania správnosti je simulačná tabuľka, kde sa
simuluje chod algoritmu za jednoznačne stanovených podmienok
a porovnanie vstupných zadaných údajov, parametrov a výstupných
ako priamy dôsledok simulácie.
39
Algoritmus, ktorý vždy po ukončení odovzdá správne výsledky, sa
nazýva čiastočne správny algoritmus. Algoritmus, ktorý skončí svoju realizáciu pre všetky údaje vyhovujúce vstupnej podmienke, sa nazýva konečný algoritmus.
Pri riadení preventívnej aktivity existujú v podstate tieto hlavné
obmedzujúce miesta:
 limitovaný zdroj informácií o skutočnom stave kriminality a inej protispoločenskej činnosti,
 identifikácia objektov preventívnej aktivity,
 identifikácia subjektov preventívnej aktivity,
 nedostatok vlastných finančných a materiálových zdrojov,
 nedostatočné manažérske myslenie.
Najčastejšie používané nástroje v tejto metóde sú:
a)
Strom súčasného stavu, ide o diagram vzájomných vzťahov medzi
príčinami a dôsledkami, používajúci sa na odhalenie jadra problému
a ďalších dôležitých príčin nežiaducich efektov, nachádzajúcich sa v obvyklej systémovej realite. Hľadá odpoveď na otázku: Čo treba zmeniť? Metóda stromu súčasného stavu:
 identifikuje nežiaduce javy, väzby, ktoré s týmito javmi súvisia a
základné príčiny týchto javov,
 identifikuje „základný problém“.
Metódu je vhodné použiť napríklad, ak:
 je zoznam našich problémov veľmi dlhý,
 máme problém rozhodnúť sa, čo riešiť v akom poradí,
 máme problém posúdiť, či to, čo robíme, má zmysel,
 nevieme, čo je obmedzením našej preventívnej aktivity,
 máme pocit, že riadení preventívnej aktivity vládne chaos.
V podstate ide o opísanie vzájomných vzťahov medzi nežiaducimi
symptómami, ktoré sa chcú odstrániť a príčinami, ktoré ich spôsobujú.
b)
Diagram konfliktu, je to logický nástroj, ktorého cieľom je identifikovať základy problémov. Je to krok nevyhnutný pre riešenie problému.
Používa sa najmä na:
40


vyjadrenie konfliktu vyplývajúceho z prvotných príčin problému,
generovanie alternatívnych riešení.
Tvorí ho päť prvkov:
 cieľ,
 potreba, ktorá sa musí naplniť, aby sa dosiahol cieľ,
 aktivita, ktorá sa musí vykonať, aby sa naplnila potreba,
 jednotlivé predpoklady, na základe ktorých sa má za to, že naplnenie
danej potreby je nutné pre dosiahnutie cieľa, daná aktivita je potrebná
pre naplnenie danej potreby, a že dané dve aktivity sú vo vzájomnom
konflikte,
 injekcie, ktoré predstavujú nápady na riešenie.
Vychádza sa z toho, že v pozadí každého skutočného problému je
konflikt. Diagram konfliktu (obr. č.11) sa používa na vyjadrenie konfliktu
vyplývajúceho zo základného problému, na generovanie alternatívnych
riešení (brainstorming) a výberu počiatočného elementu pre riešenie.
Vyhodnotenie účinkov: potvrdí sa, že problém a jeho kľúčové príčiny
sa obmedzili, že riešenie funguje, a že sa splní cieľ zlepšovania.
c)
Strom budúceho stavu, (obr. č. 12) ukazuje ako môžu navrhované
zmeny zasahovať realitu, ide o testovanie navrhovaných zmien, ich schopnosti dosiahnuť požadované efekty, ako aj k testovaniu ich sklonu pre vytváranie nových nežiaducich efektov. Metóda stromu budúceho stavu vytvára víziu budúceho stavu, ktorý nahradí ten súčasný. Je odpoveďou na
otázku: Čo sa má danou zmenou dosiahnuť? Vstupným objektom je injekcia, ktorá sa vytvorila a vybrali v diagrame konfliktu. Cieľom je vytvoriť
zoznam pozitívnych a negatívnych dôsledkov realizácie danej injekcie.
Nástrojom pre vyhodnotenie účinkov je Strom budúcich stavov. Globálny
cieľ v diagrame konfliktu predstavuje víziu toho, čo by sa chcelo projektom, teda nástrojom pre zlepšovanie procesov dosiahnuť. Úlohou Stromu
budúcich stavov je vytvoriť víziu toho ako bude vyzerať budúcnosť, ktorá
nahradí súčasnosť. Je odpoveďou na otázku: “Čo sa má danou zmenou
dosiahnuť?”. Úlohou stromu budúcich stavov je vytvoriť zoznam negatívnych a pozitívnych dôsledkov v prípade, že sa daný projekt pre
41
zlepšovanie realizuje. Pozitívne dôsledky predstavujú opak toho, čo sme
v Strome súčasného stavu definovali ako nežiaduce javy. Strom budúceho
stavu je dôležité použiť nielen pri verifikácii cieľov projektu, ale aj pri
dôležitých rozhodnutiach, ktoré spôsobujú zmeny. Výsledok zmien môže
byť síce niekedy ledva postrehnuteľný, ale niekedy môže ovplyvniť dianie
v oveľa širšom meradle, ako sa vôbec pripúšťa. Je síce pravdou, že je ťažko
predvídať budúcnosť, ale v skutočnosti sa o to snaží denno-denne.. Snaží sa
teda predvídať budúcnosť s menším, respektíve väčším úspechom. Strom
budúceho stavu je nástroj, ktorý nám poskytne viac informácií o zmenách a
ich výsledkoch, ktoré budú prebiehať v procese realizácie našich projektov9.
d)
Strom predpokladov je logická štruktúra popisujúca všetky ťažkosti
pre dosiahnutie cieľov, ako aj odpovede potrebné k ich prekonaniu. Napomáha zistiť minimum nevyhnutných podmienok k dosiahnutiu cieľov.
e)
Strom premeny, používaný pre popísanie jednotlivých krokov od
začiatku smerom ku kompletizácii zmeny. Poukazuje, ako sú špecifické
činnosti kombinované s existujúcou realitou smerom k dosiahnutiu nových
očakávaných efektov.
Záver
SR prijala Zákon o prevencii kriminality a inej protispo-ločenskej
činnosti a o zmene a doplnení niektorých zákonov, ktorý má účinnosť od
31. 12. 2008. Zákon ustanovuje organizáciu a pôsobnosť orgánov verejnej
moci v oblasti prevencie kriminality a inej protispoločenskej činnosti
a upravuje poskytovanie dotácií zo štátneho rozpočtu na financovanie
projektov v uvedenej oblasti. Vzhľadom na to je SR v porovnaní
s uvedenými krajinami jedinečná. Je len na zodpovedajúcich orgánoch
verejnej správy, aby túto devíziu využijú aj v praxi. Základom je účinnosť
prevencie kriminality na regionálnej a miestnej úrovni.
9
Ibidem.
42
D
B
POŽIADAVKY
D je nevyhnutnou
podmienkou pre
existenciu B a tým je aj
predpokladom existencie
A
POTREBY
B je nevyhnutnou
podmienkou pre A
A
HLAVNÝ CIEĽ
PREVENTÍVNEHO
PROJEKTU
Jedná strana konfliktu
Vyžaduje
predchádzajúcu
existenciu
BaC
Druhá strana konfliktu
C
POTREBY
C je nevyhnutnou
podmienkou pre A
INJEKCIA (C-E)
Predstavuje
potencionálne možné
riešenie – je to
čiastkový cieľ
preventívneho projektu,
ktorým je možné
dosiahnúť hlavný cieľ
E
x
POŽIADAVKY
E je nevyhnutnou
podmienkou pre C a tým
je aj predpokladom
existencie A
PREDPOKLAD (C-E)
Pre existenciu
logickej väzby a
vzťahu medzi
objektami
Požiadavky D a E sú v konflikte. Injekcia - čiastkový cieľ preventívneho projektu, ruší väzbu
medzi C a E a teda aj konflikt
Obr. č. 13. Diagram konfliktu
43
VÝSLEDOK, KTORÝ SA
CHCEL DOSIAHNÚŤ
REALIZÁCIO PROJEKTU
8
Stav, ktorý v súčasnosti už existuje
7
Dôsledok stavu 6, 5
C2 – C X
Prvky zo zoznamu
nežiaducich
dôsledkov
X
6
Dodatočné opatrenie
na elimináciu nežiaduceho
dôsledku C2– C X
5.
Dôsledok stavu 4
4
Dodatočné opatrenia
na elimináciu
nežiaduceho
dôsledku C 1
2.
Stav, ktorý v súčasnosti už
existuje
X
3
Výsledok realizácie 1 na základe
dostupných informácií 2
1
Analyzovaný cieľ preventívneho
projektu
Obr. č. 14. Príklad stromu budúcich stavov
44
C1
Prvok zo zoznamu
nežiaducich
dôsledkov
Bibliografia
1. Boc K., Program prevencie kriminality v Armáde Slovenskej republiky
na roky 2002-2003“. Trenčín: Veliteľstvo Vojenskej polície, Trenčín,
2000, podiel 50%.
2. Bubelíni J. a kol., Prevencia kriminality a inej protispoločenskej činnosti na miestnej úrovni. 1 vyd. Trnava: Vydavateľstvo Gabriela Gajdošová Policajný inštitút AFG, 2000, s. 449, ISBN 80-968075-1-X.
3. Dworzecki J., Internal security probléme community policing strategy
and its activites in police in Republic of Poland. In: Zborník
príspevkov z medzinárodného seminára Prevencia kriminality na
miestnej a regionálnej úrovni k vedeckej úlohe „Východiská pre tvorbu priamych situačných
preventívnych stratégií na miestnej
a regionálnej úrovni“ (projekt VEGA 46 1/0619/08), Žilina: Žilinská
univerzita, 2009. ISBN 978-80-554-0153-9.
4. Dworzecki J., Náčrt boja proti trestnej činnosti a prognóza jej rozvoja
v Poľsku. Preventívne aktivity Policajého zboru, Aktuálne Problémy
Kriminologickej Prognostiky VI, Akadémia Policajného zboru v Bratislave 2010, ISBN 978-80-8054-494-2.
5. Gašpierik L. – Mullerová J., Význam prevencie pri ochrane a obrane
kritickej infaštruktúry. Univerzita Tomáša Baťu v Zlíne. Medzinárodná bezpečnostná konferencia „Perspektívne bezpečnostné
technológie ochrany majetku“. ISBN 978-80-7318-699-9. Brno 2008.
6. Gašpierik L., Prevencia kriminality na miestnej úrovni. MULTIPRINT
s.r.o.ISBN 978-80-970410-4-5. Žilina 2010.
7. Gašpierik L., Prevencia kriminality a inej protispoločenskej činnosti.
Učebnica FŠI ŽU v Žiline. Multiprint, s. r. o. Košice, ISBN 978-80970410-0-7. Žilina 2010.
8. Jangl Š. a kol., Vestník MO SR, čiastka 66, 23. júla 2007. Smernice
Ministerstva obrany
Slovenskej republiky č. 63/2007 o personálnej
bezpečnosti.
9. Korzeniowski L., In: Zborník príspevkov z medzinárodného seminára
Prevencia kriminality na miestnej a regionálnej úrovni k vedeckej úlo45
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
46
he „Východiská pre tvorbu priamych situačných preventívnych
stratégií na miestnej a regionálnej úrovni“ (projekt VEGA 46
1/0619/08), Žilina: Žilinská univerzita, 2009. ISBN 978-80-554-01539.
Mach V., In: Zborník príspevkov z medzinárodného seminára
Prevencia kriminality na miestnej a regionálnej úrovni k vedeckej úlohe
„Východiská pre tvorbu priamych situačných preventívnych stratégií
na miestnej a regionálnej úrovni“ (projekt VEGA 46 1/0619/08),
Žilina: Žilinská univerzita, 2009. ISBN 978-80-554-0153-9.
Pecková Ľ, Prevencia kriminality na miestnej a regionálnej úrovni.
Dizertačná práca. FŠI ŽU. Žilina 2009.
Porada V. a kol., Kriminalistika. Brno: CERM, 2001. ISBN 80-7204194-0.
Reitšpĭs J. a kol., Riadenie bezpečnostných rizík. Žilina: FŠI ŽU, Edis,
2003. 113 s. ISBN 80-8070-113-X.
Trestný zákon č. 300/2005 Z. z. v znení neskorších predpisov.
Zákon 583/2008 Z. z. o prevencii kriminality a inej protispoločenskej
činnosti a o zmene a doplnení niektorých zákonov
Zákon č. 575 Z. z. o organizácií ústrednej štátnej správy v znení neskorších predpisov.
Zákon č. 369/1990 Zb. o obecnom zriadení v znení neskorších
predpisov.
MAGDALÉNA ONDICOVÁ
Vývoj kriminality v Slovenskej republike za obdobie
rokov 1993–2009
Anotácia: Autorka v článku stručne charakterizuje vývoj celkovej kriminality
evidovanej v Slovenskej republike za sledované obdobie rokov 1993 až 2009.
Pozornosť venuje aj vývoju a úrovni objasňovania jednotlivých druhov za
sledované obdobie. V závere porovnáva zmenu štruktúry celkovej kriminality
evidovanej v Slovenskej republike v rokoch 1993 a 2009.
Kľúčové slová: celková kriminalita, evidovaná kriminalita, násilná
kriminalita, mravnostná kriminalita, majetková kriminalita, hospodárska
kriminalita, úroveň objasňovania
Abstract: The article summarizes information on the development of total
recorded crime and its various types registered in the Slovak Republic since
"the independent Slovak Republic", i.e. from 1993 to the last registered year,
2009. This article is also focused on development and progress of total crime
detection degree, as well as degree of detection of individual types of crime;
for the mentioned period. In conclusion, there is an indication of the change in
the structure of total crime registered in the Slovak Republic between the years
1993 and 2009.
Key words: total crime, recorded crime, violent crime, moral crime, property
crime, economic crime, the degree of crime detection
Kriminalita je jav, ktorý narúša vyvážený vývoj spoločnosti, a teda je
pre spoločnosť javom dysfunkčným a spoločensky škodlivým. Kriminalita
ako sociálno-patologický jav má aspekty nielen spoločenské ale aj
osobnostné, sociologické, psychologické, psychiatrické, pedagogické,
trestno-právne a iné. Narúša základné pravidlá spoločenského poriadku
47
a ľudské súžitie, spôsobuje spoločnosti ľudí výrazné materiálne ale aj
nemateriálne škody, vyvoláva v spoločnosti atmosféru strachu, neistoty
a nedôvery1. Ani jedna spoločnosť nie je zbavená trestnej činnosti, preto
hlavným cieľom „trestnej politiky“ nemôže byť len eliminácia trestnej
činnosti, ale skôr jej udržanie na čo najnižšej hranici.
Hlavným zdrojom informácií o zmenách a vývoji trestnej činnosti
zostávajú štatistické údaje o trestných činoch zaznamenávané políciou.
Oficiálne štatistiky Policajného zboru SR2 vypovedajú len o kriminalite
oficiálne evidovanej, nezahŕňajú však kriminalitu reálnu, ktorá je podstatne
vyššia hlavne u trestných činov, pre ktoré je charakteristická vysoká
latencia ako napríklad: majetkové trestné činy, mravnostné trestné činy
a pod. Stav kriminality je veľmi ovplyvnený aj permanentnými úpravami
zákonov a iných právnych noriem, ktoré sa pri evidencii stavu kriminality
nezohľadňujú3.
Celková kriminalita evidovaná v EŠSK zahŕňa všetky trestné činy
jednotlivcov a skupín osôb podľa príslušných ustanovení zákona č.
140/1961 Zb. a zákona č. 300/2005 Z. z. Celková kriminalita (CK)
pozostáva z nasledovných šiestich základných druhov kriminality: násilnej
kriminality (NK), mravnostnej kriminality (MrK), majetkovej kriminality
1
O. Novotný, J. Zapletal a kol. Kriminologie, s 17.
Poznámka: Vestník MV SR OV. Ročník: 2005, čiastka 108. Nariadenie ministra
vnútra SR o používaní informačných systémov Policajného zboru evidenčnoštatistického systému kriminality a systému súčasne stíhaných osôb. Informačný
systém Policajného zboru evidenčno-štatistický systém kriminality. Jeho výstupy
sú spracované zo štatistík Policajného zboru. Zdroj: ÚCEP Banská Bystrica.
3
Poznámka: Často ide o zámer alebo aj nedocenenie zmien právnych noriem.
Napríklad, zdanlivo irelevantné zvýšenie minimálnej mzdy spôsobí preliv väčšieho
alebo menšieho počtu majetkových trestných činov do priestupkového konania,
ktoré nie je vykazované ako trestná činnosť, a tým dôjde k poklesu stavu
kriminality bez toho, že by sa z pohľadu poškodených stav podstatne zmenil. Taký
„vývoj“ kriminality je teda skôr fiktívny, neobjektívny, neprináša úľavu občanom
a ani nevylepšuje reálnu kriminálnu scénu.
2
48
(MK), ostatnej kriminality (OsK), zostávajúcej kriminality (ZK)
a hospodárskej kriminality (HK)4.
Základným štatistickým obdobím pre potreby spracovania dát je jeden
kalendárny rok. Sledovaným je pri CK z dôvodu ilustratívnejšieho
naznačenia vývoja kriminality obdobie od roku 1989 do roku 2009, t.j.
21 rokov a pri jednotlivých druhoch kriminality je to obdobie rokov 1993
až 2009, t.j. obdobie od vzniku samostatnej Slovenskej republiky až
po súčasnosť.
Po roku 1989, teda po roku kedy došlo v Československu k tzv.
„Zamatovej revolúcii“, bol v Slovenskej republike zaznamenaný výrazný
nárast u všetkých druhov kriminality a celkový počet trestných činov sa
zvýšil za prvých päť rokov zo 46 389 na 146 125 trestných činov. Práve
v roku 1993 dosiahol počet evidovaných trestných činov za celé tzv.
„porevolučné obdobie“ maximálny počet 146 125 skutkov. Po roku 1993
došlo k poklesu celkového počtu evidovaných trestných činov, pričom
v období rokov 1996–2001 sa pohyboval tesne pod hranicou 100 000
trestných činov5. V roku 2004 celkový počet evidovaných trestných činov
opäť kulminoval a dosiahol hodnotu 131 244 trestných činov. Po uvedenom
roku počet trestných činov do roku 2009 klesal na 104 905, čo však
v porovnaní s rokom 2008 predstavuje mierny nárast celkového počtu
evidovaných trestných činov o 147. Na základe porovnania celkového
počtu trestných činov evidovaných roku v 1989 a v roku 2009 môžeme
skonštatovať, že došlo k jeho nárastu o 58 516 trestných činov. Porovnaním
celkového počtu trestných činov evidovaných roku v 1993 a v roku 2009
sme zistili, že došlo k poklesu o 41 220 trestných činov.
4
Poznámka: Ide o takticko-štatistické rozdelenie kriminality na jednotlivé druhy
v zmysle štruktúry EŠSK.
5
Poznámka: Vývoj celkovej kriminality v SR do roku 1993 výrazne ovplyvňoval
vývoj majetkovej kriminality evidovanej v SR. Až do roku 2006 sa výška
spôsobenej škody odvíjala od minimálnej mzdy, ktorá výrazne ovplyvnila počet
majetkových trestných činov – podrobnejšie pri majetkovej kriminalite.
49
Nasledujúci Graf 1 zachytáva vývoj celkovej kriminality v SR počas
obdobia rokov 1989 až 2009, t.j. kvantitatívne údaje o celkovom počte
evidovaných spáchaných skutkov za jednotlivé roky.
Graf 1. Vývoj celkovej kriminality (CK) v SR za obdobie
rokov 1989–2009
160000
140000
120000
100000
80000
CK
60000
počet evidovaných tč
40000
20000
0
89 90 91 9 92 9 93 9 94 9 95 9 96 9 97 9 98 9 99 0 00 0 01 0 02 0 03 0 04 0 05 0 06 0 07 0 08 0 09
19 19 19
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
rok
(Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ÚCEP Banská Bystrica)
Konfrontujeme trestnú činnosť evidovanú v SR v období, kedy
dochádzalo k výrazným legislatívnym úpravám Trestného zákona, vrátene
obdobia, v ktorom došlo k aplikácii „Nového trestného zákona“ v praxi6.
V rokoch 1989 až 2009 bolo každoročne objasnených viac ako 40 288
trestných činov. Počet objasnených trestných činov sa pohyboval
v rozmedzí od uvedených 40 288 trestných činov objasnených v roku 1989
až do 55 212 trestných činov objasnených v roku 2002. Počet objasnených
trestných činov počas nasledujúcich šiestich rokov sledovaného obdobia
klesol na 45 680 skutkov. V poslednom roku sledovaného obdobia sme
evidovali mierny nárast na 49 453 skutkov, čo porovnaním s rokom 1989
6
Poznámka: V období rokov 1989 až 2005 došlo k 29 novelám Trestného zákona.
Od 1.1.2006 už došlo k šiestim významnejším novelám Zákona NR SR č.
300/2005 Z. z. Trestného zákona, ktorý nadobudol účinnosť od 1.1.2006.
50
síce predstavuje nárast o viac ako 9 000 skutkov, no porovnaním počtu
trestných činov objasnených v roku 1993 a v roku 2009 sme zistili, že došlo
k poklesu o 3 528 objasnených trestných činov.
Graf 2. Vývoj celkovej kriminality evidovanej v SR za obdobie
rokov 1993–2009
250000
200000
150000
100000
50000
počet TČ
0
1993
roky
1994
1995
1996
1997
1998
1999
CK objasnená
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
CK
(Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ŠÚ SR a ÚCEP Banská Bystrica)
Jedným z ukazovateľov spokojnosti a následnej dôvery občanov v PZ
je aj miera úspešnosti pri objasňovaní spáchaných skutkov páchateľmi,
prípadne jednotlivými skupinami páchateľov.
Počas obdobia tzv. „porevolučných“ rokov dosahovala úroveň
objasňovania trestných činov každoročne viac ako 34,0%. Úroveň
objasňovania dosiahla najnižšiu hodnotu práve v roku 1995. V poradí druhú
najnižšiu hodnotu dosiahla úroveň objasňovania v roku 1993, v ktorom
bolo evidovaných najviac trestných činov za celé obdobie rokov 1989 až
2009. Úroveň objasňovania dosahovala počas sledovaného obdobia rokov
1993 až 2009 hodnoty od 34,8% trestných činov objasnených v roku 1995
(táto hodnota bola dosiahnutá pri počte 114 579 celkovo evidovaných
trestných činov v SR a počte 49 153 objasnených trestných činov), kedy
dosiahla aj svoje minimum za obdobie sledovaných dvadsaťjeden rokov, až
do 54,6% trestných činov objasnených v roku 2001. Úroveň objasnených
trestných činov začala klesať v porovnaní s počtom objasnených trestných
51
činov už v roku 2002. Po uvedenom roku úroveň objasnených trestných
činov kolísala. V roku 2004 pri celkovom počte 131 244 evidovaných a
51 683 objasnených trestných činoch dosiahla hodnotu 39,3%. Po roku
druhej kulminácie evidovaných trestných činov dochádza na rozdiel od
počtu objasnených činov k nárastu úrovne objasňovania na 47,1%, ktoré
dosiahla v poslednom sledovanom roku. Z uvedeného vyplynulo, že orgány
činné v trestnom konaní objasnili počas sledovaného obdobia každý druhý
až každý tretí evidovaný trestný čin.
Z evidovaných skutkov spáchaných v rámci jednotlivých druhov
kriminality sme podrobili analýze predovšetkým spoločensky
najzávažnejšie násilné trestné činy a trestné činy, ktoré najviac narúšajú
integritu obete, t.j. páchané v rámci mravnostnej kriminality. Tretie
v poradí sme analyzovali skutky, ktoré patria medzi najpočetnejšie sa
vyskytujúce, teda majetkové trestné činy. V závere sme venovali pozornosť
aj ostatnej kriminalite, zostávajúcej kriminalite a hospodárskej kriminalite7.
Vývoj násilnej kriminality v Slovenskej republike za obdobie rokov
1993–2009
Násilná kriminalita je najzávažnejším druhom trestnej činnosti
a v rámci celkovej kriminality jej patrí významné miesto. Pre každú
spoločnosť a jej občanov je závažným problémom. Mala by jej byť
venovaná zvýšená pozornosť nielen zo strany odborníkov zaoberajúcich sa
touto problematikou, ale aj zo strany širokej verejnosti a to najmä
z pohľadu jej eliminácie a prevencie.
Násilná kriminalita je kriminologickým pojmom, ktorý ani v súčasnej
dobe nie je chápaný jednotne. Trestný zákon pojem násilie nedefinuje
a neuvádza násilné trestné činy ako samostatnú skupinu trestných činov.
Samotný pojem násilná kriminalita vychádza zo spôsobu spáchania
trestného činu, ktorého významnou charakteristikou je poškodenie,
7
Poznámka: Ide o takticko-štatistické rozdelenie kriminality z pohľadu EŠSK,
ktoré však nie jej totožné s kriminologickým členením kriminality.
52
deštrukcia cieľového objektu konania. Z kriminologického hľadiska násilnú
kriminalitu predstavuje skupina trestných činov, pri ktorých páchateľ
úmyselne používa násilie (fyzické alebo psychické) alebo hrozbu násilia
ako prostriedok na konečný predmet útoku - ľudské telo alebo ako násilný
prostriedok k získaniu neoprávneného prospechu (napr. pri trestnom čine
lúpeže), pričom páchateľ úmyselne spôsobuje ujmu na živote alebo zdraví
obete, alebo ho ohrozuje8.
Pri kriminálnom správaní stačí na zaradenie do kategórie násilných
trestných činov zámer poškodiť, alebo zničiť, napríklad pokus o vraždu pri
inom kriminálnom správaní „uzrozumenie“ s tým, že v priebehu
dosahovania napríklad materiálneho zisku, môže dôjsť k poškodeniu,
prípadne až k usmrteniu nositeľa žiadúcej hodnoty.9 Okrem toho jestvuje
mnoho trestných činov, pri ktorých je násilie len kvalifikovaným znakom
skutkovej podstaty. Sú to trestné činy, ktoré vo svojej skutkovej podstate
nemajú uvedené násilie alebo jeho hrozbu, ale sú často páchané násilím
alebo pod hrozbou násilia (napr. trestné činy výtržníctva, porušovania
osobnej slobody a pod.)10.
Pri ďalších úvahách o násilnej kriminalite vychádzame z policajných
štatistík, ktoré sú spracované vo forme výstupov EŠSK. Podľa taktickoštatistickej klasifikácie skupinu trestných činov evidovaných
v štandardných výstupoch EŠSK ako násilná kriminalita predstavujú
predovšetkým trestné činy vraždy, lúpeže, násilie na verejnom činiteľovi,
úmyselné ublíženie na zdraví, ďalej sú to trestné činy s rasovým motívom
a organizovaný zločin.
Nárast akceptácie násilia v spoločnosti podporil aj páchanie násilnej
trestnej činnosti. Zaznamenávame faktory, akými sú zvyšujúca sa brutalita
a bezohľadnosť páchateľov, ktoré sa negatívne prejavujú v pocitoch
bezpečia u všetkých občanov. Vývoj násilnej kriminality je v našej
spoločnosti dlhodobo nepriaznivý. Toto konštatovanie dokazuje aj stav
8
Kolektív autorov, Kriminológia – osobitná časť, II. diel, s. 234.
J. Kuchta, H. Válková et al., Základy kriminologie a trestní politiky, s. 379.
10
Kolektív autorov, Kriminológia – osobitná časť, II. diel, s. 235.
9
53
násilnej kriminality, ktorý mal v období rokov 1995, s výnimkou roku
2000, až do roku 2002 výrazne stúpajúcu tendenciu. Počet evidovaných
násilných trestných činov stúpol z 9 722 skutkov evidovaných v roku 1993
na 15 020 skutkov v roku 2002. V uvedenom roku násilná trestná činnosť
kulminovala. Závažný nárast potvrdzuje aj fakt, že za uvedené obdobie
násilná kriminalita vzrástla o takmer 40%. Odlišný vývoj sme zaznamenali
v roku 2003, v ktorom počet evidovaných násilných trestných činov klesol
pod hranicu 14 000 skutkov. Počet evidovaných násilných trestných činov
klesal až do roku 2009. A práve v poslednom roku sledovaného obdobia
dosiahol počet 8 337 evidovaných násilných činov, čo predstavuje pokles
v jeho porovnaní s rokom 1993 o 1 385 trestných činov.
Podobne aj počet objasnených trestných činov mal od prvého roku
sledovaného obdobia stúpajúcu tendenciu, pričom jeho najvyššie hodnoty
boli dosiahnuté, na rozdiel od počtu evidovaných trestných činov, už o rok
skôr a to v roku 2001. Počet stúpol z 8 130 trestných činov objasnených
v roku 1993 až na 13 192 trestných činov objasnených v roku 2001, kedy
dosiahol aj maximálnu hodnotu. Po tomto roku postupne klesal počet
objasnených násilných trestných činov na 5 998 objasnených v poslednom
roku sledovaného obdobia, čo predstavovalo v porovnaní s počtom
objasnených násilných trestných činov v prvom roku sledovaného obdobia
pokles o 2 132 skutkov.
Úroveň objasňovania trestných činov evidovaných ako násilná
kriminalita dosahovala každoročne hodnoty vyššie ako 68 %. V prvých
rokoch sledovaného obdobia bolo objasnených spolu viac ako 83,4%
násilných trestných činov a úroveň objasňovania mala až do roku 2001
stúpajúcu tendenciu, kedy dosiahla hodnotu 91,3% objasnených násilných
trestných činov. Po roku 2001 došlo až do roku 2006 k poklesu
objasnených trestných činov a to na 68,6%. Aj posledné tri roky
sledovaného obdobia sa úroveň objasňovania držala na hranici 70,0%.
V poslednom roku sledovaného obdobia dosiahla úroveň objasňovania
hodnotu 71,9%, čo v porovnaní miery objasnenosti v prvom a poslednom
roku sledovaného obdobia predstavovalo jej pokles o takmer 11,7%.
54
Počet trestných činov násilnej povahy11 evidovaných po roku 2002
klesá z 15 020 trestných činov na 8 337 skutkov evidovaných v roku 2009,
čo predstavuje pokles o viac ako 35%. Podiel násilnej kriminality na CK
klesá zo 14% v roku 2002 na 8% v roku 2009, t.j. každý 12. evidovaný
trestný čin patrí do skupiny násilných trestných činov.
Graf 3. Vývoj násilnej kriminality evidovanej v SR za obdobie
rokov 1993–2009
30000
25000
20000
15000
10000
5000
počet TĆ
0
1993
roky
1994 1995
1996 1997
1998 1999
NK objas.
2000
2001 2002
2003 2004
2005 2006
2007 2008
2009
NK
(Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ŠÚ SR a ÚCEP Banská Bystrica)
Vývoj mravnostnej kriminality v Slovenskej republike za obdobie
rokov 1993–2009
Mravnostná kriminalita (MrK) má za celé sledované obdobie najnižší
podiel na evidovanej kriminalite. Viac ako množstvom je však tento druh
kriminality nebezpečný tým, že zasahuje do ľudskej dôstojnosti, cti
a osobných práv jednotlivca, osobitne žien a detí. Z kriminologického
hľadiska môžeme mravnostnú kriminalitu charakterizovať ako:
 trestné činy, ktorých konanie napĺňa pojmové znaky tzv. sexuálnej
kriminality. Jeho podstatou je ukájanie sexuálneho pudu formami,
ktoré spoločnosť netoleruje. (Kriminalizované je prekročenie okruhu
dovolených sexuálnych partnerov alebo sexuálneho správania sa.).
11
Poznámka: V EŠSK sú v rámci NK evidované napr. vraždy, lúpeže, násilie na
verejnom činiteľovi, úmyselné ublíženie na zdraví, trestný čin s rasovým motívom.
55
Konkrétne sú to trestné činy: znásilnenie, sexuálne násilie, sexuálne
(pohlavné)12 zneužívanie, súlož medzi príbuznými, ohrozovanie
mravnosti, detská pornografia, konkrétne jej výroba, šírenie a jej
prechovávanie.
 trestné činy spojené s dnes dekriminalizovanou prostitúciou, ktorá
samotná nie je považovaná za trestný čin. Konkrétne sú to trestné činy:
kupliarstvo, obchodovanie s ľuďmi, ublíženie na zdraví pohlavnou
chorobou úmyselne, alebo z nedbanlivosti.13
Počas sledovaného obdobia sa počet mravnostných trestných činov
pohyboval v rozmedzí od 593 evidovaných v roku 1993 až do 875
mravnostných trestných činov evidovaných v roku 2004. Celkovo počet
evidovaných mravnostných trestných činov počas sledovaného obdobia
kolísal. V poslednom roku sledovaného obdobia dosiahol hodnotu 791
trestných činov, čo pri porovnaní s rokom 1993 predstavuje nárast o 198
skutkov.
Graf 4. Vývoj mravnostnej kriminality evidovanej v SR za obdobie
rokov 1993–2009
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
počet TČ
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
roky
MrKobjas.
MrK
(Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ŠÚ SR a ÚCEP Banská Bystrica)
12
Poznámka: Výstupy EŠSK aj naďalej pracujú s pojmami pohlavné zneužívanie,
pričom v Zákone č. 300/2005 Z. z. Trestný zákon v § 201 je uvádzaný trestný čin
sexuálne zneužívanie.
13
Kolektív autorov, Kriminológia – osobitná časť, II diel, s. 252.
56
Každoročne bolo objasnených viac ako 534 mravnostných trestných
činov. Počet objasnených mravnostných trestných činov, podobne ako
počet evidovaných mravnostných trestných činov, počas sledovaného
obdobia kolísal v rozmedzí od už spomínaných 534 trestných činov
objasnených v prvom roku sledovaného obdobia až do 796 mravnostných
trestných činov objasnených v roku 1996. Počet objasnených násilných
trestných činov počas sledovaného obdobia v dvoj až trojročných
intervaloch kolísal. V poslednom roku dosiahol hodnotu 611 objasnených
trestných činov. Porovnaním počtu mravnostných trestných činov
evidovaných v prvom a poslednom roku sledovaného obdobia sme zistili,
že došlo k nárastu počtu o 77 skutkov.
Mravnostná kriminalita na rozdiel od majetkovej a iných druhov
kriminality každoročne dosahuje viac ako 71,0% úroveň objasnenosti.
Úroveň objasnenosti kolísala v rozmedzí od 71,2% mravnostných trestných
činov objasnených v roku 2008 až do 96,4% mravnostných trestných činov
objasnených v roku 1998. Prvých desať rokov sledovaného obdobia
dosahovala hodnoty vyššie ako 90 %. No po roku 2001 klesla do roku 2003
na 78,2%. V roku 2004 opäť stúpla na 81,5% a počas nasledujúcich štyroch
rokov klesla až na spomínanú minimálnu hodnotu 71,2%. V poslednom
roku sledovaného obdobia bolo spolu objasnených takmer 72%
mravnostných trestných činov, čo porovnaním s prvým rokom roka
sledovaného obdobia predstavovalo pokles úrovne objasňovania o takmer
13,0%.
Predpokladanou vysoko latentnou formou sa vyznačujú najmä
sexuálne (pohlavné) zneužívania, nakoľko k takýmto prípadom dochádza
v uzatvorenom, často rodinnom prostredí. Medzi trestné činy s vysokou
latenciou, pri ktorých je sťažená dokumentácia z dôvodu chýbajúceho
predmetu útoku, môžeme zaradiť trestné činy sexuálneho (pohlavného)
zneužitia, kupliarstvo a obchodovanie so ženami.
57
Vývoj majetkovej kriminality v Slovenskej republike za obdobie rokov
1993–2009
Majetková kriminalita v najširšom zmysle je útok zo strany páchateľa
voči cudziemu majetku, pričom nie je rozhodujúce, kto je vlastníkom,
respektíve oprávneným užívateľom tohto majetku. V užšom zmysle je to
trestná činnosť, pri ktorej trestne zodpovedný páchateľ bez ohľadu na
spôsob jej spáchania a ohľadu na formu vlastníctva majetku, voči ktorému
jeho útok smeruje a ktorý ohrozuje, alebo sa ho zmocní s cieľom trvalého
alebo dočasného užívania, pričom ale konečným cieľom páchateľa je
získanie neoprávneného majetkového prospechu pre seba alebo pre inú
osobu (osoby)14.
Majetková kriminalita po roku 1989 prešla výraznými kvalitatívnymi
a kvantitatívnymi zmenami a stala sa najpočetnejším druhom trestnej
činnosti páchanej v Slovenskej republike. Výrazný nárast majetkových
trestných činov, ale aj priestupkov proti majetku sa čoraz viac dotýka
širokej verejnosti. Občania sú vystavení narastajúcemu riziku, že sa stanú
obeťou majetkovej trestnej činnosti.
Rok 1993 je rokom osamostatnenia Slovenskej republiky. Do roku
1993 dramaticky narástol počet majetkových trestných činov konkrétne
napríklad: krádeží vlámaním, krádeží ostatných a ostatných majetkových
trestných činov. Po roku 1993 je pokles majetkovej kriminality odrazom
rekodifikácie trestného zákona, kedy tzv. „Veľkou novelou“ Trestného
zákona č. 248/1994 Z. z. sa zmenil § 89 ods. 14, ktorým bola škoda nie
nepatrná určená na dvojnásobok minimálnej mesačnej mzdy15.
14
Kolektív autorov, Kriminológia – osobitná časť, II. diel, s. 165.
Poznámka: Podľa Zákona č. 90/1996 Z. z. o minimálnej mzde bola minimálna
mzda stanovená na 2700,-Sk. Minimálna mzda prešla viacerými úpravami a
dosiahla výšku 4400,- Sk, čo sa prejavilo v tom, že mnohé dovtedy majetkové
trestné činy boli kvalifikované ako priestupky proti majetku, a teda neboli
registrované ako majetkové trestné činy. Tieto zmeny sa odrazili nielen v počte
majetkových trestných činov, ale aj v počte priestupkov proti majetku, ktorý mal
stúpajúcu tendenciu a v roku 2004 dosiahol hranicu 329 970 (z toho bolo
objasnených 245 126 priestupkov), v roku 2004 bolo registrovaných 104 513
15
58
V posledných šiestich rokoch evidujeme klesajúcu tendenciu majetkovej
kriminality a v porovnaní rokov 1993 a 2009 dochádza aj k miernemu
poklesu podielu majetkovej kriminality na celkovej kriminalite z takmer
80% (78,7%) na približne 50% (49,9%)16.
Konkrétnejšie, počet evidovaných majetkových trestných činov sa
počas sledovaného obdobia pohyboval v rozmedzí od 52 923 evidovaných
v roku 2000 do 115 049 evidovaných v prvom roku. Počet evidovaných
majetkových trestných činov prvých osem rokov sledovaného obdobia
klesal z uvedených 115 049 trestných činov na spomínané minimum.
Po roku 2000 stúpol až do roku 2004, kedy sme evidovali druhý najvyšší
počet trestných činov majetkovej povahy v období rokov 1993 až 2009 a to
77 089 skutkov. Posledných päť rokov sledovaného obdobia počet
evidovaných majetkových trestných činov opäť klesal. V roku 2009 bolo
evidovaných 52 399 skutkov, čo porovnaním s prvým rokom sledovaného
obdobia predstavovalo pokles o viac ako polovicu, konkrétne o 62 650
trestných činov.
Graf 5. Vývoj majetkovej kriminality evidovanej v SR za obdobie rokov
1993–2009
160000
140000
120000
100000
80000
60000
40000
20000
počet TČ
0
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
roky
MK objas.
MK
(Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ŠÚ SR a ÚCEP Banská Bystrica)
priestupkov proti majetku (z toho bolo objasnených 26 890). Novelou Zákona
č. 300/2005 Z. z. Trestného zákona bola upravená výška škody malej, škoda
prevyšujúca sumu 8000,- Sk. V súčasnosti výška škody malej predstavuje 266 eur.
16
Poznámka: Informácia získaná spracovaním Výstupov Informačného systému
Policajného zboru evidenčno-štatistického systému kriminality za roky 1993–2009.
59
Pre majetkovú kriminalitu je charakteristická nízka úroveň
objasňovania trestných činov. Každoročne bolo objasnených od 13 780 do
28 792 majetkových trestných činov. Počet objasnených majetkových
trestných činov (s výnimkou roku 1998), podobne ako počet evidovaných
trestných činov, prvých päť rokov sledovaného obdobia klesal z uvedeného
maxima na 15 660 skutkov. Po roku 2000 až do roku 2005 kolíše
v dvojročných intervaloch až dosiahol minimum. Posledné štyri roky
sledovaného obdobia opätovne stúpal na 15 908 trestných činov
objasnených v poslednom roku sledovaného obdobia. Na základe
porovnania počtu trestných činov objasnených v prvom a poslednom roku
sledovaného obdobia môžeme skonštatovať, že došlo celkovo k poklesu
o viac ako 40%, presnejšie o 12 884 trestných činov.
Miera objasnenosti sa pohybovala v intervale od takmer 19%
dosiahnutých v roku 2004 do 31,4% trestných činov objasnených v roku
1998. Po roku 2004 úroveň objasňovania až do konca sledovaného obdobia
stúpala z uvedených takmer 19 % na 30,4% dosiahnutých v roku 2009.
Porovnaním úrovne objasňovania v prvom a poslednom roku sledovaného
obdobia sme zistili, že došlo síce k poklesu počtu objasnených majetkových
trestných činov o uvedených 12 884 skutkov, pričom ale úroveň
objasňovania stúpla o 5,4%.
Na základe podrobnejšej analýzy informácií z EŠSK o evidovaných
trestných činoch majetkovej kriminality môžeme len konštatovať, že každý
druhý evidovaný trestný čin spáchaný v SR je majetkovej povahy
a najčastejšie sa vyskytujúci trestný čin je krádež vlámaním.
Počas sledovaných rokov 1993 až 2009 prevažne stúpal (len jeden rok
klesal) počet trestných činov evidovaných ako ostatná kriminalita17. Jej
počet sa pomerne dlhý čas (počas štrnástich rokov) pravidelne zvyšoval,
slabý pokles evidujeme len v roku 2006 a vzápätí opäť počet trestných
činov ostatnej kriminality stúpal až na hodnotu 10 128 skutkov (v roku
17
Poznámka: V EŠSK sú v rámci OsK evidované trestné činy napr. výtržníctvo,
požiare a výbuchy, omamné a psychotropné látky, šírenie toxikománie
a nedovolené ozbrojovanie.
60
2009). Najčastejšie sa vyskytoval trestný čin výtržníctva. Po roku 2004,
teda v roku vstupu SR do EÚ sa začal zvyšovať počet trestných činov
súvisiacich s drogami z 1 282 skutkov evidovaných v roku 2004 na 2 456
skutkov v roku 2009, čo predstavovalo až 78% nárast. Omamné
a psychotropné látky a šírenie toxikománie zostávajú po roku 2004 na
úrovni 500 trestných činov ročne a trestný čin nedovoleného ozbrojovania
vykazuje mierny pokles.
S výnimkou jedného roka (2006) stúpa počas sledovaného obdobia
počet trestných činov evidovaných v EŠSK ako zostávajúca kriminalita18.
V roku 2009 sa počet trestných činov zostávajúcej kriminality zastavil na
počte 13 683 skutkov. Z nášho pozorovania vyplýva, že na neustále sa
zvyšujúci nárast počtu zostávajúcej kriminality môže mať vplyv nárast
počtu dopravných nehôd ako i trestného činu ohrozovania pod vplyvom
návykovej látky.
Hospodárska kriminalita19 prvých päť rokov sledovaného obdobia
(s výnimkou roku 1995) pozvoľna klesá, no nasledujúce roky až do roku
2006 stúpal zo 4 716 trestných činov evidovaných ako hospodárska
kriminalita v roku 1997 na 19 168 evidovaných práve v roku 2006.
Nasledujúce dva roky opäť počet trestných činov evidovaných ako
hospodárska kriminalita síce klesal na 16 974 skutkov, no posledný rok
dosiahol opäť hodnotu 19 518 trestných činov. Na základe porovnania
počtu hospodárskych trestných činov evidovaných v prvom roku
a v poslednom roku sledovaného obdobia môžeme skonštatovať, že došlo
k nárastu o 10 654 skutkov, teda viac ako o dvojnásobok.
18
Poznámka: V EŠSK sú v rámci ZK evidované trestné činy napr.: cestné
dopravné nehody, ohrozovanie pod vplyvom návykovej látky, trestné činy
vojenské a proti republike.
19
Poznámka: V EŠSK sú v rámci HK (EK) evidované trestné činy napr. skrátenie
dane, krádež, ochrana meny, úplatkárstvo, sprenevera, podvod, porušovanie
autorských práv.
61
Záver
Bezpečnostná situácia v Slovenskej republike sa v posledných
sledovaných rokoch výraznejšie nezmenila. Aj naďalej je ovplyvňovaná
narastajúcim násilím, korupčným správaním a pokračujúcim úpadkom
morálnych hodnôt. Neúcta k zákonom a ich účelová aplikácia elitami
spoločnosti sa odzrkadľuje v postojoch a konaní aj ostatných
spoločenských vrstiev. Tieto javy sa premietli aj do nárastu nielen násilnej,
mravnostnej a majetkovej kriminality ale aj hospodárskej kriminality.
Všetky tradičné formy kriminality ako napríklad majetková, hospodárska,
mravnostná a násilná postupne nadobudli organizovanú formu, čím sa
znásobil stupeň ich spoločenskej nebezpečnosti. Znakom, ktorý
charakterizuje kriminalitu najhodnovernejšie, je jej štruktúra. Práve ona
zaznamenala v poslednom desaťročí zmeny, ktoré verejnosť hodnotí ako
znepokojivé a ktoré občania vnímajú ako ohrozenie svojich životov,
zdravia, majetku, osobnej slobody a ďalších materiálnych a duchovných
hodnôt.
Sledovaním štruktúry celkovej evidovanej kriminality počas rokov
1993 až 2009 sme zistili, že zohľadnením podielu jednotlivých druhov
kriminality na celkovej kriminalite došlo k výrazným zmenám.
Graf 6. Prehľad štruktúry celkovej kriminality evidovanej
v SR v roku 1993
1993
MrK
NK 1%
7%
HK
6%
MK
ZK, OsK
8%
NK
MrK
HK
MK
78%
ZK, OsK
(Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ŠÚ SR a ÚCEP Banská Bystrica)
62
Podstatnú zmenu evidujeme predovšetkým pri majetkovej kriminalite,
ktorej podiel na celkovej kriminalite počas sledovaného obdobia klesol zo
78% na 49,0%, čo predstavuje pokles takmer o 30%, t.j. o 1/3.
Graf 7. Prehľad štruktúry celkovej kriminality evidovanej
v SR v roku 2009
2009
ZK
13%
MK
OsK
10%
NK
MrK
HK
MK
49%
HK
19%
MrK
1%
NK
8%
OsK
ZK
(Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ŠÚ SR a ÚCEP Banská Bystrica)
Najvýraznejšiu zmenu negatívnym smerom sme evidovali pri
hospodárskej kriminalite, ktorej podiel na celkovej kriminalite evidovanej
v SR naopak počas sledovaného obdobia stúpol zo 6% na 19%, čo
predstavuje trojnásobný nárast, t.j. o 2/3.
Nepatrnú zmenu sme zaevidovali pri násilnej kriminalite, ktorej podiel
porovnaním jeho hodnôt v roku 1993 a 2009 stúpol o 1%. Predpokladáme
však, že sa podiel síce výrazne nezmenil, no zmenila sa brutalita
spáchaných násilných trestných činov.
Podiel mravnostnej kriminality na celkovej evidovanej kriminalite
zostal nezmenený, dosiahol hodnotu 1%. Podrobnejšie porovnanie zmeny
štruktúry porovnaním rokov 1993 a 2009 je zobrazené v Grafe 6 a Grafe 7.
63
Bibliografia
1. Horváthová A., Odnicová M., Vývoj kriminality po vstupe Slovenskej
republiky do Európskej únii. In: Zborník z medzinárodnej vedeckej
konferencie „Slovensko v Európskej únii“ konanej dňa 30.9.2009.
Bratislava 2009.
2. Kolektív autorov, Kriminológia – osobitná časť, II. diel, Bratislava:
Akadémia Policejného zboru. 2001. s. 314. ISBN 80-8054-167-1.
3. Kuchta J., Válková H. et al., Základy kriminológie a trestní politiky.
Praha: C. H. BACK, 2005, s. 544. ISBN 80-7179-813-4.
4. Odnicová M., Vývoj kriminality v SR za obdobie rokov 1989–2006,
s. 68. Stratégia prevencie kriminality v SR na roky 2007–2010. 2007.
5. Odnicová M., Porovnanie vývoja kriminality v Slovenskej republike
so susednými krajinami za obdobie rokov 1999–2005. In: Zborník zo
Stáleho medzinárodného seminára „Aktuálne problémy kriminologickej prognostiky V“, Bratislava: Akadémia PZ, 2006, s. 192, ISBN
80-8054-390-9.
6. Odnicová M., Vývoj evidovanej kriminality v Slovenskej republike za
obdobie rokov 1993–2009. In: Policajná teória a prax ´Police Theory
and Practice: časopis Akadémie PZ v Bratislave. ISSN 1335-1370. –
Roč. 18, č. 3 (rok 2010).
7. Vlastné a nepublikované grafické spracovanie štatistických informácií.
8. Výstupy z Evidenčno-štatistického systému kriminality Policajného
zboru Slovenskej republiky KSM1 100 za roky 1989 až 2009. ÚCEP
Banská Bystrica.
9. Zákon č. 140/1961 Zb. Trestný zákon v znení ďalších úprav.
10. Zákon NR SR č. 300/2005 Z. z. Trestný zákon.
64
MARIUSZ KUSION
Kryminologiczna analiza filmowych wizji
przestępczości zorganizowanej
Abstract: The cinematography talk about organized crime since its inception.
Already in the silent movies there were motives of minor thieves, murders and
street bands. It is said that the first gangster film calls “Pig Alley Musketeers”
(1912) by D. Griffith Warka. There is no universal definition of organized
crime, because the diversity of the countries social and economic systems,
attitudes, or judicial capacity translates into a variety of forms of organized
crime in the world. So it seems that the filmmakers are in the field of inexhaustible inspiration, and the popularity of gangster genre a long time will
lessen. Film vision of organized crime varies from repulsive realism the apotheosis and the comedy sensation, Images stylized extravagantly and tweaked
stereotypes. Criminals are portrayed by the cinema as the unit failed and fascinating, tragic and worthy of respect, or at least understanding. Criminal torn
conflicting passions. It is a neurasthenic, introverted and coldly rational. Embodies the extreme individualism, thought leadership and courage to challenge
the present order.
Key words: criminal, organised crime, gangster, film
Znana gra komputerowa czeskiej produkcji o nazwie „Mafia” niesie
w sobie mocną nutę nostalgii za latami 30. w USA, kiedy to przestępcy
mieli być równie eleganccy, co honorowi i szlachetni. Kontynuacja gry,
która weszła na rynek w 2008 r. jest bardziej mroczna. Gracz, sterując poczynaniami niejakiego Vito, nie będzie mógł już powtarzać zadań do skutku. Niepowodzenie może skończyć się nawet egzekucją na zlecenie szefów
o włoskich nazwiskach. Wartość Vito na przestępczym rynku pracy USA
lat 40. wyznaczy zdobywany szacunek, a ten odmierza pasek wyświetlany
na ekranie...
65
Jak widać, o zjawisku przestępczości zorganizowanej mówi się nie
tylko językiem ustawy czy praktyków z wymiaru sprawiedliwości, językiem kryminologii1 czy ekonomii2, ale również krzykliwym językiem mediów, teledysków3 i reklamy. I to właściwie od początków ich historii. Już
1
Kryminologia posługuje się terminem „przestępczość zorganizowana”, by wyodrębnić kategorię przestępczości o szczególnym ładunku społecznej szkodliwości.
Nie implikuje to dychotomicznego podziału na przestępczość zorganizowaną
i niezorganizowaną. Z jednej strony pewne formy aktywności wymagają per se
koordynacji działań jednostek czy zbiorowości. Z drugiej, nie każdy wypadek
ontologicznego współdziałania w popełnieniu przestępstw(a) należy zaliczać do
przestępczości zorganizowanej, gdyż dewaluowałoby to jej treść. Ratio legis wyodrębnienia przestępczości zorganizowanej to immanentne niebezpieczeństwo
istnienia zorganizowanych, relatywnie trwałych struktur powołanych dla popełniania przestępstw(a) zwłaszcza, kiedy w tym celu zdobywają powiązania ze strukturami legalnymi oraz dopuszczają się ciężkich gatunkowo czynów. To niebezpieczeństwo polega na powstawaniu takich efektów, jak:
a) efekt organizacyjny – następstwo prakseologicznego zarządu zasobami ludzkimi, co zwiększa szansę lepszych rezultatów, szczególnie tych nieosiągalnych dla
zbiorowości nie wytwarzających wewnętrznej organizacji.
b) efekt ochronny – umożliwienie lepszego kamuflowania sprawców przestępstw
przed wykryciem lub osądzeniem
c) efekt korupcji – wyższa możliwość zaangażowania w działalność przestępczą
osób zatrudnionych np.: w administracji publicznej i wymiarze sprawiedliwości
d) efekt demoralizacji – mocny i negatywny wpływ na zachowanie członków
struktury oraz osób spoza niej (np. nadeksponowane często przez media styl bycia
i anonimowość).
Typologia: Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 2004,
s. 302-303. Niniejszy artykuł rozwija wątki pracy magisterskiej Autora powstałej
pod opieką naukową prof. dr hab. J. Błachut, a obronionej w Katedrze Kryminologii WPIA UJ w 2008 r.
2
Zob. Kobeszko J., Pranie pieniędzy i przestępczość zorganizowana w Europie
Środkowej, Raport Instytutu Sobieskiego nr 30/2007.
3
W 2008 r. w Dortmundzie na planie hiphopowego teledysku doszło do drobnego
nieporozumienia. Okoliczni mieszkańcy pomyśleli, że to porachunki mafijne
i wezwali policję. Nadpobudliwość? Nie, raperzy mieli ze sobą pistolety i podejrzane „torby białego proszku”. Raperzy nierzadko lubią pozować na wielkich
i groźnych gangsterów, a w teledyskach chwalą się pieniędzmi i bronią. Na planie
klipu atrapy broni jednak solidnie przestraszyły obserwujących całe zajście mieszkańców. Oprócz sztucznych pistoletów, policja zabezpieczyła dwie torebki białego
66
w filmach niemych przewijały się motywy drobnych złodziejaszków
i ulicznych band; były ucieczki z więzienia, morderstwa i karkołomne pościgi4. Za pierwszy film gangsterski (kryminalny) uchodzą Muszkieterowie
z Pig Alley (1912) D. Warka Griffitha. Film zaczyna się od ujęcia z banknotami przechodzącymi z rąk bandyty do rąk policjanta5.
Tym, co historycznie ugruntowało pozycję amerykańskich struktur
przestępczych, była paradoksalnie prohibicja, wprowadzona w USA
w 1920 r. i zniesiona w 1933 r. Motyw zarabiania na nielegalnym alkoholu
przewija się w największych filmach gangsterskich, np. w Dawno temu
w Ameryce (1983) S. Leone i Nietykalni (1987) B. De Palmy. To właśnie
na przełomie lat 20. i 30. XX w. w dobie prohibicji i Wielkiego Kryzysu,
zorganizowane struktury przestępcze w USA urosły w siłę. A razem z nimi
wizja „gangstera-mafioso” z pierwszych stron gazet szybko trafiła na
srebrne ekrany. Wtedy powstały takie klasyki gatunku, jak: Ludzie podziemia (1927), Mały Cezar (1931), Wróg publiczny nr 1 (1931) oraz Człowiek
z blizną (1932)6. Większość z tego typu produkcji tamtych czasów powielaproszku, jednak nie potwierdziły się podejrzenia, że mogą to być narkotyki. Po
obejrzeniu krótkiego teledysku funkcjonariusze upewnili się, że nie zawiera on
żadnych treści karalnych. Zob.:
http://deser.pl/deser/1,83453,5281212,Raperzy_czy_gangsterzy__Plan_teledysku_
najechany_przez.html.
4
Zob. m.in. Zabójstwo księcia Gwizjusza (1908, reż. Ch. Le Bargy, A. Calmettes);
Wielki napad na pociąg (1903, E. S. Porter); Antek Kombinator (1913, J. Zagrodzki); Dr. Jekyll and Mr. Hyde (1912, L. Henderson); Londyn po północy (1927,
T. Browning); Młody Sherlock Holmes (1924, B. Keaton); Najmilszy ze złodziei
(1913, Z. Wesołowski); Ubój (1914, oparty na sztuce J. Gordina). Wampiry Warszawy. Tajemnica taksówki nr 1051 (1925, W. Biegański); Włóczęga (1915, Ch.
Chaplin); Zabójca z nędzy (1911, A. Kaminski); Zatracona ulica (1925, G. W.
Pabst).
5
http://wyborcza.pl/1,76842,6819958,Gangsterskie_kino.html?as=1&startsz=x,
artykuł z 19.lipca.2009 r.
6
Film Człowiek z blizną był inspirowany życiem Ala Capone. Chicagowski boss
podziemia zdawał sobie sprawę, że kino może zapewnić mu nieśmiertelną sławę.
W trakcie zdjęć przychodził na plan. Otoczony gorylami przypatrywał się scenom
akcji kręconym na wolnym powietrzu. A przy okazji pilnował, by wzorowany na
nim Tony Camonte (Paul Muni) nie był banalny, ale miał charyzmę właściwą
67
ła moralizatorski schemat: młody gangster eliminuje starego bossa, by popaść w konflikt z przyjacielem, zwłaszcza o kochankę i opiekuje się matką,
która ma go za dobrego obywatela. W finale oczywiście ginie. Morderczy
szereg, tak nazywano czterech ówczesnych gwiazdorów kina gangsterskiego: Jamesa Cagneya, Edwarda G. Robinsona, George'a Rafta i Paula Muni.
J. Cagney (1899–1986) był najbardziej żywiołowy, we Wrogu publicznym
nr 1 tańczy z radości na ulicy, ale w Aniołach o brudnych twarzach (1938)
M. Curtiza daje się przekonać księdzu, by idąc na śmierć, udawał, że się
boi, co może ocalić przed deprawacją młodzież widzącą w nim idola7. Mimo takich zabiegów, kino gangsterskie uznano za propagowanie zła. Złota
era tego gatunku skończyła się w 1934 r. pod presją wpływowej amerykańskiej organizacji Legion Przyzwoitości, Kościoła katolickiego, a nawet
szefa FBI J. E. Hoovera. W zamierzeniu kręcono je (filmy gangsterskie –
przyp. aut.) ku przestrodze. Z jednej strony opisywały realistycznie – jak na
konwencje kina lat 30. – społeczne tło przestępczości. Z drugiej, miały
zbrodnie potępiać. Dlatego, gdy w zakończeniu Wroga publicznego nr 1
bohater grany przez J. Cagneya ginie zabity przez rywala, na ekranie pojawia się napis: „Los, który spotkał Toma Powersa, jest losem każdego przestępcy”. Widzowie nie zważali jednak na zgrabne formułki i dydaktyzm.
Dla nich filmowi gangsterzy nie byli typami spod ciemnej gwiazdy, ale
szefowi wszystkich szefów. To był najgorętszy, a zarazem najbrutalniejszy obraz
roku. Komisja cenzorska doliczyła się w nim 43 morderstw i nie wydała zgody na
emisję. Po kilku drobnych zmianach film ostatecznie wypuszczono pod tytułem
Człowiek z blizną: Hańba narodu. Podobno Alowi Capone zaimponował autentyzm przekazu, ale społeczność Amerykanów włoskiego pochodzenia uznała, że
fabuła godzi w ich dobre imię. Rok po premierze Człowieka z blizną Narodowy
Komitet Badań Społecznych Wartości opublikował raport dotyczący przestępczości. Wynikało z niego, że opowieści o gangsterach stanowiły znakomity materiał
poglądowy dla przestępców we wczesnym etapie ich kariery. Zachęcały ludzi do
wejścia na ścieżkę występku. Świątek R., Lament nad losem bandyty, artykuł z 16
lipca 2009 r., http://www.rp.pl/artykul/335383.html.
7
Ibidem.
68
(…) straceńcami, którzy z powodu biedy i wykluczenia rzucają wyzwanie
światu8.
Wielkie wytwórnie Hollywood miały dylemat. Filmy gangsterskie
przynosiły bowiem ogromne zyski, lecz z drugiej strony nie mogły dłużej
ignorować ostrej krytyki, zwłaszcza po spektakularnym sukcesie FBI, które
zastrzeliło na ulicy J. Dillingera, jednego z najbardziej rozpoznawalnych
przestępców lat 20. Obawiając się interwencji ze strony rządu, wytwórnie
w latach 30. rygorystycznie zaczęły przestrzegać norm tzw. Kodeksu Haysa9, zgodnie z którymi, m.in. na ekranie głównymi bohaterami mieli być
szlachetni agenci rządowi (g-men), walczący z gangsterami. Ci ostatni nie
mogli być bohaterami pozytywnymi do lat 60. Z czasem zmieniają się po8
R. Świątek, Lament nad losem bandyty, artykuł z 16 lipca 2009 r.,
HTTP://WWW.RP.PL/ARTYKUL/335383.HTML
9
Kodeks Williama Haysa, szefa producentów i dystrybutorów kinowych (ang.
Hays Code, Production Code, The Motion Picture Production Code of to zbiór
zasad, który miał chronić Hollywood przed atakiem prowincji, któremu zarzuca się
niemoralność. Pewne ambicje reżyserów, np. D. Zanucka, żeby z kina gangsterskiego, o przestępczości, uczynić kino socjologiczne, pokazujące nie sensację, nie
walki, ale przyczyny decyzji. Na te pytanie odpowiedź była jedna: społeczeństwo
było winne, ponieważ nie było w stanie pomóc tym ludziom. Były to filmy, które
miały wstrząsnąć społeczeństwem amerykańskim. Prowincja odczytywała je jako
filmy mogące sprowadzać młodych ludzi na złą ścieżkę, bo pokazują atrakcyjne
życie gangstera – piękne kobiety u boku itp. Tam nie było problemu zorganizowanej przestępczości. A Ameryka składała się w 3/4 z prowincji. Te filmy były tam
zupełnie niezrozumiałe. Zawsze także znalazła się grupa reżyserów, którzy ze zła
czynili atrakcję, których filmy nie miały podtekstu społecznego. W latach 20.
w Hollywood miało miejsce kilka afer, skandali obyczajowych i seksualnych
z udziałem „towarzystwa”. W oczach przeciętnego mieszkańca prowincji Hollywood było miejscem zepsucia i demoralizacji. Scenariusze filmów gangsterskich i
nastawionych krytycznie wobec pewnych grup społecznych, np. adwokatów, sędziów etc. powstawały najczęściej na podstawie doniesień prasowych. Często
pisali je dziennikarze, pisarze. Było dwóch wybitnych scenarzystów takich filmów:
Ben Hecht i Dahiel Hammet. Z latami 1932-1933 skończyło się panowanie tego
rodzaju filmu. Kodeks Hayesa obowiązuje do 1966, choć prawnie zmieniono go
dopiero 1967. http://historiafilmu.wordpress.com/2007/12/19/kino-amerykanskielat-30-poczatki/, stan na 22 kwietnia 2011 r. Pełen tekst kodeksu Haysa:
http://www.artsreformation.com/a001/hays-code.html.
69
wody, dla których filmowi gangsterzy schodzą na złą drogę: najpierw był
to krach na giełdzie w 1929 r., problemy ze znalezieniem pracy, kompleksy
człowieka z nizin społecznych, a nawet mizerny wzrost. Od lat 40. pojawiają się motywacje freudowskie. W Pistolecie do wynajęcia (1942)
A. Ladd jest zabójcą, gdyż w dzieciństwie był bity przez ciotkę, więc teraz
ciągle „zabija ją symbolicznie”. W Białej gorączce (1949) J. Cagney jest
mordercą z powodu chorej relacji z matką. W latach 30. kino zajmowało
się gangsterami z miast, w latach 40. brało bohaterów ze wsi. W latach 50.
bohaterów indywidualnych zastąpiła zbiorowość: jakiś zbrodniczy syndykat albo grupa szykująca się do skoku. Zmieniał się też stosunek do autentyku. W latach 30. opowiadano prawdziwe historie, dając bohaterom zmyślone nazwiska, później można było o życiu prawdziwego bohatera opowiedzieć wszystko, tylko nie prawdę. Zmieniały się też miary okrucieństwa
w kinie gangsterskim. W latach 30. szczytem był J. Cagney wyciskający
połówkę grejpfruta na twarz kochanki M. Clark (Wróg publiczny), później
L. Marvin, który w Bannionie (1953) F. Langa wylewa gorącą kawę na
twarz G. Graham. W 1995 r. szwedzka cenzura wycięła scenę miażdżenia
głowy w imadle z Kasyna (1995) M. Scorsese, filmu o mafii w Las Vegas.
W latach 60. narodziło się kino gangsterskie czerpiące nie z życia, lecz z...
kina gangsterskiego. We francuskim Samuraju (1967) J. P. Melville’a bohater (grany przez A. Delona) chodzi w kapeluszu fedora i prochowcu nie
dlatego, że ubierają się tak prawdziwi gangsterzy, ale z powodu takiego
stroju noszonego przez A. Ladda w Pistolecie do wynajęcia10. Gangsterską
Ścieżkę strachu (1990) jej współautor E. Coen nazwał „filmem o kapeluszach”.
W drugiej połowie XX w. najwybitniejsze filmy gatunku kina kryminalnego wyreżyserowali: F. F. Coppola, M. Scorsese i B. De Palma,
a J. Cagneya zastąpili R. De Niro i A. Pacino. Serial Odwróceni i powstały
na jego bazie film Świadek koronny (oba 2007 r.) to pierwsza w Polsce
poważna próba typowo gangsterskiej opowieści językiem filmu.
10
http://wyborcza.pl/1,76842,6819958,Gangsterskie_kino.html?as=1&startsz=x
70
Środowisko przestępczości zorganizowanej tak samo, jak prawników
czy np. artystów pozostaje bardzo eksploatowanym i popularnym wśród
widzów tematem światowej kinematografii. Tym bardziej, iż dla określenia
jednego zjawiska, jakim jest przestępczość zorganizowana, światowa doktryna prawa, judykatura i media11 używają szerokiej siatki pojęć. Są to np.:
tajne stowarzyszenie, przedsiębiorstwo przestępcze, mafia, półświatek,
syndykat, kartel, układ, Kamorra, sieć terrorystyczna, kumoterstwo, gang,
szajka, banda, ośmiornica, zorganizowana grupa, sitwa, związek, Cosa
Nostra, Yakuza, rodzina. Pojęcia są mniej lub bardziej nieostre, a ich znaczenie zaciemnia charakter i koncepcje zwalczania przestępczości zorganizowanej. Dotąd nie wypracowano jej całościowej i wyczerpującej definicji.
Jest to podyktowane m.in. szybkim współcześnie tempem przemian społeczno-ekonomicznych i kulturowych. Zmiany wiążą się głównie z globalizacją i postępem technologicznym. Również struktury przestępcze dostosowują stale swój sposób zorganizowania i modus operandi do zmian rzeczywistości, w której istnieją. Zatem zróżnicowanie w poszczególnych
krajach hierarchii społecznych, systemów ekonomicznych, sprawności
działania wymiaru sprawiedliwości, porządków prawnych i mentalności
przekłada się na różnorodność i efemeryczność form przestępczości zorganizowanej na świecie. Wydaje się więc, że twórcy kina mają w tym zakresie niewyczerpane pole inspiracji, a popularność filmów gangsterskich nie
osłabnie jeszcze przez długi czas, czego dowodzą uznane produkcje
z ostatnich lat (Królowie nocy, 2007, reż. J. Gray, American Gangster,
2007, reż. R. Scott, Gomorra, 2008, reż. M. Garrone, Wrogowie publiczni,
2009, reż. M. Mann).
11
Przez „media” rozumiem w tym opracowaniu środki masowego przekazu sensu
largo tj. internet, film oraz prasę w myśl art. 7. ust. 2. p.1 ustawy Prawo prasowe
(Dz.U. z 1984r. Nr 5, poz. 24.) tzn. wszelkie publikacje periodyczne, które nie
tworzą zamkniętej, jednorodnej całości, ukazujące się nie rzadziej niż raz do roku,
opatrzone stałym tytułem albo nazwą, numerem bieżącym i datą, a w szczególności: dzienniki i czasopisma, serwisy agencyjne, stałe przekazy teleksowe, biuletyny, programy radiowe i telewizyjne oraz kroniki filmowe. Prasa obejmuje też
zespoły ludzi i poszczególne osoby zajmujące się działalnością dziennikarską.
71
Przestępcy i policjanci, palestra i przemysł rozrywkowy, medycy
i osoby osadzone w zakładach karnych... Publiczność kocha oglądać ich
wszystkich na dużym ekranie. Bowiem w przypadku tych środowisk generalno-abstrakcyjne cechy środowiska społecznego12 nabierają specyficznego posmaku. Tymczasem media i sztuka interesują się intensywnie z natury
swej zwłaszcza tym, co atypowe, sensacyjne, niestandardowe czy patologiczne. Wymienione środowiska odznaczają się relatywnie wysokim hermetyzmem i ekskluzywizmem. O ich specyfice stanowi to, iż, aby przynależeć do nich, konieczne jest spełnienie restryktywnych, choć mniej lub
bardziej sformalizowanych wymogów. Mogą to być np.: cenzusy wieku,
wykształcenia, przebiegu drogi zawodowej czy przestępczej. Należy pamiętać o formalnym i równolegle nieformalnym zhierarchizowaniu w/w
środowisk. Otwiera to możliwości awansu niejednokrotnie związanego
z osiąganiem kolejnych stopni tzw. „wtajemniczenia”, co utożsamia się
z nabywaną wraz ze „stażem” sumą doświadczenia życiowo-zawodowego.
Najłatwiej jest określać wszelkie środowiska społeczne poprzez pryzmat
12
Środowisko społeczne to jednorodny zbiór takich samych lub przynajmniej podobnych pozycji i ról społecznych. To, co charakteryzuje środowisko społeczne to:
solidarność środowiskowa między takimi samymi pozycjami, która wynika z podobieństwa trzech atrybutów pozycji. Po pierwsze oczywiście związanych z pozycjami ról, tzn.: właściwych sposobów zachowania. Charakterystyczny dla środowisk społecznych sposób i styl postępowania (...). Po drugie, z pozycjami społecznymi związane są także typowe kompleksy przekonań i poglądów, swoisty zasób
wiedzy. Mówimy o mentalności środowiskowej czy ideologiach środowiskowych,
w tym sensie, że ludzie zajmujący takie same pozycje są jakby nosicielami i realizatorami podobnych koncepcji, ideologii, światopoglądu (...). Po trzecie, atrybutem
pozycji społecznej są także charakterystyczne dla niej interesy (...). Mówimy
o standardzie życiowym pewnego środowiska, albo o prestiżu środowiskowym (...)
Na solidarność środowiskową, składa się kilka elementów. Jednym z nich jest
pewna doza zaufania a priori, którym darzymy innych tylko z tego tytułu, że są
podobni do nas swoim statusem społecznym12. (...) Innym składnikiem solidarności środowiskowej jest lojalność środowiskowa (...). Powstrzymuje się od krytyki,
a nawet aktywnie występuje w obronie środowiska, także wtedy, gdy dostrzegam
w zarzutach ziarno prawdy (...). Wreszcie środowiska cechują intensywne kontakty
wewnątrzśrodowiskowe. Sztompka P., Socjologia: analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 112–114.
72
ich faktycznych lub wyobrażonych, lecz często rozbudowanych: podkultury, języka, heurystyk, stylu bycia i sposobu odniesienia do osób spoza własnego środowiska. Mamy tu również do czynienia z prawnymi, a w szczególności pozaprawnymi normami postępowania i niejako wewnątrzśrodowiskowymi zasadami współżycia społecznego.
Dla modelowego odbiorcy solidarność, mentalność, lojalność i standardy życiowe środowiska przestępczości zorganizowanej pozostają do
pewnego stopnia przynajmniej w sferze wyobrażeń, przesądów i stereotypów. Aby zaspokoić ciekawość sięga się po najbliższe źródła informacji:
do plotek, doniesień medialnych, do relacji osób bliskich i w końcu do
dzieł sztuki, dzięki której przecież odbiorca może zafundować sobie tzw.
przeżycie zastępcze. Problem pojawia się wraz z zatratą poczucia granicy
miedzy fikcją a rzeczywistością. Dwóch nastolatków z neapolitańskich
przedmieść w Gomorze M. Garrone (2008) igrało z losem, na zmianę okradając przypadkowe osoby, i odgrywając dialogi z gangsterskich klasyków.
Ich ulubionym filmem był Człowiek z blizną. Twórcy sztuki i komercji
niejednokrotnie ukazują świat przestępczości zorganizowanej jako imponujący, a niekiedy zarazem przerażający. Nieuchwytny empirycznym badaniom pozostaje wpływ mediów i sztuki na przestępczość. Z pewnością
pozytywne w odbiorze wydawać się mogą obfite wizje bogactwa, bezkarności i poczucia siły. Poza tym pewien twardy i bezwzględny, choć romantyczny etos – na przemian mitologizowany i obalany w kolejnych produkcjach z gatunku kina kryminalnego.
Najwyraźniej ujawnia się więź między naukami penalnymi a romantyzmem w obrębie przestępstw politycznych, choć nie można wykluczyć
także tego związku pomiędzy przestępstwami kryminalnymi a zapatrywaniami płynącymi z podejścia do przestępstwa i kary z perspektywy filozofii
romantycznej w odniesieniu do tych wszystkich osób, które pozbawione
perspektywy rozwoju, wykształcenia i pracy w wyniku wadliwych rozwiązań ustrojowych weszły na drogę przestępstwa, by utrzymać się przy ży-
73
ciu13. Czy przestępca może być romantycznym bohaterem? Przywołując
chociażby postacie półlegendarnych „beskidników”, należałoby stwierdzić,
że owszem, tak. Pomijając prawną i czasową relatywność pojęcia „przestępca”14, twórcy kina lubują się przecież w ukazywaniu tego, co zakazane,
groźne, tajemnicze i przez to… pociągające. Chociażby np. z perspektywy
naukowca. Przecież u zarania kryminologii leży pytanie: dlaczego jedni
ludzie popełniają przestępstwa, a inni nie? Kryminolog badający kinematografię może zapytać: dlaczego przestępcy nierzadko postrzegani są przez
kino jako jednostki upadłe, ale też fascynujące, tragiczne i godne szacunku,
a przynajmniej zrozumienia? Z pewnością w pewnej mierze przyczyniła się
do takiego wizerunku sama sztuka, łącząc w wizji przestępcy różnie akcentowane, nieraz sprzeczne cechy. Przestępca-romantyk jest targany sprzecznymi namiętnościami, w pewien sposób twórczy, jednocześnie neuraste13
G. Rejman, Elementy romantyzmu w naukach penalnych [w:] W kręgu kryminologii romantycznej, (red.) M. Fajst. M. Płatek, Warszawa 2004, s. 86
14
W rozumieniu ówcześnie obowiązującego prawa za pospolitych kryminalistów
uchodzili legendarni już za życia np. podhalańscy, słowaccy i beskidzcy zbójnicy.
Przetrwali oni natomiast w ludowych przekazach jako obrońcy chłopów i wrogowie panów. Jak to było w przypadku Jury Janosika (zm. 1713 r.) czy Klimczoka
niejednokrotnie już w okresie ich działalności krążyły wśród lokalnej ludności
ustne opowieści o ich dokonaniach, zgromadzonych bogactwach i nadprzyrodzonych mocach. Film pt. Janosik, historia prawdziwa (2009, reż. A. Holland,
K. Adamik) miał służyć, jak wskazuje sam podtytuł, weryfikacji narosłych przez
trzy stulecia wokół słowackiego harnasia fikcyjnych opowieści oraz wyidealizowanego wyobrażenia utrwalonego m.in. przez kultowy polski film i serial pt. Janosik (1973–74. reż. J. Passendorfer). W efekcie film stanowi specyficzną mieszankę
prawdy historycznej z elementami baśni. Główny bohater to smukły intelektualista,
który snuje głębokie refleksje o życiu i wolności oraz doświadcza wizji z… Szatanem i Matką Boską. Po raz pierwszy postać Janosika trafiła na duży ekran już w
1921 r., a sam film został wpisany na Listę Dziedzictwa Światowego UNESCO
(reż. J. J. Siakeľ). Postacie zbójników dostarczają po czasy obecne inspiracji twórcom wszystkich gatunków sztuk (m.in. balet Harnasie. K. Szymanowskiego). Jedno z większych centrów handlowych w Bielsku- Białej nosi nazwę od półlegendarnego zbójnika z XVII w. „Kimczok”, natomiast skład pociągu pasażerskiego
relacji Warszawa Wschodnia – Bielsko Biała Główna nazwano „Ondraszek” od
pseudonimu harnasia grasującego w czasach Janosika, ale na pograniczu Śląska
Cieszyńskiego i Moraw.
74
niczny i chłodno racjonalny. Uosabia on skrajny indywidualizm i introwertyzm, wizjonerstwo i odwagę rzucenia wyzwania zastanemu porządkowi,
które z góry skazane jest na porażkę. Przestępca bywa równie inteligentny,
co zepsuty, samotny i popadający w nałogi, ale w gruncie rzeczy jest
(choćby odrobinę) szlachetny. Odbiorca lubi w efekcie ostatecznego porównania stwierdzić, że jest lepszy niż bohater z ekranu, który ginie np.
w wannie wypełnionej dolarami15 lub na schodach kościoła16. Z drugiej
strony odbiorca jednak chce też wierzyć, że jest w każdym człowieku światełko ukrytego dobra. Tylko nie wszystkim było dane je wydobyć.
Rygorystyczne normy Kodeksu Haysa z lat 30. obalił dramat Bonnie
i Clyde A. Penna (1967). Tytułowy duet przestępców ukazano w nim jako
parę romantycznych buntowników, którzy giną z rąk okrutnych stróżów
prawa. Efekt był porażający, zwłaszcza że w bohaterów wcielili się aktorzy, będący ikonami urody tamtego czasu: W. Beatty i F. Dunaway. Nic
dziwnego, że młoda publiczność odnalazła w Bonnie i Clydzie własnych
idoli, wolnych i niepokornych. Film otworzył drogę innym produkcjom.
Kilka lat później powstał m.in. Ojciec chrzestny, w którym wizerunek przestępczości zorganizowanej to zmitologizowany fresk, a porachunki między
jej liderami ukazano w konwencji szekspirowskiego dramatu. Gangsterzy
zagościli w świecie kultury popularnej na dobre. Tym bardziej, że zaczęto
utożsamiać ich z szacunkiem, honorem, walką o uznanie i wolność. To
przecież cechy kojarzone jak najbardziej pozytywnie i pożądane społecznie. W końcu „ojciec chrzestny” z powieści M. Puzo i trylogii F. F. Coppoli
przywodzi na myśl często po prostu rozczulającą głowę rodziny, który dba
tylko o jej dobro i w tym celu poucza, że mężczyzna, który nie spędza czasu
z rodziną nie jest prawdziwym mężczyzną. Don Corleone kojarzy się na tyle
dobrze i dobitnie, że gdy tylko mówiłem znajomym, jaki jest temat mojego
artykułu, od razu pytano mnie właśnie o Ojca chrzestnego. Skoro przestępcy w filmach mogą wzruszać, to mogą też tańczyć i śpiewać jak gangsterzy
wystylizowani na lata 20. w klasycznym dziś wideoklipie M. Jacksona
15
16
Zob. Slumdog, milioner z ulicy (2008, reż. D. Boyle).
Częsty moralizatorski motyw w filmach kina gangsterskiego lat 20. i 30.
75
z 1987 r. do utworu Smooth criminal albo hiszpańscy Romowie (gitanos)
z filmu T. Gatliffa pt. Vengo (2000), rozdarci między sztuką flamenco
a sprawiedliwością w stylu wendetty. Przestępcy mogą legitymować się
kodeksem samuraja17 lub Biblią.
Poniżej przedstawiam subiektywny wybór filmów fabularnych i seriali, które, oprócz tematyki, dzieli wszystko: data powstania, kraj, akcenty,
styl reżysera i środki artystycznego wyrazu. Niektóre uchodzą za arcydzieła, inne są niemal nieznane szerszej publiczności.
1. Ojciec chrzestny czyli „polityka to wiedza, kiedy pociągnąć za spust”
Produkcja: USA, reżyseria: Francis Ford Coppola, część 1 – 1972 r.,
część 2 – 1974 r., część 3 – 1990 r.
Trylogia dobrze oddaje klimat wychowania w sycylijskiej rodzinie
przepełnionej takimi wartościami, jak honor, tradycja i odpowiedzialność
za bliskich, które jakby naturalnie przeplatają się z przemocą i przestępstwem. Część pierwszą oparto na powieści M. Puzo, a przy dwóch następnych pisarz współtworzył scenariusz. Na skutek protestów reżyser musiał
usunąć ze scenariusza słowa „Mafia”18 i „Cosa Nostra”. To ostatnie jest
powszechnie używanym w USA od lat 50. określeniem przestępczości
zorganizowanej typu mafijnego. F. F. Coppola zastąpił te wyrażenia sło-
17
Sonatine (1993, reż. T. Kitano), Zbłąkany pies (1949, reż. A. Kurosawa).
Mafia, Kamorra, ‘Ndranghetta, ani przestępczość typu mafijnego nie są już
najbardziej reprezentatywnym przykładem przestępczości zorganizowanej, a przez
to należałoby zweryfikować metody przeciwdziałania jej. Ograniczanie (...) przestępczości zorganizowanej do syndykatów przestępczych o złożonej strukturze
i sformalizowanych zasadach działania jest zawężeniem perspektywy do wprawdzie ważnego, ale tylko wycinka tego zjawiska. Wydaje się, że na takim ujęciu
ciąży jej obraz wyniesiony ze Stanów Zjednoczonych, gdzie przestępczość ta doszła do olbrzymich rozmiarów i przybrała specyficzne formy, przede wszystkim
z racji występowania „syndykatów narodowo-etnicznych”. Błachut J., Gaberle A.,
Krajewski K., op. cit., s. 305.
18
76
wem „rodzina”19. Sugeruje to wykreowanie przestępczych struktur w oparciu przede wszystkim o więzy pokrewieństwa, powinowactwa oraz relacji
przyjacielskich.
Nie oznacza to bynajmniej, że wszyscy członkowie filmowej rodziny
Corleone uczestniczyli bezpośrednio w przestępczej działalności, chyba że
za „udział” uznać mniej lub bardziej skonkretyzowaną wiedzę o nielegalnych procederach rodziny oraz ich akceptację. Na przykład brata Michaela
Corleone – Fredo, ze względu na cechy charakteru i poziom inteligencji
sprowadzono do roli pomocniczej. Przywoził gości z lotniska i zapewniał
im rozrywki. Bez powodzenia uczył się prowadzić kasyno w Las Vegas.
W powieści M. Puzo – Fredo był: „posłuszny, lojalny, zawsze na usługi
ojca. (...) Nigdy się z nim nie spierał. Mimo tych wszystkich zalet nie miał
osobistego magnetyzmu, tej fizycznej siły, tak niezbędnej przywódcy”20.
Natomiast córka don Michaela Corleone poświęciła się działalności charytatywnej, a jego syn w części trzeciej rzucił studia prawnicze dla kariery
śpiewaka operowego. Z kolei w części pierwszej kuzyn ówczesnego bossa
rodziny, Vito Corleone, był piosenkarzem. Don Vito pomógł mu zacząć
karierę solową, składając pewnemu szefowi orkiestry „propozycję nie od
odrzucenia”, wzmocnioną pistoletem przystawionym mu do głowy. Pierwowzorem postaci piosenkarza był sam Frank Sinatra.
Osoby spoza kręgu powinowactwa i pokrewieństwa pełnią co do zasady rolę podporządkowanych otoczeniu „ojca chrzestnego” tzw. „żołnierzy”,
19
Mafia często była niezadowolona z filmów gangsterskich. Już przy okazji The
Racket (1928) L. Milestone'a - o rywalizacji policjanta i gangstera - mafiosi grozili
aktorom i wymogli na opłacanych przez siebie lokalnych politykach, by film nie
był grany w pewnych miastach. Na wieść o realizacji Ojca chrzestnego ItalianAmerican Civil Rights League pisała do studia Paramount, że „książka Mario Puzo
- będąca podstawą scenariusza - niestosownie naznacza wszystkich Amerykanów
włoskiego pochodzenia”. Zebrano przy udziale Franka Sinatry 600 tys. dol., żeby
powstrzymać tę produkcję. Poza tym mafia groziła śmiercią producentowi A. Ruddy'emu i sprawiła, że w filmie nie padają słowa „Cosa Nostra” ani „mafia”, tylko
eufemizm „Pięć Rodzin” lub „rodzina”.
http://wyborcza.pl/1,76842,6819958,Gangsterskie_kino.html?as=1&startsz=x.
20
M. Puzo, Ojciec chrzestny, tłum. B. Zieliński, Warszawa 2001, s. 16.
77
działających na najniższych szczeblach operacyjnych. Niektórzy z nich
wykonują funkcje decyzyjne i to tylko w zakresie swobody pozostawionej
im przez „ojca chrzestnego”. Ci niektórzy z „żołnierzy” zostają dowódcami
własnych podstruktur przestępczych, w ramach których dopuszczają się
m.in. zabójstw, pobić, wymuszeń haraczu, dystrybucji narkotyków i nielegalnego alkoholu. Jeśli natomiast są zbyt samodzielni, brylując w mediach
i przyjmując do rodziny afroamerykanów i Portorykańczyków, czeka ich
śmierć na ulicy jak Joego Zasę w części trzeciej.
Specyficzną funkcję pełnią tzw. consigliori, którymi zostają w filmie
prawnicy. Są osobistymi sekretarzami samego bossa rodziny należącej do
Cosa Nostry, a nazywanego właśnie „donem” czy „ojcem chrzestnym”.
M. Puzo pisał tak: „Consigliori był zawsze Sycylijczykiem czystej krwi.
Jedynie Sycylijczykowi przywykłemu do omerta, zmowy milczenia, można
było powierzyć kluczowe stanowisko consigliora. Pomiędzy głową rodziny, donem Corleone, który dyktował politykę, a operacyjnym szczeblem
ludzi wykonujących w praktyce rozkazy dona, istniały trzy warstwy. Tym
sposobem niczego nie można było wytropić do samej góry. Chyba że consigliori okazał się zdrajcą (...). Consigliori był doradcą dona, jego prawą
ręką, jego pomocniczym mózgiem. Był również jego najbliższym towarzyszem i najbliższym przyjacielem. Podczas ważnych wyjazdów prowadził
wóz dona, podczas konferencji wychodził, by przynieść donowi napoje
chłodzące, kawę, sandwicze, świeże cygara (...). Każdy consigliori wiedział, że jeśli dochowa wierności, będzie bogaty, będzie miał władzę i zyska szacunek”21.
Trylogia ukazuje kilkupokoleniową tradycję walki o prestiż rodziny
oraz wartości, którymi kierowali się pierwsi włoscy emigranci w USA.
Zgodnie z teorią podkultury przestępczej F. Trashera22, najważniejszym
21
Ibidem, s. 63–64.
F. Trasher jest twórcą klasycznej teorii podkultury przestępczej, zgodnie z którą
stan dezorganizacji społecznej oznacza rozluźnienie więzi społecznej i załamanie
się kontroli społecznej na obszarach zamieszkałych przez pewne grupy ludności (w
rodzaju mniejszości narodowych, świeżo przybyłych emigrantów itp.). Powoduje
22
78
czynnikiem etiologicznym Cosa Nostra wydają się być wytworzone jeszcze na Sycylii, w Kalabrii i Neapolu, a dostosowane do nowej rzeczywistości mechanizmy funkcjonowania przestępczych struktur jako pośrednika,
arbitra sporów i grupy nacisku. Istotną rolę miało skrajne rozumienie honoru, lojalności, szacunku i rodzinno-etnicznych więzów odgrywających
istotną rolę w życiu codziennym wyalienowanego środowiska włoskich
emigrantów początku XX w. Wszystko to zawiera w sobie saga rodziny
Corleone.
Rodziny, która posługuje się przestępstwem z wyrachowaniem dla
osiągnięcia celu (pieniądze, prestiż, bezpieczeństwo, władza, legalne interesy). W ostatniej części trylogii padają mimochodem rozliczne stwierdzenia, jakby dla podsumowania mechanizmów Cosa Nostra i Mafii. Na przykład: „władza niszczy tych, co jej nie mają”, „polityka to wiedza, kiedy
pociągnąć za spust” albo „polityka i zbrodnia to jedno i to samo”. O don
Michael Corleone mówi się w filmie, iż „jego konik to racjonalność i morderstwo”, a M. Puzo opatruje swoją powieść mottem z Balzaca, że „za każdą wielką fortuną stoi zbrodnia”23. Akty przemocy są zaplanowane i przemyślane z chłodną kalkulacją, będąc jedynie narzędziem, a nie celem samym w sobie. Rodzina Corleone stosuje groźby bezprawne, szantaż, korupcję, podstęp i przysłowiową już „propozycję nie od odrzucenia” tj.
groźbę zabójstwa. Same zabójstwa mają często charakter demonstratywny
(jak w Ośmiornicy). Celem jest eliminacja przeciwników, a przy tym wywołanie atmosfery strachu i wrażenia wszechwiedzy, wszechwładzy przestępczych struktur. Np. nieudany zamach na don Vito Corleone dokonano
to chaos normatywny. Jednostki zamieszkujące takie obszary nie mają wyraźnie
określonych norm wyznaczających ich zachowanie, ponieważ „stare” normy są
nieadekwatne do nowych sytuacji życiowych, jakie narzuca wielkie miasto, a jednocześnie pomieszanie i zatomizowanie społeczności zamieszkujące dzielnice
nędzy nie są w stanie wytworzyć nowego system normatywnego i adekwatnej
kontroli społecznej. Stan relatywnego braku norm zwiększa prawdopodobieństwo
zachowań sprzecznych z prawem. B. Hołyst. Kryminologia, Warszawa 1989,
s. 343.
23
Ibidem, s. tytułowa.
79
za dnia w centrum włoskiej dzielnicy Nowego Yorku. Natomiast jego syna,
Sonyego, zastrzelono w biały dzień na autostradzie z kilku karabinów maszynowych. Wspomniany nadambitny „żołnierz” (Joe Zasa) padł zastrzelony podczas procesji. W części drugiej ciało uduszonego informatora policji
porzucono w samochodzie na przedmieściach, jako ostrzeżenie dla innych.
Zabójstw dokonuje się jednak niekiedy wraz z ukryciem zwłok. Jest to tzw.
lupara bianca (biała śmierć)24, np. przez pozorowanie wypadku na środku
jeziora, jak to było ze starszym bratem don Michaela – Fredo. Innymi sposobami są zakopywanie ciał na odludziu (Kasyno, Chłopcy z ferajny, Rodzina Soprano) czy też rozpuszczanie w kwasie (Donnie Brasco).
Taka jest cena zdobycia i utrzymania władzy w środowisku przestępczym. Już początek pierwszej części ukazuje jej sens i rozmiar. U don Vita
Corleone zjawia się Bonasera, który ufał w amerykański ład i prawo. Po
tym, jak dwaj mężczyźni oszpecili jego córkę, czuje się oszukany wyrokiem sądu. Prosi więc Don Vito, by wymierzył sprawiedliwość. Tytułowy
„ojciec chrzestny” jest człowiekiem, który rządzi się własną, specyficzną
moralnością. Pomaga tym, którzy i jemu pomagają, ufają i szanują go. Za
każdy błąd wobec jego i jego rodziny czy przyjaciół czeka sroga kara. Jak
pisze M. Puzo: „Don Vito Corleone był człowiekiem, do którego wszyscy
zwracali się o pomoc i nigdy nie doznawali zawodu. Nie składał czczych
obietnic (...). Niekoniecznie musiał być czyimś przyjacielem, nie było nawet ważne, iż ktoś nie miał środków, by mu się odwdzięczyć. Jedna rzecz
była tylko niezbędna. Żeby ktoś sam zadeklarował mu przyjaźń. A wtedy
bez względu na to, jak ubogi czy bezsilny był suplikant, don Corleone brał
sobie do serca jego kłopoty. A nagroda? Przyjaźń, pełen uszanowania tytuł
„dona”, czasem zaś serdeczniejsze miano „ojca chrzestnego”. I może też
jedynie dla okazania szacunku, nigdy dla zysku, jakiś skromny podarek –
galon domowego wina czy koszyk pieprznych taralli, specjalnie upieczonych, by umilić gwiazdkowy stół. Było przyjęte, należało do dobrych obyczajów głosić, że jest się jego dłużnikiem i że ma prawo w każdej chwili
24
M.- A. Matard-Bonucci, Historia mafii, Grupa Wydawnicza Bertelsmann, Warszawa 2001, s. 195.
80
zwrócić się o spłacenie długu jakąś drobną przysługą”25. Ów system przysług, nawet jak widać w cytacie, najbardziej błahych, budował mniej lub
bardziej zażyłe kontakty towarzysko-przyjacielskie, a te z kolei łatwo przedzierzgają się w legalne relacje biznesowe oraz czyny osób spoza struktur
przestępczych, które polski KK zakwalifikowałby jako współsprawstwo,
poplecznictwo, pomocnictwo.
Kiedy Vito Corleone już w latach 20. XX w. we włoskiej dzielnicy
Nowego Yorku stał się znany z tego, że ma wpływowych przyjaciół i potrafi się odwdzięczyć, nie musiał np. płacić za owoce na targu. Innym razem
don Vito wstawił się za eksmitowaną starszą panią u właściciela kamienicy.
Dzięki jego prośbie popartej autorytetem starsza pani nie musiała opuścić
mieszkania, ani pozbyć się psa, a jej czynsz nawet się obniżył. Małe jest
prawdopodobieństwo, że wspomniani sprzedawca, starsza pani i kamienicznik zeznawaliby przeciwko rodzinie Corleone, a to jednocześnie ze
strachu, wdzięczności, szacunku i powstałej jeszcze na Sycylii tradycji
omerta (zmowy milczenia). Tym bardziej jeśli w grę wchodzi „przysługa”
o dużym ładunku społecznej szkodliwości, jak np. zabójstwo na prośbę
Bonasery. Taki stan rzeczy stworzył klimat społecznej tolerancji dla przestępczych struktur m.in. rodziny Corleone i w ogóle Cosa Nostra w hermetycznym środowisku pierwszych włoskich emigrantów w USA.
Część druga trylogii jest kontynuacją sagi rodziny Corleone. Reżyser
karkołomnie, bo równolegle, ukazuje dwie historie: korzenie młodego don
Vito w latach 1917–1927 oraz kolejne losy rodziny prowadzonej przez jego
syna, dona Michaela w latach 1958–1959. Widzimy jak Vito Corleone
(w rzeczywistości Andolini) uciekł z Sycylii po porachunkowej egzekucji
jego ojca i śmierci matki, gdyż i jemu samemu groziła śmierć. W Nowym
Yorku Vito pracował w sklepie i założył własną rodzinę. Przypadkowo
wziął od sąsiada na przechowanie broń. W zamian za tą „przysługę” dostał
od niego kradziony dywan i zaczął robić drobne, nielegalne interesy. Kamuflażem stało się przedsiębiorstwo importujące z Włoch oliwę. W filmie
25
M. Puzo, op. cit., s. 13–14.
81
Kasyno taką funkcję spełniały salony gier losowych, w Rodzinie Soprano
zakład utylizacji śmieci i nocny klub, w Człowieku z blizną i Ośmiornicy
salon samochodowy, w Ekstradycji zakład jubilerski i kantor.
Vito Corleone z upływem czasu osiągnął pozycję dona we własnej
dzielnicy skupiającej włoskich emigrantów tzw. Little Italy. Oznacza to, że
pomagał sąsiadom i przyjaciołom. Był „człowiekiem honoru”, co wzbudzało respekt i zaufanie. Nie zapominał o przysługach i nigdy nie darował
wyrządzonej krzywdy. Nawet jeśli doprowadziło go to do zabójstwa dotychczasowego bossa dzielnicy, który żądał haraczu od niego i jego wspólników. Równoległym wątkiem drugiej części filmu są losy rodziny Corleone na czele z don Michaelem, który „był ulubieńcem ojca i najwyraźniej
wybranym spadkobiercą, który poprowadziłby interesy rodzinne. Miał całą
spokojną siłę i intelekt ojca, wrodzony instynkt postępowania w taki sposób, że ludzie nie mogli go nie szanować”26. Zamiarem nowego dona było
ostateczne zerwanie z kryminalną działalnością, sięgającą od Las Vegas
przez Kubę, po Watykan i Sycylię (haracze, hazard, przemyt alkoholu,
obrót narkotykami, prostytucja). Jednak na drodze Michaela stanęły przeszkody, powodujące wewnętrzny kryzys w rodzinie. Reżyser bardziej niż
w części pierwszej skupił się na problematyce społecznej oraz ukazał szerokie powiązania Cosa Nostra z legalnymi podmiotami gospodarczymi
i polityką. Wspominany „system przysług” sprawił, że wielu sędziów, senatorów, gubernatorów i dziennikarzy jest gotowych przychylić się do danej sprawy na korzyść rodziny Corleone. W tle pojawia się nawet wizja
finansowania kampanii prezydenta USA. W końcu „największym bogactwem są wpływowi przyjaciele” – jak stwierdza Vince Corleone, przyszły
następca don Michaela.
W części trzeciej, gdy wydaje się, że rodzina Corleone będzie prowadzić już wyłącznie legalne interesy, don Michael napotyka kolejne bariery.
Okazuje się, że i w Watykanie nie brak biskupów i urzędników skorumpowanych przez Mafię i inne rodziny Cosa Nostra. Zamach na życie Michae26
Ibidem, s. 17.
82
la Corleone i przedstawicieli innych rodzin uświadamia mu, że jego wrogowie czuwają. Aby ich zidentyfikować, udaje się na Sycylię, by tam wypytać o radę byłych bossów Mafii i Cosa Nostra. Sycylia tj. kolebka Mafii
i mafijnej przestępczości zorganizowanej, pokazana jest jako idylliczna
wyspa podszyta brutalną rzeczywistością. „Tu od wieków jeden zabijał
drugiego dla honoru, dla rodziny, dla pieniędzy, by nie stać się niewolnikiem” – mówi don Michael. To tu widać, że zjawisko Mafii i Cosa Nostra,
oprócz pewnej mentalności polega także na rozbudowanych hierarchicznie
strukturach przestępczych o ścisłym podziale ról i powiązaniach z legalnymi podmiotami. Właśnie dlatego don Vito pierwotnie nie chciał, by jego
syn Michael został głową rodziny, lecz gubernatorem czy senatorem i aby
jako taki „pociągał za sznurki” – ponieważ od pociągania za spust zawsze
będą inni.
2. Synowie mafii czyli mafia średniego szczebla
Produkcja: USA 2001 r., reżyseria: Brain Koppelman, David Levien
Znaczna część jeśli nie większość seriali, filmów fabularnych i fabularyzowanych dokumentów opowiadających o przestępczości zorganizowanej w różnych krajach świata bazuje na plastycznych stereotypach wypracowanych w amerykańskich obrazach lat 20. i 30. oraz mrocznych film
noire lat 40., przefiltrowanych przez spektrum ikonicznej trylogii Ojciec
chrzestny27. Zgodnie z tą wizją, każdy przestępca to „mafioso” lub „gang-
27
Cała galeria postaci przewijających się w serialu Rodzina Soprano to w zamyśle
autorów pokolenie przestępców wychowanych na trylogii Ojciec chrzestny.
W niemal każdym odcinku pojawiają się np. zapożyczone wątki lub cytaty z trylogii albo rozmowy o nich i nieraz wysublimowane nawiązania. Specyficzną i czysto
komediową grę ze stylistyką kina gangsterskiego podjął J. Machulski w Deja Vu,
koprodukcji polsko-radzieckiej. Film opowiada o szefie przemytników bimbru
z Odessy do USA czasów prohibicji. Jest on ścigany przez Cosa Nostrę, której
członkowie, jawnie wystylizowani na bohaterów z Ojca Chrzestnego noszą nazwiska m.in. Franco de Niro… Zob. także: Upadłe anioły (1995, reż. Wong Kar –
Wai), Sonatine (1993, T. Kitano), Nietykalni (1987, B. De Palma), Ścieżka strachu
83
ster”, to otoczony prawnikami i politykami światły dżentelmen w białym
płaszczu, spod którego wyciąga teatralnym gestem karabin. Prowadzi jednocześnie legalne i nielegalne interesy, znajdując wspólników na bankiecie
w ambasadzie i zapleczu nocnego klubu. Tymczasem film pt. Synowie mafii ukazuje amerykańską Cosa Nostra, zrywając z takimi romantycznymi
stereotypami. W tym obrazie Cosa Nostra nie budzi sympatii czy podziwu,
nie imponuje. Cosa Nostra budzi współczucie.
Już krótka definicja przestępczości zorganizowanej, jaka pada z ekranu, nie pozostawia złudzeń. Okazuje się, że oglądamy film o świecie,
w którym „każdy może ci zaszkodzić, by się ratować”. Zupełnie ta samo
jak w Odwróconych (2007). Po drugie, zabójstwa porachunkowe pokazane
są w sposób domyślny, działający na wyobraźnię, albo suchy i faktograficzny, a na pewno nie widowiskowy czy romantyczny. Zastanawia też
główny bohater, który chciał pracować ciężko i legalnie jako menedżer
sportowy. Wszystkie kilkanaście przedsiębiorstw, do których aplikował,
nie przyjęły go z uwagi na kryminalną działalność jego ojca, nazywanego
„bossem średniego szczebla mafii”. Główny bohater jest młody, ambitny,
rzutki i równie sfrustrowany, ponieważ ojciec i wujek świadomie nigdy nie
dopuszczali go do zadań związanych z podwyższonym ryzykiem oraz zyskiem. On i jego dwaj przyjaciele tj. tytułowi „synowie mafii” zostali
sprowadzeni przez swoje rodziny do roli „chłopców od przynoszenia kanapek”. Owszem, są wykształceni, wożą piękne kobiety drogimi autami
i prowadzą drobne, legalne interesy będące przykrywką dla przestępczej
działalności. Nie mają natomiast możliwości, by wykazać że są dojrzali,
odpowiedzialni, samodzielni i kreatywni. Nie mogli tego dokonać, pracując
legalnie w przedsiębiorstwach kontrolowanych przez swoje rodziny. Nie
mogli z kolei liczyć na zatrudnienie w innych miejscach z obawy tychże
przed narzuceniem im haraczu i wciągnięciem ich w orbitę wpływów Cosa
Nostra. Zatem wydaje się zrozumiałe, że o wstąpieniu na przestępczą
(1990, J. i E. Coen), Zbłąkany pies (1949, A. Kurosawa), Dawno temu w Ameryce
(1984, S. Leone).
84
ścieżkę przesądziły w ich przypadku mertonowska innowacja28 lub z drugiej strony – stygmatyzacja społeczna29.
W filmie Synowie mafii, tak samo jak w serialu Rodzina Soprano, nie
pokazano, nawet w domyśle, handlu bronią, narkotykami czy ludźmi. Nie
ma także przestępczości gospodarczej na dużą skalę czy powiązań przestępców ze środowiskiem polityki i administracji. Zapewne dlatego prezentowane tu środowisko nazywane jest „mafią średniego szczebla”. Ojciec
28
Swoją teorię anomii Robert K. Merton zawarł w dziele pt. Social structure and
anomie, “American Sociological Review”, t. III, s. 672–682. Rudymentarną pozycję w tej teorii zajmują pojęcia „kulturowo określone cele” i „kulturowo określone
środki służące do ich realizacji”. W prawidłowo funkcjonującym społeczeństwie
kulturowo wyznaczone cele pozostają w ścisłym związku ze środkami, za pomocą
których można te cele osiągnąć. Zakłócenie w prawidłowym funkcjonowaniu społeczeństwa może się pod tym względem objawić w przypadku nadmiernego akcentowania celów lub środków. (…) Merton określa stan anomii jako załamanie się
struktury kulturowej, które zachodzi szczególnie w sytuacji ostrego rozdźwięku
między normami i celami kulturowymi a społecznie stworzonymi możliwościami
postępowania zgodnie z nimi dla członków danej grupy. B. Hołyst, Kryminologia,
Warszawa 1989, s. 337. Jednym z pięciu typów adaptacji jednostki w okolicznościach tak określonego rozdźwięku jest właśnie tzw. Innowacja, która przejawia się
w akceptacji kulturowych celów (np. bogactwo, pozycja, prestiż, zapewnienie
przyszłości rodzinie) przy jednoczesnej repulsji metod ich realizacji. Jest to najbardziej kryminogenny typ adaptacji.
29
Pionier teorii stygmatyzacji (naznaczania, labelling theory), E. Lemert, podzielił
zachowania tzw. dewiacyjne na: pierwotne i wtórne. Dewiacja pierwotna oznacza
mechanizmy, w efekcie których jednostka popełnia czyn zabroniony przez prawo.
W kwestii pierwotnych przyczyn dewiacji Lemert jest eklektykiem. Twierdzi bowiem, że składają się na nie najróżniejsze czynniki: społeczne, kulturowe, psychiczne lub fizjologiczne, które mogą pozostawać ze sobą w trwałych lub przypadkowych konfiguracjach. Wykrywanie przyczyn dewiacji pierwotnej uważa Lemert
za sprawę drugoplanową, ponieważ tym, co w rzeczywistości zmienia status
i strukturę psychiczną jednostki, czynu z „normalnego” człowieka dewianta, nie
jest sam fakt kradzieży, nadużywani alkoholu, zażywania narkotyków (…), lecz
proces stygmatyzacji. Sprawia on, że dany osobnik zaczyna wchodzić w przypisaną mu rolę społeczną. B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 1989, s. 351–352.
W przypadku postaci owych młodych, tytułowych Synów mafii ciąg reakcji społeczeństwa na fakt, że ich starsi krewni są postrzegani jako przestępcy sprawił, że
zaczęli się oni zachowywać tak, jak wynikałoby to z nadanych im etykiet „gangstera-mafioso”.
85
głównego bohatera stwierdza, że bazą dla istnienia całej mafijnej maszynerii są: hazard, alkohol i prostytucja. Twórcy filmu skoncentrowali się na
zobrazowaniu procederu kontrolowania i wymuszania haraczu od podmiotów świadczących wydawałoby się błahe usługi codziennego obrotu – utylizację śmieci, przewozy taxi... Wujek głównego bohatera był przewodniczącym związku zawodowego bileterów i woźnych. Stwarzało mu to szeroką możliwość wywierania presji na pracodawcach przez inspirowanie
strajków, zwłaszcza że organizacje pracowników w USA są bardzo liczącymi się podmiotami życia publicznego. Podobnie rzecz ma się w Chłopcach z ferajny.
„Większość ludzi zajmuje się tym, bo nie ma z czego żyć” – tak kwestię etiologii przestępczości zorganizowanej komentuje ojciec głównego
bohatera. Potwierdzałoby to kryminologiczny paradygmat rodzajów otoczenia. Co do tytułowych Synów mafii, którzy mieli zapewniony byt, ich
zaangażowanie się w bezprawną działalność mogą tłumaczyć teorie nurtu
socjologicznego w kryminologii. Zwłaszcza teoria zróżnicowanych powiązań E. Sutherlanda, traktująca zachowania przestępne jako wyuczone
w toku częstych i trwałych kontaktów ze wzorami kultury antyprawnej oraz
osób ją reprezentujących30. Takie jednostki należały do grup pierwotnych
tj. rodzin głównych bohaterów. Synowie mafii wzrastali w otoczeniu (rozumianych kryminologicznie) recydywistów. Główny bohater w wieku 12
lat miał wykonać z zimną krwią egzekucję na informatorze policji. Nie
zrobił tego. Wtedy i jeszcze lata później wujek powtarzał mu: „Nie nadajesz się do tego”. To z kolei wskazuje na istnienie pewnych determinantów
antropologicznych czy biopsychologicznych osoby przestępcy. Przy tym
stanowisku obstają teorie nurtu indywidualistycznego kryminologii pozytywistycznej oraz twórcy m.in. takich filmów, jak: Ojciec chrzestny, Piękna
Bettien. W wielu innych produkcjach najwyższą pozycję w przestępczym
30
Teoria zróżnicowanych powiązań zakłada, że zachowanie przestępcze jest normalnym, wyuczonym zachowaniem, a w procesie uczenia się zachowania przestępczego występują te wszystkie mechanizmy, które występują przy każdym innym uczeniu się wzorów zachowania. Ibidem, s. 340.
86
środowisku zajmują niekoniecznie osoby w jakikolwiek sposób ku temu
predestynowane, lecz w wystarczającym stopniu zdegenerowane, tj. wyzute
z uczuć wyższych, aspołeczne.
3. Psy i Psy 2 czyli „Polityka to nie dziennik telewizyjny...”
Produkcja: Polska 1992 r. i 1993 r., reżyseria: Władysław Pasikowski
„Polityka to nie dziennik telewizyjny, to jesteśmy my na tym wysypisku”. „My” to znaczy grupa oficerów UB, która pali na wysypisku śmieci
stosy akt operacyjnych, dokumentujących to, jak inwigilowali społeczeństwo, i jakimi metodami. Nastał rok 1989 i zmiana ustroju w Polsce. Nikt
z oficerów nie był pewny swojego losu. Po weryfikacji część z funkcjonariuszy UB przeniesiono do służby w policji państwowej. Głównym bohaterem jest porucznik Franz Maurer, absolwent prawa z Krakowa. Szybki
awans i stabilną pozycję w UB zawdzięczał małżeństwu z córką wiceministra, członka KC PZPR. Teraz musi odnaleźć się w nowej rzeczywistości,
w której „nie ma opozycji, bo to teraz nasi zwierzchnicy”; w rzeczywistości, gdzie byłych agentów nawet nowi przełożeni traktują jak „materiał
odpadowy” i „szpicli, którym oberwało się czerwone koryto”.
Środowiska wymiaru sprawiedliwości i przestępczości zorganizowanej
są w zasadzie wyzute z pozytywów, a pełne cynizmu, brudu moralnego
i okrucieństwa. Co gorsza, to nie środowiska oderwane od realiów.
Wszystko dzieje się tu i teraz. Na naszych oczach do III RP wkracza kapitalizm, po ulicach suną zachodnioeuropejskie auta, kupuje się hamburgery,
otwiera sex shopy, a interesy załatwiają prawnicy z USA. Struktury przestępcze tworzą i rozwijają właśnie byli oficerowie UB. W tym celu używają starych i sprawdzonych metod operacyjnych policji politycznej czasów
PRL (bicie, wymyślne tortury, zabójstwa, obserwacja). Wykorzystują też
kontakty z byłymi agentami niemieckiej Stasii czy rosyjskimi przedsiębiorcami podejrzanego autoramentu. Franz Maurer mówi wprost na temat by-
87
łych funkcjonariuszy UB: „Potrafią wyśledzić, zorganizować, zaplanować
i zabić. Byli w najlepszej mafii na świecie”31.
W tym samym roku, w którym do kin weszła druga część Psów, fundacja Europa 2000 i Senat RP zorganizowały w Warszawie międzynarodową konferencję pt.: „Przestępczość zorganizowana i terroryzm w krajach
postkomunistycznych”32. Jako cechę właściwą tylko dla przestępczości
zorganizowanej w Europie Środkowo-Wschodniej, wskazano jej genetyczne powiązanie z osobami, które utraciły władzę wskutek przemian ustrojowych (zwłaszcza z resortów siłowych i służb specjalnych). Przestępczość
zorganizowana w Europie Zachodniej ma natomiast wykorzystywać przede
wszystkim luki prawne i gospodarcze.
Na oba filmy składa się szybki montaż, dużo przemocy, strzelanin
z broni maszynowej i dosadny, „męski” język. Niektóre z postaci wyglądają jak motocykliści, a inne, jakby wycięto je z trylogii o Ojcu chrzestnym.
Ten „amerykanizm” nie wydaje się jednak prostym powielaniem formy. To
31
Do r. 1989 w Polsce oraz krajach socjalistycznych w nauce prawa karnego nie
używano oficjalnie terminu „przestępczość zorganizowana”, mówiono jedynie
w nielicznych publikacjach o przestępczości zawodowej (Rau Z., Przestępczość
zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kraków 2002, s. 39.). Przejawiała się
ona w postaci spekulowania dobrami reglamentowanymi, a także jako aferowe
zabory mienia, czego przykładem jest tzw. „afera mięsna” z lat 60. XX w. Z. Rau
(ibidem, s. 53) zauważa, iż za przestępczość zorganizowaną doby PRL można by
uznać afery „Zalew” i „Żelazo” z lat 70. XX w., mające miejsce w środowisku
komunistycznych służb specjalnych. Tak zwana przestępczość zawodowa rozgrywała się w warunkach scentralizowanej i planistycznej gospodarki, to znaczy przede wszystkim w przedsiębiorstwach państwowych i spółdzielniach. Sprawcami
byli głównie ich pracownicy. E. Pływaczewski (Pływaczewski E. (red.), Przestępczość zorganizowana, świadek koronny, terroryzm – w ujęciu praktycznym, Kraków 2005, s. 92) w rozważaniach o przestępczości zorganizowanej w PRL idzie
dalej, twierdząc, iż istniała ona w Polsce Ludowej, ale była bagatelizowana, stanowiąc wręcz tabu. Po pierwsze z przyczyn ideologicznych. Marksistowskoleninowska doktryna prawa karnego zakładała, iż przestępczość zorganizowana
w warunkach ustroju komunistycznego szybko zanika. Po drugie de facto liczne
i rozległe obszary czarnego rynku oraz towarzyszący im proceder przemytniczy
pozostawał w bezpośrednim związku z różnymi agendami państwowymi.
32
E. Pływaczewski, op. cit., s. 93–94.
88
sztafaż, zza którego wyziera nostalgia za pięknem i prawdą. Nostalgia
o tyle silniejsza, gdy uświadomić sobie, że to byli funkcjonariusze państwowi przekupują prokuratorów i przemycają do Rosji auta kradzione
w Niemczech, a polską amfetaminę do Holandii, co zresztą w pełni odpowiada prawdzie historycznej.
Zarówno jeden, jak i drugi film nie pokazują powiązań przestępczości
zorganizowanej z władzą polityczną, które są konieczne, choć nie wystarczające, by mówić o przestępczości mafijnej. Tylko raz pokazano, jak kierujący grupą przestępczą ex-major UB „Gross” je obiad w towarzystwie
rosyjskiego przedsiębiorcy i senatora Wencla, który zresztą... przewodniczył komisji weryfikacyjnej.
4. Ekstradycja, czyli mafia polsko-rosyjska33 34
Produkcja: Polska 1995 r., reżyseria: Wojciech Wójcik
33
Polska przestępczość zorganizowana wbrew powszechnie panującym twierdzeniom wcale nie jest powiązana w znacznym stopniu z przestępczością nie tylko
globalną, ale nawet europejską (...). Polskie grupy zorganizowane w swej znacznej
większości nie są jednak tak silne i stabilne, by utrzymywać swoich rezydentów na
terenie innych krajów. Polskie grupy dążą raczej do doraźnego zysku, nie planując
strategii działania na długotrwały okres czasu. Nie dotyczy to oczywiście wszystkich grup – niewątpliwie również w Polsce funkcjonują grupy z silnymi powiązaniami z przestępczością międzynarodową, lecz skala tego zjawiska nie jest znaczna
(RAU, s. 186). Potwierdza to E. Pływaczewski (Pływaczewski E., ibidem, s. 199)
pisząc, iż tylko duże polskie grupy nakierowane głównie na obrót narkotykami
posiadają sieć międzynarodowych powiązań poprzez rezydentów w Niemczech
i Niderlandach. Posiadać też mają kontakty ze strukturami przestępczości narkotykowej Ameryki Łacińskiej. Taką samą informację podaje ABW (www.abw.gov.pl
stan na 22 maja 2008 r.) Natomiast MSWiA (Szczegółowa informacja MSW i A
dotycząca zagrożenia przestępczością na podstawie wybranych rodzajów przestępstw, stanu bezpieczeństwa na drogach oraz sytuacji na granicy państwowej
za 2007 r., s. 48.) wspomina o rezydentach w Skandynawii.
34
W świetle dywagacji nad wykładnią treści artykułu 258 KK Z. Rau (Rau Z., op. cit.,
s. 146 i 175) wyróżnił dwa podstawowe gatunki polskich struktur przestępczych:
a) małe grupy – z reguły krótkotrwałe i nie obejmujące zasięgiem większego obszaru. Dopuszczają się szerokiej gamy przestępstw, lecz głównie przeciwko życiu
i zdrowiu, również przy użyciu broni palnej. Rekrutują się z młodych ludzi, często
89
Autor uważa, że przestępczości zorganizowanej w obecnej Polsce,
a tym bardziej tej z lat 90. nie można nazywać mafią35. Ten serial jest tego
dobrą, bo realistyczną ilustracją. Hierarchia. Polskie zorganizowane grupy
przestępcze w Ekstradycji są małe liczebnie i niestabilne. Wystarczy śmierć
lidera, by grupa przestała istnieć. Struktury są trójstopniowe: lider (np.
„Cyrk”, „Syty”), jego najbardziej zaufany człowiek i reszta tzw. „żołnierzy”. Niektórzy z tych ostatnich, jak „Struna”, działają w kilku grupach
jednocześnie, co koresponduje z wynikami badań Z. Rau36, a jest wprost
niemożliwe w środowisku mafijnych klanów we Włoszech. Polskie struktury przestępcze nie posiadają nawet aspiracji do wypracowania swoistego
kodeksu honorowego właściwego Mafii. Nie zdobywają wpływów w legalnych podmiotach gospodarczych, nie zatrudniają prawników. Nie liczą się
dla nich absolutnie żadne narodowe czy rodzinne sentymenty ani antypatie.
Liczy się tylko zysk.
bez perspektyw życiowych i uzależnionych od alkoholu lub narkotyków. Struktura
tych grup nie jest hierarchiczna. Niejednokrotnie nie istnieje tu również funkcja
lidera, lecz bywa paru przywódców w znaczeniu socjologicznym, tzn. posiadających zespół cech predestynujących daną jednostkę do najbardziej korzystnego dla
całej grupy realizowania zadań. Inni członkowie małej grupy podporządkowują się
przywódcom nie wskutek przymusu, strachu ale dla osiągnięcia korzyści. Właściwości małej grupy korespondują z cechami zorganizowanych sieci przestępczych,
o jakich była mowa.
b) duże grupy – zhierarchizowane i wielostopniowe. Co do zasady specjalizują się
np. w przestępczości gospodarczej, obrocie narkotykami lub bronią, kradzieżach
i przemycie luksusowych samochodów głównie do republik poradzieckich.
35
ABW dość oględnie odnosi się do istnienia „polskiej mafii”. Zdaniem ABW
mianem przestępczości zorganizowanej określa się zdyscyplinowane, hermetyczne
struktury o ściśle przestrzeganej hierarchii, które prowadzą nielegalną działalność
w wielu różnych sferach. Grupy te często podejmują próby wywierania wpływu na
organy ścigania, sądy, media, urzędników państwowych lub polityków różnych
szczebli, aby zapewnić sobie realizację własnych celów. Stopniowa
instytucjonalizacja grup przestępczych prowadzi do powstawania struktur
mafijnych.
http://www.abw.gov.pl/portal/pl/13/9/Zwalczanie_przestepczosci_zorganizowanej.
html, stan na 10 kwietnia 2011 r.
36
Z. Rau, op. cit., s. 174–175.
90
Powiązania z władzą legalną. Są, ale po pierwsze tylko z władzą wykonawczą. Po drugie takie powiązania utrzymuje nie kto inny, jak rezydent
rosyjskiej struktury przestępczej w Polsce, Zajcew. Środowisko przestępczości zorganizowanej pokazano w Ekstradycji maksymalnie przekrojowo.
Od polskich i rosyjskich decydentów, przez informatorów w wymiarze
sprawiedliwości, po ulicznych dilerów narkotyków. Mimo tych różnic Mafii i polskiej przestępczości zorganizowanej w serialu przewijają się krzykliwe tytuły prasowe w stylu „Mafia zabija policjantów” lub „Mafia naśmiewa się z władzy”.
W Ekstradycji to właśnie pod naciskiem opinii publicznej i państw
Zachodniej Europy polskie MSW zmobilizowało się w walce z przestępczością zorganizowaną. Ekstradycja pokazuje, zgodnie z prawdą historyczną, jak Polska stała się w latach 90. ważnym miejscem tranzytu dla międzynarodowych grup przestępczych, zajmujących się obrotem heroiną
i kokainą37 38. Drogi przemytu heroiny zaczęły biec przez Polskę szczegól37
Ekspozycja Polski jako terenu tranzytowego dla zagranicznych struktur przestępczych pozostaje nadal istotnym problemem dla bezpieczeństwa nie tylko RP,
lecz UE. Polska jako kraj o niezbyt sprawnym i niedofinansowanym aparacie ścigania i leżący na obrzeżach UE, jest szczególnie narażona na działania międzynarodowych grup przestępczych. Zjawisko to stanowić będzie w perspektywie średnioterminowej jedno z głównych zagrożeń dla bezpieczeństwa naszego państwa.
Zięba R., Zając J., Budowanie zintegrowanego systemu bezpieczeństwa Polski –
Ekspertyza, Warszawa 2007.
38
W procederze przemytu heroiny Polska odgrywa rolę kraju tranzytowego.
Ocenia się, że trafiający na rynki europejskie narkotyk w zdecydowanej większości
jest wytwarzany z opium produkowanego w Afganistanie. Można założyć, że
heroina przemycana do Polski także pochodzi głównie z tego źródła. Przez teren
RP do Europy Zachodniej przebiegają dwie drogi przemytu heroiny. Określa się je
umownie jako „szlak bałkański” i „szlak jedwabny”. Pierwszy z nich prowadzi
z Afganistanu przez Pakistan, Iran i Turcję, gdzie rozdziela się na odnogę
południową (przechodzącą przez byłą Jugosłowiańską Republikę Macedonii,
Albanię, część Włoch, Serbię, Czarnogórę, Bośnię i Hercegowinę) oraz na odnogę
północną (przebiegającą przez Bułgarię, Rumunię, Węgry i Austrię, Czechy,
Polskę do Niemiec). „Szlak jedwabny” prowadzi przez państwa Azji Centralnej,
Rosję, Ukrainę do Polski i dalej na Zachód. W przypadku Polski dominujące
znaczenie ma „szlak bałkański”, choć notuje się także aktywność przemytników
91
nie w drugiej połowie lat 90., kiedy ze względu na trwające konflikty
zbrojne na terenie byłej Jugosławii tradycyjne trasy bałkańskie prowadzące
z Bliskiego i Dalekiego Wschodu do Europy Zachodniej stały się bardziej
ryzykowne39. Ponadto trzeba zauważyć, ze gruntowne i rozległe przeobrażenia społeczno-ustrojowe oraz gospodarcze w Polsce początku lat 90.
wpłynęły bez wątpienia na rozwój licznych zjawisk, w tym patologicznych,
jak przestępczość zorganizowana40. Zatem jej filmowe wizje zbudowane
operujących na „szlaku jedwabnym”. http://www.abw.gov.pl/portal/pl/wolnytekst/
67/, stan na 10 kwietnia 2011 r.
39
A. Michalska-Warias, op. cit., s. 147–148.
40
Wśród faktorów wewnętrznych genezy polskiej przestępczości zorganizowanej
należy wymienić m. in.:
a) położenie geograficzne Polski w Europie na skrzyżowaniu właściwie wszelkich
szlaków przerzutowych, począwszy od narkotykowych, a skończywszy na wywiadowczych (Rau Z., op. cit., s. 388–389).
b) chaotyczne przekształcenia własnościowe związane z prywatyzacją.
c) znaczna irrelewancja norm prawnych z czasów komunistycznych do gwałtownie zmieniającej się sytuacji polityczno-gospodarczej lat 90. Przemiany te spowodowały m.in.: powstanie setek tysięcy nowych prywatnych podmiotów gospodarczych, których właściciele stali się potencjalnymi ofiarami sprawców. Na przykład
nieznane wcześniej (a oparte na praktyce włoskiej – przyp. aut.) wymuszanie haraczu „za opiekę” jest skierowane na firmy prywatne, zwłaszcza te, które są osadzone w „szarej strefie” i których właściciele nie są zainteresowani informowaniem
policji o zagrożeniach. Do 1994 r. nie penalizowano prania brudnych pieniędzy
(ibidem, s. 53–54).
d) liberalizacja norm prawa o działalności gospodarczej i ruchu granicznym spowodowała de facto otwarcie granic dla masowego przepływu osób i towarów. Już
w 1992 r. B. Hołyst (Hołyst B., Kryminologia, Warszawa 1994, s. 181) stwierdził,
że przestępczość zorganizowana w Polsce nabiera coraz bardziej charakteru międzynarodowego za sprawą liberalizacji ruchu turystycznego.
e) obniżenie się zarobków i stopy życia większości polskiego społeczeństwa
oraz pogłębienie się różnic w materialnym bytowaniu różnych środowisk społecznych powodowały szczególnie na początku lat 90-tych niepokoje społeczne i fale
frustracji. Liczba bezrobotnych przekroczyła w 1991 r. 2 mln., a w 1992 wzrosła
do 2,5 mln (ibidem, s. 180). Na przykład w Warszawie wpływ na mapę i skalę
przestępczości nadal będą wywierały czynniki społeczno-demograficzne, w tym
niskie dochody znacznej części społeczeństwa oraz skupiony wokół stolicy wzrost
ekonomiczno –gospodarczy (Strategia Komendy Stołecznej Policji na lata 2007 –
2009, s. 16). W okresie PRL każdy obywatel miał zapewnioną pracę, jaka pozwa-
92
w Psach czy Ekstradycji potwierdzałyby teorię anomii E. Durkheima. Stan
anomii, charakteryzujący się rozpadem więzi społecznych i dezorientacją
ludzi co do obowiązujących norm zachowania, prowadzi do ujawnienia się
egoistycznych tendencji tkwiących w człowieku, czego wynikiem jest
wzrost różnorodnych zachowań dewiacyjnych, w tym przestępczości41.
„Ilu śpiochów zostało u nas po KGB, po Stasii? Zmienili tylko impresariat i dalej robią dla siebie” – pyta retorycznie filmowy szef UOP42. W to
stwierdzenie wpisuje się postać Zajcewa, który w Ekstradycji prowadzi
przemyt heroiny z Kaliningradu przez Polskę na Zachód. Zajcew to były
pułkownik KGB, były dyplomata i były dowódca z wojny radzieckoafgańskiej. Opłaca informatorów w policji i UOP oraz współpracuje z polskimi strukturami przestępczymi. Konkretnie ze strukturą „Sytego”, która
przemyca heroinę Zajcewa do Europy Zachodniej, a część dystrybuuje
w Polsce43.
lała na egzystencję, ale tłumiła samodzielne myślenie i ambicje zawodowe. Tymczasem kapitalizm lansuje takie właśnie idee jak przedsiębiorczość, kreatywność,
konsumpcjonizm i bogacenie się. Obecnie, nadal wysokie bezrobocie oraz niskie
płace sprzyjają rozczarowaniom i chęci szybkiego wzbogacenia się w małym czasie. Poza tym atrakcyjne (a eksponowane często przez media) może być poczucie
władzy, siły i anonimowości, jakie zapewnia przestępcza struktura. MSWIA (Zagrożenie Przestępczością zorganizowaną i narkotykową w Polsce w 2001 r.,
Sprawozdanie MSWiA, s. 1–2) posługuje się nawet pojęciem „rasizmu ekonomicznego”, jaki wraz z bezwzględną polityką rynku, moralną i ekonomiczną degradacją społeczeństwa, które mają swe źródło w promocji nihilistycznych. wzorców zachowania, tworzą swoistą grupę życiowych outsiderów, którzy w akcie
desperacji nie wahają się nawet przed popełnieniem przestępstwa.
41
B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 1994, s. 336.
42
Według Y. Gilinskiego, wysoki poziom adaptacji np.: rosyjskich i włoskich
struktur przestępczych do zmieniających się szybko realiów współczesnego świata,
wynika przede wszystkim ze ścisłej dyscypliny pracy i drobiazgowej selekcji ludzi.
Gilinskiy Y., The Russia and the crime today, „Przegląd policyjny”, Szczytno
2001, nr 3/63, s. 11, tłum. własne z j. angielskiego.
43
W procesy gwałtownych przemian gospodarczych i politycznych, niejako
w sposób naturalny, wpisane są czynniki kryminogenne. Jerzy Jasiński charakteryzując przestępczość w krajach postkomunistycznych w okresie przemian zauważył
m. in., że ważnym elementem budowania suwerenności państw Europy Centralnej
93
W latach 90. różnej wielkości siatki handlarzy zajmowały się handlem
wszelkimi narkotykami. Grupy te (...) zwykle posiadały zbliżoną do siebie
strukturę (...). Najbardziej efektywna była tzw. struktura piramidowa, na
szczycie której znajdował się koordynujący całość działalności szef, (jak
np. „Syty” w Ekstradycji – przyp. aut) posiadający dostęp do dostawców
narkotyków. Następni w hierarchii byli dilerzy, którzy otrzymywali do
rozprowadzenia większe partie narkotyków i którzy koordynowali działalność pewnej liczby sprzedawców bezpośrednich44. Ten intratny proceder
zamierzał przejąć młodszy od „Sytego” lider innej warszawskiej grupy –
„Cyrk”. Był tzw. „młodym wilkiem”45, który nie szanuje starszych liderów
przestępczych na tyle, że dąży do ich wyeliminowania.
Według filmowców (i nie bez racji)46, obok obrotu narkotykami47
głównym zajęciem polskich struktur przestępczych jest kradzież i przemyt
było doprowadzenie do wycofania z ich terytorium wojsk radzieckich. Odbywało
się to stopniowo, w warunkach uciążliwych negocjacji połączonych z koniecznością czynienia coraz to nowych ustępstw i bez możliwości rozciągnięcia kontroli
nad tym, co działo się w praktycznie eksterytorialnych bazach tych wojsk. To właśnie brak kontroli umożliwiał wielu wycofującym się żołnierzom byłej Armii Radzieckiej organizowanie przemytu na wielką skalę, nielegalny handel bronią, materiałami wybuchowymi i rozszczepialnymi, a także innym wyposażeniem wojskowym, czy wreszcie nielegalny obrót paliwem. Kuzior P., Przestępczość w krajach
bałtyckich: Litwie, Łotwie i Estonii ze szczególnym uwzględnieniem
przestępczości zorganizowanej, „Prokurator” 1(29)/2007, s. 87–88.
44
A. Michalska-Warias, op. cit., s. 148–149.
45
Cechą polskiej przestępczości zorganizowanej jest determinacja i ekstremalne
zachowanie młodego pokolenia, brak poszanowania ze strony tzw. „młodych wilków” dla starych liderów oraz zabójstwa niewygodnych osób i nielojalnych pracowników. Z. Rau, op. cit., s. 174.
46
Planowe kradzieże luksusowych samochodów oraz przemyt ich do krajów byłego ZSRR, a nawet Japonii są obszarem aktywność polskiej przestępczości zorganizowanej zdaniem: Rau Z., op. cit., s. 58; Hołyst B., Kryminologia, Warszawa 1994,
s. 182; A. Michalska-Warias, op. cit., s. 153.
47
Od początku lat 90. Polska stała się ważnym krajem tranzytowym na międzynarodowym szlaku przemytu narkotyków. (Rau Z., s. 161). Prekursory zza wschodniej granicy pozostają częściowo w Polsce, natomiast główny transport kierowany
jest do Belgii oraz Holandii. BMK są na tyle tanie, że polskie struktury przestępcze
zaczęły tworzyć własne zakłady do wytwarzania z nich amfetaminy. Ten narkotyk
94
luksusowych samochodów do republik byłego ZSRR i wymuszanie haraczy od restauratorów. Swoją działalność prowadzą pod kamuflażem kantorów, zakładów jubilerskich i warsztatów samochodowych. Teren ich aktywności jest ściśle podzielony, a wyznacza go obszar dużej aglomeracji,
jak np. warszawskiej. Z czasem Zajcew zaczął wytwarzać w Polsce amfetaminę. Produkcja i przemyt tego syntetycznego narkotyku stała się od lat
90. jedną z podstawowych aktywności polskiej przestępczości zorganizowanej. Pod koniec lat. 90. w Polsce działały co najmniej trzy kartele amfetaminowe (warszawski, trójmiejski, zachodniopomorski), które były
w stanie zbudować potężną infrastrukturę niezbędną do skutecznego prowadzenia działalności48. Zajcew nie zdołał rozwinąć tego procederu boprzemyca się następnie zwłaszcza do Skandynawii. Drogą morską, lądową i powietrzną przez pocztę kurierską polska amfetamina wędruje nawet do USA i Australii. Zmniejszenie intensywności kontroli na granicach wewnętrznych UE oraz
wejście Polski do strefy Schengen znacznie ułatwiło strukturom przestępczym
przemyt narkotyków do krajów Europy Zachodniej i Północnej oraz USA. Przemyt
dotyczy głównie amfetaminy wytworzonej w nielegalnych laboratoriach na terenie
Polski. Niebagatelnym czynnikiem jest również otwarcie rynków pracy dla obywateli polskich przez „stare państwa” UE, co wiąże się ze znacznym przepływem
emigracji zarobkowej. Struktury przestępcze wykorzystują coraz częściej zaistniałe
zjawisko jako nowy sposób prowadzenia przestępczego procederu. W latach 90.
Polacy stali się drugimi po Holendrach dostawcami amfetaminy w Europie (...).
Z szacunków wynika, że polska amfetamina zaspokajała od 20 do 50% popytu na
ten narkotyk w Europie. (Michalska-Warias A., op. cit., s. 148, zob. też Pływaczewski E., op. cit., s. 548). Zgodnie z informacjami ABW popularnym kierunkiem
przemytu amfetaminy są kraje skandynawskie: Szwecja i Norwegia. Obecny trend
w obrocie tym narkotykiem polega również na przemycie go na rynki wschodnie
(dużą rolę odgrywa tu współpraca z grupami przestępczymi z krajów Wspólnoty
Niepodległych Państw). Od pewnego czasu polscy przestępcy zajmujący się produkcją narkotyków szkolą producentów z innych krajów. Do Warszawy przyjeżdżają „kursanci” z Ukrainy, gdzie brakuje chemików. Polacy zakładają również
laboratoria na terenie tego kraju. „Szkolenia” przechodzą też Polacy mieszkający
na emigracji, m.in.: w Dublinie i Londynie. Wiąże się to z zakładaniem w Anglii
i Irlandii laboratoriów do produkcji amfetaminy, aby wyeliminować ryzykowny
proceder przewozu narkotyków. http://www.abw.gov.pl/portal/pl/wolnytekst/66/,
stan na 10 kwietnia 2011 r.
48
A. Michalska-Warias, op. cit., s. 148.
95
wiem wytwórnię amfetaminy i transport heroiny odkryła policja. Po tym
wydarzeniu ludzie szefa Zajcewa upozorowali samobójstwo rezydenta.
W ogóle wydaje się w Ekstradycji, że to rosyjskie struktury przestępcze są
bardziej bezwzględne i dysponują lepszym wyposażeniem, niemal paramilitarnym. Szef Zajcewa – Iwanow oraz liderzy polskich grup żyją na wysokiej stopie, lecz nie przesadnie wystawnie. Przestępcy działają głównie
nocą i nie tak jawnie i pewnie jak sycylijscy mafiosi. Ale tak jak oni jeśli
już zwracają na siebie uwagą, to celowo.
5. Świadek koronny czyli mafia po polsku
Produkcja: Polska 2007 r., reżyseria: Jacek Filipiak, Jarosław Sypniewski
„Ty piszesz o polskiej mafii? W Polsce nie ma mafii!” – tak jeden
z filmowych przestępców oświadcza dziennikarzowi prosto w twarz, przystawiając mu do niej pistolet. Tytułowy świadek koronny popija koniak
w dobrym hotelu i mówi innemu dziennikarzowi podczas wywiadu, że
„myśmy robili tylko małe przekręty. To wy, media wykreowaliście nas na
wielką mafię”. Wokół tej właśnie rozmowy skonstruowano fabułę filmu.
Tytułowy świadek koronny czyli „Blacha” – Blachowski jest tzw. „skruszonym gangsterem, który zerwał ze złem” i zeznaje przeciwko swoim
dawnym towarzyszom przestępczej ścieżki. Dzięki jego informacjom zatrzymano 50 kryminalistów. Pierwowzorem „Blachy” jest nie kto inny jak
„Masa” tj. wysoko postawiony przestępca w strukturze warszawskiego
środowiska przestępców z lat 90., którego zeznania pogrążyły ówczesne
struktury przestępcze Pruszkowa i Wołomina49.
„Blacha” z pewnością nie żałuje. Wyznał wprost, że „Z perspektywy
to nie wiem, jak mogłem zadawać się z tymi... ludźmi”. Później nazywa ich
„partnerami”, których relacje towarzyskie wynikają tylko i wyłącznie ze
wspólnych interesów50.
49
Zob. P. Pytlakowski, E. Ornacka, Alfabet Mafii, Warszawa 2004.
Tą opinię podziela E. Pływaczewski, twierdząc, że współczesna przestępczość
zorganizowana w Polsce kieruje się tylko chęcią zysku. (Z. Rau, op. cit., s. 59).
50
96
W świecie Świadka koronnego nie ma miejsca na szczytne ideały jak
honor, lojalność i zaufanie oparte na więzach przyjacielskich i etnicznych,
a tym bardziej rodzinnych. „Blacha” tłumaczy, że zdradził, bo „albo ty
kogoś sprzedajesz, albo ktoś ciebie. Takie jest życie”51. Polska przestępczość zorganizowana jest tu środowiskiem ludzi opętanych strachem, którzy kochają przy tym wolność, jaką daje im poczucie siły i pistolet pod
pachą. Kiedy inni członkowie przestępczej struktury „Blachy” podjęli
przekonanie, że jest informatorem policji, aby ratować siebie, swoją żonę
i dziecko, „Blacha” postanowił zostać świadkiem koronnym. Już wcześniej
dał się poznać jako troskliwy ojciec i mąż. Przyznał, że brzydził się przemocy, a sam nikogo nie zabił, bo „od zabijania byli inni”.
O takich właśnie, kluczowych sprawach rozstrzygał tzw. „zarząd”,
którego działalność koordynuje jeden z jego członków. Nie ma władzy
absolutnej. Jego pozycja wynika bardziej z właściwości charakteru oraz
strachu i milczącego przyzwolenia reszty członków struktury. Na samym
dole organizacyjnej drabiny znajdują się „żołnierze”, popełniający przestępstwa co do zasady na polecenie „zarządu” lub „pośredników”. Nie
obywa się jednak bez ekscesów. „Żołnierzy” dzieli się na młodych i agresywnych, którzy dopuszczają się przestępstw pospolitych oraz starszych
i doświadczonych, którzy dokonują czynów o większym ładunku społecznej szkodliwości, wymagających bardziej planistycznego podejścia i przygotowań. Łączenie się „żołnierzy” w grupy lub podgrupy, relatywnie stałe
lub dla dokonania jednego czynu zależy czasem od hierarchicznego podpo51
O wiele bardziej luźna w zestawieniu z mafijną struktura polskiej przestępczości
zorganizowanej skutkuje nieuczciwością członków polskich grup przestępczych
wobec siebie, a nawet własnych zwierzchników. Polskie grupy przestępcze cechują
się dążeniem ich szefów do bezwzględnego podporządkowania sobie członków
grupy, co być może jest efektem ciągłej walki i rywalizacji wewnątrz grupy o coraz wyższą pozycję (...). Jeżeli grupa nie ma silnego, twardego i bezwzględnego
przywódcy, który jest w stanie strachem utrzymać podległych sobie członków
grupy w ryzach, staje się hierarchicznie niestabilna, zaczyna się rozpadać, wyłaniają się nowi silni szefowie próbujący uzyskać niezależność od dotychczasowego
lidera. Prowadzi to w konsekwencji do walk żołnierzy i szefów czy szefa nowo
powstającej grupy. (Z. Rau, op. cit., s. 172).
97
rządkowania, czasem od prywatnych animozji, koneksji i sympatii. Polecenia „zarządu” przekazują „żołnierzom” tzw. „pośrednicy”, jak np. „Blacha”. Niekiedy „pośrednicy” są zobligowani wykonać je sami. Przestępcze
powiązania, spiski i zależności przypominają skomplikowaną genealogię
historycznych dynastii. Reżyserzy nie wnikają w te struktury i powiązania,
lecz podobnie jak w Rodzinie Soprano i Chłopcach z ferajny serwują widzom realistyczny obraz przestępczości zorganizowanej wolny niemal od
stereotypów. Bohaterowie serialu to więcej niż postacie z pierwszych stron
gazet. To ludzie z krwi i kości, którzy kochają, nienawidzą i żyją w ciągłym strachu o siebie i swoich najbliższych. Obserwujemy dramaty ludzi
uwikłanych w gangsterskie porachunki, łzy po stracie bliskich i ciągłą walkę o zapewnienie bezpieczeństwa swojej rodzinie. W przedstawionym
w serialu męskim świecie mafii, funkcjonują także kobiety. W tle niebezpiecznych rozgrywek pojawiają się żony i dzieci gangsterów oraz policjantów. Ich postawa wobec sytuacji, w której się znajdują bywa czasem skrajnie różna. Niektóre, jak żona „Blachy” – Mira, nie godzą się na takie życie
i walczą o siebie i swoją rodzinę. Innym powiew luksusu rozwiewa wątpliwości52.
Nie pomijając paradoksów życia, wizja środowiska raz jest obiektywna, raz wzruszająca, a czasem komiczna. Rywalizujące ze sobą struktury
przestępcze stołecznej aglomeracji zajmują się przemytem kokainy z Ameryki Łacińskiej53 i dokonują rozbojów na bankowe konwoje w centrum
52
www.odwroceni.onet.pl,oficlana strona serialu.
W Polsce już w 1991 r. udaremniono próbę przemytu 110 kg kokainy pochodzenia kolumbijskiego. (Michalska – Warias A., op. cit., s. 148). Do najnowszych
zjawisk należy werbowanie obywateli polskich przez grupy jamajskie i nigeryjskie,
działające na terenie Niemiec, Holandii i Włoch, jako kurierów przemytu narkotyków z Ameryki Południowej. (Szczegółowa informacja..., op. cit., s. 11.). Natomiast w lutym 2009 r. funkcjonariusze ABW udaremnili przemyt ponad tony kolumbijskiej kokainy. Był to największy, jak do tej pory, przechwycony transport
tego narkotyku na terytorium Polski http://www.abw.gov.pl/portal/pl
/wolnytekst/68/, stan na 10 kwietnia 2011 r.) Dowodzi to, że Polska jest obok
Hiszpanii i Holandii istotnym punktem przerzutu tej substancji. W przemycie kokainy najważniejszą rolę odgrywa transport morski i lotniczy. Narkotyk ten trafia
53
98
miasta, używając broni maszynowej. Zabójstw porachunkowych dokonuje
się z zimną krwią za pomocą widowiskowo eksplodujących samochodów
pułapek, albo w sposób nieomal rytualny, stanowiąc np. element inicjacji
nowego członka. Takie zagęszczenie realiów polskiej przestępczości zorganizowanej lat 90. daje w efekcie przewrotnie posmak sensacyjnego filmu
amerykańskiej produkcji54.
Przestępczość zorganizowana w Świadku koronnym jako wspólnota interesów łączy ludzi o skrajnie różnych charakterach, przez co nie tak prosto
jest umiejscowić kwestię etiologii przestępczości w teoriach biopsychologicznych. Filmowi przestępczy pochodzą z niższych rejonów społecznego
uwarstwienia, co oczywiście nie determinuje poziomu inteligencji. Na
przykład jeden z członków „zarządu” nazywany „Mnichem” zawdzięcza
swój pseudonim obnoszeniu się z katolicyzmem i pokaźnym krzyżem na
do Polski obiema drogami, po czym jest rozprowadzany na rynku rodzimym lub
przerzucany do innych państw UE.
54
W Polsce terroryzm kryminalny pojawił się w 1990 r. wraz z nową kategorią
czynów określanych umowne jako „przestępstwa porachunkowe” i popełnianych
przede wszystkim przez zorganizowane grupy przestępcze (Stan realizacji zadań
Centralnego Biura Śledczego KGP w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej w roku 2007 w ujęciu statystycznym, s. 7). Przez „przestępstwa porachunkowe” należy rozumieć czyny zabronione przez ustawę karną, skierowane przeciwko osobie lub mieniu, będące odwetem za prawne lub bezprawne działanie lub
zaniechanie, które przyniosło sprawcy bądź zleceniodawcy rzeczywistą lub tylko
subiektywnie odczuwaną szkodę lub krzywdę (Bulsiewicz A., Kulicki M., Pływaczewski E., Podsumowanie i wnioski końcowe z konferencji [w:] Kulicki M., Pływaczewski E., Zajder M., Przestępczość porachunkowa – przedmiot badań i definicja, s. 275 [w:] Michalska – Warias A., op. cit., s. 151). Przejawem terroryzmu
kryminalnego w Polsce są głównie zamachy bombowe (w 1994 r. odnotowano
122, a w 1995 r. 117 tego typu zdarzeń, patrz:
(www.przestępczosczorganizowana.republika.pl, stan na 22 maja 2008 r.). To właśnie sprowadzanie niebezpieczeństwa powszechnego w postaci powodowania
eksplozji materiałów wybuchowych stanowi o terroryzmie kryminalnym, a nie o
samej przestępczości porachunkowej. Akty terroru z użyciem materiałów wybuchowych (w odróżnieniu do Mafii – przyp. aut) sporadycznie wykorzystywane
bywają do wywierania nacisków na (...) prokuratorów, policjantów lub innych
funkcjonariuszy publicznych (Sprawozdanie MSW i A o stanie zagrożenia przestępczością zorganizowana i narkotykową w Polsce w roku 2001, s. 10).
99
szyi. Zlecając zabójstwo „Blachy”, wyjeżdża z rodziną na pielgrzymkę do
Ziemi Świętej. Przypomina to scenę z Ojca chrzestnego, kiedy don Corleone asystuje przy chrzcie, a jego „żołnierze” wykonują w tym samym czasie
egzekucje na przeciwnikach Rodziny. Na tym jednak kończą się podobieństwa mafijnej przestępczości zorganizowanej i tej, ze Świadka koronnego.
W filmie nie pokazano bowiem żadnych nawet cząstek przestępczej mitologii, ani powiązań przestępców ze światem polityki, finansjery czy administracji, wyłączając jednego senatora i policję, w której „zarząd” ma swoich informatorów. Należy jednak pamiętać, że obraz ten jest nie całkiem
aktualny. Reżyserzy zbudowali go w oparciu o klasykę gangsterskiego
filmu oraz prasowe doniesienia lat 90., kiedy struktury przestępcze
z Wołomina i Pruszkowa rywalizowały krwawo o terytorium i władzę.
W kwestii etiologii przestępczości twórcy filmu obstają przy koncepcjach nurtu socjologicznego kryminologii. Wspomniane zabójstwo porachunkowe jako test inicjacyjny nowego członka struktury dotyczył pewnego nastolatka („Cyga”). Blachowski opowiadał o nim w wywiadzie swobodnym tonem: „Imponowała mu mafia. Chciał mieć kasę, a jedyni z kasą,
jakich znał to gangsterzy. Młody, z biednej dzielnicy, bez przyszłości. Kim
miał zostać? Piekarzem? Murarzem?”. Ten przykład potwierdzałby pogląd,
iż udział w działalności grupy przestępczej wciąż jest w wielu środowiskach, głównie w małych ogarniętych bezrobocie i stagnacją miastach,
szczytem aspiracji i jedynym wyobrażeniem życiowej kariery. Z badań
przeprowadzonych wśród wychowanków zakładów poprawczych przez
kryminologa dr Z. Rau wynika, że młodzi przestępcy idealizują stosunki
panujące w polskich grupach mafijnych. Ci, którzy deklarują chęć przystąpienia do grup zorganizowanych, wierzą, że to organizacja, w której panuje
wzorowy porządek, wzajemna lojalność i odpowiedzialność starszych za
młodszych. Postrzegają grupę jako namiastkę rodziny55.
55
P. Pytlakowski, E. Ornacka, Alfabet Mafii, Warszawa 2004, s. 218.
100
6. Ośmiornica czyli u źródeł mafii56
Produkcja: Włochy 1984 r., reżyseria: Damiano Damiani
W pierwszym sezonie tego legendarnego serialu tylko raz i o jednej
postaci mówi się wprost: „mafioso z dziada pradziada”. Chodzi o Sante
Cirinna, który romansuje z arystokratką, handluje autami i heroiną. „Jest
małym, wzbogaconym mafioso i pali go żądza dostania się na wyższy
szczebel społeczny”5758 – zapewnia jeden z policjantów, który współpraco-
56
Na temat historii mafii sycylijskiej zob.: Matard-Bonucci M.-A., op. cit.;
F. Calvi, Życie codzienne mafii od 1950 do naszych dni, Warszawa 1993.
57
M. Nese, Ośmiornica, Warszawa 1991, s. 17, powieść na podstawie scenariusza
serialu telewizyjnego.
58
Zdaniem C. Lombroso, mafiosi i kamoryści (tj. członkowie neapolitańskiej Kamorry, jak i w ogóle ubodzy ludzie zrzeszeni dla popełniania przestępstw – przyp.
aut.) mają wspólne cechy z innymi przestępcami, zwłaszcza jeśli idzie o sposób
ubierania się. Jedni i drudzy lubią stroje bogate i wyzywające. Zwróćmy uwagę, że
w tym punkcie pogląd C. Lombroso jest sprzeczny z większością świadectw
z epoki, według których mafiosi starają się w miarę możliwości nie rzucać się
w oczy. (Matard-Bonucci M.-A., op. cit., s. 33.) W takie poglądy nie wpisuje się
Rafaele Cutolo, założyciel neapolitańskiej „Nowej Kamorry Zorganizowanej”,
jeden z najgroźniejszych przestępców w historii, zwany „Profesorem”. Przydomek
zawdzięczał inteligencji, talentowi pisarskiemu i okularom zawsze w złotych
oprawkach. Nawet, gdy przebywał w sądowym zakładzie psychiatrycznym, dostarczane mu były jedwabne piżamy, buty z krokodylej skóry, krawaty i oczywiście...
złote okulary. Na początku lat 90 mieszkałem na Sycylii. Z moich obserwacji życia
na wyspie wynika, że to raczej ci mafiosi z najniższego szczebla lubią zwracać na
siebie uwagę. Im wyżej jest się w hierarchii, tym bardziej mafioso stara się nie
afiszować swoim bogactwem i ustosunkowaniem. Oczywiście mówię to w kontekście różnych kultur. Mam wrażenie, że różnice między nimi ujawniają się właśnie
w rzeczach błahych. Społeczeństwo włoskie lubuje się w markowych ubraniach
i dodatkach. Noszenie podróbek jest ujmą. Inaczej więc trochę należy rozumieć
„afiszowanie się”. W relacjach biznesowych i politycznych między Włochami i we
Włoszech istotna jest elegancja ubioru. Lecz należy pamiętać o włoskim stereotypie, iż człowiek przesadnie elegancki to zapewne człowiek Mafii... Na samej Sycylii nakrycie głowy symbolizuje pochodzenie i pozycję społeczną. Rolnicy, robotnicy, pasterze i dzierżawcy ziemi noszą czapki z daszkiem. W przeszłości campieri,
a obecnie wiejska klasa średnia, sklepikarze, posiadacze ziemscy i małomiastecz-
101
wał z głównym bohaterem, komisarzem Cattani. Po śmierci naczelnika
wydziału kryminalnego policji w Trapani na zachodniej Sycylii, Cattani
objął to stanowisko. W walce z Mafią zaprowadził radykalne metody śledcze, zakładając, że całe miasto należy do Mafii lub z nią współpracuje. Jaki
był efekt? Upomnienie prokuratora słowami: „Słychać głosy, że urzędnicy
z Północy dręczą biedną Sycylię. Po co prowokować zwolenników secesji?”. Z całego filmu wybija się myśl, iż nie można utożsamiać Mafii
z przestępczością, ani z bandytyzmem, ale bez zwykłej przestępczości nie
byłoby Mafii. Nie można utożsamiać Mafii z korupcją, ani klientelizmem,
ale bez tych cech włoskiego życia politycznego i publicznego (...), Mafia
zapewne by nie istniała. Nikt nie myśli utożsamiać Mafii z Sycylią, ale nie
ulega wątpliwości, że gdyby nie było sycylianizmu, tej osobliwej ideologii
odrębności sycylijskiej, Mafia nie mogłaby się rozwinąć59. Cattani szybko
przekonał się, że Mafia to „mgła, ciemność”, w której prawie nigdy nie
padają konkretne nazwiska, a tym bardziej wyroki, bo większość postępowań umarza się z powodu braku dowodów. Tylko o jednej postaci mówi się
wprost, że należy do Mafii. W przeciwieństwie do wszystkich pozostałych
opisanych filmów, w tym obrazie przestępczych struktur nie pokazuje się
wprost palcem, a przestępcy to nie po prostu wyodrębnione środowisko czy
grupa. Wszystkiego trzeba się gęsto domyślać, obserwując skomplikowane
układy osobowo-sytuacyjne. Mafia jest zawieszona gdzieś pomiędzy przewijającą się plejadą postaci i ich małomiasteczkowych zależności. Są tu
adwokaci, lekarze, dziennikarze, arystokraci, drobni przedsiębiorcy, bankierzy i poeci. Mafia to coś do końca niezidentyfikowanego i nieuchwytnego, niczym oślizła ośmiornica, która żyje w niedostępnych zakątkach dna,
ale zagrożona potrafi okrutnie zaatakować. Mafia jak tytułowa „ośmiornica” ma mnóstwo odnóży, którymi sięga do więziennych cel, gdy trzeba
usunąć kogoś niewygodnego. Inne docierają na Bliski Wschód, skąd sprowadza się narkotyki i do kluczowych stanowisk państwa w Rzymie.
kowa burżuazja, noszą zwykle ciemne kapelusze z szerokim rondem podobne do
takich ze starych amerykańskich filmów.
59
M.-A. Matard-Bonucci, op. cit., s. 7.
102
Serialowy ksiądz Manfredi w płomiennej mowie podczas pogrzebu
jednej z ofiar Mafii mówił, że „Mafia to stare słowo. Dla wielu niejasne.
Powiedzmy więc współczesnym językiem: Mafia to sieć powiązań i związek przestępczy, w którym bogaci rozkazują, a ich słudzy wykonują nawet
najbardziej zbrodnicze rozkazy”. Mafia zatem to nie tylko bardzo rozgałęziona hierarchia. To też sieć klientelistyczna zorganizowana w oparciu
o przestępcze, ekonomiczne i towarzyskie powiązania, sięgające zresztą do
tradycji antycznego Rzymu.
„Dzięki temu, że tyle o sobie wiemy, nasze więzy są nierozerwalne” –
przyznaje ministrowi spraw wewnętrznych jeden z członków tajemniczego,
choć nie tajnego „Stowarzyszenia”. Skupia ono elitę polityków, generalicji
i wydawców. To dzięki poparciu tego grona ów minister objął swoje stanowisko. Był wykładowcą Cattaniego w szkole policyjnej. Lubił go i chciał
pozyskać dla „Stowarzyszenia”. Na początek wyznaczył go na naczelnika
wydziału kryminalnego w Trapani. Później planował przenieść go na północ Włoch i „dobrze zaprezentować w kilku przygotowanych wywiadach”.
Plany zmieniły się, kiedy Cattani zaczął ambitnie zwalczać Mafię. Nie
chciał poprzestać na doprowadzeniu do skazań mafiosów najniższego
szczebla operacyjnego, czy choćby tych „z wyższej półki”, jak mówił
o sobie Cirinna. Komisarz przeprowadził np. kontrolę banków w Trapani
na podstawie uprawnień z ustaw antymafijnych. Jeden z bankierów, Ravanusa – wedle słów Cattaniego – „Daje zwykłemu rybakowi dogodny kredyt
na budowę osiedla. Jego bank stoi za fikcyjnymi spółkami, które wygrywają przetargi na remont portów i budowę autostrad”. Mafia do dziś w taki
sposób infiltruje legalną gospodarkę60. W serialu banki udzielają wysokich
60
Mafiosi dzisiaj nie są już właścicielami biznesu, tak, jak to się działo jeszcze do
niedawna. Obecnie firmy rejestruje się na nazwiska figurantów –osób pozornie
„czystych”, nie związanych ze strukturami przestępczymi. Firmy te mają uprzywilejowaną pozycję, dysponując gwarantowanym kapitałem, nie muszą zaciągać
kredytów, nie prowadzą rzetelnej księgowości, oszukują w płaceniu podatków,
pracownikom wypłacają minimalne pensje (E. Pływaczewski (red.), op. cit.,
s. 556). Innymi efektami obecności Mafii w legalnej gospodarce jest znaczny spadek wiarygodności Włoch za granicą, przez co głównie europejskie podmioty
103
kredytów drobnym przedsiębiorcom, dzięki czemu nawet bez ich wiedzy
Mafia pierze brudne pieniądze. Serial Ośmiornica powstawał w latach 80.
XX w. Podobno pod cichym nadzorem Mafii.
W historii Mafii lata 70. i 80. to (...) okres ogromnej ekspansji i rozwoju oraz bogacenia się szefów mafijnych na niespotykaną dotąd skalę. Do
tradycyjnych zajęć takich, jak wymuszanie haraczy, oszustwa czy kradzieże dołączyły nowe: przemysł budowlany i spekulacje nieruchomościami.
Dzięki wpływom we władzach regionalnych przedsiębiorstwa mafijne lub
podstawione przez nie osoby wygrywały niemal wszystkie przetargi na
inwestycje budowlane. Jednocześnie zaś inne osoby działające na rynku
musiały korzystać z usług przedsiębiorstw wskazanych przez Mafię. Nierzadko mafiosi byli sami akcjonariuszami różnego rodzaju banków, co było
o tyle ważne, że w miarę zwiększania się kontroli państwa nad przepływem
kapitału, posiadanie swoich ludzi w bankach ułatwiało pranie brudnych
pieniędzy, zwłaszcza pochodzących z obrotu narkotykami 6162.
gospodarcze często nie chcą współpracować z podmiotami włoskimi z obawy
przed wciągnięciem ich we wpływy struktur przestępczych. Z drugiej strony należy
też wskazać na ograniczenie lub zniwelowanie skutków polityki wspomagania
południa Włoch. W niektórych wioskach na południu tego kraju bezrobocie sięga
35%, a wszelkie nakłady płynące z kasy państwa w celu zmniejszenia tutejszej
biedy, najbardziej wzmacniają samą Mafię. Według ekspertyzy London School of
Economics, efekty inwestycji rządu włoskiego w rozwój gospodarczy południa
kraju w latach 2000-2006, czyli kwoty 51 mld. euro okazały się równe zeru. Niemal
wszystkie te środki przechwyciły organizacje mafijne, kontrolujące administrację
lokalną i wygrywające przetargi na roboty publiczne. Obok Mafii sycylijskiej
wspomniany kapitał zagarnęły: apulijska Sacra Corona Unita, kalabryjska ‘Ndrangheta i Kamorra z Neapolu. A. Sucharska, Mafia, największe włoskie przedsiębiorstwo, (www.wiadomosci24.pl, 22 lutego 2008 r., stan na 20 maja 2008 r.).
61
A. Michalska-Warias, op. cit., s. 102
62
Lata 70. i 80. XX w. to czas, w którym Mafia przyjęła radykalne metody działania na kształt lewicowych Czerwonych Brygad i środowisk neofaszystowskich.
Niejednokrotnie nie wykryto sprawcy, zatem wysoce problematyczne jest jednoznaczne scharakteryzowanie zjawiska terroryzmu mafijnego, jaki swoją skalą
w latach 70. i 80. ub. wieku upodobnił Sycylię do Kolumbii. Na przyczyny tego
zjawiska złożyły się z pewnością: dążność do eliminacji osób zagrażających działalności Mafii oraz do demonstracji przez nią swojej siły przed innymi mafijnymi
104
W serialu po narkotyki pochodzące z Bliskiego Wschodu sycylijscy
rybacy wypływają na pełne morze. Odbiorcy czekają na wybrzeżu. Po rafinacji na heroinę przemyca się ją do USA głównie w bagażach, meblach,
skrzynkach z owocami. Ci sami przemytnicy przywożą z USA walizki
pełne dolarów, które wymieniają („piorą”) na liry w palermitańskim kantorze kontrolowanym przez Mafię. Ludzie Mafii prowadzą też banki i agencje
podróży. Np. Cirinna dla ukrycia źródła swoich dochodów handluje samochodami. W ogóle wydaje się, że według filmowców przestępcy dla kamuflażu najczęściej są handlowcami lub wykonują wolne zawody sensu largo
(prawnicy, politycy, dziennikarze, artyści). Sporo w tym racji, gdyż specyfika tychże profesji polega m.in. na tym, że naturalny jest dla prawnika czy
przedsiębiorcy kontakt z osobami innych, bardzo różnych środowisk
w nielimitowanym zresztą czasie pracy…
Członkowie wspomnianego „Stowarzyszenia” omawiają handel bronią
przy śniadaniu na rzymskim tarasie. Wydaje się, że owo „Stowarzyszenie”
to najwyższy szczebel Mafii. Oprócz ministra spraw wewnętrznych należy
do niego m.in. pewien profesor, który przyznaje, że „W Stowarzyszeniu
mamy wspierać się moralnie i finansowo. Poza tym każdy dział na własną
rękę”. Na Sycylii w kontekście Mafii wyeksponowane są postacie bankiera
Ravanusy, szefa telewizji zachodniej Sycylii Giovanni Santamaria, jaki
podobno „zna wszystkich” oraz adwokata Terrasini, który zapytany przez
Santamarię w wywiadzie o to, czy Mafia to wymysł, odpowiedział, wnioskując reduktywnie, że „Skoro państwo wydało antymafijne ustawy, to
rodzinami (cosche), społeczeństwem i organami władzy publicznej. Zjawisko terroryzmu mafijnego łączy się także z przetasowaniami wśród mafijnych klanów,
które dążyły do przebudowy tradycyjnych struktur Mafii. Zamachy przeprowadzano z wysoką dozą pragmatyzmu i planistycznym podejściem. Toteż Mafia osiągała
z reguły wyżej zarysowane cele, choć niekiedy na krótką metę. Prawdziwy przełom w dziejach Czcigodnego Towarzystwa wywołały dwa zamachy. W obu zginęli
sędziowie śledczy, Giovanni Falcone 23 maja 1992 r. wskutek wybuchu trotylu
ukrytego pod autostradą. Paolo Borsellino -19 lipca 1992 r. w samochodzie pułapce pod domem swojej matki wraz z pięcioma ochroniarzami, w tym kobietą. Te
właśnie zabójstwa spowodowały wstrząs opinii publicznej i masową mobilizację
rozmaitych form protestu przeciwko Mafii.
105
znaczy, że Mafia chyba istnieje”. Niżej od nich w hierarchii znajdują się
np. Cirinna i inni pomniejsi „żołnierze”, którzy organizują nielegalny hazard i domy publiczne. Mafię odarto tu z romantyzmu i mitologii63.
Mafia rozbija rodziny, uzależnia od narkotyków, łamie charaktery
i życiorysy. Wszystko to pokazano z równie trzeźwym realizmem. Często
sceny kręcone są kamerą trzymaną w ręku, co zbliża serial do reportażu,
przydając realizmu, zwłaszcza gdy chodzi o zatrzymania na pozornie błahych szczegółach. Mafia szantażuje, korumpuje wymiar sprawiedliwości,
wykrada akta z prokuratur, wciąga praworządnych obywateli w proceder
prania pieniędzy. Mafia zabija, uważając, że „lepszy martwy, niż skrzywdzony”. Zwłoki ukrywa się w betonowych fundamentach dróg i budynków,
które realizują mafijne przedsiębiorstwa (lupara bianca). Innym razem
zabija się ostentacyjnie w biały dzień, na ulicy, przy świadkach, w sklepie.
Jedna z bohaterek serialu straciła przez Mafię dziadka, ojca, wujka, brata
w więzieniu i narzeczonego – policjanta, który doradzał Cattaniemu. Mafia
nie wahała się porwać córkę Cattaniego, by ten posłusznie wykonywał jej
polecenia, niwecząc własne śledztwo. „Dotąd kobiety i dzieci nie musiały
63
Mitologię tworzą powstałe na bazie tradycyjnych wartości zasady moralne.
Spełnia ona bardo ważną rolę, zapewniając wewnętrzną spoistość mafijnych struktur, a także uświęcając niejako istnienie Mafii w odbiorze społecznym. Władza
Mafii nie wypływa wyłącznie z koneksji politycznych oraz racjonalnego stosowania przemocy. Równie istotny jest zespół wyznaczników kulturowych, jakie Mafia
podziela z ogółem społeczeństwa. Jest to pewne wspólne dziedzictwo, które może
skłaniać do poglądu, że Mafia jest produktem sycylijskiego lub śródziemnomorskiego kontekstu kulturowego i że zachowanie mafijne jest następstwem obostrzonego pojmowana walorów pozytywnych, takich jak poczucie honoru. (MatardBonucci M.-A, op. cit., s. 120). Wkład w rozwój mafijnej mitologii mają także
artyści. W latach 60. XIX w. słowo „mafia” weszło do potocznego języka całego
Półwyspu Apenińskiego. To za sprawą bardzo popularnej sztuki teatralnej pt.:
I mafiusi della Vicaria czyli Mafiosi z Vicarii. Opowiadała ona o zwyczajach,
języku i życiu palermitańskich więźniów, należących do tajnej organizacji „Mafiusi”. Akcja sztuki toczy się w latach 1854–1861 i obrazuje codzienność więźniów,
a zwłaszcza ich wąskiej grupki, skupiającej kamorystów (przestępców pochodzących z niższych obszarów społecznego uwarstwienia), jacy per fas et nefas podporządkowują sobie resztę osadzonych.
106
się niczego obawiać”, stwierdziła serialowa arystokratka-bankier. W ogóle
Mafię pokazuje się jako coraz bardziej bezwzględną, co odpowiadało
prawdzie historycznej lat 90. XX w. Cattani w jednym z wywiadów stwierdził, że „mafioso to dawniej ktoś, kto kłaniał się silniejszym, choć przyjmował ukłony od słabszych i w razie potrzeby sam wymierzał sobie sprawiedliwość. Dawniej mafioso szanował innych i domagał się szacunku. Był
odważny i przewrażliwiony na punkcie honoru. Dziś Mafia jest tam, gdzie
nie ma państwa albo jest słabe”. Kto szuka skrajnie wręcz naturalistycznego obrazu przestępczości zorganizowanej we Włoszech, powinien sięgnąć
do książki R. Saviano pt. Gomorra i filmu powstałego na jej kanwie
w 2008 r. Przede wszystkim film powinni oglądnąć takie nastolatki jak, ci,
którzy w Gomorze wykradają przestępcą broń, by odgrywać na odludziu
sceny rodem z Człowieka z blizną.
7. Piękna Bettien i Człowiek z blizną, czyli mafia transkontynentalna
Piękna Bettien – produkcja: Holandia 2002 r., reżyseria: Hans Pos
Człowiek z blizną – produkcja: USA 1983 r., reżyseria: Brian de Palma
Tytułowa Bettien jest platynową blondynką z Holandii o urodzie niczym z przedwojennej pocztówki. Poznany przygodnie Albert Morientes
wprowadził ją w świat najpierw haute société, a później narkotykowej
przestępczości zorganizowanej, która była jak najbardziej współczesna
i realna. Film zainspirowały zresztą prawdziwe wydarzenia z lat 80. XX w.
Początkowo Bettien tylko towarzyszyła Albertowi w negocjacjach z przedstawicielami struktur dystrybuujących w Holandii narkotyki. Błyskawicznie dzięki intuicji i umiejętności zjednywania sobie ludzi zaczęła odnosić
samodzielnie sukcesy w nowym środowisku. Powiedziano jej otwarcie:
„Nadajesz się do tego. Masz szybki umysł i niczego się nie boisz”. To
dzięki pomysłowości i refleksowi uniknęła zatrzymania na hiszpańskim
lotnisku, gdy czekała na dostawę narkotyków z Ameryki Południowej.
Wraz z Albertem schroniła się w Kolumbii u jego szefa, Rico Moralesa. Prawdopodobnie przywódcy jednego z tamtejszych karteli. Prawdopo107
dobnie, ponieważ w ciągu całego filmu przewija się stwierdzenie, że „zawsze jest jakiś szef”. Sam Rico Morales tak tłumaczy swoją nielegalną działalność: „Struktura firmy jest prosta. To klasyczna piramida. Każdy wie, że
ma szefa, ale nie wie czy wyżej też jest inny szef. Firma ma pięć działów:
produkcja, transport, ochrona, pobór, kontakty”. Przypomina to wyraziście
budowę przedsiębiorstwa jako zorganizowanego zespołu składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności
gospodarczej64. Nie bez przyczyny latynoskie struktury przestępcze nazywa
się tradycyjnie kartelami. W rozumieniu czysto gospodarczym „kartel”
oznacza formę monopolu kapitalistycznego, umowę między samodzielnymi
przedsiębiorstwami zaopatrującymi rynek w podobne towary lub usługi,
ograniczającą konkurencję przez ustalanie cen, warunków sprzedaży, ograniczanie produkcji65. Zatem, rozumiejąc przestępczość zorganizowaną jako
przedsiębiorstwo przestępcze66 i to pod kątem organizacji, jak i profilu
64
Art. 55§1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. Nr 16,
poz. 93, ze zm.).
65
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych, Warszawa 2000, s. 255.
66
W USA lat 70. zaczęto krytykować wizję amerykańskiej przestępczości zorganizowanej, jako struktur wyłącznie o sztywnej hierarchii spajanej ostrą dyscypliną i
więzami etnicznymi. Wyłoniła się tak nowa koncepcja przestępczości zorganizowanej oparta na jednym z niezaprzeczalnych jej objawów tzn.: dostarczaniu społeczeństwu nielegalnych towarów i usług lub nielegalnym dostarczaniu legalnych
towarów lub usług (D.C Smith, Some Things That may Be Important To Understand About Organized Crime Than Cosa Nostra, University of Florida Law
Review 1971, vol. XXIV, no. 1, p. 6 [w:] Filipkowski W., Przestępczość zorganizowana – ujęcie prawne i kryminologiczne, „Prokuratura i prawo”, nr 12/2006, s.
61). Tym samym przesunięto akcent na ekonomiczne wyznaczniki działalności
przestępczości zorganizowanej w miejsce dotychczasowych aspektów etnicznych
lub językowych (np. rosyjskojęzyczne struktury przestępcze w USA). D. Smith
(Filipkowski W., op. cit., s. 61) zaproponował określenie „przedsiębiorstwo przestępcze” (illegal lub illicit enterprise), którego podstawą aktywności legalnej i
nielegalnej jest dążność do zdobycia i utrzymania udziału w rynku. Na przykład
obrotu narkotykami, pornografią czy też prostytucji, pobierania haraczu „za ochronę” od określonej kategorii podmiotów. Celem „przedsiębiorstwa przestępczego”
jest, jak i każdego innego przedsiębiorstwa, ekspansja przez eliminację lub ograniczanie konkurencji. Największym atutem w osiąganiu tego celu jest stosowanie
108
aktywności, tytułowa Bettien zajmowała się w „firmie” działami public
relations oraz human resources. A że latynoskie kartele działają transgranicznie, zaczęła podróżować po całej Ameryce Południowej jako reprezentant Moralesa. Pozyskiwała nowe kontakty z innymi strukturami przestępczymi oraz zatwierdzała albo odrzucała formy przemytu narkotyków.
Sprawdziła się na tyle, że została „pierwszą w historii kobietą – szefową
działu”. Odpowiadała za koordynację przemytu narkotyków i pranie brudnych pieniędzy w Europie. Nie musiała przejmować się tym, że w Hiszpanii jest poszukiwana przez wymiar sprawiedliwości, gdyż jak stwierdził
Morales „W Hiszpanii wszystko da się kupić”. A tym bardziej w Boliwii
i Kolumbii, gdzie, jeśli wierzyć filmowcom, „narkomafia finansuje rządy”.
W Człowieku z blizną kartele mają wsparcie największych w kraju
przemysłowców, ministrów obrony i spraw wewnętrznych. W rzeczywistości na eskalację tego zjawiska wpływa fakt, że struktury przestępcze w tym
rejonie świata zaspokajają często określone potrzeby społeczne, zapewniają
pracę i środki utrzymania, są alternatywą lub uzupełnieniem dla niewydolnego systemu społeczno-gospodarczego67.
Najpierw z kartelem kolumbijskim, a potem boliwijskim nawiązywał
współpracę Tony Montana czyli tytułowy Człowiek z blizną, bohater jednego z najsłynniejszych filmów gangsterskich. Nie był tak inteligentny i subtelny jak Bettien, ale braki nadrabiał dużą pewnością siebie i brakiem skrupułów. Od pomywacza w dziurawych butach awansował na jednego z największych dostawców kokainy do USA. W tym filmie narkotyków nie
przemyca się do Europy, ale z Ameryki Południowej przez Panamę do
Miami na Florydzie, a potem dalej na północ USA. Jest to proceder bardziej krwawy niż w świecie Bettien. Tu, w normalnym użyciu są bomby,
piły mechaniczne i paramilitarne brygady. Tony Montana z kolei zaczął
przemocy. Utożsamianie przestępczości zorganizowanej z przedsiębiorstwem
przestępczym implikuje instrumentarium środków przeciwdziałania temu zjawisku. Środki przybierają charakter bardziej ekonomiczny niż kryminalistyczny.
67
Z. Rau, op. cit., s. 38.
109
spełniać swoje ambicje od zabicia własnego szefa i ślubu z wdową, zupełnie jak bohaterowie klasycznych obrazów gangsterskich lat 30.
Natomiast pierwszym wyczynem Bettien było nawiązanie w Holandii
porozumienia z niejakim Van Reinem. Kolumbijski kartel miał dostarczać
mu najwyższej jakości kokainę, a Van Rein miał ją rozprowadzać. Ów
holenderski boss miał układ z policją. Dostarczał jej informacje o innych
strukturach przestępczych, a w zamian mógł swobodnie działać i monopolizować rynek. Z taką samą ofertą zwrócił się do Tonyego Montany miejscowy szef wydziału policji ds. narkotyków. Van Reina taka umowa zgubiła. Zginął na zlecenie bałkańskich przestępców, którzy sami chcieli przejąć
cały rynek narkotykowy w Holandii. Pojęciem „rynek” posługiwał się też
Tony Montana. W obu filmach zyski z „narkobiznesu” liczone na worki
służą utrzymaniu i rozwojowi tego procederu. W tym celu też zabija się,
pierze pieniądze i korumpuje. Spora część kapitału idzie oczywiście na
konsumpcję. Montana zawsze marzył o własnym tygrysie i drogich garniturach. Ze wszystkich przywołanych przeze mnie filmów jedynie przestępcy
w Ośmiornicy i Ekstradycji nie afiszują się teatralnie swoim bogactwem
i wpływami.
Szef Bettien, Rico Morales, tracąc kanały przerzutowe w Holandii
i Hiszpanii, zwrócił się w stronę Włoch68. Bettien miała teraz negocjować
z bossem mafijnej rodziny (cosche), a jakże – Corleone. Chyba nie ma nazwiska, które bardziej by się kojarzyło z przestępczością zorganizowaną.
Przemyt tzw. „słodyczy” odbywał się przez Włochy pod kamuflażem legalnego przedsiębiorstwa, importującego i eksportującego owoce. Przy
68
W latach 90. Mafia zdecydowanie straciła pozycję jednego z głównych dostawców heroiny do USA, zaś obecność na terenie Włoch członków kolumbijskich
karteli świadczyła o tym, że działali oni w tym kraju na własną rękę, a włoskie
organizacje mafijne nie zdołały przejąć od nich dystrybucji kokainy. Natomiast
wzmożoną aktywność omawianych organizacji obserwowano w tradycyjnych
dziedzinach, jak wymuszenia haraczy, przemyt papierosów, prowadzenie działalności gospodarczej, głównie w zakresie budownictwa, czemu towarzyszyło praktyczne zmonopolizowanie zamówień publicznych (A. Michalska-Warias, op. cit.,
s. 112).
110
olbrzymim i ryzykownym transporcie 1000 kg kokainy część z niej zaginęła. Aby renegocjować umowę z Corleone, do Włoch musiał przyjechać sam
Morales. Wtedy policja sfinalizowała szeroko zakrojoną operację „Zielony
lód”69. Zatrzymano Rico Moralesa, bossa rodziny Corleone i szereg innych
osób z nimi powiązanych m.in. w Londynie. Okazało się, że policja kontrolowała bank, przez który prowadzono transakcje finansowe przestępczych
struktur obu kontynentów. Agentem policji był najbliższy współpracownik
Bettien, która po jego namowie zdecydowała się składać wyjaśnienia obciążające swojego szefa.
Po ośmiu latach błyskotliwej, przestępczej kariery Bettien objęto programem ochrony świadków. Zmieniła wygląd i tożsamość. Musiała zerwać
dotychczasowe znajomości. Tyle, że jej najlepsza przyjaciółka już wcześniej odwróciła się od niej. Domyśliła się bowiem, jak Bettien zarabia na
życie. Za głowę Bettien Mafia i kolumbijski kartel z Cali wyznaczyły nagrodę. Tymczasem Tony Montana ze szczytu narkotykowej hierarchii spadł
zastrzelony prosto na dno basenu w swojej greko-pompejańskiej willi.
Stracił wszystko i wszystkich, których kochał. Zabił własnego szefa i ożenił się z jego żoną, która znienawidziła go, bo Tony stał się zbyt chciwy
i arogancki. Matka wyrzekła się Tonyego już wtedy, gdy przybywając do
USA jako kubański imigrant, wrócił na przestępczą drogę. Swojego najlepszego przyjaciela Tony zabił pod wpływem narkotyków, myśląc, że ten
romansuje z jego siostrą. Siostra natomiast zginęła Tonyemu na jego rękach. Wynika z tego, że życie w środowisku przestępczości zorganizowanej jest dobre i barwne, ale krótkie i niebezpieczne. Taka sama nauka płynie z produkcji pt. Kasyno, Ośmiornica, Chłopcy z ferajny i Donnie Brasco.
69
Rozwinięciem wątku infiltracji przestępczych struktur przez podstawionych
agentów jest serial dokumentalny z 2011 r. pt. Tajniak: Operacja „Zielony Lód”.
111
8. Don czyli mafia made in Bollywood
Produkcja: Indie 2006 r., reż.: Farhan Akhtar
Don z 1978 r. wszedł do kanonu bollywoodzkich filmów tzn. produkowanych w Bombaju. Tym bardziej jego remake był trudnym wyzwaniem. Zwłaszcza, że reżyser postanowił brawurowo uwspółcześnić nową
wersję filmu. Mimo to, Europejczyk odbiera tego Dona również jako bajkę.
Co prawda nie jest to typowa dla bollywoodzkich produkcji plastikowa
cepeliada o miłości, przechodzącej ciężkie próby, by potem trwać długo
i szczęśliwie. Tym niemniej wizja przestępczości zorganizowanej jest odrealniona, jako mieszanka sensacji, komedii, romansu i typowych dla tej kinematografii musicalowych wstawek pośród ryku karabinów i eksplozji
bomb. Jest tutaj również coś z cyklu o Jamesie Bondzie, zwłaszcza gdy
Don wyskakuje z samolotu po spadochron czy zdalnie detonuje swoje etui
na okulary.
Główny bohater czyli tytułowy Don prowadzi w Malezji interesy swojego indyjskiego bossa. Jest postacią cyniczną i mroczną. Przy tym równie
sprawnie śpiewa i tańczy, co strzela z inkrustowanego pistoletu, a bije się
niczym karateka. Jego przeciwnik to inspektor policji De Silva, który tak
tłumaczy historię przestępczości zorganizowanej w Azji: „Po rozpadzie
Związku Radzieckiego powstało sporo małych państw. Niektórzy ich
obywatele zaczęli zbijać majątek, sprzedając broń terrorystom i fundamentalistom. Jednym z imperiów handlarzy bronią kierował Borys. Gdy te imperia upadły pod wpływem międzynarodowej presji, Borys zniknął”. Przedostał się do Indii, gdzie środki z obrotu bronią zainwestował w narkotyki.
Skupywał opium w Pakistanie, Afganistanie i Indiach, po czym z wielokrotnym zyskiem przemycał je do Europy. Borys miał dwóch głównych
współpracowników: Singhanie oraz Vartchana. Kiedy Borys chciał przekazać cały interes Vartchanowi, Singhania zabił Borysa. Policja przypuszcza,
że uśmiercił również Vartchana, po którym ślad od tego czasu zaginął.
W tej układance postaci Don jest podwładnym Singhanii. Organizuje
przemyt kokainy z Malezji do Indii. Tyle w filmie Don. W rzeczywistości
112
wysoce trudno jest jednoznacznie sklasyfikować obraz przestępczości na
subkontynencie indyjskim, w tym tej zorganizowanej70. Inny film, którego
akcja rozgrywa się m.in. w indyjskich slumsach i dotyka światka przestępczego (Slumdog, milioner z ulicy), tłumaczy pochodzenie przestępczości
sugerując teorie podkultur, zwłaszcza tę R. A. Clowarda i L. E. Ohlina71.
Wydaje się ona na tyle uniwersalna, że można ją z powodzeniem odnieść
i do grup przestępczych ubogich przedmieść Neapolu w filmie Gomorra
i przedmieść Rio de Janeiro w Mieście Boga.
Tytułowy Don ma się chyba przynajmniej za półboga, gdyż jak na lidera podgrupy zbytnio balansuje na granicy ryzyka. Nie zleca nikomu niebezpiecznych zadań lecz osobiście zabija czy wymienia pieniądze na narkotyki. Przechwala się, że czeka na niego policja z jedenastu krajów
(w tym z Francji). W jego świecie brak miejsca na tworzenie etnicznej
wspólnoty opartej o kodeks honorowy. Liczy się tylko zysk i przetrwanie.
70
W przeciwieństwie do obszernej literatury kryminologicznej w innych krajach,
spójny zespół badań i myśli dotyczących etiologii przestępczości w Indiach nadal
po prostu nie istnieje. Do podstawowych faktorów przestępczości w Indiach zalicza się obecnie głównie: niski współczynnik solaryzacji, analfabetyzm, ubóstwo,
zaniedbania przez rodziców i szkołę w procesie socjalizacji dzieci, niewydolny
aparat wymiaru sprawiedliwości, wzrost konsumpcyjnego stylu życia przy braku
środków do zapewnienia minimum egzystencji, rozluźnienia więzów społecznych
z powodu dynamicznej urbanizacji, nowe wzorce kulturowe. Na podstawie:
A. Verma, M. Kumar, The Etiology of Crime in India, “International Journal of
Criminal Justice Sciences”, Vol 3, lipiec – grudzień 2008, s. 138–157, tłum. własne
z j. angielskiego.
71
Cloward i Ohlin nie uważają przestępczości gangów młodzieżowych za wyraz
negacji wartości warstw średnich. Dążenie do osiągnięcia wyższej pozycji społecznej i dostatku pozostaje w ujęciu Clowarda i Ohlina cechą wszystkich warstw
społecznych, tworzenie się zaś podkultur przestępczych wynika z niemożności
realizacji tych dążeń w legalny sposób. (…) Podkultura typowo przestępcza będzie
rodziła się w dobrze zintegrowanych slumsach, gdzie działają syndykaty przestępcze, różnego rodzaju formy działalności przestępczej dorosłych. Wówczas wzory
zachowań przestępczych prezentowane przez dorosłych będą przejmowane przez
młodzież i następować będzie stopniowe ich angażowanie się w przestępczość,
najpierw w formie gangów młodzieżowych (…) aż do przynależności do przestępczego syndykatu włącznie (B. Hołyst, op. cit., s. 344–345.).
113
Wygrywają ci, którzy są odważni i bezwzględni, a przy tym inteligentni.
Dlatego bez skrupułów wykorzystuje się innych instrumentalnie dla realizacji własnych interesów. Jeśli tylko okaże się, że ktoś z otoczenia Dona
jest informatorem policji lub chce przestać dla niego pracować, karą jest
śmierć. Don stale rzuca sentencjonalnie zdania w rodzaju: „Jedna zepsuta
ryba zatruwa cały staw, a jeśli staw ma być mój, jestem zmuszony zabić tę
rybę” czy też „Złapanie Dona nie jest trudne, jest niemożliwe”.
Gdyby nie wciągająca intelektualnie gra pozorów między policją
a kryminalistami, podwójnie raziłaby w oczy cukierkowa i typowo bollywoodzka widowiskowość. Przestępcy ubrani jak prosto z wybiegu wiodą
światowe życie i giną z szampanem w ręku. Jednego wieczoru Don śpiewa
i tańczy jak na teledysku, a nazajutrz równie lekko zabija swojego kompana
zabawy. Przemoc jest normalnym narzędziem pracy. Pozwala utrzymać
w ryzach współpracowników oraz prowadzić z powodzeniem nielegalne
interesy.
Zakończenie
Podsumowując, należy zauważyć, że twórcy sztuki filmowej nie
stronią od apoteozy przestępczości zorganizowanej na tyle, że budzi ona
wzruszenie i sympatię, jak wspominany Ojciec Chrzestny. Nie brakuje
także obrazów komediowych72 lub czysto sensacyjnych, stylizacyjnie eks72
W komedii B. Wildera Pół żartem, pół serio (1959) muzycy grani przez gwiazdorski duet J. Lemmona i T. Curtisa są przypadkowymi świadkami zdarzenia zwanego w historii masakrą w Dzień Świętego Walentego (14 lutego 1929 r.), kiedy to
pięciu ludzi Capone'a wystrzelało w garażu członków bandy Bugsa Morana. Potem
w Miami Lemmon i Curtis trafiają na spotkanie bossów odbywające się pod szyldem Zjazdu Miłośników Włoskiej Opery. Co warto zaznaczyć Capone rzeczywiście był miłośnikiem opery. Ten film jest wielką sumą, choć w komediowej konwencji, stylistyki i wątków wczesnego kina gangsterskiego. Otóż nielegalny alkohol leje się tutaj w zamaskowanych knajpach z hazardem i girlaskami. Przestępcy
załatwiają porachunki, a jakże, pistoletami maszynowy M1928 Thompson, nie
zapominając oczywiście o kapeluszach i goździkach w klapie. Wyszukana elegancja nabiera pikanterii przez charakterystyczne atrybuty (wykałaczka, bawienie się
monetą, cygarem).
114
trawaganckich i podrasowanych komercyjnie stereotypami w stylu wielu
produkcji z Hollywood czy Hong-Kongu. Są też produkcje, w których dominuje brudny i wręcz odpychający weryzm (fabularny i formalny), jak
włoski serial Ośmiornica, Królowie nocy, Gomorra, Donnie Brasco czy
Chłopcy z ferajny73. Tym bardziej dwuznaczna nauka wypływa z tych
dwóch ostatnich słynnych obrazów. W pierwszym filmie główny bohater
wzrastał w środowisku Cosa Nostra od wczesnej młodości, a tytułowy
Donnie Brasco był podstawionym agentem policji. Obaj zdawali sobie
sprawę, że uczestniczą w czymś niemoralnym i degenerującym, ale po tym,
jak wyszli z tego środowiska objęci programem ochrony świadków, poczuli
pewien żal, niedosyt i stratę.
Bibliografia
1. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 2004.
2. Fajst M., Płatek M. (red.), W kręgu kryminologii romantycznej, Warszawa 2004.
3. Filipkowski W., Przestępczość zorganizowana – ujęcie prawne i kryminologiczne, „Prokuratura i prawo”, nr 12/2006.
4. Gilinskiy Y., The Russia and the crime today, „Przegląd policyjny”,
Szczytno 2001, nr 3/63.
5. Hołyst. B, Kryminologia, Warszawa 1994.
6. Hołyst B., Kryminologia, Warszawa 1989.
7. Kuzior P., Przestępczość w krajach bałtyckich: Litwie, Łotwie i Estonii
ze szczególnym uwzględnieniem przestępczości zorganizowanej, „Prokurator” 1(29)/2007.
8. Kurowski W., Pojęcie organizacji przestępczej i przestępczości zorganizowanej, „Prokuratura i prawo”, nr 1/2006.
9. Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych, Warszawa 2000.
73
Podstawą scenariusza była dokumentalna książka Nicholasa Pileggi pt. Wise
Guy: Life in a Mafia Family.
115
10. Matard-Bonucci M.-A., Historia mafii, Warszawa 2001.
11. Michalska-Warias A., Przestępczość zorganizowana i prawnokarne
formy jej przeciwdziałania, Lublin 2006.
12. Nese M., Ośmiornica, Warszawa 1991.
13. Pływaczewski E. (red.), Przestępczość zorganizowana, świadek koronny, terroryzm – w ujęciu praktycznym, Kraków 2005.
14. Pytlakowski P., Ornacka E., Alfabet mafii, Warszawa 2004.
15. Puzo M., Ojciec chrzestny, Warszawa 2001.
16. Rau Z., Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kraków 2002.
17. Sucharska A., Mafia, największe włoskie przedsiębiorstwo,
(www.wiadomosci.24.pl).
18. Sztompka P., Socjologia: analiza społeczeństwa, Kraków 2002.
19. Świątek R., Lament nad losem bandyty, artykuł z 16 lipca 2009 r.,
(www.rp.pl).
20. Szczegółowa informacja MSWiA dotycząca zagrożenia przestępczością na podstawie wybranych rodzajów przestępstw, stanu bezpieczeństwa na drogach oraz sytuacji na granicy państwowej za 2007 r.
21. Zięba R., Zając J., Budowanie zintegrowanego systemu bezpieczeństwa Polski – Ekspertyza, Warszawa 2007.
22. Zagrożenie Przestępczością zorganizowaną i narkotykową w Polsce
w 2001 r. – Sprawozdanie MSWiA.
23. Stan realizacji zadań Centralnego Biura Śledczego KGP w zakresie
zwalczania przestępczości zorganizowanej w roku 2007 w ujęciu statystycznym.
24. Verma A., Kumar M., The Etiology of Crime in India, “International
Journal of Criminal Justice Sciences”, Vol. 3, 2008.
25. Oficjalna strona internetowa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
– www.abw.gov.pl.
26. Oficjalna strona internetowa KGP – www.policja.pl.
27. Oficjalna strona internetowa MSWIA – www.mswia.gov.pl.
28. www.przestepczosczorganizowana.republika.pl.
116
29. www.wiadomosci24.pl.
30. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny (Dz. U. Nr 88, poz.
553, ze zm).
31. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. Nr 16,
poz. 93, ze zm).
32. Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz.
24, ze zm).
Filmografia
Wielki napad na pociąg (1903, reż. E. S. Porter); Zabójstwo księcia
Gwizjusza (1908, reż. Ch. Le Bargy, A. Calmettes); Zabójca z nędzy (1911,
A. Kaminski); Dr. Jekyll and Mr. Hyde (1912, reż. L. Henderson);
Muszkieterowie z Pig Alley (1912, reż. D. W. Griffith); Najmilszy ze
złodziei (1913, reż. Z. Wesołowski); Antek Kombinator (1913, reż. J.
Zagrodzki); Ubój (1914, oparty na sztuce J. Gordina); Włóczęga (1915, Ch.
Chaplin); Młody Sherlock Holmes (1924, reż. B. Keaton); Wampiry
Warszawy. Tajemnica taksówki nr 1051 (1925, reż. W. Biegański);
Zatracona ulica (1925, reż. G. W. Pabst); Londyn po północy (1927, T.
Browning); Ludzie podziemia (1927, reż. J. von Sternberg); The Racket
(1928, reż. L. Milestone); Mały Cezar (1931, reż. M. LeRoy); Wróg
publiczny nr 1 (1931, reż. M. L. Lester); Człowiek z blizną (1932, reż. R.
Rosson, H. Hawks); Pistolet do wynajęcia (1942, reż. F. Tuttle); Zbłąkany
pies (1949, reż. A. Kurosawa); Pół żartem, pół serio (1959, B. Wilder);
Samuraj (1967, J.P. Melville); Bonnie i Clyde (1967, reż., A. Penn); Ojciec
chrzestny (1972, ‘74, ’90, reż. F. F. Coppola); Dawno temu w Ameryce
(1983, reż. S. Leone); Człowiek z blizną (1983, reż. B. de Palma);
Ośmiornica (1984, reż. D. Damiani); Nietykalni (1987, reż. B. de Palma);
Chłopcy z ferajny (1989, reż. M. Scorsese); Deja vu (1989, reż. J.
Machulski); Ścieżka strachu (1990, reż. E. Coen); Psy, Psy 2 (1992, ‘93 r.,
reż. W. Pasikowski); Sonatine (1993, reż. T. Kitano); Upadłe anioły (1995,
reż. Wong Kar–Wai); Ekstradycja (1995 r., reż. W. Wójcik); Kasyno
(1995, M. Scorsese); Donnie Brasco (1997, reż. M. Nevell); Rodzina
117
Soprano (1999–2007, gł. reż. D. Chase); Vengo (2000, reż. T. Gatliff);
Synowie mafii (2001, reż. B. Koppelman, D. Levien); Piękna Bettien (2002,
reż. H. Pos); Don (2006 reż. F. Akhtar); Królowie nocy (2007, reż. J. Gray);
American Gangster (2007, reż. R. Scott); Świadek koronny (2007, reż. J.
Filipiak, J. Sypniewski); Gomorra (2008, reż. M. Garrone); Wrogowie
publiczni (2009, reż. M. Mann); Janosik, historia prawdziwa (2009, A.
Holland, K. Adamik); Tajniak: Operacja „Zielony Lód” (2011, serial
dokumentalny Discovery).
118
MARCIN URBANIAK
Musashi Miyamoto – od wolności do zwycięstwa.
Szkice o Księdze pięciu kręgów
Abstract: As we know, Gorin-no Sho contains some practical advices, but also
philosophical considerations, which set up a kind of conjunction – the confluence of bushi martial craft, niten ichi-ryū together with some reflections on
human condition focusing upon its strong and weak points. The first part of
this outline discusses in short the pragmatic angle of Miyamoto’s treatise,
which approaches a question of victory: regarding both winning the close combat or warfare and – in general – the efficacy of action. The second part of the
outline is dedicated to the notional angle of Miyamoto’s thought. It is concentrated upon two issues: the awareness of the individual lifetime and death as
well as the notion of liberty. In presented interpretation, the key problem is
located in liberty. This phenomenon seems to specify the efficiency in taking
action / challenge and the comprehensive growth of spirit alike – the selfrealization progress. The notion of liberty occures to play the significant, primary part in the understanding of the human nature – in ethical and metaphysical measurement as well.
Key words: bushi, kenjutsu, philosophy, ethics, liberty, metaphysics
Refleksje i rady, jakie czytelnik znajdzie w Księdze pięciu kręgów,
stanowią kontaminację treści dotyczących solidnego rzemiosła bushi oraz
sztuki walki Szkoły Dwóch Mieczy z teoretycznymi uwagami, rozważającymi ludzką naturą ze szczególnym uwzględnieniem jej słabości i zalet.
W niniejszej pracy w pierwszej kolejności zaprezentowano i szkicowo
omówiono pragmatyczną stronę nauk Musashi’ego Miyamoto, która oscyluje wokół kategorii zwycięstwa zarówno pod względem skutecznej walki,
jak i ogólniej – konstruktywnego działania (wymiar prakseologiczny).
119
W drugiej części teksu, poświęconej czysto spekulatywnemu aspektowi
rozmyślań, skupiono się na dwóch kwestiach: świadomości swej czasowości / śmierci oraz na pojęciu wolności. W naszej interpretacji to właśnie
wolność stanowi kluczowe zagadnienie zarówno dla efektywności podejmowanych wyzwań i decyzji (kwestia zwycięstwa), jak i dla całościowego
rozwoju duchowego – procesu samodoskonalenia. Kategoria wolności okazuje się również odgrywać nadrzędna rolę we wszelkim rozumieniu istoty
człowieka tak w wymiarze etycznym, jak i metafizycznym.
Jak wiadomo znawcom niten ichi-ryū1, Musashi Miyamoto (1584–
1645) pierwszy pojedynek stoczył już w wieku trzynastu lat, zabijając swojego przeciwnika. Od tego momentu, w ciągu całego życia odbył on liczne,
długie wędrówki, mierząc się zwycięsko z mistrzami wielu szkół miecza
(Shinto, Shinkage), włóczni (Hozo-in), łańcucha i sierpu czy kija. W międzyczasie był zaangażowany w walkę przeciwko Ieyasu Tokugawie2. Po
usunięciu się z aktywnego życia w całkowite odosobnienie, poświęcał się
praktykowaniu zen, rzeźbieniu, tworzeniu poematów, architekturze ogrodów. W pięćdziesiątym ósmym roku życia ukończył traktat Trzydzieści
pięć artykułów o sztuce wojennej dedykowany daimyō Hosokawie. Dwa
lata później zamieszkał w pustelni na górze Iwato, rozpoczynając pracę nad
Księgą pięciu kręgów (Gorin-no sho). Ukończył ją w ciągu kolejnych
dwóch lat, dodając dwadzieścia jeden wskazówek dla potencjalnego wojownika, zatytułowanych Samotna droga (Dokugyodo). Przedstawił tam
credo swojego życia.
Filozofię zawartą w Gorin-no sho (spisaną w pięciu zwojach – kręgach Ziemi, Wody, Ognia, Wiatru i Nieba / Pustki) można swobodnie streścić w jednym kluczowym zdaniu: „podczas jakiegokolwiek starcia nie jest
istotny sposób walki, czy też użyta broń – liczy się wyłącznie końcowy
1
Sztuka walki dwoma mieczami (wakizashi oraz katana), której Musashi był twórcą (Szkoła Dwóch Mieczy).
2
Od 1603 r. pierwszy shogun z rodu Tokugawa do czasu przekazania swej władzy
w 1605 r. synowi Hidetadzie. Zob. J. Tubielewicz, Historia Japonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1984.
120
efekt”. Nie ulega wątpliwości, że efekt musi, a co najmniej powinien, być
tylko jeden: z w y c i ę s t w o. Istota konfliktu pozostaje zawsze taka sama,
niezależnie od tego, czy walczy się z jednym przeciwnikiem, czy też z całą
wrogą armią. Indywidualny pojedynek posiada bowiem identyczny cel
i motyw, co bitwa „między tysiącami” – zwycięstwo.
Studiując nauki zawarte w Księdze, czytelnik może zauważyć, iż jej
autor łączy i przeplata praktyczne wskazówki dotyczące żołnierskiego rzemiosła oraz sztuki walki własnej Szkoły Dwóch Mieczy z czysto teoretycznymi uwagami, czy też sentencjami, opartymi na długoletnich obserwacjach i przemyśleniach. Sentencje owe, poza wartością subtelnych wywodów metafizycznych, mają za zadanie skłonić czytelnika do refleksji nad
ludzką naturą, jej słabościami i zaletami – naturą niewątpliwie ponaddziejową i ponadkulturową. Dla przejrzystości niniejszej pracy omówiono
w pierwszej kolejności tylko część praktyczną rozważań, aby następnie
w drugiej kolejności przybliżyć w zarysie wybrane refleksje Musashi’ego.
Druga część pracy stanowi swoisty trzon przemyśleń zarówno dotyczących
sztuki wojennej, jak i samej kondycji ludzkiej.
Swój przewodnik po wojennej drodze, będący zarazem wprowadzeniem do autorskiego systemu walki niten ichi-ryū, Szkoły Dwóch Mieczy,
Miyamoto rozpoczyna od rzeczy pozornie banalnej, lecz niezwykle ważnej
dla każdego adepta sztuk walki – postawy ciała. Podkreśla on zwłaszcza, że
ruch nóg musi wyglądać niczym zwyczajny krok, zaś ze wszystkich pozycji
ciała najdoskonalsza jest średnia (chudan). Natychmiast jednak dodaje, iż
tym, co fundamentalne, jest fakt nieistnienia ostatecznie najlepszej, ani też
najkorzystniejszej pozycji – cały trud polega na głębokim zrozumieniu
i rozróżnieniu zalet każdej z technik „za pomocą swego serca i umysłu”.
Jednakowo również nie powinno się zakładać nigdy z góry, jak zaatakować
adwersarza (jakim cięciem) i z jakim natężeniem siły. Cały kunszt polega
bowiem na tym, aby, antycypując, umieć przejąć rytm walki przeciwnika w
celu odgadywania jego zamiarów, zanim on sam je urzeczywistni. Sztuka
miecza nie polega na szybkości, sile, czy technice – wszystko zależy przede
wszystkim od rodzaju przeciwnika oraz naszej umiejętności p r z e w i d y 121
w a n i a toku walki. Zatem wysoce wartościową taktyką jest – przechylająca szalę zwycięstwa – sztuka powstrzymywania w zarodku planów wroga,
zanim zdążą się one zrealizować3.
Nie tylko w walce, lecz we wszelkim działaniu sprawą wielkiej wagi
jest zdolność przewidzenia nadchodzącej chwili oraz jej konsekwencji. Co
za tym idzie, należy być na tyle elastycznym, ażeby móc szybko porzucić
pierwotne plany i obrać taktyki niespodziewane dla wroga, zatem uniemożliwić bycie samemu antycypowanym (podobną technikę – wedle autora
Księgi – powinno się stosować nie częściej, niż dwa razy). Ukazuje się nam
tutaj druga wskazówka mistrza: poprzez własną pozorną labilność dążymy
do zaburzenia ł a d u i spokoju w duszy oraz poczynaniach naszego przeciwnika. Niezwykle ważną rzeczą jest wykorzystanie załamania się spójności logicznego działania oponenta. Załamanie takie jest rezultatem zakłócenia równowagi jego ducha, gdy górę nad opanowanym rozumem biorą
porywcze afekty i namiętności. Zazwyczaj przerażenie i chaos wywołuje
to, co irracjonalne, niespodziewane i nagłe – czego nie można było przewidzieć ani kontrolować. Stąd przykładowo, gdy siły wroga są znacznie
przeważające, zalecone jest uderzać tam, gdzie oponent jest najliczniejszy /
najmocniejszy – osłabiamy to miejsce, a przede wszystkim zaburzamy
harmonię działań i myśli przeciwnika.
Powyższa kwestia opiera się także na e l a s t y c z n o ś c i ciągłej zmiany używanych technik, postaw, ataków (cięć). Jednocześnie nie wolno
zapominać, iż sami musimy przy tym utrzymywać spokój ducha, aby nie
zostać zgładzonym własną taktyką. W przypadku, gdy tylko „zadrży nam
3
Zauważmy, że analogiczne sugestie znajdziemy już u Sun Zi w Sztuce wojennej,
która powstała około dwa tysiące lat przed rozważaniami Musashi'ego. W najstarszym podręczniku sztuki wojennej czytamy: „Tak więc najważniejsze jest uderzenie w samą strategię przeciwnika. Du Mu: Wielki książę powiedział: «Kto jest
świetny w rozwiązywaniu trudności, czyni to, zanim powstaną. Kto świetny w
pokonywaniu wrogów, zwycięża, zanim pojawi się zagrożenie.» Li Quan: Plany
trzeba unicestwiać w zalążku. (…) W wojnie największym osiągnięciem jest atakowanie planów nieprzyjaciela”. Sun Zi, Sztuka wojenna, Vis-a-Vis/Etiuda, Kraków 2007, s. 36–37.
122
serce” czy pojawi się moment zawahania (górę nad ratio przejmie affectus),
jedynym sposobem pozostaje możliwie jak najskuteczniej wyciszyć się
wewnętrznie4. Gdy powiedzie nam się ta sztuka, a wróg postąpi chaotycznie lub zacznie się wycofywać, wówczas przychodzi moment, kiedy powinniśmy przeprowadzić skutecznie miażdżący atak. Ów nagły zryw nie
pozwoli adwersarzowi zreorganizować się, nabrać nowego oddechu, pozostawi go zdezorientowanego w nowej sytuacji. Osobną kwestią jest, iż sami
musimy posiadać rozeznanie w taktyce przeciwnika. W tym celu – zaleca
Musashi – najskuteczniejsze jest markowanie gwałtownego natarcia, aby
rozpoznać reakcję oponenta, zgodnie z jego taktycznym planem walki.
Twórca niten ichi-ryū przedstawia także bardziej szczegółowe zalecenia, z których warto zwrócić uwagę na następujące:
a) w miejscach publicznych sugeruje, aby światło mieć za sobą, ewentualny tłok z prawej strony, zaś ciszę i spokój po lewej (stosuje się tylko
do osób praworęcznych);
b) okrzyk (kensei) jest zawsze oznaką mocy, a przede wszystkim wyzwolenia energii; pokazuje również przeciwnikowi, jak wiele jest w nas siły witalnej;
c) nacierając, wychodzimy do ataku nagle i energicznie, mocnym krokiem – uwalniamy wtedy „zasoby siły ducha”, zaskakując wroga;
d) kiedy adwersarz atakuje, dobrze jest bez wstydu udać strach i słabość
– gdy tylko nastąpi spowolnienie ataku bądź brak skupienia, natychmiast błyskawicznie kontratakujemy;
e) nie dajemy poznać innym, na czym się koncentrujemy – w momencie
walki umysł powinien być oczyszczony z niepotrzebnych kwestii, zaś
duch nieporuszony emocjami.
Przejdźmy teraz do uwag teoretycznych, które w oryginale miały formę zbioru luźnych aforyzmów, niż konsekwentnie prowadzonego toku
4
Używając metafory Platona, część popędliwa (wraz z pożądliwą) duszy muszą
podporządkować się rozsądkowi, aby osiągnąć możliwie największą korzyść działania.
123
metafizycznej spekulacji, odnośnie duchowej sfery jednostki ludzkiej, czy
konkretnie wojownika.
Przede wszystkim samuraj odnajduje znaczenie swojej D r o g i (indywidualnie słuszny sposób postępowania) poprzez (1) „umiłowanie sztuki
umierania”, tzn. niezmienną świadomość zagrożenia śmiercią, oraz (2)
nieustanną naukę – nie tylko żołnierskiego rzemiosła, lecz nade wszystko
uczenia się o sobie samym. Nauka ta prowadzona być winna w dwóch
przeciwstawnych kierunkach równocześnie: poczynając od rzeczy wielkich, należy poznawać rzeczy małe, oraz odwrotnie, z płycizn powinno się
niezmiennie dochodzić do głębi istoty otaczających rzeczy.
Duchową postawę serca i umysłu reprezentuje tutaj symbol wody –
będąc bezkształtną, przybiera ona kształt naczynia, do którego ją wlano.
Takie wartości, jak niezmienność, stałość i twardość, oznaczają nieuchronną i lekkomyślną śmierć; natomiast swoboda, zmienność i lekkość, jednym
słowem – wolność – odnoszą nas do czystego strumienia życia. Owa
zmienność, jako realizacja zewnętrznej wolności, w praktyce wyraża się
szybkością i umiejętnością uchwycenia chwili (fundamentalnej, jak widzieliśmy wcześniej, w starciu z przeciwnikiem). Inną cechą etosu otwartego
serca i umysłu oraz gotowości do porzucania przyzwyczajeń (gotowością
zmienności) jest korzystanie z różnorodności, wielości możliwych doświadczeń kształtujących i hartujących ducha – „jeżeli nie poznasz tego, co
obce, niezmiernie trudno będzie ci poznać samego siebie”. Jedynie różnorodność doświadczeń życiowych, a więc rozpoznanie wielu Dróg, pozwala
nabrać właściwego podejścia do świata, a nade wszystko – znaleźć własną
Drogę.
Nie możemy zapominać, że posiąść zasady znaczy również umieć je
odrzucić w razie konieczności – jest to dowód, iż serce pozostaje czyste
i otwarte. Funkcjonalny wymiar tej kwestii ujawnia się podczas konfliktu /
starcia jako umiejętność wprowadzania adwersarza w stan niemożliwości
przewidywania naszego ruchu: „jeśli wróg pomyśli o górze – pokaż mu
morze; jeśli o morzu – pokaż mu górę”. Z kolei kiedy czujemy podczas
walki, że nasza uwaga zaczyna się rozpraszać, wykorzystujemy swą ela124
styczność i zmienność – porzucamy strategię oraz zamiary, które dotąd
wypełniały nasz umysł i działamy tak, jakby wszystko zaczynało się na
nowo. Jest to lekkość, chwytanie chwili, lecz zawsze bez pośpiechu – cicho
i łagodnie. Ów brak pośpiechu jest warunkiem umożliwiającym spokój
serca i jasność umysłu, czyli rozpoznanie danej sytuacji.
Z kolei rozpoznanie aktualnej sytuacji prowadzi nas zwrotnie do głębszego zrozumienia siebie, swej Drogi. Autor Gorin-no sho twierdził, iż
w codziennej prozie życia nie dostrzega się żadnego sensu – dostrzega się
tylko „pustkę”, gdy nie rozumie się tego, co się widzi. Jednakże – zdaniem
Musashi’ego – właściwą pustką5 jest to, czego zobaczyć nie można, ale
czym można i należy się stać. Prawdziwy, jeśli można tak powiedzieć,
wojownik rozpoznaje ową pustkę, gdy przejdzie Drogę, akceptując ją. Jest
to moment równoznaczny z osiągnięciem głębokiego doświadczenia życiowego; kiedy swobodnie panuje się nad uczuciami i myślami; gdy coraz
rzadziej zdarzają się chwile zawahania oraz błędnych decyzji; w końcu –
kiedy polega się wyłącznie na sile własnej woli i postępuje tylko wedle
niej. Wówczas to wkracza się na indywidualną Drogę samodoskonalenia,
zaś ową Drogę postrzega się jako pustkę, jako niezwykle złożoną korelację
wszelkich przeżyć, myśli, doświadczeń, planów, wartości. Ostatecznie
bowiem, pisze Musashi, jest tylko Droga – duch nią stąpający staje się
5
Musashi nie używa terminu „pustka” w znaczeniu, jakie funkcjonuje w kulturze
Zachodu. Zakładając, iż porusza się on w terminologii określonej przez buddyzm,
konotacją pojęcia pustki będzie tutaj nietrwałość i wzajemna zależność wszechrzeczy. Śunyata (z sanskrytu „pustka”, „pustość”, „niesubstancjalność”) – jedno
z głównych pojęć buddyzmu mahajany, sformułowane przez Nagardżunę. Zgodnie
z jej doktryną wszystkie rzeczy, czyli dharmy, są przejawieniami pozbawionymi
realnego istnienia czy definitywnego nieistnienia. Oznacza to, że wszystkie zjawiska i rzeczy, łącznie z osobowością i świadomością człowieka, nie posiadają stałej
natury. Cały świat stanowi układ ciągle zmieniających się uwarunkowań. Nic nie
istnieje samo z siebie, ale jest wynikiem współwystępowania różnych elementów.
To, co istnieje, jest jedynie przejawem, czy też zjawiskiem pozbawionym substancjalnego bycia. Pełne uświadomienie sobie owej pustki owocuje najwyższym,
wyzwalającym z doczesności, stopniem oświecenia. Por. U. Baatz, Buddyzm, Interspar, Warszawa 2002.
125
„pustką”, która, samodoskonaląc się każdego dnia, zwycięża siebie z dnia
wczorajszego.
Na zakończenie Autor chciałby zwrócić uwagę na pojawiające się
w tle pojęcie wolności, kojarzone z „porzuceniem zasad”. Jest to jednak
możliwe tylko dla wytrawnych szermierzy6. Jeżeli Musashi mówi nam
o niej, to co dokładnie ma na myśli? Z pewnością nie mówi on o dowolności, która jest zasadniczo sprzeczna z jego kodeksem postępowania. Nie
mówi on również o wolności od wszelkiego rodzaju obiektywnych determinantów, jak tradycja, normy, wartości przekazywane poprzez różnorodne
szkoły – ogólnie, wolności od przestrzegania pewnego kodeksu, z którym
wiąże się mnóstwo wymagań i wyrzeczeń.
Wydaje się, iż mamy tutaj do czynienia z w o l n o ś c i ą d o, która
bezpośrednio związana jest z działaniem: dążeniem do zwycięstwa oraz
rozumieniem Drogi. Innymi słowy – wojownik zwycięża, kiedy jest wolny,
tzn. gdy z własnej woli ogranicza się do skonkretyzowanych wytycznych,
w obszarze których może dokonywać samodzielnych wyborów (autonomia
i niezależność w ramach pewnego systemu) w sposób przemyślany i rozważny. Jest to samodzielność w obszarze ogólnej formy – Drogi. Od nas
subiektywnie zależy, w jaki sposób ową Drogę przebędziemy, a jedynym
warunkiem jest podążanie nią. Wówczas stajemy się wolni, wówczas także
zwyciężamy. Jak widzimy, tak pomyślana wolność musi być podporządkowana określonym regułom, zasadom, motywom, celom, które struktury-
6
„Nigdy niczego nie osiągniesz, jeśli nie poznasz podstawowych reguł. (…) Pozbądź się ich [wątpliwości], pogłębiając swoje wiadomości o zasadach rządzących
światem. (…) [Z czasem] (…) gdy już całkowicie oczyścisz umysł z nabytych
wiadomości (…), to wówczas każdą z technik wybranej przez siebie sztuki wykonasz łatwo, bez zastanowienia, ale zgodnie z posiadaną wiedzą. Działanie twoje
będzie spontaniczne, poza krawędzią świadomości [wcześniej użytych zasad]”
(Munenori Tagyū, Heihō Kadensho. Księga przekazów rodzinnych o sztuce wojny,
Diamond Books, Bydgoszcz 2002, s. 16). „Albowiem posiąść zasady to znaczy
umieć je odrzucić” (M. Miyamoto, Gorin-no sho. Księga pięciu kręgów, Diamond
Books, Bydgoszcz 2001, s. 31).
126
zują ją nadając kształt i kierunek żywiołowi czynu7. W przeciwnym razie
w miejscu wolności mamy chaotyczną, dowolną arbitralność – nie korzystamy ze swej spontanicznej twórczości, która stanowi istotę wolności, ale
stajemy się niewolnikami przypadku.
Ponadto, warunkiem tak rozumianej wolności okazuje się być ludzka
skończoność, a konkretnie – sztuka umierania wyrażona przez Musashi’ego
jako stała świadomość śmierci oraz permanentna gotowość godnego przyjęcia jej. Świadomość ugruntowuje wolność: „rozumiem siebie, zasady,
okoliczności (…). To właśnie ona kształtuje sposób, w jaki przemierzam
Drogę – czynię to rozważnie, bez pośpiechu, podejmując decyzje odrzucenia bądź przyjęcia kolejnych nauk i wartości, bądź uciekam od wolności /
odpowiedzialności i podporządkowuję gotowym schematom rozwiązań”.
Zrzucając odpowiedzialność, zatracamy jednocześnie nowatorskość, kreatywność i twórczość (a jak wiemy, trwałość i niezmienność są najkrótszą
drogą ku klęsce i śmierci) – wówczas dopiero jesteśmy zniewoleni automatyzmami bezmyślnego kopiowania.
Trzecim ważnym motywem tyczącym się wolności i zwyciężania, który pojawia się w Księdze jest fakt, iż zasadą systemu nauk Musashi’ego jest
nakaz dążenia do uzyskania umiejętności porzucania zasad systemu, kiedy
wymagają tego okoliczności. Jest to zatem nauka głosząca bądź to synkretyzm, owocujący wieloaspektowością i skutecznością, bądź też odnosi się
bezpośrednio do metod buddyzmu zen. W zen pokonanie ram schematu
stanowi istotę mentalnego treningu. W ten sposób uzyskujemy poprzez
wskazówki Musashi Miyamoto zamknięty system, uczący zarazem przekraczania go i wyrzekania się jego reguł. System ten, będąc (pozornie)
ograniczonym zbiorem zasad, faktycznie jest nieskończony i nigdy niezamknięty. Nieprzerwanie ewoluuje on w sercach, umysłach i działaniach
jego adeptów. Jest to Szkoła samorozwoju, trzymająca się dążenia do bycia
autentycznym, wskazująca możliwe do podjęcia kierunki, wymagająca
7
Co ciekawe, na gruncie europejskim ten aspekt pojęcia wolności został zaakcentowany dopiero w XX wieku m. in przez takich myślicieli, jak Karl Jaspers, Maurice Merleau-Ponty, Hannah Arendt, Erich Fromm czy Albert Camus.
127
jednakże podjęcia odpowiedzialności za własne wybory – bycie sobą to
jedna z postaci zwycięstwa. Jest ona nie byle jaką wartością – gdyż być
sobą, to być autentycznie wolnym.
Bibliografia
1. Baatz U., Buddyzm, Interspar, Warszawa 2002.
2. Musashi Miyamoto, Księga pięciu kręgów, Diamond Books, Bydgoszcz 2004.
3. Socha H., Miecze japońskie Nihonto, Bellona, Warszawa 2004.
4. Socha H., Tsuba. Elementy broni samurajskiej, Bellona, Warszawa
2003.
5. Sun Zi, Sztuka wojenna, Vis-a-Vis/Etiuda, Kraków 2007.
6. Tubielewicz J., Historia Japonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
Wrocław 1984.
128
JACEK DWORZECKI
Negocjacje w działaniach polskiej Policji
Abstract: This article presents (in outline) the essence of the negotiations the
police as a modern crisis management tool. Discusses the concept of
negotiation and crisis. Pointed out the fundamental differences between the
negotiation of a business and the negotiations undertaken by the police as part
of business. Shows the process of training for Polish police officers carrying
out tasks police negotiators.
Key words: negotiations, crisis management, security, police
Streszczenie: Artykuł przedstawia (w zarysie) istotę negocjacji policyjnych
jako współczesnego narzędzia rozwiązywania sytuacji kryzysowych.
Przytoczone zostały m.in. pojęcia negocjacji, kryzysu. Omówiono zasadnicze
różnice występujące między negocjacjami o charakterze
biznesowym
a negocjacjami realizowanymi przez policję w ramach działań służbowych.
Przedstawiono proces szkolenia funkcjonariuszy polskiej policji realizujących
nieetatowo zadania negocjatorów policyjnych.
Słowa klucze: negocjacje, zarządzanie kryzysowe, bezpieczeństwo, policja
Wstęp
Klasyczne definicje negocjacji wskazują, że jest to dwustronny proces
komunikowania się, którego celem jest osiągnięcie porozumienia, za
pośrednictwem różnorodnych kanałów komunikacji. Negocjowanie umożliwia pokierowanie konfliktami w sposób skuteczny i prowadzący do
obustronnego zadowolenia.
Sytuacje negocjacyjne odznaczają się trzema głównymi cechami:
 sprzecznością interesów między dwoma lub więcej stronami;
129

brakiem stałego ustalonego zbioru reguł lub procedur służących rozstrzygnięciu konfliktu, bądź postępowaniem przez strony niezależnie
od takiego zbioru i poszukiwaniem własnych rozwiązań;
 szukaniem porozumienia pomiędzy stronami przynajmniej na początku, zamiast podjęcia otwartej walki prowadzącej do kapitulacji jednej
ze stron, do trwałego zerwania wzajemnych stosunków albo do przedstawienia sporu władzy wyższej do rozstrzygnięcia.
R. Fischer, W. Ury i B. Patton nazywają negocjacjami każdą sytuację
dialogu, „(…) w której ludzie dążą do jakiegoś rozwiązania konfliktu,
a ponieważ różnią się między sobą, więc stosują negocjacje, aby dać sobie
radę z tymi różnicami”1.
Negocjacje to „(…) dwustronny proces komunikowania się, którego
celem jest osiągnięcie porozumienia, gdy niektóre przynajmniej interesy
zaangażowanych stron są konfliktowe”2. Komunikację należy interpretować jako proces, w którym osoba-nadawca komunikatu sprawia, że jej
myśli, pragnienia i wiedza stają się zrozumiałe dla odbiorcy3.
Jak wskazuje J. Stawnicka, zajmująca się badaniem zachowań
językowych w sytuacjach kryzysowych, „(…) parametrami sytuacji
komunikacyjnej są płaszczyzny: płaszczyzna werbalna, płaszczyzna niewerbalna, płaszczyzna pozawerbalna, parametr różnic kulturowych oraz
system wartości nadawcy i odbiorcy. Komunikacja werbalna typu face to
face może być skuteczna wyłącznie dzięki jedności działań werbalnych,
suprasegmentalnych i niewerbalnych”4. Warstwę suprasegmenatalną tworzy subkod prozodyczny w skład którego zaliczymy intonację, akcent,
1
R. Fisher, W. Ury, B. Patton, Dochodząc do Tak. Negocjowanie bez poddawania
się, wyd. II rozszerzone, Warszawa 1997, s. 28.
2
R. A. Rządca, Przedmowa do drugiego wydania polskiego, [w:] Dochodząc do
Tak. Negocjowanie bez poddawania się, R. Fisher, W. Ury, B. Patton, op. cit. s. 13.
3
H. Bieniok, Sztuka komunikowania się, negocjacji i rozwiązywania konfliktów,
Katowice 2005, s. 11.
4
J. Stawnicka, Komunikacja w sytuacjach kryzysowych – perspektywy badawcze,
[w:] Jakość wobec wyzwań i zagrożeń XXI wieku, (Red.) E. Ślachcińska, A. Zduniak, Poznań 2011, s. 387–388.
130
iloczas, tempo mówienia, pauzę, rytm, siłę i barwę głosu oraz zachowania
parajęzykowe w postaci dźwięków asemantycznych (śmiechu, gwizdania)5.
Ww. płaszczyzny obejmują całokształt sytuacji komunikacyjnej6.
Przenosząc definicje klasycznych negocjacji na grunt psychologii
kryzysu, otrzymamy termin «negocjacje kryzysowe». Kryzys (gr. krisis) w
rozumieniu sytuacji przełomowej, o zabarwieniu zarówno destruktywnym,
jak i konstruktywnym, będzie oznaczał stan dezorganizacji i braku
sposobów radzenia sobie w danych okolicznościach. Wskutek prób jego
przezwyciężenia może dojść do sytuacji kryzysowej, czyli stanu, w którym
w rozwiązanie konkretnego kryzysu zaangażowane zostaną różne osoby
i instytucje. Łącząc anglojęzyczny termin «negotiation» z greckim «krisis»,
otrzymamy «crisis negotiation», czyli «negocjacje kryzysowe»7.
Z punktu widzenia komunikacji międzyludzkiej, każde negocjacje
w sytuacji kryzysowej można rozpatrywać jako proces, w którym poprzez
stosowanie zasad interwencji kryzysowej, interwent (negocjator) dąży do
sprowadzenia klienta/sprawcy z obszaru ekstremalnej emocjonalności do
obszaru maksymalnego racjonalizmu.
W większości sytuacji kryzysowych, które podlegają rozwiązaniu
w drodze komunikacji, główną rolę odgrywają umiejętności planowania
i prowadzenia interwencji kryzysowej, które posiada negocjator. Te
umiejętności to przede wszystkim: umiejętność oceny sytuacji, nawiązywania i prowadzenia rozmowy oraz aktywnego słuchania. Zdaniem D.
Biel ten ostatni element (słuchanie rozmówcy w sposób aktywny) jest „(…)
gwarancją skuteczności w komunikacji. Pomaga uzyskać wiedzę na temat
interlokutora i jego punktów odniesienia, dostarcza mu satysfakcji bycia
5
B. Kaczmarek, Rodzaje kodów komunikacyjnych, [w:] Komunikowanie się we
współczesnym świecie, (red.) B. Kaczmarek, K. Markiewicz, Lublin 2006, s. 11–
26.
6
J. Stawnicka, Komunikacja w sytuacjach…, s. 388.
7
D. Piotrowicz, Negocjacje kryzysowe i policyjne. Wybrane zagadnienia psychologiczne i kryminologiczne, Warszawa 2010, s. 428.
131
wysłuchanym”8. Dopiero po zredukowaniu wpływu emocji na rozmowę,
możliwe jest wprowadzanie technik negocjacyjnych.
Negocjacje w sytuacji kryzysowej zawierającej element zagrożenia
odznaczają się następującymi cechami:
 obecność przemocy – zarówno po stronie władz, jak też sprawcy incydentu;
 „gra” zwykle dotyczy ekstremalnie wysokiej stawki, jaką jest ludzkie
życie lub zdrowie;
 koncentracja na warunkach stawianych przez sprawcę incydentu;
 emocjonalność – czyli przewaga nieprzyjemnych stanów emocjonalnych i uczuć, jak np. złości, strachu itp.;
 potrzeba „zachowania twarzy” przez obie strony interakcji;
 presja czasu;
 niedobór informacji istotnych dla sprawnego działania negocjatorów;
 brak możliwości drobiazgowego zapisania uzgodnień9.
Negocjacje kryzysowe jest to specyficzna odmiana komunikacji
kryzysowej, proces dochodzenia do porozumienia w sytuacji różnic interesów, gdzie sytuacji negocjacyjnej towarzyszą ekstremalne emocje i zachowania (początkowo przeważnie destruktywne).
Negocjacje policyjne
Jedną z form negocjacji prowadzonych w warunkach wystąpienia
sytuacji kryzysowej, są negocjacje policyjne. Negocjacje policyjne to
prowadzenie komunikacji ze sprawcą m.in. zdarzenia przestępczego,
w trakcie jego trwania i/lub w związku z takim zdarzeniem, w celu
rozwiązania zgodnego z obowiązującymi przepisami prawnymi i zasadami
etycznymi obowiązującymi wszystkich funkcjonariuszy policji. Komuni8
D. Biel, Rola aktywnego słuchania w komunikacji interpersonalnej. Uwagi ogólne, [w:] Literatura i język. Szkice opisowe i komparatywne, (Red.) M. MichalskaSuchanek, Gliwice 2010, s. 167.
9
J. A. Call, The hostage triad: Takers, Victims and Negotiators 1996, s. 61,
w zbiorach autora.
132
kacja zachodzi pomiędzy przedstawicielem policji a sprawcą incydentu
krytycznego (np. publicznej demonstracji próby samobójczej). Celem nadrzędnym, któremu służy taka komunikacja, jest rozwiązanie powstałej
sytuacji kryzysowej zgodnie z zasadami etycznymi i prawnymi. Najczęściej
jest to rozwiązanie pokojowe, co oznacza, że nie zachodzi potrzeba użycia
siły, środków technicznych lub broni palnej w celu obezwładnienia
i zatrzymania sprawcy.
W trakcie działań policyjnych zwraca się uwagę przede wszystkim na:
 odstąpienie sprawcy od dalszego przestępczego działania;
 ewentualne wypracowanie innego sposobu rozwiązania zaistniałej pejoratywnej sytuacji;
 zatrzymanie sprawcy w trakcie czynu (szczególnie w sytuacjach uprowadzeń dla okupu oraz gróźb karalnych);
 zebranie dowodów dokonania przestępstwa, umożliwiających udowodnienie winy.
Negocjacje policyjne, jako narzędzie pozwalające na rozwiązywanie
sytuacji kryzysowych bez użycia siły, nabierają w obecnych czasach coraz
większego znaczenia. Na początku XXI wieku, gdy społeczeństwo polskie
pragnąc zapomnieć o terrorze totalitaryzmu, oczekuje od policji zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony, ale w humanitarnym duchu, negocjacje
policyjne stają się nieodzownym elementem działań policyjnych.
Negocjacje policyjne to prowadzenie rozmów w celu pokojowego
rozwiązania sytuacji kryzysowych oraz ustabilizowanie sytuacji pod kątem
możliwości bezpiecznego reagowania sił policyjnych. Negocjatorzy
policyjni podlegają dowódcy akcji lub operacji policyjnej, ich działania
rozpoczynają się i kończą na polecenie tych dowódców. Biorąc pod uwagę
coraz powszechniejsze użycie zespołów negocjacyjnych na terenie Polski,
należy zaznaczyć, że negocjacje stały się uznaną i przyjętą formą pracy
policji, bowiem mają na celu zachowanie życia i zdrowia zakładników,
ofiar, świadków, sprawców, osób postronnych oraz policjantów.
Istnieje zasadnicza różnica pomiędzy działaniami w postaci negocjacji
policyjnych, a innymi formami negocjacji (np. negocjacji w biznesie).
133
Zawodowi biznesowi negocjatorzy wiedzą, że podejmowane przez nich
działania – aby można było mówić o sukcesie – muszą być nacechowane
dążeniem do kompromisu, a każda ze stron w ramach obopólnego
konsensusu i tak musi odnieść wymierne, akceptowalne korzyści. Inaczej
kształtuje się efekt finalny negocjacji prowadzonych przez policjantów
z osobami, które „falandyzują”10 lub już dopuściły się naruszenia obowiązującego porządku prawnego. O sukcesie wynikającym z podjętych i pozytywnie zakończonych negocjacji policyjnych można mówić tylko wtedy,
gdy jedna ze stron całkowicie odstąpi od swoich żądań, zaniecha podjętych
– niezgodnych z prawem działań. Należy również dodać, że działania te są
realizowane pod presją publiczności (oczekującej na pozytywne lub
negatywne zakończenie sytuacji kryzysowej) przy jednoczesnym
bezpośrednim zagrożeniu bezpieczeństwa osób uczestniczących w tych
negocjacjach policyjnych.
Poza pewnymi podobieństwami ówczesnych form negocjacji (prowadzonych wieloaspektowo, wielopłaszczyznowo), do których należy zaliczyć m.in. występowanie zespołów negocjacyjnych (zarówno, gdy
mówimy o negocjacjach prowadzonych przez policję jak i innych –
biznesowych, politycznych, handlowych itp.), istotną różnicą mającą
miejsce podczas negocjacji policyjnych jest występowanie pejoratywnego
czynnika ludzkiego znajdującego się po stronie sprawcy, który od początku
jest nastawiony na „nie”. Zarówno wobec osoby usiłującej targnąć się na
własne życie jak i uzbrojonego niebezpiecznego przestępcy, negocjujący
policjanci muszą wytworzyć pewien, namacalny dla desperata stan
zapotrzebowania, aby nabrał on przekonania, że jego odstąpienie od
realizacji przyjętego planu w bezpośredni sposób przyniesie mu korzystne
10
Falandyzacja prawa – stosowane w polskiej publicystyce, pejoratywne
określenie na niektóre próby interpretacji (wykładni) prawa, bądź na
usprawiedliwienie organów władzy, których postępowanie balansuje na granicy
prawa. Określa się tak „naginanie” prawa, próby jego interpretacji w doraźnym
interesie interpretatora. W. Kopaliński, Słownik eponimów czyli wyrazów
odimiennych, Warszawa 1996, s. 86.
134
rozwiązanie.
Analizując pojęcie negocjacji policyjnych należy również wykazać
kilka innych współwystępujących terminów związkowych, a mianowicie:
 terroryzm – nielegalne użycie lub groźba użycia przemocy przeciwko
osobom lub mieniu dla osiągnięcia ekonomicznych, politycznych lub
społecznych celów11;
 sytuacja kryzysowa – wszelkie zachowania osób zagrażające życiu,
zdrowiu ludzi lub mieniu12;
 sprawca sytuacji kryzysowej – osoba lub osoby usiłujące uzyskać władze, uznanie, wpływ, korzyści materialne stosując przemoc psychiczną
lub fizyczną;
 zakładnik – osoba zatrzymana jako zabezpieczenie dla realizacji pewnych żądań13.
Poza negocjacjami policyjnymi do innych metod rozwiązania sytuacji
kryzysowej (gdy występuje naruszenie obowiązującego porządku prawnego) zaliczymy14:
 szturm sił policji bez rozpoznania (z marszu) – jest najmniej korzystnym rozwiązaniem, bowiem w takiej sytuacji występuje bardzo duże
ryzyko i zagrożenie związane z bezpieczeństwem zakładników jak
i policjantów biorących udział w akcji, a także pewnym wyeliminowaniu sprawców incydentu15;
 szturm sił policji po rozpoznaniu – rozwiązanie to ma mniej słabych
stron, lecz nie niweluje całkiem zagrożenia, a czas potrzebny na roz-
11
J. Dworzecki, R. Kochańczyk, Współczesne zagrożenia, Gliwice 2010, s. 57.
S. Augustyn, Koncepcje nowoczesnego systemu zarządzania kryzysowego,
„Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej” Warszawa 1998, nr 3, s. 33-60.
13
T. Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy, Warszawa 2008, s. 10 i n.
14
Grupa reagowania na sytuacje kryzysowe-Zespół negocjacji kryzysowych
Akademi FBI. Quantico, Wirginia. Podręcznik dla uczestnika szkolenia, Warszawa
– Legionowo, 1998 r.
15
K. Jałoszyński, Terroryzm czy terror kryminalny w Polsce?, Warszawa 2001,
s. 7.
12
135
poznanie jest możliwy do zdobycia w bezpieczny sposób tylko przez
podjęcie negocjacji16;
 opcja wykorzystania strzelców wyborowych – przy dobrym rozpoznaniu i użyciu odpowiedniej ilości strzelców daje duże szanse na przeżycie zakładników, ale pociąga za sobą podjęcie decyzji o wyeliminowaniu sprawców incydentu17;
 opcja podjęcia negocjacji – daje nam pewność nie narażania żadnych
osób biorących udział w incydencie na utratę życia.
W opcji negocjacyjnej priorytetem jest prowadzenie negocjacji do
spowodowania poddania się sprawców, a w sytuacji, gdy istnieje realne
zagrożenie dla życia zakładników prowadzi się tzw. „grę na zwłokę”
w celu przygotowania najkorzystniejszego rozwiązania taktycznego.
W trakcie policyjnych działań neutralizujących zaistniałe zagrożenie,
bardzo ważnym jest dotrzymanie strategii stopniowania środków. W doktrynie przyjmuje się, że należy rozpoczynać rozwiązanie incydentu od
negocjacji, ponieważ zawsze pozostają w odwodzie inne, bardziej represyjne możliwości (np. szturm, strzelcy wyborowi). Wynika to m.in. z faktu,
że szanse utraty życia w czasie np. odbijania zakładników są bardzo duże.
Ponadto, jeśli od samego początku próby rozwiązania incydentu policja
posłuży się działaniem o siłowym charakterze, wówczas może być bardzo
trudno lub może okazać się to niemożliwe, aby powrócić do negocjacji.
W negocjacjach policyjnych niezbywalną zasadą jest to, że przeszkolony
policjant realizuje bezpośredni kontakt z obiektem (zamachowcem,
samobójcą itp.).
16
Idem, Współczesny wymiar antyterroryzmu, Warszawa 2008, s. 154.
M. Czerwiński, Taktyka działań strzelców wyborowych w operacjach
specjalnych, „Komandos”, 2006, nr 2, s. 47–51.
17
136
Tabela 1. Dane na temat prowadzonych na terenie kraju negocjacji
i wyznaczanych zespołów negocjacyjnych w latach 2005–2007
i w I półroczu 2008 r.
* Informacja dotyczy przypadków, w których zespoły negocjacyjne były
przygotowywane do podjęcia negocjacji, jednak faktycznie ich nie prowadziły
z powodu rozwiązania sytuacji kryzysowej przed przybyciem na miejsce
negocjatorów lub z uwagi na sytuacje, kiedy negocjatorzy stanowili wsparcie dla
zespołów bojowych przy zatrzymywaniu szczególnie niebezpiecznych
przestępców.
Źródło: Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych
i Administracji – z upoważnienia ministra – na interpelację nr 5502 w sprawie
powołania etatowych negocjatorów policyjnych. Internet:
http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/71218E7F [uzyskano 10.08.2010 r.]
137
Policjanci realizujący nieetatowo zadania w zakresie prowadzenia
negocjacji policyjnych wywodzą się przede wszystkim z pionów kryminalnych policji. Wynika to m.in. z doświadczenia nabytego w pracy „na
ulicy”, gdzie ci funkcjonariusze wielokrotnie przeprowadzali wywiady,
dochodzenia i przesłuchania18. Ponadto wielu funkcjonariuszy pełniących
lub zainteresowanych wykonywaniem dodatkowych obowiązków negocjatora policyjnego, posiada cywilne wykształcenie psychologa. Należy
jednak zaznaczyć, że negocjatorzy policyjni nie mają do czynienia z terapią
długoterminową. Działają analogicznie jak w przypadku udzielania
pierwszej pomocy medycznej, po to by ustabilizować sytuację, zanim
zastosuje się zawodową pomoc19.
Negocjatorem policyjnym może zostać policjant z minimum trzyletnim stażem pracy, który nie może zajmować kierowniczego stanowiska,
ponieważ spośród tych osób wybierani są dowódcy akcji i operacji
policyjnych, więc nie mogliby negocjować i dowodzić jednocześnie. Poza
tym decyzja o byciu negocjatorem powinna być dobrowolna, dlatego że jak
już zasygnalizowano większość negocjatorów wykonuje swoje obowiązki
nieetatowo. Gdy te warunki zostaną spełnione, kandydat na policyjnego
negocjatora musi przejść testy psychologiczne. Na ich podstawie określane
są mocne i słabe strony kandydata. Po takiej selekcji kandydat trafia na 10–
14 dniowe szkolenie, podczas którego w zależności od celu cząstkowego
realizuje się 6–12 godzin zajęć dydaktycznych dziennie20. Przyjęto, że
jednostka dydaktyczna to 60 minut. Uczestnik kursu w trakcie zajęć
poznaje rodzaje incydentów, strukturę i zadania sztabu kryzysowego 21,
18
T. Bielska, Problematyka negocjacji policyjnych na poszczególnych etapach
kształcenia psychologicznego, [w:] Psychologia a praktyka policyjna.
Dotychczasowe doświadczenia i kierunki rozwoju kształcenia psychologicznego
w szkołach policyjnych (materiały poseminaryjne), (Red.) I. Krzyna, Szczytno
1999, s. 6 i n.
19
A. Wicik, Ewakuacja rannego w zespole, „Policja 997” 2009, nr 4, s. 32–33.
20
I. Żbikowska, O pracy policyjnego negocjatora, „Gazeta Wyborcza” 10.04.2007.
21
M. Dąbrowski, J. Gampf, Wybrane Zagadnienia Pracy Sztabowej w Policji,
Szczytno 2004, s. 23.
138
źródła i obieg informacji w czasie trwania sytuacji kryzysowej, mechanizmy komunikacji interpersonalnej, typy sprawców incydentów oraz ich
profile psychologiczne22, łączność taktyczną. W celu zapewnienia indywidualizacji nauczania preferuje się grupy szkoleniowe, które liczą od 12
do 15 osób. Kadrę dydaktyczną kursu wyznacza Komendant Centrum
Szkolenia Policji w Legionowie w porozumieniu z Dyrektorem Biura
Służby Prewencyjnej Komendy Głównej Policji. Nauka to tak naprawdę
szkolenie praktyczne. Przyszli negocjatorzy na szkoleniu dzień w dzień
prowadzą rozmowy. Ludzie, z którymi negocjują, to doświadczeni
negocjatorzy, instruktorzy. W czasie szkolenia bazuje się na autentycznych
zdarzeniach, przerobionych do celów dydaktycznych. Kursanci są uczeni,
żeby nie reagować na to, co mówi sprawca np. są obrażani. Wszystko po to,
aby oduczyć się emocjonalnego reagowania. Po szkoleniu policjant wraca
do swojej jednostki i w zależności od jej możliwości finansowych
uczestniczy w kursach wojewódzkich lub organizowanych przez Komendę
Główną Policji.
Funkcjonariusz kandydujący do roli negocjatora policyjnego powinien
charakteryzować się silną konstrukcją psychofizyczną. Taki człowiek musi
umieć słuchać, być tolerancyjny, nie mieć skłonności do szybkiego
oceniania ludzi. Musi jednocześnie umieć pracować w zespole, pod presją
czasu i oczywiście szybko analizować wszelkie informacje. Negocjator
musi też posiadać umiejętność niedyrektywnego prowadzenia dialogu,
ponieważ w przypadku negocjacji nie chodzi o wydawanie poleceń.
Wydawanie poleceń rozkazującym tonem może wpłynąć na podniesienie
poziomu agresji u sprawcy.
22
B. Lach, Niektóre psychologiczne determinanty tworzenia portretu
psychologicznego
sprawcy,
[w:]
Nowoczesność
oględzin
procesowo
kryminalistycznych, (Red.) M. Zajder, M. Goc, Szczytno 1999, s. 258–271.
139
Tabela 2. Liczba zdarzeń, w których prowadzono negocjacje policyjne
w Polsce (2002–2008)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zestawionych przez
Krajowego koordynatora ds. negocjacji Głównego Sztabu Policji KGP –
podinsp. P. Kurek.
Zakończenie
Jak wskazują statystyki, najczęściej spotykaną sytuacją kryzysową
uzasadniającą interwencję negocjatorów policyjnych, jest manifestacja
próby samobójczej. Najrzadziej trafiają się sytuacje „zakładnicze”. Interwencje w sytuacjach protestów społecznych zwykle dotyczą manifestacji,
okupacji budynków administracji rządowej i samorządowej lub imprez
masowych. Należy zaznaczyć, że dane liczbowe ujęte w zestawieniach
140
statystycznych nie odzwierciedlają realnej liczby zdarzeń niosących
zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego, o których negocjatorzy policyjni,
zarówno etatowi, jak i nieetatowi, nie są informowani. Jest to bliżej
nieokreślona, ciemna liczba incydentów, z którymi radzą sobie w różny
sposób szeregowi, liniowi policjanci, strażnicy miejscy, personel placówek
resocjalizacyjnych i terapeutycznych, podlegających Ministerstwu Edukacji
oraz personel systemu więziennictwa i służby zdrowia.
Bibliografia
1. Aleksandrowicz T., Terroryzm międzynarodowy, Warszawa 2008.
2. Augustyn S., Koncepcje nowoczesnego systemu zarządzania kryzysowego, „Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej” Warszawa
1998, nr 3.
3. Biel D., Rola aktywnego słuchania w komunikacji interpersonalnej.
Uwagi ogólne, [w:] Literatura i język. Szkice opisowe i komparatywne,
(Red.) M. Michalska-Suchanek, Gliwice 2010.
4. Bielska T., Problematyka negocjacji policyjnych na poszczególnych
etapach kształcenia psychologicznego, [w:] Psychologia a praktyka
policyjna. Dotychczasowe doświadczenia i kierunki rozwoju kształcenia psychologicznego w szkołach policyjnych (materiały poseminaryjne), (red.) I. Krzyna, Szczytno 1999.
5. Bieniok H., Sztuka komunikowania się, negocjacji i rozwiązywania
konfliktów, Katowice 2005.
6. Call J. A., The hostage triad: Takers, Victims and Negotiators 1996.
7. Czerwiński M., Taktyka działań strzelców wyborowych w operacjach
specjalnych, „Komandos” 2006, nr 2.
8. Dąbrowski M., Gampf J., Wybrane Zagadnienia Pracy Sztabowej
w Policji, Szczytno 2004.
9. Dworzecki J., Kochańczyk R., Współczesne zagrożenia, Gliwice 2010.
10. Fisher R., Ury W., Patton B., Dochodząc do Tak. Negocjowanie bez
poddawania się, wyd. II rozszerzone, Warszawa 1997.
141
11. Grupa reagowania na sytuacje kryzysowe. Zespół negocjacji kryzysowych Akademi FBI. Quantico, Wirginia. Podręcznik dla uczestnika
szkolenia, Warszawa – Legionowo 1998.
12. Jałoszyński K., Terroryzm czy terror kryminalny w Polsce?, Warszawa
2001.
13. Jałoszyński K., Współczesny wymiar antyterroryzmu, Warszawa 2008.
14. Kaczmarek B., Rodzaje kodów komunikacyjnych, [w:] Komunikowanie
się we współczesnym świecie, (red.). B. Kaczmarek, K. Markiewicz,
Lublin 2006.
15. Kopaliński W., Słownik eponimów czyli wyrazów odimiennych, Warszawa 1996.
16. Lach B., Niektóre psychologiczne determinanty tworzenia portretu
psychologicznego sprawcy, [w:] Nowoczesność oględzin procesowokryminalistycznych, (Red.) M. Zajder, M. Goc, Szczytno 1999.
17. Piotrowicz D., Negocjacje kryzysowe i policyjne. Wybrane zagadnienia psychologiczne i kryminologiczne, Warszawa 2010.
18. Stawnicka J., Komunikacja w sytuacjach kryzysowych – perspektywy
badawcze, [w:] Jakość wobec wyzwań i zagrożeń XXI wieku, (red.) E.
Ślachcińska, A. Zduniak, Poznań 2011.
19. Wicik A., Ewakuacja rannego w zespole, „Policja 997” 2009, nr 4.
20. Żbikowska I., O pracy policyjnego negocjatora, „Gazeta Wyborcza”
10.04.2007 r.
142
ADAM GOŁUCH
Administracja na rozdrożu – służba
czy biurokracja?
Abstract: The author of the article tries to face a problem defined in the title of
the text. It is in a way a remainder of the past called real socialism. It is very
important to settle a parity between imperious administration and its ancillary
role in author’s opinion, who has dealt with administration for years.
Key words: administration, service, bureaucracy
Streszczenie: Autor artykułu dokonuje próby zmierzenia się z problemem
zawartym już w samym jego tytule. Jest to poniekąd efekt pozostałości po
minionym okresie tzw. realnego socjalizmu. Uzgodnienie parytetu między
władczą stroną administracji a jej rolą służebną to problem bardzo istotny
w opinii autora, który jest wieloletnim praktykiem administracji.
Słowa klucze: administracja, służba, biurokracja
Współczesne struktury organizacyjne administracji w Polsce oraz
w Europie zorganizowane są na podstawie systemowego modelu, który
zawiera wiele rozmaitych regulacji prawnych dotyczących zarówno sposobu zorganizowania administracji, jak również form i procedur jej działania,
co wyraźnie wskazuje na model zbiurokratyzowanej administracji.
Natomiast pojęcie służby w administracji – w znaczeniu tradycyjnym –
raczej sprowadza się generalnie do władztwa osobowego, dyscypliny pracy
oraz do etosu dziewiętnastowiecznej służby państwowej związanej z takimi
sferami aksjologii jak między innymi: poświęcenie, lojalność, obowiązek
czy honor.
Według Maxa Webera, który był twórcą teorii biurokracji rozumianej
143
jako wyodrębniona, zawodowa służba cywilna rekrutowana i mianowana
na podstawie kompetencji zawodowych, politycznie neutralna, wykonująca
zadania administracyjne w sposób ciągły i zorganizowany, można zauważyć, że współcześnie, wspomniany model organizacji administracji
dominuje w znaczący sposób zarówno w Polsce, jak i w wielu krajach
Europy. Ponadto teoria biurokracji Webera polega na bezosobowym
systemie administracji, opartym na uniwersalnych powszechnie obowiązujących normach prawnych. Ponadto biurokratyczny model organizacji
według M. Webera zakładał podległość administracji przepisom prawa. Zaś
urzędnicy wykonujący kompetencje działają nie w imieniu własnym lecz
z tytułu sprawowania danego urzędu w organie administracji. Z kolei
obywatele posłuszni są prawu, a nie urzędnikom wykonującym prawo. Ten
biurokratyczny model odznaczał się między innymi następującymi cechami:













144
urzędnicy o określonych kwalifikacjach wykonywali władzę administracyjną,
urzędnicy zorganizowani są w oparciu o zasadę hierarchiczną,
jednostki organizacyjne wyposażone są w stałe zakresy obowiązków,
najwyższy stopień hierarchii koncentruje uprawnienia decyzyjne,
sprawność organizacyjna jest powiązana motywacyjnie z systemem
wynagrodzeń,
aparat organizacyjny zapewnia zatrudnionym zawodową stabilizację
wraz z możliwością awansu,
występuje dokumentowanie obiegu informacji,
relacje pomiędzy aparatem organizacyjnym a zatrudnionymi określa
umowa o pracę,
występuje formalna kontrola wraz z dyscypliną pracy,
pomiędzy jednostkami organizacyjnymi występuje ściśle określony
podział kompetencji,
wydawanie poleceń ma charakter bezosobowy,
rekrutacja pracowników do aparatu organizacyjnego opiera się o formalne kwalifikacje kandydatów,
pracownicy mają zapewnioną drogę awansu uwarunkowaną podwyż-
szeniem kwalifikacji.
Przedstawiony model biurokratycznej instytucji odznacza się dużym
sformalizowaniem oraz swoistą sztywnością. W praktyce można
stwierdzić, że biurokracja jest pewnym sposobem działania administracji.
Administracja w znaczeniu struktur organizacyjnych, funkcjonuje
w państwie, w którym obowiązuje pewien system regulacji prawnych lecz
także niepisany bieżący sposób życia zbiorowego, którego elementami są
między innymi tradycja, religia i obyczaj. Co oddziałuje na sposób
funkcjonowania struktur administracyjnych oraz na funkcjonowanie danego urzędnika. Model biurokracyjny można krytykować lecz pozostaje
aktualny problem zastąpienia go innym, i tutaj pojawia się pytanie, czy to
będzie nowy sposób zarządzania publicznego oparty o dawny model służby
publicznej, czy biurokracja ubrana w nowy kostium? Ponieważ zarządzanie
publiczne to nie tylko bezosobowe, mechaniczne stosowanie przepisów
prawa lecz także uwzględnianie wielu istotnych i różnorodnych okoliczności związanych z danym stanem faktycznym.
Zorganizowanie życia zbiorowego w oparciu o pewne instytucje wiąże
się z jakimś okresem ich kształtowania. Oznacza też wypracowanie
pewnego obyczaju funkcjonowania takich instytucji, które tworzone przez
ludzi łatwo stają się bezosobowymi strukturami biurokratycznymi. Powrót
do koncepcji służby publicznej rozumianej w tradycyjnym znaczeniu wiąże
się nieuchronnie ze sposobem kształcenia oraz wychowania przyszłego
urzędnika.
Zapoczątkowanie wielkich reform ustrojowych w Polsce w sferze
administracji publicznej w 1990 r. spowodowało wielki proces decentralizacji państwa oraz rezygnację z dotychczasowych uregulowań administracyjnoprawnych wielu dziedzin życia społecznego, jak też skutkowało
wprowadzeniem w miejsce wycofanych konstrukcji administracyjnoprawnych regulacji cywilnoprawnych, chociażby w gospodarce nieruchomościami itd. Ponieważ decentralizacja państwa oraz budowa wielu nowych
instytucji demokratycznego państwa prawnego była i jest niezbędnym
145
wymogiem naszego przystąpienia i członkostwa w Unii Europejskiej1.
Zasada decentralizacji władzy publicznej wynika z reguły pomocniczości jednej z podstaw ustrojowych państw Unii Europejskiej2. Na tej
zasadzie też oparto reformy ustrojowe w Polsce, zaprowadzone
w administracji publicznej polegające na tym, że z systemu dotychczasowej, jednolitej administracji państwowej wyodrębniono pewną szeroką
i niezależną od rządu dziedzinę zadań o charakterze lokalnym i przypisano
je samorządowi terytorialnemu, który wyposażono w odpowiednie
ustawowe kompetencje. Samorząd terytorialny jest podstawową formą
decentralizacji i realizuje zadania publiczne samodzielnie, czyli niezależnie
i inaczej niż czyni to administracja rządowa. Zadania nałożone na
administrację publiczną na różnych szczeblach czy to centralnych czy
lokalnych uwzględniają wyodrębnione prawnie i niezależne w ramach
swoich zadań, prawnie chronione jednostki samorządu terytorialnego.
Zasada decentralizacji przede wszystkim odznacza się tym, że podmiot
zdecentralizowany posiada własne kompetencje i w odróżnieniu od
administracji rządowej nie występuje tam reguła hierarchicznego
podporządkowania.
Warto przypomnieć poglądy J. Starościaka, który pojęcie decentralizacji definiował w następujący sposób: „przepisy prawne organizujące
stosunki między organami (przepisy szczebla ustawowego) mogą wyłączać
pewne sprawy spod tak szerokiej ingerencji przez organy wyższe,
dopuszczają możność ich wkroczenia tylko w oznaczonych prawem
wypadkach i tylko w oznaczony prawem sposób. To ograniczenie dopuszczalności ingerencji organu wyższego stopnia tworzy względną samo dzielność dla organów stopnia niższego, tworzy zdecentralizowanie administra-
1
E. Synowiec, Współpraca Polski z Unią Europejską na mocy układu
o stowarzyszeniu w Unia Europejska – Integracja polski z Unią Europejską,
Warszawa 1996, s. 373 i n.
2
I. Rutkowska, Od Wspólnot Europejskich do Unii Europejskiej, część II: Aktualny
stan i perspektywy rozwoju Unii Europejskiej, Szczecin 1998, s. 26 i n.
146
cji”3. Ponadto zgodnie z poglądem wielu uczonych z dziedziny prawa
administracyjnego, zasada decentralizacji wiąże się ściśle ze sposobem
organizacji administracji publicznej i jest przeciwstawna do zasady
centralizacji, oznaczającej taki sposób zorganizowania struktur administracyjnych, iż do wydawania decyzji na pewnym szczeblu powołany jest
wyłącznie organ wyższy, a organy niżej usytuowane w hierarchii
organizacyjnej bądź przygotowują rozstrzygnięcia dla organów nadrzędnych, bądź też działają w oparciu o polecenie służbowe organu wyższego
stopnia. Organy niższych stopni w centralistycznym systemie administracji
nie mają określonej prawnie sfery niezależności. Ponadto centralistyczny
system organizacji struktur administracyjnych jest związany z zasadą
hierarchicznego podporządkowania oznaczającego jednostronną zależność
służbową i osobową organu podporządkowanego. W związku z powyższym
można zauważyć, że nowy status prawny wojewody jako następstwo
wspomnianej wyżej reformy administracji publicznej, tworzy również
nowy sposób realizacji zadań państwa w terenie.
Dylematy współczesnej administracji publicznej w Polsce
Reforma administracji publicznej rozpoczęta w 1989 r., zgodnie z zamierzeniami jej twórców, zmieniła ustrój administracji terytorialnej w Polsce, będąc częścią reformy ustrojowej państwa zapoczątkowanej w 1989 r.
i mającej na celu zastąpienie dotychczasowego systemu jednolitej władzy
państwowej opartej o zasadę centralizmu demokratycznego, systemem
Monteskiuszowskiego trójpodziału władzy państwowej, gdzie obok władzy
ustawodawczej i sądowniczej, władza wykonawcza odgrywa właściwą rolę.
Wyodrębniona w ten sposób władza wykonawcza zarówno na poziomie
centralnym, jak i terenowym funkcjonuje w oparciu o takie fundamentalne,
ustrojowe zasady jak:
1. zasada pomocniczości,
2. zasada decentralizacji,
3
J. Starościak, Prawo administracyjne, Warszawa 1977, s. 64–65.
147
3. zasada unitarnego charakteru państwa.
Pierwsza z zasad oznacza najogólniej, że państwo jako całość
realizuje tylko te zadania, które obywatele lub ich podmioty instytucjonalne
nie są w stanie same wykonać.
Druga z zasad oznacza, że oparliśmy organizację administracji
publicznej o instytucję samorządu terytorialnego.
Trzecia zasada przesądza o tym, iż tylko państwo Polskie posiada
pełną i wyłączną samodzielność, a wszelkie jednostki samorządu
terytorialnego nie posiadają żadnych atrybutów o charakterze państwowym
czy autonomicznym jak to jest np. w państwach o charakterze federalnym,
ponieważ Polska jako kraj unitarny jest państwem jednolitym ustrojowo.
Wspomniana wyżej zasada podziału władzy wpływa na demokratyczną
formę państwowości, co znajduje swoje odzwierciedlenie w konstrukcji
ustrojowej administracji publicznej i to zarówno na poziomie centralnym,
jak i terenowym.
Według założeń twórców nowej konstrukcji ustrojowej administracji
publicznej, miała ona w miejsce wcześniejszej konstrukcji silnie scentralizowanej administracji państwowej opartej o mechanizm branżowy
i resortowy, wprowadzić zdecentralizowaną administrację publiczną, opartą
o mechanizm terytorialny, zorganizowany jako trzy stopnie samorządu
terytorialnego względem siebie autonomiczne, który miał pozwolić na
budowę państwa i społeczeństwa obywatelskiego oraz rządową administrację zespoloną i niezespoloną, wykonującą głównie funkcje: reglamentacyjne, porządkowe i policyjne, tworząc tym samym integracyjną jedność,
która mogłaby zapobiec kryzysowi klasycznych systemów administracji,
z którymi mamy do czynienia we współczesnym świecie4.
Nowy kształt administracji publicznej w terenie w części rządowej
miał przede wszystkim zapewnić utrzymanie bezpieczeństwa, spokoju
i porządku publicznego, za co odpowiedzialność ponosi, w świetle nowych
4
Por. T. Kuta, Funkcje współczesnej administracji i sposoby ich realizacji,
Wrocław 1992, s. 74.
148
regulacji prawnych w tym zakresie, wojewoda jako zwierzchnik zaspolonych służb, straży i inspekcji, odpowiadając za rezultat ich działań.
Obok zespolonej administracji przy wojewodzie, przebudowano
struktury administracji niezespolonej w ten sposób, że utworzono
zamkniętą liczbę ich struktur organizacyjnych, którą można zmienić
jedynie w sposób ustawowy.
Zwierzchnictwo wojewody nad administracją zespoloną miało spowodować, że to wojewoda ma kształtować politykę państwa w województwie
i ponosić za nią odpowiedzialność oraz zapewnić, by działalność trzech
stopni samorządu terytorialnego odbywała się zgodnie z prawem, co
w konsekwencji ma zabezpieczyć unitaryzm państwa w terenie. Natomiast
nowy kształt administracji terytorialnej w części samorządowej miał
głównie spowodować odbudowę tożsamości lokalnej poprzez udział
obywateli w wykonywaniu zadań publicznych za pośrednictwem reprezentantów społeczności lokalnych i regionalnych wraz z obywatelską kontrolą
nad demokratycznie wyłonionymi władzami samorządu lokalnego i regionalnego.
Niezależnie od powyższego, wspomniana reforma administracji
publicznej, według zamierzeń jej twórców, miała przynieść dalszą decentralizację zarządzania sprawami publicznymi poprzez:
1. „rozbudowę mechanizmów społeczeństwa obywatelskiego, demokracji
i społecznej kontroli działania administracji;
2. większą efektywność instytucji świadczących usługi publiczne zarówno w skali ogólnokrajowej, jak i lokalnej;
3. wzrost racjonalności wydatków publicznych, przebudowę systemu
finansów publicznych i zwiększenie jego szczelności;
4. uporządkowanie systemu kompetencyjnego administracji publicznej
i poprawę przepływu informacji;
5. wykreowanie instrumentów prowadzenia polityki regionalnej;
6. usprawnienie mechanizmów funkcjonowania rządu, modernizację
rządowej administracji centralnej i terenowej;
7. ukształtowanie profesjonalnej służby cywilnej;
149
8. możliwość naturalnego awansu elit politycznych do szczebla centralnego, ogólnopaństwowego (od gminy, przez powiat i województwo);
9. przystosowanie organizacji terytorialnej kraju do standardów Unii
Europejskiej”5.
Ponieważ, zgodnie z poglądami doktryny, model funkcjonowania
administracji publicznej jest pochodną systemu administracji publicznej
występującego w danym państwie, wydaje się, że dylematy dotyczące
finalnego kształtu struktur organizacyjnych administracji publicznej, cały
czas będą oscylować wokół zasad stanowiących oś rozważań w zakresie
wyboru koncepcji kierunku rozwoju organizacji administracji publicznej.
Poddając analizie organizację administracji publicznej w Polsce po
przełomie ustrojowym z 1989 r., można zauważyć, że pomimo trudu
i wysiłków, system, który zbudowano, raczej charakteryzuje się w pewnym
zakresie biurokratyzmem w rozumieniu Maxa Webera. Wydaje się że na
kształt obecnego modelu organizacji administracji publicznej złożyło się
wiele przyczyn, do których należy zaliczyć przede wszystkim brak
docelowej koncepcji państwa, którego budowa oparła się o wcześniej
istniejące struktury i które raczej uległy fasadowej przebudowie w oparciu
o wzory występujące w państwach Unii Europejskiej. Ponieważ etos służby
traktuje się jako coś historycznego, bardziej kładzie się nacisk na zadania,
realizację danej misji, a nie traktowanie realizacji powierzonych zadań
urzędnikom jako pewnego rodzaju służby, którą można by powiązać
z zasadą pomocniczości wyrażonej w preambule Konstytucji RP.
Podsumowując niniejsze rozważania można zauważyć dylematy
twórców aktualnego systemu organizacji administracji publicznej, którzy
z jednej strony starali się stworzyć system nowoczesnej administracji
zdolnej do wykonywania zadań współczesnego państwa, pragnęli, by była
to przyjazna profesjonalna administracja podobnie jak to jest w niektórych
państwach wspólnoty europejskiej, musieli oprzeć się o dotychczasowych
5
Materiały z założeń rządowej reformy ustrojowej państwa (KPRM, Warszawa
1998).
150
pracowników którzy byli niejako skażeni dawnymi przyzwyczajeniami.
Jednocześnie szkolono nowe kadry. W tym też celu między innymi powołano Krajową Szkołę Administracji Publicznej. Jednakże nawet nie udało
się zbliżyć do przedwojennej polskiej administracji w działaniach której
służba było pojęciem które nie oznaczało podporządkowanie o charakterze
hierarchicznym lecz kojarzyło się z poświęceniem ofiarnością, poświęceniem na rzecz Państwa jak również z honorem. Obecnie wydaje się że
biurokratyczny model naszej administracji publicznej nie jest w stanie
spełnić oczekiwań obywateli. Konkludując wstępne rozważania na temat
oceny współczesnego modelu funkcjonowania administracji w Polsce
i w Europie, nie unikniemy odpowiedzi czy dalszy rozwój struktur
organizacyjnych administracji publicznej powinien zmierzać w kierunku
wytyczonym przez ww. model biurokracji czy raczej w kierunku służby
rozumianej w sposób tradycyjny.
Bibliografia
1. Kuta T., Funkcje współczesnej administracji i sposoby ich realizacji,
Wrocław 1992.
2. Materiały z założeń rządowej reformy ustrojowej państwa (KPRM,
Warszawa 1998).
3. Synowiec E., Współpraca Polski z Unią Europejską na mocy układu
o stowarzyszeniu w Unii Europejskiej – Integracja Polski z Unią
Europejską, Warszawa 1996.
4. Rutkowska I., Od Wspólnot Europejskich do Unii Europejskiej, część
II: Aktualny stan i perspektywy rozwoju Unii Europejskiej, Szczecin
1998.
5. Starościak J., Prawo administracyjne, Warszawa 1977.
151
MAGDALÉNA ONDICOVÁ, DAGMAR KRÁLOVIČOVÁ
Economic Crime in the Context of the Slovak Republic
Abstract: The article summarizes information on the development of crime
registered in the Slovak Republic since "the independent Slovak Republic", i.e.
from 1993 to the last registered year 2009. Article also focuses at the level of
economic crime detection as well as its share in total crime registered in the
Slovak Republic for the mentioned period. In conclusion, there is an indication
of the change in the structure of economic crime registered in the Slovak Republic between the years 1993 and 2009.
Key words: economic crime, crime situation, crime structure, detection
rate of crime
The first references to a crime in the economic sphere were mentioned
in the second half of the 19th century, in the speech by Edwin C. Hill, who
named the perpetrators of the economic crime the “criminal capitalists”.
Significant progress in this regard was made by Edwin H. Sutherland, who
in 1939 described economic crime as a "White-Collar Criminality" (white
collar crime), and this name is used till now. B. Clinard, as a successor of
the Sutherland theory, defines the crime of "white collars" as a violation of
the law by a particular group of traders, free workers and officials in connection with their work1.
Similarly, Frank E. Hartung, in 1950, defines the crime of "white collars" as a violation of economic law, which is committed for financial gain;
by a company, with its help, or by its staff carrying out commercial activi1
Team of Authors: Kriminológia – special section, vol. II., Bratislava: APZ 2001,
p. 185–186.
152
ties. "Expert efforts to define economic crime remained constant even after
the World War II. Between 1945 and 1948, Fress defined the economic
crime as a crime; where the main aspect is the perpetration of an economic
system2.
In the past, Czechoslovak Socialist Republic was one of the countries
with a “totalitarian regime”, which was characterized by the restriction of
fundamental human rights and freedoms. It was a period of government of
one political party, the period of five-year economic planning. In our country, the regime changed after 17 November 1989, after the so-called "Velvet Revolution ". The Communist Party of Czechoslovakia ceased to be the
only a single ruling party, there was a change to a market economy, and to
a gradual development of legislation. Fundamental human rights and freedoms were no more restricted, the border to the West has been opened,
citizens have had new opportunities, and they have reconsidered their moral
principles and so on. Broad changes in the former Czechoslovak Socialist
Republic have brought many positives, but also previously unknown negatives, such as unemployment, poverty, organized crime, drugs, etc. The
disintegration of the socialist block led to changes in the structure and the
realities of social life in other countries. For example in Poland, as indicated J. Dworzecki and J. Szymczyk, also there were many social problems
after the collapse of the communist system in this country3.
Based on these changes, we can conclude that the quantity and quality
of crime has significantly changed in our country. One of the more serious
forms of crime is economic crime. Compared to the property crime (in
which the motive is also to gain an unauthorized material benefit), economic crime is much more sophisticated and well thought through. Consequently, there is also a high latency. Many experts were involved in creating the
definition of economic crime and in determination of its content and criteria. Based on these definitions, we can define economic crime as “socially
2
Ibidem, p. 186.
J. Dworzecki, J. Szymczyk, Kryminologia. Wybrane zagadnienia, GWSP, Gliwice 2010, s. 129.
3
153
hazardous action, meeting the criteria of offences contained in a separate
Section V of the Criminal Code4, which provides protection for the interests of the state economy”5.
The main source of information on changes in crime trends are statistical data recorded by the police. Official statistics of the Police Force of the
Slovak Republic6 keep records of an officially recorded crime only; there
are no records of the real crime that is being committed. The crime situation is still very influenced by the permanent modifications of laws and
standards. These are not taken into account when statistical data was compiled7.
In 1993, the number of crimes registered in the Slovak Republic (SR)
has reached the maximum amount for the entire so-called “postrevolutionary period”. After that, in 1993 there was a decrease in the total
number of recorded crimes, while in the period from 1996 to 2001, it
ranged just below 100 000 offenses. In 2004, the total number of recorded
crimes peaked again and reached the number of 131 244 offenses. After
that year, the number of crimes in 2009 fell to 104,905, but in comparison
with 2008, it represents a slight increase in 147 of the total number of recorded crimes. By comparing the total number of crimes registered in the
4
Act No. 300/2005 Coll. Penal Code.
Note: Until 2005, these crimes were included the II. head of a special section in
the Act No. 141/1964 Coll.
6
Note: Ministry of Interior of the Slovac Republic bulletin. Year: 2005, issue 108.
Regulation of the Minister of Interior on the use of information systems of the
Police, the record and statistical system of a crime and detainees. Information system of the Police recording and statistical system. Its outputs originate in the statistics of the Police Force. Source: ÚCEP Banská Bystrica.
7
Note: Often there is an intention or the underestimation of changes in legislation.
For example, seemingly irrelevant increase of a minimum wage brings more or less
offenses against property. These are not reported as a crime, thus the crime rate
will fall but the terms for a victim will remain the same. Such "evolution" of crime
is rather fictitious, biased, does not relieve the citizens and not work on real criminal scene.
5
154
Slovak Republic in 1993 and in 2009, we noted a decrease of 41,234 crimes
in the total number of crimes.
During the period from 1993 to 2009, there were more than 4,716
criminal offences registered each year; such as economic crime, but their
number does not exceed the limit of 19,518 offences. Most crimes were
registered in the last year of the period. In 1997, there were the least crimes
registered as an economic crime. After that year, the number of crimes rose
every year to 18 859 until 2007. The following two years it declined again
and the last year of the above-mentioned period reached its maximum.
When comparing the number of crimes recorded as economic crime in
1993 and in 2009, we found that the crime almost doubled.
Economic crime made more than 5.1% of the total crime registered in
the Slovak Republic every year, but its share did not exceed 18.6%. The
lowest proportion was recorded in 1995 and the highest proportion, more
then triple amount of the total number of crimes, was reached in the last
year of the period, in 2009.
After 1993, economic crime not only decreased by 1,687; but also the
share in the overall crime fell by 0.9% and it made a share of 5.2%. In
1995, compared to 1994, there was a significant increase in the number,
1426 more offenses, when the proportion of the total crime rose by 2.6%.
In 1996 there was a slight decrease of 1% recorded, and the overall percentage of the total crime was 6.5%. In 1997, the number of crimes
dropped again by 1723 economic crimes, when it fell to the mentioned
minimum of 5.1%. In 1998 the proportion was at about the same level as in
the previous year with 5.2%. The number of economic crimes was rising to
the number of 19 245 in 2005, but the share of the economic crime in the
overall crime was (with the exception of 2004) rose up to 16.6% in 2006.
The number of economic crimes dropped down to 16,974 crimes in the
following years, it decreased by more than 2,200 crimes, and the share in
the following two years stood just above the 16.0%. Last year, the share of
economic crime increased again, to a maximum value of 18.6% and similarly increased the number of economic crimes, to 19 518, representing, in
155
comparison with 2008, an increase by 2,544. Based on a comparison of the
total registered crime to economic crime in Slovakia in the first and the last
year of the period, we observed that there was an increase in the proportion
of 12.5%, representing, as mentioned earlier, nearly a triple increase. That
information can be viewed as a negative phenomenon in society.
The following chart shows the development of overall and economic
crime registered in Slovakia during the period.
Chart 1 Development of an overall and economic crime registered in
Slovakia between 1993 and 2009
(Own calculation of information from EŠSK ÚCEP Banská Bystrica)
The success rate in clarifying the recorded criminal acts committed by
individual offenders or groups of offenders is also an indicator of satisfaction and subsequent confidence in the Police Force. The success rate in
detecting crimes committed during the period ranged above 40% and
reached values up to 76.2%, representing more than 3,177 but less than
10,486 clarified crimes per year.
The number of clarified crimes, however, developed more in conformity with the registered economic crime. The least clarified crimes were
registered in 1997, when the lowest number of economic crimes during the
entire period from 1993 to 2009 was recorded. Detection rate of crime in
156
1997 reached the top of 68.8%. Most crimes were clarified in 2005, when
19,245 crimes were registered. It represented the second highest number of
economic crimes registered during the period, but only the twelfth in order
of detection rate.
Chart 2 The detection rate of the economic crimes registered in Slovakia between 1993 and 2009
(Own calculation of information from EŠSK ÚCEP Banská Bystrica)
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
579624
624417
542914
271307
1146050
1408702
800096
2462490
5711769
3783942
5266757
911959
1171367
836371
2009
1994
183719
836871
1993
99800
Total damage
(in 10 000 Sk)
Table 1 The damage caused by committing economic crime in the SR
from 1993 to 2009
(Own calculation of information from EŠSK ÚCEP Banská Bystrica)
157
The first nine years of the period, until 2001, the success rate in detecting crimes ranged (with the exception of 1993) around 70%. In 2002, the
success rate dropped by almost 20% and until 2009 it was declining to
44.8%. This means, that law enforcement agencies clarified every second
recorded offense. Based on the information and comparison of the number
of clarified economic crimes in the first and in the last year of the period,
there can be seen, that the number of clarified crimes rose by 3,660, while
the level of detection decreased by 12.5%.
As mentioned earlier, economic crime made less than 18.6% of the
overall crime, but taking into account the amount of damage caused, it represents damage which can be expressed in 10 000 Slovak crowns (SKK).
The amount of damage caused by economic crime; ranged from 1 billion in 1993, to 14 billion SKK in 2000. Based on the Table 1, it is evident
that the amount of damage during the first six years ranged from nearly
1 billion to more than 6 billion SKK. In the first four years, the amount of
damage increased from the already mentioned 1 billion to more than 6 billion SKK. After 1996, however, it decreases to almost 3 billion, more specifically 2.7 billion SKK. Maximum damage over the years from 1993 to
2009 was caused in 2003; it was more than 15 billion SKK and more than
52 billion SKK in 2000. In the last year of the period, the amount of damage caused by committing economic crime has reached a value of more
than 8 billion SKK. More details in the Chart 3.
Structure of the economic crime
Economic crime, by its nature and manifestations significantly differs
from other types of crime. These crimes undermine public confidence and
undermine social and economic relations in our society. Taking into account the physical character of the offense, social dangerousness of the
economic crime is determined mainly by the damage caused.
158
Chart 3 The damage caused by committing economic crime in the SR
from 1993 to 2009
(Own calculation of information from EŠSK ÚCEP Banská Bystrica)
The legislation before 1.1 2006, when the Penal Code No. 140/1961
Coll., was in effect as amended, it incorporated economic crimes in the
Section II. Economic crimes were divided as follows:
1.
2.
3.
4.
crimes against the economic system,
crimes against economic discipline,
crimes against the currency and tax offenses,
crimes against the rules on competition, trade marks, designs and inventions and against copyright8.
In addition to these groups of crimes, offenses that from a criminological point of view belong to economic crime, were included in the third,
fourth and Section IX. of the specific part of the Penal Code No 140/1961
Coll., in the case, where they meet the criteria of crime, for example corruption, bribery, theft (theft of postal shipments wagons), embezzlement,
fraud, etc.
8
More details in Act No. 140/1961 Coll. As amended – Penal Code.
159
Chart 4 Overview of the structure of the crime registered in Slovakia
in 1994
1% 1%
1994
7%
3%
3%
28%
57%
Taxes and Insurance Reduction
Copyright Infringement
Embezzlement
Fraud
Corruption
Currency Protection
Threat to Foreign Exchange Management
(Source: Own calculation of informatik from ŠÚ SR and ÚCEP
Banská Bystrica)
In May 2005, Slovakia adopted new criminal codes, law no. 300/2005
Coll., Criminal and Law no. 301/2005 Coll., Criminal Procedure, which
came into force on 1. January 2006. Recodification of the criminal law did
not significantly affect the economic crime. Some elements of criminal acts
have been reassigned to a different section, and the order of separate sections of the Criminal Code was changed according to their importance to
society.
Offences which are included in this group of crimes from the perspective of criminal law differ in the objective aspects of the offence. Common
for these crimes is the interest in the proper functioning of the economic
system.
It should be borne in mind that criminal law is subsidiary. The protection of the social relations is to be carried out by other legal means available. Criminal law should be applied only when these resources are not sufficient to achieve protection of the body. Criminal and legal protection
from economic crime is carried out under the current Penal Code No.
160
300/2005 Coll. in the provisions of the Section V, where the economic
crimes are defined. Section V of the Penal Code is divided into four sections:
Offences endangering the market economy: an abuse of participation in
competition, unauthorized business, unauthorized foreign exchange dealing, violations of regulations on the circulation of goods in foreign relations, violations of regulations on the handling of controlled goods and
technology, unauthorized production of alcohol.
Offences against the economic system: the distortion of data in financial
and commercial records, damaging the financial interests of the European
Communities, the threat to commercial confidentiality, banking secrecy and
tax secrets, insider trade, deceit in government procurement and auction,
harming consumers.
Offences against the currency and tax crimes: counterfeiting, forgery
and unlawful production of money and securities, placing counterfeit,
forged and illegally obtained money and securities, production and possession of equipment used for counterfeiting, endangering the circulation of
money, forgery of technical control measures to identify goods, counterfeiting, forgery and unlawful production of stamps, postal stamps, postal
stamps and stickers, reduction of taxes and insurance premiums, taxes and
payment of taxes and insurance, failure to pay taxes.
Offences against industrial rights and against copyright law: infringement of trade marks, geographical indications and trade name product,
infringement of industrial property rights, copyright infringement.9
The various types of crimes, in addition to those already included in
the Criminal Code as economic crimes, are stated in the following articles
and provisions of the Criminal Code:
The provisions of the Article IV of the Criminal Code define the
crimes against property. Although this article is not composed of sections,
9
Act No. 300/2005 Coll. – Penal Code.
161
in terms of economic crime, the following provisions can be divided into
three groups.
The first group: theft (in cases that it meets the criteria of a crime), embezzlement, failure to pay wages and severance pay, unauthorized use of
foreign affairs, unauthorized use of a foreign vehicle, fraud (credit fraud,
insurance fraud, subsidy fraud), unjustified enrichment, fraudulent bankruptcy, causing the fall, rogue operation and gambling, unauthorized operation of lotteries and other similar games, hiding things. In cases where it
complies with the conditions of a crime, it also includes the deceit in connection with the adjustment or bankruptcy, insolvency or obstruction of an
amicable settlement.10
Merits of that crime based on unjust enrichment to the detriment of
foreign assets and a typical motive is profiteering.
The second group: crimes whose merits lie in the deliberate destruction of
foreign property. Offender causes damage not only for their own benefit,
but as a rule of malice, revenge, and so on. These are specific offenses:
“damage to someone else, where the criteria of a crime are met, violations
of obligations in the management of foreign assets, damage to the creditor,
the creditor favouritism, abuse and damage to property and abuse of the
record to support information”.11
The third group: Merits lie in hiding and finish the crime: shareholding,
in cases where it meets the criteria of a crime and the legalization of income from crime.
The provisions of the Article VI of the Criminal Code, which defines
crimes generally dangerous and against the environment can be divided
into 2 sections:
Offences generally dangerous: a general threat, if it meets the criteria of
an economic crime, damage and interference of the charitable body operation.
10
11
Act No. 300/2005 Coll. - Penal Code.
Act No. 300/2005 Coll. - Penal Code.
162
Offences against the environment: environmental damage, threat to the
environment, infringements of a plant and animal protection, poaching.
The provisions of the eighth article of the Criminal Code defined offenses against public order matters. Economic crime is affected by the second and the third sections of this article: crimes of public officials: abuse
of authority, in cases where they meet the criteria of an economic crime and
corruption: taking a bribe, bribery, indirect corruption12
Committing a crime occurs in all sectors of the economy, especially in
the field of taxation, intellectual property law and banking and insurance
sectors. In terms of types of crime, the most frequent crimes are fraud, all
types of fraud, laundering of an illicit income, tax offenses, violations of
copyright and more.
Considering the structure of the crime, between 1993 and 2009, fraud
and currency protection were most frequently committed crimes. However,
the detection rate of crime was lowest at protection of exchange, which was
only slightly more than 2% and during the reporting period did not exceeded up to 16%. Detection rate of the second most often occurring crime
ranged from 67.3% to 88.8%. The least frequently recorded crimes were
foreign exchange risk management, corruption and violation of copyright.
The highest level of detection was achieved in detecting copyright infringement, which annually made more than 87%, and in some years, for
example, in 1995, it was 100%. Similarly, the level of criminal investigation of corruption during the period ranged between 77.4% and 100%, in
1997 and 1998.
12
Act No. 300/2005 Coll. - Penal Code
163
Chart 5 Structure of the crime registered in Slovakia in 2009
2009
20%
35%
13%
1%
0%
13%
Taxes and Insurance Reduction
Copyright Infringement
Embezzlement
Fraud
18%
Corruption
Currency Protection
Threat to Foreign Exchange Management
(Source: Own calculation of information from ŠÚ SR and ÚCEP
Banská Bystrica)
Chart 6 Structure of the crime registered in Slovakia between
1993 and 2009
Fraud
100%
90%
Threat to Foreign
Exchange Management
80%
70%
Embezzlement
60%
50%
Currency Protection
40%
% share
30%
Copyright Infringement
20%
10%
Corruption
0%
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
yare
Taxes and Insurance
Reduction
(Source: Own calculation of information from ŠÚ SR and ÚCEP
Banská Bystrica)
164
Summary
Number of economic crimes during the period between 1993 and 2009
ranged from 4,716 crimes registered in 1997 to 19,518 crimes recorded in
2009. Comparing the number of those crimes recorded in the first and in
the last year of the period, we found that there was a decline of about
10,654 crimes.
The share of economic crime of the total crime varied from 5.1% in
1997 to 18.6% in 2009. Every fifteenth to sixteenth offence was registered
in Slovakia was an economic crime. During the last years of the period, it
was only every fifth to sixth offence.
During the monitored period, the number of clarified economic crimes
ranged from 3 372 in 1998 to 10 486 crimes clarified in 2005. By
a comparison of the number of economic crimes in the first and in the last
year of the monitored period, we found that there was an increase by about
3660 acts.
The detection rate of economic crime ranged from 44.3% in 2008 to
76.2% in 2001. Comparing the level of detection achieved in the first and in
the last year of the monitored period, we found that there was a decrease by
12.5%.
The most frequent crime was fraud, which ranged from 1769 in 1998
to 7,176 crimes registered in 2002. The least frequent crimes was violation
of the exchange economy, which ranged from 0 recorded in 2004, 2005,
2007 and 2008 up to 37 registered in 1994. Comparing the year 1994 and
last year, we found that the number of that crime has fallen by 36.
The detection was most successful in corruption, which ranged from
56.4% in 2007 to 100% in 1997 and 1998.
The detection was least successful in currency protection, which
ranged from 2.5% in 1998 to 15.6% in 1999.
The amount of damage caused by committing economic crimes ranged
from almost 1 billion SKK in 1993 to 57,000,000,000 SKK in 2003.
165
Literature
1. Act No. 140/1961 Coll. Penal Code as amended.
2. Act No. 300/2005 Coll. Penal Code
3. Dworzecki, J., Szymczyk, J., Kryminologia. Wybrane zagadnienia,
GWSP, Gliwice 2010, ISBN: 978-83-61401-24-7; ISBN: 978-83929431-5-0.
4. Horváthová A., Odnicová M., Vývoj kriminality po vstupe Slovenskej
republiky do Európskej únii. In International scientific conference
“Slovakia in European Union” on 30.9.2009. Bratislava. ISBN 97880-8054-477-5.
5. Odnicová M., Vývoj kriminality v SR za obdobie rokov 1989–2006, p.
68. Crime prevention strategy in Slovakia for years 2007–2010. 2007.
6. Odnicowá M., Porovnanie vývoja kriminality v Slovenskej republike
so susednými krajinami za obdobie rokov 1999–2005. In: Periodical
international seminar “Current Problems of Prognostics in Criminology vol. V.” Bratislava: Akadémia PZ, 2006. s. 192, ISBN 80-8054390-9.
7. Odnicowá M., Vývoj evidovanej kriminality v Slovenskej republike za
obdobie rokov 1993–2009. In: Police Theory and Practice: Journal of
the Academy of the Police Force in Bratislava. -ISSN 1335-1370. Year. 18, vol.3 (year 2010). p. 77-87.
8. Outcomes of record and statistical system of the Police Force of the
Slovak Republic KSM1 100 for the years 1989–2009. ÚCEP Banská
Bystrica.
9. Own and unpublished statistical information, processed.
10. Team of Authors, Kriminológia – special section, part II., Bratislava:
Akadémia Policejného zboru. 2001. p. 314. ISBN 80-8054-167-1.
166
IWONA STERCZEWSKA
Wybrane elementy zarządzania kryzysowego
Abstract: The article is characterized by the power and range of actions that
they take the state institutions, local governments at different levels of
discretion at the time of preparation for / or has already occurred emergencies.
Discusses the phases of disaster management, crisis management teams
position and tasks Communal, District and Provincial Committee for Crisis
Management Cell.
Key words: crisis management, operations center, a state of natural disaster
Streszczenie: Artykuł charakteryzuje uprawnienia i zakres działań, które
podejmują instytucje państwowe, samorządowe na poszczególnych szczeblach
decyzyjności, w momencie przygotowania do/lub już zaistniałych sytuacji
kryzysowych. Omówiono fazy zarządzania kryzysowego, umiejscowienie
zespołów zarządzania kryzysowego oraz zadania Gminnych, Powiatowych
i Wojewódzkich komórek ds. Zarządzania Kryzysowego.
Słowa klucze: zarządzanie kryzysowe, centrum
żywiołowej
operacyjne, stan klęski
Wprowadzenie
Od kilkunastu lat zauważalna jest w naszym kraju rosnąca tendencja
do posługiwania się we wszystkich obszarach życia społecznego,
politycznego, gospodarczego itp. pojęciami takimi jak: kryzys, sytuacja
kryzysowa, zarządzanie kryzysowe. Pojęcia te Polacy odmieniają w każdym możliwym przypadku, co ma na celu zwrócenie uwagi na wyjątkowość podawanych terminów reprezentujących określone sytuacje. Przytaczane są więc kryzysy polityczne, gospodarcze, militarne czy społeczne.
Pojęcia te na stałe weszły już do języka potocznego. Posługują się nimi m.
167
in. menedżerowie firm, politycy, naukowcy, dziennikarze. Stąd też nie
należy się dziwić, że powstał, ogromny chaos pojęciowy, co w konsekwencji implikuje np. błędną interpretację zadań i funkcji poszczególnych
komórek grup dyspozycyjnych jak: sztaby, zespoły, czy centra kryzysowe,
powołanych do przeciwdziałania lub neutralizacji już zaistniałych zdarzeń
ujętych w ramy szerokorozumianego pojęcia kryzysu. Niejednokrotnie
także zarządzanie kryzysowe utożsamia się z ratownictwem łub
działaniami „public relations”. Czym więc jest zarządzanie kryzysowe?
W świetle Ustawy Zarządzanie kryzysowe „(…) to działalność organów
administracji publicznej będąca elementem kierowania bezpieczeństwem
narodowym, która polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym,
przygotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych, usuwaniu ich skutków oraz odtwarzaniu zasobów i infrastruktury
krytycznej”1. Uzupełnieniem powyżej zacytowanej definicji jest określenie:
sytuacja kryzysowa2 – należy przez to rozumieć sytuację będącą
następstwem zagrożenia i prowadzącą w konsekwencji do zerwania lub
znacznego naruszenia więzów społecznych przy równoczesnym poważnym
zakłóceniu w funkcjonowaniu instytucji publicznych, jednak w takim
stopniu, że użyte środki niezbędne do przywrócenia bezpieczeństwa nie
uzasadniają wprowadzenia żadnego ze stanów nadzwyczajnych, o których
mowa w art. 228 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej3.
Nie ma wątpliwości, że zarządzanie kryzysowe jest domeną działań
administracji publicznej. Ogólny i ponadresortowy charakter zarządzania
kryzysowego wskazuje w sposób jednoznaczny na jego zakres podmiotowy. Polski porządek prawny określa, iż za bezpieczeństwo państwa
1
Art. 2 Ustawy o zarządzaniu kryzysowym z dnia 21 maja 2007 r. (Dz. U. z 2007
r. Nr 89 poz. 590 z późn. zm.).
2
B. Wiśniewski, Obrona cywilna w krajowym porządku prawnym. Zbiór wybranych dokumentów, wyd. WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2008, s. 11.
3
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr
78, poz. 483).
168
odpowiadają właściwe organy władzy. Pomijając nawet kwestie ograniczonego zakresu zadań poszczególnych podmiotów ratowniczych, a także
ich równego statusu, które to kwestie już znacząco ograniczają możliwość
koordynowania prowadzonych działań przez jedną ze służb, często mamy
do czynienia z problemem podejmowania decyzji niosących ze sobą np.
zobowiązania finansowe i prawne. Zarządzanie kryzysowe jest funkcją
zdolności państwa, której celem jest zapewnienie określonego poziomu
bezpieczeństwa jego obywatelom. Zadanie to realizowane jest przez
właściwe organy administracji publicznej w oparciu o obowiązujący
porządek prawny.
Istota zarządzania kryzysowego w stanie klęski żywiołowej
Stan klęski żywiołowej jest jednym ze stanów nadzwyczajnych.
Klęską żywiołową nazywamy katastrofę w przyrodzie, powodującą szkody
i zniszczenia na terenach zamieszkanych i użytkowanych przez ludzi (np.
wichury, powodzie, trzęsienia ziemi). Klęski żywiołowe są najczęściej
trudne do przewidzenia, co uniemożliwia przygotowanie się i ograniczenie
szkód. Siła i gwałtowność zjawisk przyrodniczych powodujących klęski
żywiołowe jest znacznie większa niż możliwości przeciwstawienia się im,
stąd często w trakcie ich występowania ginie wielu ludzi, powstają też
ogromne straty materialne4.
Na podstawie Ustawy z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski
żywiołowej, stan ten wprowadzany jest przez Radę Ministrów w drodze
rozporządzenia na wniosek właściwego wojewody lub z własnej inicjatywy. Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony dla zapobieżenia
skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych5 noszących znamio4
Multimedialna Encyklopedia Powszechna, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 1998 r.
5
Katastrofa lub awaria techniczna to zdarzenie będące wynikiem niekontrolowanych wydarzeń powstałych w trakcie działalności przemysłowej i prowadzących
do poważnego niebezpieczeństwa dla człowieka, występującego bezpośrednio lub
z opóźnieniem, wewnątrz albo poza przedsiębiorstwem i (lub) dla środowiska
169
na klęski żywiołowej oraz w celu ich uniknięcia. Stan klęski żywiołowej
może być wprowadzony na obszarze, na którym wystąpiła klęska, a także
na obszarze, na którym wystąpiły lub mogą wystąpić jej skutki. Wprowadza się go na czas oznaczony, niezbędny dla zapobieżenia skutkom klęski
żywiołowej lub ich usunięcia, nie dłuższy jednak niż 30 dni. W okresie 90
dni od dnia zakończenia stanu klęski żywiołowej nie mogą się odbyć
wybory ani referendum.
Wykres 1. Procentowy udział poszczególnych kategorii zdarzeń
nadzwyczajnych w ogólnym bilansie XX w.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie pracy zbiorowej Wielkie katastrofy
XX wieku, wyd. MUZA S. A., Warszawa 1999 r.
Istotą zarządzania kryzysowego w sytuacji klęski żywiołowej jest
planowanie, organizowanie i prowadzenie operacji kryzysowych (obejmuje
ono kierowanie działaniami ratowniczymi, ludźmi i organizacjami), któnaturalnego, związanych z jedną czy kilkoma niebezpiecznymi substancjami.
J. Konieczny, Bezpieczeństwo publiczne w nagłych i nadzwyczajnych zagrożeniach
środowiska, PANOPTIKOS, Poznań 1995, s. 107.
170
rych celem jest zapobieganie lub minimalizacja skutków katastrof
naturalnych i awarii technicznych. Operacje te ukierunkowane są przede
wszystkim na ochronę ludzi, mienia, środowiska i infrastruktury krytycznej.
Zapewnienie skutecznej ochrony ludności w sytuacji klęski żywiołowej
wymaga zintegrowanego wysiłku wszystkich organów administracji
publicznej oraz innych podmiotów społecznych i gospodarczych realizujących zadania w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony. Szczególną rolę
w działaniach na rzecz ochrony ludności odgrywa obrona cywilna, służby
specjalne, policja, straż graniczna, jednostki ratownictwa (np. straż
pożarna) oraz inne wyspecjalizowane agencje, inspekcje i służby. Powaga
i intensywność spodziewanej lub realnej klęski żywiołowej będzie wpływać
na zakres i ustalanie priorytetów działania. Bez względu jednak na to, do
najważniejszych przedsięwzięć zwanych fazami (etapami) zarządzania
kryzysowego, które będą realizowane, należą:
 w fazie zapobiegania – prace legislacyjne, badania naukowe, monitoring,
wykrywanie i analiza zagrożeń, analiza społeczno-ekonomiczna skutków
zagrożeń, planowanie operacyjne, tworzenie rezerw i zapasów, programowanie rozwoju systemu zarządzania kryzysowego, realizacja budowli i systemów zabezpieczających, przygotowanie straży, służb i inspekcji oraz sił zbrojnych do realizacji przewidywanych zadań;
 w fazie przygotowania – weryfikacja planów operacyjnych, ćwiczenia
i treningi zgrywające (gry decyzyjne), doraźne szkolenie ludności, odtwarzanie rezerw i zapasów, organizowanie stanowisk kierowania, alarmowanie i powiadamianie;
 w fazie reagowania – organizowanie stanowisk kierowania i koordynacji,
mobilizowanie służb ratowniczych i ochotników, informowanie władz,
środków masowego przekazu i społeczeństwa, alarmowanie, ratownictwo i ewakuacja, udzielanie pomocy poszkodowanym, opieka medyczna, psychologiczna i religijna, zapewnienie bezpieczeństwa i porządku
publicznego;
 w fazie odbudowy – kompleks przedsięwzięć polegający m.in. na przywróceniu niezbędnych, minimalnych standardów życia społecznego
171
i działalności gospodarczej; odbudowa długoterminowa trwająca aż do
kompletnej „odbudowy” całego obszaru dotkniętego klęską.
P. Tyrała wskazuje, że „w (…) Polsce zarządzanie kryzysowe prowadzone jest zgodnie z zasadą jednoosobowego kierownictwa”6. Realizują ją
organy administracji publicznej (wójt/burmistrz, prezydent miasta, starosta,
wojewoda, minister), którym podporządkowane są jednostki organizacyjne
administracji zespolonej i niezespolonej oraz różne instytucje i podmioty
gospodarcze, niepodlegające im w warunkach normalnych, tzn. kiedy nie
występuje sytuacja kryzysowa. Wymienione organy administracji wykonują
obowiązki przy pomocy zespołów reagowania kryzysowego. Na szczeblu
centralnym jest to Rządowy Zespół Koordynacji Kryzysowej, w województwie wojewódzki zespół reagowania kryzysowego, w powiecie powiatowy zespół reagowania kryzysowego, a w gminie jest to gminny zespół
reagowania. W składzie tych zespołów funkcjonują grupy robocze
(funkcjonalne) o charakterze stałym i czasowym. Na bazie stałych grup roboczych tworzy się odpowiednio: Gminne Centrum Reagowania, Powiatowe
Centrum Zarządzania Kryzysowego, Wojewódzkie Centrum Zarządzania
Kryzysowego, które powadzą permanentny monitoring i ocenę sytuacji,
a w razie nagłego zdarzenia uprawnione są do podejmowania działań
ratowniczych. Zespoły reagowania kryzysowego działają odpowiednio w:
a) Gminnym Centrum Reagowania;
b) Powiatowym Centrum Zarządzania Kryzysowego;
c) Wojewódzkim Centrum Zarządzania Kryzysowego;
d) Rządowym Centrum Koordynacji Kryzysowej.
W czasie stanu klęski żywiołowej właściwy miejscowo wójt (burmistrz, prezydent miasta) kieruje działaniami prowadzonymi na obszarze
gminy w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia.
W zakresie prowadzonych działań wójt może wydawać polecenia wiążące
organom jednostek pomocniczych, kierownikom jednostek organizacyjnych
6
P. Tyrała, Zarządzanie kryzysowe. Ryzyko – Bezpieczeństwo – Obronność, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001, s. 373.
172
utworzonych przez gminę, kierownikom jednostek ochrony przeciwpożarowej działających na obszarze gminy oraz kierownikom jednostek
organizacyjnych czasowo przekazanych przez właściwe organy do jego
dyspozycji i skierowanych do wykonywania zadań na obszarze gminy. Wójt
może również zwrócić się do innych jednostek, które mu nie podlegają,
a które działają na terenie gminy z wnioskiem o wykonanie czynności
niezbędnych w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich
usunięcia7. W razie odmowy wykonania tych czynności lub niewłaściwego
ich wykonania, wójt niezwłocznie zawiadamia organ, któremu podlega
kierownik lub który sprawuje nadzór nad nim. Działania w celu zapobieżenia
skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia wójt wykonuje przy pomocy
gminnego zespołu reagowania. Zespół składa się z szefa, zastępcy oraz grup
roboczych o charakterze stałym i czasowym. Szefa gminnego zespołu i jego
zastępcę, wyznacza wójt spośród osób zatrudnionych w urzędzie gminy,
gminnych jednostkach organizacyjnych lub jednostkach pomocniczych,
osób posiadających wykształcenie specjalistyczne w zakresie ratownictwa,
ochrony przeciwpożarowej, inżynierii bezpieczeństwa cywilnego lub
zarządzania kryzysowego, absolwentów wyższych szkół wojskowych,
a także spośród funkcjonariuszy pożarnictwa, wyznaczonych do wykonywania zadań poza jednostkami organizacyjnymi Państwowej Straży Pożarnej.
Grupami roboczymi o charakterze stałym są grupa planowania cywilnego
i grupa monitorowania, prognoz i analiz. Grupy te stanowią gminne centrum
reagowania, będące komórką organizacyjną urzędu gminy. Centrum powinno
być odpowiednio oznakowane, a jego lokalizacja podana do publicznej
wiadomości w sposób umożliwiający poinformowanie wszystkich mieszkańców gminy. Grupami roboczymi o charakterze czasowym są:
 grupa operacji i organizacji działań;
 grupa zabezpieczenia logistycznego;
 grupa opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej.
7
Zarządzanie kryzysowe w Polsce, (red.) M. Jabłonowski, L. Smolak, Akademia
Humanistyczna im. A. Gieysztora w Pułtusku, Pułtusk 2007, s. 515.
173
Każda z grup roboczych stałych i czasowych realizuje odrębne
zadania, które są koordynowane przez szefa zespołu reagowania. Grupy
robocze są tworzone spośród osób zatrudnionych w urzędzie gminy,
gminnych jednostkach organizacyjnych lub jednostkach pomocniczych.
W skład grup mogą wchodzić również specjaliści, eksperci, osoby zaufania
społecznego, a także przedstawiciele organów administracji publicznej lub
społecznych organizacji ratowniczych. Funkcjonowanie zespołów na
szczeblu gminy, finansowane jest z budżetu samorządu terytorialnego,
a członkowie zespołu reagowania kryzysowego nie pobierają wynagrodzenia za pracę w zespole.
Starosta jest kierownikiem starostwa powiatowego oraz zwierzchnikiem
służbowym pracowników starostwa i kierowników jednostek organizacyjnych powiatu oraz zwierzchnikiem powiatowych służb, inspekcji i straży8.
Starosta zatwierdza programy działania służb, inspekcji, straży, uzgadnia
wspólne działanie tych jednostek na terenie powiatu oraz w sytuacjach
szczególnych kieruje wspólnymi działaniami tych jednostek. Starosta jako
zwierzchnik rządowej administracji zespolonej w powiecie jest przełożonym
komendantów powiatowych PSP, Policji, inspekcji nadzoru budowlanego oraz
jednostek przekazanych mu do dyspozycji przez właściwy organ do
wykonania zadań na terenie powiatu. Ze względu na umiejscowienie na
terenie powiatu służb, inspekcji i straży, których zwierzchnikiem jest starosta, szczebel powiatu jest uznawany za pierwszy i podstawowy poziom
wykonawczy (reagowania) w sytuacji kryzysowej. W celu zapobieżenia
skutkom klęski żywiołowej oraz ich usuwania starosta może również
wystąpić z wnioskiem o pomoc do innych jednostek organizacyjnych
działających na terenie powiatu. W razie odmowy wykonania tych czynności
lub ich niewłaściwego wykonania starosta niezwłocznie zawiadamia organ,
któremu podlegają jednostki organizacyjne. Starosta może wydawać także
polecenia wiążące wójtom, a w sytuacji, gdy wójt jest niezdolny do
8
Bezpieczeństwo wewnętrzne RP w ujęciu systemowym i zadań administracji publicznej, (red.) B. Wiśniewski, S. Zalewski, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała
2006, s. 10 i n.
174
kierowania lub niewłaściwie kieruje działaniami, starosta może wnioskować
do wojewody o zawieszenie uprawnień wójta.
T. Pokusa i W. Duczmal podają, że „(…) do zadań starosty w ramach
zarządzania kryzysowego należy:
 określanie zagrożeń związanych z rozwojem cywilizacyjnym lub siłami natury oraz zapobieganie tym zagrożeniom w odniesieniu do administrowanego obszaru,
 monitorowanie, alarmowanie ludności oraz koordynowanie działań ratowniczych i porządkowo-ochronnych przy pomocy powiatowego centrum zarządzania kryzysowego;
 kierowanie działaniami w sytuacji kryzysowej przy pomocy zespołu
reagowania kryzysowego”9.
Starosta kieruje wyżej wymienionymi działaniami przy pomocy
powiatowego zespołu reagowania kryzysowego10. Zespół składa się z szefa,
zastępcy oraz grup roboczych o charakterze stałym i czasowym. Grupami
roboczymi o charakterze stałym, a więc takimi, które działają przez
wszystkie fazy zarządzania kryzysowego są: grupa planowania cywilnego
oraz grupa monitorowania, prognoz i analiz. Grupy te stanowią powiatowe
centrum zarządzania kryzysowego, będące komórką organizacyjną
starostwa powiatowego lub komendy powiatowej.
Wojewoda kieruje działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia
skutkom klęski żywiołowej, jeżeli stan klęski wprowadzono na obszarze
więcej niż jednego powiatu wchodzącego w skład województwa.
W zakresie tych działań wojewodzie są podporządkowane organy i jednostki organizacyjne administracji rządowej i samorządu województwa
działające na obszarze województwa oraz inne siły i środki wydzielone go
jego dyspozycji i skierowane do wykonywania tych działań na obszarze
9
T. Pokusa, W. Duczmal, Zarządzanie kryzysowe i działania logistyczne na przykładzie wybranych instytucji, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu,
Opole 2009, s. 243.
10
Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, (red.) K. Jałoszyński, B. Wiśniewski,
T. Wojtuszek, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2007, s. 10.
175
województwa, w tym pododdziały i oddziały Sił Zbrojnych. Wojewoda
w zakresie wykonywanych zadań podlega właściwemu ministrowi, do zakresu
działania, którego należy zapobieganie skutkom danej klęski żywiołowej lub
ich usuwanie11. W razie niezdolności wojewody do kierowania lub niewłaściwego kierowania działaniami prowadzonymi w czasie klęski żywiołowej,
minister może zawiesić uprawnienia wojewody oraz wyznaczyć pełnomocnika do kierowania działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom
klęski żywiołowej lub ich usunięcia. Wojewoda nałożone zadania wykonuje
przy pomocy wojewódzkiego zespołu reagowania kryzysowego. W skład
zespołu wchodzi szef, dwóch zastępców: stały i czasowy oraz grupy robocze
o charakterze stałym i czasowym. Szef zespołu zwołuje posiedzenia nie
rzadziej niż raz na kwartał, a w przypadkach wymagających natychmiastowej
analizy i oceny zagrożeń oraz koordynacji działań ratowniczych może
zarządzić posiedzenie zespołu w trybie natychmiastowym. Posiedzeniami
zespołu kieruje szef, a w razie jego nieobecności jeden z zastępców. Szef
zespołu zarządza co najmniej raz w roku ćwiczenia realizowane przez zespół
w pełnym składzie, a po przeprowadzonym ćwiczeniu wnioski z jego przebiegu
są wykorzystywane do doskonalenia i organizacji prac zespołu. Grupami
roboczymi o charakterze stałym na szczeblu województwa są:
 grupa bezpieczeństwa powszechnego i porządku publicznego;
 grupa planowania cywilnego;
 grupa monitorowania, prognoz i analiz.
Grupami roboczymi o charakterze czasowym na szczeblu województwa są:
 grupa operacji;
 grupa zabezpieczenia logistycznego;
 grupa opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej.
Minister właściwy do spraw wewnętrznych lub inny minister, do
zakresu działania którego należy zapobieganie skutkom danej klęski żywioło11
Współpraca służb porządku publicznego z administracją rządową i samorządową, (red.) A. Osierda, B. Wiśniewski, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2008,
s. 8 i n.
176
wej zajmuje się kierowaniem działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia
skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia, jeżeli stan klęski żywiołowej
wprowadzono na obszarze więcej niż jednego województwa12. Minister
działania te wykonuje przy pomocy Rządowego Zespołu Koordynacji
Kryzysowej, składającego się z szefa, dwóch zastępców: stałego i czasowego oraz grup roboczych o charakterze stałym i czasowym. Szefa rządowego
zespołu wyznacza minister właściwy do spraw wewnętrznych spośród
sekretarzy i podsekretarzy stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych
i Administracji. Zastępcę stałego Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji powołuje spośród nadzorowanych lub podległych mu centralnych
organów administracji rządowej, wykonujących zadania w dziedzinie
zapobiegania klęskom żywiołowym. Ze względu na rodzaj zagrożeń
niemilitarnych, stałym zastępcą szefa zespołu jest najczęściej Komendant
Główny Państwowej Straży Pożarnej. Zastępcę czasowego wyznacza minister
właściwy do rodzaju zaistniałego zagrożenia, spośród osób zatrudnionych w
urzędzie obsługującym tego ministra, w jednostkach organizacyjnych przez
niego nadzorowanych oraz w urzędach obsługujących organy podległe
temu ministrowi. Rządowy Zespół Koordynacji Kryzysowej składa się
z grup o charakterze stałym i czasowym. Grupami stałymi są:




grupa planowania wsparcia i analizy zasobów;
grupa koordynacji działań kryzysowych;
grupa koordynacji pomocy humanitarnej;
grupa polityki informacyjnej.
W skład grupy planowania wsparcia i analizy zasobów wchodzą osoby
powołane przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych na wniosek
Ministra Obrony Narodowej oraz ministrów właściwych do spraw: zagranicznych, administracji publicznej, zdrowia, zabezpieczenia społecznego, środowiska, kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, oświaty i wychowania,
gospodarki wodnej, finansów publicznych, skarbu państwa, rolnictwa,
12
Kryzys i zarządzanie, (red.) J. Prońko, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, WSA
w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2006, s. 11 i n.
177
gospodarki, gospodarki morskiej, łączności oraz transportu, spośród
sekretarzy i podsekretarzy stanu w urzędach obsługujących tych ministrów.
W skład grupy koordynacji działań kryzysowych wchodzą osoby powołane
przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych na wniosek Szefa
Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki, Głównego Inspektora
Sanitarnego, Głównego Inspektora Nadzoru Budowlanego, Generalnego
Dyrektora Dróg Krajowych i Autostrad, Głównego Dyrektora Transportu
Drogowego, Prezesa Urzędu Regulacji Telekomunikacj i Poczty, Głównego Lekarza Weterynarii, Głównego Geodetę Kraju, Głównego Inspektora
Ochrony Środowiska, Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa
oraz osoby wyznaczone przez ministra właściwego ds. wewnętrznych,
spośród osób zatrudnionych w urzędzie obsługującym tego ministra,
w jednostkach organizacyjnych jemu podległych i nadzorowanych13.
W skład grupy koordynacji pomocy humanitarnej wchodzą osoby powołane przez ministra właściwego ds. wewnętrznych spośród osób zatrudnionych lub pełniących służbę w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych
i Administracji. Przedstawiony skład grup roboczych, może być ponadto
rozszerzony o inne osoby wyznaczone przez innych ministrów oraz innych
ekspertów, specjalistów lub osoby zaufania społecznego. Skład grup roboczych
o charakterze stałym, ustala minister kierujący działaniami w sytuacji klęski
żywiołowej w zależności od rodzaju zagrożenia oraz rodzaju prowadzonych
działań ratowniczych14.
Jak wskazują J. Dworzecki i R. Kochańczyk, „(…) rozpatrując
problem udziału administracji zespolonej i niezespolonej w zarządzaniu
kryzysowym warto zauważyć, iż w zależności od rodzaju zagrożenia, niektóre
13
Administracja publiczna w systemie przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom dla ludzi i środowiska, (red.) K. Liedel, J. Prońko, B. Wiśniewski, WSA
w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała – Warszawa 2007, s. 10 i n.
14
R. Szynowski, Zadania administracji publicznej w obszarze zarządzania kryzysowego, [w:] Administracja publiczna a bezpieczeństwo państwa, (red.) Z. Piątek,
B. Wiśniewski, A. Osierda, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2007, s. 40–52.
178
z nich będą pełniły rolę wiodącą, a niektóre pomocniczą”15. Zadania służb
wiodących w systemie zarządzania kryzysowego sprowadzają się do:
pełnienia funkcji organizatora operacji, opracowania i aktualizacji planów
operacyjnych na wypadek zaistnienia zagrożenia, opracowania propozycji
decyzji oraz potrzeb dotyczących użycia sił i środków niezbędnych dla
prowadzenia akcji ratowniczej pozyskiwanych z innych instytucji i podmiotów w ramach współdziałania itd. Szczegółowy podział kompetencji
poszczególnych służb, inspekcji i straży w systemie zarządzania kryzysowego
przedstawia się w tzw. siatce bezpieczeństwa, opracowywanej na poszczególnych szczeblach zarządzania państwem. W siatce bezpieczeństwa ujmuje
się rodzaje zagrożeń, które mogą wystąpić na danym terenie oraz określa się
rolę poszczególnych służb będących w dyspozycji danego organu administracji publicznej.
Wydarzenia ostatnich lat, jakie zachodzą w naszym państwie, potwierdzają konieczność istnienia spójnego i jednolitego systemu zarządzania
kryzysowego. Spełnia on wiodącą rolę w zwalczaniu klęsk żywiołowych,
nadzwyczajnych zagrożeń środowiska i likwidacji ich skutków oraz w akcjach
poszukiwania i ratowania życia.
Bibliografia
1. Administracja publiczna w systemie przeciwdziałania nadzwyczajnym
zagrożeniom dla ludzi i środowiska, (red.) K. Liedel, J. Prońko, B. Wiśniewski, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała – Warszawa 2007.
2. Bezpieczeństwo wewnętrzne RP w ujęciu systemowym i zadań administracji publicznej, (red.) B. Wiśniewski, S. Zalewski, WSA w BielskuBiałej, Bielsko-Biała 2006.
3. Dworzecki J., Kochańczyk R., Współczesne zagrożenia, Gliwice 2010.
4. Konieczny J., Bezpieczeństwo publiczne w nagłych i nadzwyczajnych
zagrożeniach środowiska, wyd. PANOPTIKOS, Poznań 1995.
15
J. Dworzecki, R. Kochańczyk, Współczesne zagrożenia, Gliwice 2010, s. 314.
179
5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U.
z 1997 r. Nr 78, poz. 483).
6. Kryzys i zarządzanie, (red.) J. Prońko, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek,
WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2006.
7. Multimedialna Encyklopedia Powszechna, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 1998.
8. Pokusa T., Duczmal W., Zarządzanie kryzysowe i działania logistyczne na przykładzie wybranych instytucji, Wyższa Szkoła Zarządzania
i Administracji w Opolu, Opole 2009.
9. Szynowski R., Zadania administracji publicznej w obszarze zarządzania kryzysowego, [w:] Administracja publiczna a bezpieczeństwo państwa, (Red.) Z. Piątek, B. Wiśniewski, A. Osierda, WSA w BielskuBiałej, Bielsko-Biała 2007.
10. Tyrała P., Zarządzanie kryzysowe. Ryzyko – Bezpieczeństwo – Obronność, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001.
11. Ustawa o zarządzaniu kryzysowym z dnia 21 maja 2007 r. (Dz. U.
z 2007 r. Nr 89 poz. 590 z późn. zm.).
12. Wiśniewski B., Obrona cywilna w krajowym porządku prawnym.
Zbiór wybranych dokumentów, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała
2008.
13. Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, (red.) K. Jałoszyński, B.
Wiśniewski, T. Wojtuszek, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała
2007.
14. Współpraca służb porządku publicznego z administracją rządową
i samorządową, (red.) A. Osierda, B. Wiśniewski, WSA w BielskuBiałej, Bielsko-Biała 2008.
15. Zarządzanie kryzysowe w Polsce, (red.) M. Jabłonowski, L. Smolak,
Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora w Pułtusku, Pułtusk
2007.
180
JACEK DWORZECKI
Terroryzm jako zagrożenie współczesnego świata
Abstract: This article presents (in outline) the phenomenon of terrorism,
which is currently one of the major problems of the contemporary world. This
article focuses on definitional approach to this phenomenon, its historical
background and a division of currents, the forms of terrorism. Were also
presented - the organization of terrorist groups, the basic methods of the
terrorists and their victims. Presented also the legal basis for the prevention,
combating terrorism in Poland and the current level of terrorist threat present in
our country.
Key words: Terrorism, national security, crisis, terrorist attack
Streszczenie: Artykuł przedstawia (w zarysie) zjawisko terroryzmu,
stanowiącego aktualnie jeden z najpoważniejszych problemów współczesnego
świata. W tekście omówiono definicyjne ujęcie tego zjawiska, jego rys
historyczny oraz dokonano podziału na nurty, formy terroryzmu.
Przedstawione zostały również – organizacja grup terrorystycznych, podstawowe metody działania terrorystów i ich ofiary. Zaprezentowano ponadto
prawne podstawy przeciwdziałania, zwalczania zjawiska terroryzmu w Polsce
oraz aktualny stopień zagrożenia terrorystycznego występujący w naszym
kraju.
Słowa klucze: Terroryzm, bezpieczeństwo narodowe, sytuacja kryzysowa,
zamach terrorystyczny
Wstęp
Terroryzm jest jednym z najważniejszych zagadnień współczesnego
świata. Politolodzy, psychologowie, politycy, mass media, wszyscy czekają
na następny krok Hamasu, Hezbollahu czy Al-Kaidy. Wydarzenia w Sta181
nach Zjednoczonych z 11 września 2001 r. spowodowały ożywioną
dyskusję na temat terroryzmu, która toczy się na całym świecie bez
wyjątków. Dzieje się tak, ponieważ zamachy na WTC pokazały, iż jest to
problem globalny, a postrzeganie go, jako typowego zjawiska o zasięgu
lokalnym lub regionalnym, byłoby w obecnych czasach nieakceptowanym
uproszczeniem1.
Terroryzm samobójczy przestał już być wewnętrznym, peryferyjnym
problemem Izraela czy innych państw Azji lub Afryki. Dziś każdy może
być ofiarą aktu terrorystycznego, który przestał uznawać granice, kontekst
terytorialny i wiele innych kryteriów, dzięki którym był definiowany.
Udowodnił tym samym, że w rzeczywistości obiektywne cechy (poza
dwoma – nieobliczalnością skali przemocy i nieprzewidywalnością) nie
istnieją. Ponadto terroryzm odsłonił jeszcze jedną bardzo ważną kwestię,
a mianowicie ścisły związek z polityką.
Terroryzm jest pojęciem politycznym, a jego zasadniczą cechą jest to,
że do realizacji swych celów, ugrupowanie terrorystyczne używa
specyficznych środków, których nie byłoby w stanie użyć żadne inne
ugrupowanie celowe. Dlatego każda organizacja terrorystyczna nie stosuje
się do prawa międzynarodowego czy do prawa wewnętrznego danego
kraju, tylko kieruje się swoim własnym kodeksem, specyficznym dla niej
samej. Dlatego też, nie można bagatelizować terroryzmu definiując go,
jako akty kryminalne, działania przestępcze. Jest on agresywnym
politycznym działaniem, a grupy go stosujące mają swoje struktury, jasno
określone cele oraz podstawy ideologiczne.
Pojęcie terroryzmu
Terroryzm to wyrażenie często używane niewłaściwie a jego
konkretna definicja jest niemożliwa do zbudowania, ponieważ zawsze
1
R. Stemplowski, Transnarodowa harmonizacja bezpieczeństwa i rozwoju ograniczy transnarodowy terroryzm, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2001, t. 1, nr
3(3), s. 5.
182
pozostanie obszar, którego ona nie obejmie.
A. Machowski wskazuje, że „(…) konstrukcja etymologiczna słowa
terroryzm wywodzi się z sanskrytu2, w którym słowo tras oznaczało drżeć,
a później w grece słowo tereo również posiadało takie samo znaczenie. Za
czasów Imperium Rzymskiego funkcjonowało kilka jego postaci,
mianowicie: ters, tres, tersere, terrere oraz terror. Ostatni etap ewolucji
obowiązujący współcześnie w Europie, jak również na świecie, nastąpił
dzięki francuskiemu słowu terreur, które oznacza strach, gniew,
przerażenie”3. Z kolei A. Pawłowski reprezentuje pogląd, że „(…) nie
należy odnosić zbyt dużej wagi do genealogii nazwy, gdyż najpierw
powstają desygnaty nazw, a dopiero później same nazwy”4.
Wśród literatury dostępnej na polskim rynku doszukać się można,
ponad 200 definicji terroryzmu. Różnią się one od siebie złożonością,
stopniem nacisku na motywy (podłoża), cel czy też przedmiot ataku
znajdujący się u podstaw działalności terrorystycznej5. B. Hoffman
wskazuje, że „(…) przy definiowaniu terroryzmu do najczęściej powtarzanych zalicza się 22 różne kategorie słów występujących w 109 rozmaitych
definicjach. Stosowanie przemocy i siły występuje w 83,5% definicji;
aspekt polityczny czynu – 65%; wywoływanie strachu i terroru – 51%;
groźba jako element zastraszenia – 47%; skutki i reakcje psychologiczne –
41,5%; rozróżnienie pojęcia; ofiara i cel działania – 37,5%; celowa,
planowana, systematyczna akcja – 32%; metody zamachów, strategia
i taktyka działania – 30,5%; nienormalność, konflikt z przyjętymi normami
i regułami, brak humanitaryzmu w działaniu – 30%; wymuszenie,
zniewolenie, powodowanie uległości – 28%; dążenie do osiągnięcia
rozgłosu, reklamy – 21,5%; przypadkowość, bezosobowość, indyskry2
Sanskryt – język literacki starożytnych, średniowiecznych i wczesnonowożytnych Indii. Należy do indoaryjskiej gałęzi indoirańskiej grupy rodziny
języków indoeuropejskich. M. Mejor, Sanskryt, Warszawa 2004, ss. 208.
3
A. Machowski, Zagrożenia bioterroryzmem. Dydaktyczno-prewencyjne aspekty
zarządzania bezpieczeństwem społecznym, Mysłowice 2008, s. 12.
4
A. Pawłowski, Terroryzm w Europie w XIX – XX w., Zielona Góra 1980, s. 9.
5
K. Jałoszyński, Terroryzm czy terror kryminalny w Polsce?, Warszawa 2001, s. 7.
183
minacja – 21%; ofiary wśród osób cywilnych, niewalczących, neutralnych
– 17,5%; zastraszenie swoim działaniem – 17%; podkreślenie niewinności
ofiar – 15,5%; sprawcy działają w zorganizowanej grupie, organizacji
ruchu – 14%; demonstracja siły przed innymi – 13,5%; nieobliczalność,
nieprzewidywalność, niespodziewany atak – 9%; konspiracyjny charakter
działalności – 9%; powtarzalny, seryjny lub „reklamowy” charakter
przemocy – 7%; kryminalny charakter zamachów – 6%; żądania stawiane
stronom trzecim – 4%”6.
Do kategoryzacji terminu terroryzm, Departament Obrony Stanów
Zjednoczonych Ameryki Północnej wykorzystuje definicję, która wskazuje
że „(…) terroryzm to bezprawne użycie – bądź groźba użycia – siły czy
przemocy wobec osoby lub mienia, by wymuszać lub zastraszać rządy czy
społeczeństwa, często dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych czy
ideologicznych”7. W tej definicji samą groźbę terrorystyczną stawia się na
równi z atakiem, a celem terrorystów mogą być całe społeczeństwa i rządy
państw. W innym ujęciu „terroryzm to stosowanie gwałtu do osiągnięcia
celów politycznych lub ekonomicznych w stosunkach międzynarodowych.
Forma interwencji dokonywanej przemocą przez specjalne jednostki wojska lub Policji, albo przez organizacje terrorystyczne”8.
Federalne Biuro Śledcze (ang. Federal Bureau of Investigation – FBI)
terroryzm definiuje jako „(…) bezprawne użycie siły lub przemocy wobec
osób lub mienia, aby zastraszyć lub wywrzeć przymus na rząd, ludność
cywilną albo części wyżej wymienionych, co zmierza do promocji celów
politycznych lub społecznych”9. Liga Narodów wykorzystuje w swojej
działalności definicję, która określa terroryzm, jako „(…) wszelkie działa-
6
B. Hoffman, Oblicza terroryzmu, Warszawa 2001, s. 38.
K. Jałoszyński, Terroryzm a wojsko, „Zeszyty Naukowe AON” 2000, nr 2(39),
s. 188.
8
J. E. Omańczyk, Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, Warszawa 1974,
s. 3509.
9
A. P. Schmid, G. F. Hindle, After the War on Terror: Regional and Multilateral
Perspectives on Counter-Terrorism Strategy, London 2009, s. 151.
7
184
nie przestępcze skierowane przeciwko państwom, których celem jest wytworzenie stanu terroru w umysłach ludzi, grup osób lub społeczeństw”10.
Na szczycie NATO w Pradze (listopad 2002 r.)11 przyjęto, że terroryzm to „(…) bezprawne lub groźne użycie siły lub przemocy przeciw osobom indywidualnym lub mieniu, zmierzające do zniewolenia lub zastraszenia rządów lub społeczeństw dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych lub ideologicznych. Skalkulowane użycie przemocy lub groźby dla
osiągnięcia celów natury politycznej, religijnej lub ideologicznej, za pomocą zastraszania, zniewolenia lub siania strachu. Terroryzm wiąże się z aktem przestępczym, który jest często symboliczny i którego zamiarem jest
wpłynięcie na opinię publiczną”12.
10
Źródło: Internet – http://www.unic.un.org.pl/terroryzm/definicje.php [uzyskano
05.03.2010].
11
Państwa NATO w ramach współpracy w dziedzinie zwalczania terroryzmu
międzynarodowego na całym obszarze objętym przez Radę Współpracy
Północnoatlantyckiej i Partnerstwo dla Pokoju przyjęły partnerski plan działań
przeciwko terroryzmowi (Partnership Action Plan Against Terrorism). Cele
określone w planie skupiają się na konsultacjach politycznych, zapewnianiu
interoperacyjności militarnej, planowaniu, zarządzaniu kryzysowym na wypadek
ataku, zarządzaniu przestrzenią powietrzną i kosmiczną, kontrolach granicznych,
współpracy w dziedzinie zbrojeń, zwalczaniu finansowania terroryzmu,
zapobieganiu przemytowi broni oraz materiałów wybuchowych, nauce oraz
kontroli zbrojeń i nieproliferacji. R. D. Asmus, NATO – otwarcie drzwi (tłum.
C. Murawski, G. Siwek), Warszawa 2002, ss. 582.
Źródło: Internet http://www.nato.int/docu/basictxt/b021122e.htm [06.03.2005]
12
Na praskim szczycie NATO, przyjęto również interpretację terminów:
Antyterroryzm – działanie defensywne, obronne, realizowane w celu zmniejszenia
skutków działań terrorystycznych, realizowane zarówno w odniesieniu do ludzi,
jak i mienia; obejmuje środki defensywne (szczególnie wywiad) używane w celu
zmniejszenia podatności sił zbrojnych, osób i własności na atak terrorystyczny
z użyciem ograniczonej reakcji i powstrzymywania przez siły zbrojne i instytucje
cywilne. Kontrterroryzm – działania ofensywne podejmowane przez struktury
cywilne i wojskowe danego państwa w celu obrony, zapobiegania lub odpowiedzi
na akty terroryzmu. Działania tego typu realizowane są przez odpowiednio
wyszkolone, doposażone i wyspecjalizowane siły zdolne do zapobiegania,
uprzedzenia lub rozdrobnienia incydentów terrorystycznych zarówno w kraju, jak
i za granicą. W rozumieniu militarnej koncepcji obrony przed terroryzmem
185
Nieco wcześniej powstała europejska definicja terroryzmu, sformułowana w Decyzji Ramowej Rady Unii Europejskiej z dnia 13 czerwca 2002
r. o zwalczaniu terroryzmu, w której zapisano, że czynami terrorystycznymi są działania polegające na:
 ataku na życie osoby, mogącym spowodować śmierć;
 ataku na nietykalność osobistą osoby, porwaniu lub wzięciu zakładnika;
 spowodowaniu poważnych zniszczeń w stosunku do własności rządowej lub administracji państwowej, systemu transportowego, infrastruktury z włączeniem systemu informacyjnego, platformy wiertniczej
umieszczonej na szelfie kontynentalnym, prywatnej bądź publicznej
własności, co może zagrozić życiu ludzkiemu lub spowodować znaczne straty ekonomiczne;
 zajęciu statku powietrznego, statku bądź innego środka transportu publicznego albo transportu towarów;
 produkcji, posiadaniu, nabywaniu, transporcie, dostarczaniu albo użyciu broni, materiałów wybuchowych, materiałów jądrowych, broni
chemicznej, biologicznej oraz prowadzeniu badań odnośnie ostatnich;
 uwalnianiu niebezpiecznych substancji, powodowaniu pożarów, powodzi bądź eksplozji, których skutkiem może być zagrożenie ludzkiego życia;
 zakłócaniu lub przerywaniu dostaw wody, energii elektrycznej oraz
innych podstawowych zasobów naturalnych, czego skutkiem może
być zagrożenie ludzkiego życia;
 groźbie popełnienia któregokolwiek z wyżej wymienionych czynów;
(deklaracja szczytu praskiego) to przede wszystkim wsparcie państw na ich
wyraźną prośbę, albowiem ochrona populacji i infrastruktury należy do
obowiązków samego państwa. Zgodnie z koncepcją, najważniejszym zadaniem,
jakie stoi przed państwami NATO, jest uniemożliwienie grupom terrorystycznym
przebywania, trenowania, planowania i realizowania działań terrorystycznych.
Ponadto uznano, że groźba ze strony ataków terrorystycznych jest dostatecznie
poważna, aby podejmować przeciwdziałanie zarówno w stosunku do terrorystów,
jak i osób wspierających ich w sposób i w chwili określonej przez Radę
Północnoatlantycką. J. Kaczmarek, J. Skrzyp, NATO, Wrocław 2003, s. 281.
186



poważnym zastraszeniu społeczeństwa;
bezprawnym zmuszeniu rządu lub organizacji międzynarodowej do
podjęcia lub zaniechania podjęcia jakiegokolwiek działania;
poważnym destabilizowaniu lub zniszczeniu podstawowych politycznych, konstytucyjnych, ekonomicznych lub społecznych struktur kraju
lub organizacji oraz działania, których popełnienie wyrządzić może
poważną szkodę krajowi lub organizacji międzynarodowej13.
A. P. Schmid postrzega terroryzm jako „(…) atak sił wywrotowych na
niewinne jednostki, mający wywołać strach i zabić lub zranić ludzi, a przez
to wymusić polityczne ustępstwa na osobie nie będącej bezpośrednią ofiarą
zamachu lub na organizacji, do której nie należą zaatakowani”14. Z kolei
W. Laqueur definiuje terroryzm, jako „(…) zbiór różnych form stosowania
przemocy, umotywowanego politycznie, zwłaszcza przez rewolucyjne lub
ekstremistyczne grupy lub pojedyncze osoby”15.
W polskich źródłach definicje terroryzmu można odnaleźć m.in.
w Encyklopedii Popularnej PWN wskazującą, że jest to „(…) stosowanie
przemocy, gwałtu, okrucieństwa w celu zastraszenia, zniszczenia przeciwnika”16. Z kolei w Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN zjawisko terroryzmu zostało scharakteryzowane jako „(…) różnie umotywowane ideologicznie, planowane i zorganizowane działania pojedynczych osób lub grup,
skutkujące naruszeniem istniejącego porządku prawnego, podjęte w celu
wymuszenia od władz państwowych i społeczeństwa określonych zachowań, często naruszające dobra osób postronnych. Działania te są realizowane z całą bezwzględnością, za pomocą różnych środków (naciski psychiczne, przemoc fizyczna, użycie broni i ładunków wybuchowych),
13
Decyzja Ramowa Rady Unii Europejskiej z dnia 13.06.2002 r. art. 1
(2002/475/JHA).
14
A. P. Schmid, Handbook of Terrorism Research, London 2009, passim.
15
W. Laqueur, Terrorismus – Wurzel und Wirkungen, [w:] Meyers Enzyklopaedisches Lexikon – t. 23, (red.) W. Betz, W. Laqueur, F. Rapps, Mannheim 1978,
s. 343–346.
16
Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1993, s. 864.
187
w warunkach specjalnie nadanego im rozgłosu i celowo wytworzonego
w społeczeństwie lęku”17. W Leksykonie Historii XX wieku, pojęcie terroryzmu jest przedstawione jako „(…) metoda walki politycznej polegająca
na używaniu przemocy wobec poszczególnych jednostek lub grup ludzi”18.
Terroryzm, według innej definicji, to „(…) celowe i świadome stosowanie
przemocy wobec organów władzy i administracji państwowej oraz instytucji społecznych lub określonych osób (reprezentujących określoną grupę
etniczną , narodowościową lub też wyznających jakiś pogląd ideowy lub
polityczny, jak również wobec głów państw i przedstawicieli sfery finansowej), ukierunkowane na wywołanie określonego zachowania (instytucji
lub osób) bądź zastraszenia (decydentów, społeczności)”19.
Swoje definicje opracowali również polscy eksperci. A. Pawłowski
pod pojęciem terroryzmu rozumie „(…) stosowanie gwałtu przez jednostki
lub grupy osób, w celu wywarcia wpływu zarówno na rząd i opinie publiczną, jak i na grupy osób i poszczególne osoby”20. Według T. Hanauska,
terroryzm to „(…) zaplanowana, zorganizowana i zazwyczaj uzasadniona
ideologicznie, a w każdym razie posiadająca polityczne podłoże motywacyjne działalność osób lub grup, mająca na celu wymuszenie od władz
państwowych, społeczeństwa lub poszczególnych osób określonych świadczeń, zachowań czy postaw, a realizowana w przestępczych formach obliczonych na wywołanie szerokiego, maksymalnie zastraszającego rozgłosu
w opinii publicznej oraz z reguły polegająca na zastosowaniu środków
fizycznych, które naruszają dobra osób postronnych, tj. takich, które nie
dały wyrazu swemu negatywnemu nastawieniu do aktu terrorystycznego,
jego celu lub uzasadnienia, ani nawet do określonej ideologii czy zapatry-
17
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 5, Warszawa 1997, s. 800.
B. Bankowicz, M. Bankowicz, A. Dudek, Leksykon Historii XX wieku, Kraków
1996, s. 47.
19
D. Woźniak, Koncepcja organizacji systemu antyterrorystycznego w Polsce oraz
propozycje rozwiązań, [w:] Przestępczość zorganizowana. Świadek koronny, terroryzm w ujęciu praktycznym, (red.) E. W. Pływaczewski, Kraków 2005, s. 753.
20
A. Pawłowski, op. cit., passim.
18
188
wań”21. S. Pikulski pisze: „(…) terroryzm jest to działalność przestępcza na
tle politycznym zorganizowanych grup przestępczych o charakterze antypaństwowym. Podejmowane przez te ugrupowania akty terrorystyczne
zmierzają do wymuszenia określonych następstw (…). Ugrupowania te
osiągają swój cel poprzez wywołanie strachu i paniki w opinii publicznej,
a służy temu np. podkładanie bomb w miejscach publicznych czy zamachy
na życie znanych osób życia publicznego”22.
S. Zalewski wskazuje, że „(…) terroryzm w istocie jest stałą, towarzyszącą ludzkości od wieków, formą walki politycznej, jej narzędziem, środkiem osiągania efektów”23. Ww. autor traktuje terroryzm jako zagrożenie
bezpieczeństwa narodowego, które przybiera postać hasła-klucza co tłumaczyć ma istotę zabiegów w obszarze bezpieczeństwa państwa.
B. Hołyst rozróżnia pojęcie terroru politycznego, który definiuje „(…)
jako używanie środków przymusu przez panującą władzę polityczną w celu
zastraszenia przeciwników politycznych, ich eliminacji czy utrzymania tą
metodą władzy (terror państwowy, dyktatura)” od terroryzmu postrzeganego jako „(…) stosowanie środków przemocy i zastraszania w walce z aktualną władzą polityczną, strukturą społeczną czy systemem politycznym
w celu jego obalenia i dokonania zmiany”24. Ww. autor wskazuje, że celem
ugrupowań terrorystycznych, połączonych najczęściej ścisłymi więzami
etnicznymi, religijnymi, narodowymi lub społecznymi, jest walka z władzą
czy systemem, który jest postrzegany jako wrogi, obcy, opresyjny, stojący
na drodze realizacji narodowych aspiracji. Metodą tej walki jest bezwzględne używanie przemocy dla zasiania strachu (terroru) i wymuszenia
tą drogą pożądanej zmiany.
21
Organizacyjne i prawne aspekty działań antyterrorystycznych, (red.) G. Kędzierska, Szczytno 2002, s. 8.
22
S. Pikulski, Prawne środki zwalczania terroryzmu, Olsztyn 2000, s. 13.
23
S. Zalewski, Bezpieczeństwo polityczne państwa. Studium funkcjonalności
instytucji, Siedlce 2010, s. 210.
24
B. Hołyst, Terroryzm, t. 1, Warszawa 2009, s. 2083.
189
Odnosząc się do uprzednio zaprezentowanego stanowiska B. Hoffmana w kwestii definiowania terroryzmu należy wskazać, że K. Jałoszyński
w oparciu o najczęściej pojawiające się determinanty określające to zjawisko (tj. przemoc i siłę, czynnik polityczny podłoża działania, wywoływanie
strachu) reprezentuje pogląd, iż „(…) przemoc i siła stanowią niejako warunek niezbędny i podstawowy, aby można było mówić o zbrodniczym
działaniu przestępczym, a terroryzm należy kategoryzować uwzględniając
drugą przesłankę, jaką jest wymiar polityczny skutków jego działania”25.
Kryterium to pozwoli na uniknięcie niewłaściwej interpretacji każdego
ataku (czynu bezprawnego) przeprowadzonego w podobny sposób do tego,
jaki wykorzystują w swoich działaniach członkowie grup, organizacji terrorystycznych. Ww. autor wskazuje, że takie podejście umożliwi wyodrębnienie najistotniejszych elementów, które będą stanowiły centralną konstrukcję definicji terroryzmu, aby dane działanie można było określić mianem terrorystycznego.
Ryc. 1. Elementy definicji terroryzmu wg K. Jałoszyńskiego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie K. Jałoszyński, Współczesny
wymiar antyterroryzmu, Warszawa 2008, s. 36.
25
K. Jałoszyński, Współczesny wymiar antyterroryzmu…, s. 36.
190
Rys historyczny zjawiska terroryzmu
Zjawisko terroryzmu (w niezwykle ubogiej interpretacji oraz pod inną
nazwą) zostało zidentyfikowane już w czasach antycznej Grecji. Zabójca
„tyrana” w starożytnej Grecji cieszył się mianem bohatera. Wtedy też
Platon, Arystoteles i inni współcześni tym czasom rozważali, pisali
o czynach, które dzisiaj postrzegalibyśmy jako nacechowane proweniencją
o charakterze terrorystycznym. Ci starożytni filozofowie, rządy „tyranów”
nazywali przestępstwami, a ich zabójstwo uznawali za usprawiedliwione.
Filozof rzymski Seneka Młodszy wprost stwierdził, że „(…) dla bogów nie
ma milszej ofiary, niż krew tyrana”26. W literaturze przedmiotu można
znaleźć także informacje, że po metody terrorystyczne sięgali również
żydowscy sykariusze i zeloci. W I wieku po Chrystusie, ci radykałowie
walczyli o uwolnienie Palestyny spod rzymskiego panowania. Wykorzystując okazje w postaci ulicznych zgromadzeń, wieców mieszali się ze
świętującymi ludźmi, jednym pchnięciem sztyletu z tyłu mordowali
przeciwników i wtapiali się w tłum.
Około 1090 r. powstało w Persji tajne stowarzyszenie, któremu
przewodził Hassan Ben Sabah (zwany starcem z gór). Jego członkowie
odurzeni haszyszem, dopuszczali się zabójstw rycerzy krzyżowców
w Ziemi Świętej. O sile ich legendy świadczy fakt, że współczesne
określenie zabójstwa w wielu językach wywodzi się od nazwy tej sekty,
która brzmiała – assasyni27. Słowa „terroryzm” i „terror” upowszechniły się
w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, gdy w latach 1793–94 Komitet
Ocalenia Publicznego, Trybunał Rewolucyjny, komitety rewolucyjne i ich
agenci zastosowały na wielką skalę brutalne represje przeciwko
faktycznym oraz wyimaginowanym wrogom rewolucji. Tak powstało
pojęcie Wielkiego Terroru (Regime de la Terreur), stanowiące synonim
26
Lucius Annaeus Seneca Minor (ur. ok. 4 p.n.e. w Kordobie/Hiszpania, zm. 65 r.
n.e.). T. Miłkowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wrocław 1998, s. 29.
27
J. Wasserman, Templariusze i asasyni. Dwa tajemne zakony – chrześcijańskich
templariuszy i muzułmańskich asasynów, Warszawa 2007, s. 67 i n. Nazwa „asasyn” pochodzi od słowa haszszaszini oznaczającego wojownika palącego haszysz.
191
rządów Maksymiliana Robespierre’a. Historycy szacują, że w tym okresie
zginęło we Francji około 40 tys. osób. Ofiary tego „terroru jakobinów”
były publicznie gilotynowane28, „więźniów rewolucji” bezceremonialnie
mordowano po błyskawicznych procesach, podczas których oskarżeni nie
mieli prawa do obrony. Żniwo rewolucyjnych zmian było o wiele większe,
ponieważ represjom poddano około 300 tys. przetrzymywanych w więzieniach. W niektórych rejonach Francji krwawe egzekucje i ludobójcze
metody pacyfikacji stosowane były bez żadnych postanowień sądowych,
a wyrocznią stawali się przedstawiciele Komitetu Ocalenia Publicznego
wysyłani na prowincje w celu zaprowadzenia „rewolucyjnego porządku”.
Rewolucyjny terror skończył się obaleniem dyktatury jakobinów, którzy
podzielili los swoich ofiar.
W drugiej połowie XIX wieku doktryna i ruch anarchizmu stały się
punktem wyjścia działalności terrorystycznej. Anarchizm29 był zbiorem
rozmaitych doktryn, które opierały się na przekonaniu, że zło tkwi w instytucjach życia politycznego i gospodarczego. Celem anarchistów była więc
walka z przymusem politycznym – z państwem, przymusem ekonomicznym – kapitałem oraz z przymusem moralnym – religią, kościołem.
Wartością najwyższą dla anarchistów była natomiast indywidualna wolność
każdego człowieka, a ostatecznym celem walki – stworzenie społeczeństwa
nie używającego siły i przymusu, w którym wszyscy ludzie będą równi,
w którym nie będzie żadnego rządu, a stabilność osiągnie się poprzez
porozumienie między różnymi grupami (komunami) terytorialnymi i zawodowymi. Dla wielu ugrupowań anarchistycznych bunt, walka zbrojna
i dokonywanie zamachów miały być sposobem propagowania swych idei,
28
„Czarna wdowa” – czyli gilotyna, maszyna do ścinania ludzkich głów będąca
„wynalazkiem” Josepha Guillotina, była jednym z wielu kompozytów tego zorganizowanego i systematycznego działania, którego celem i usprawiedliwieniem
(w opinii współczesnych) było stworzenie nowego, lepszego społeczeństwa, zaprowadzenie sprawiedliwości, wolności równości i braterstwa, przy czym owa
wolność nie dotyczyła wrogów. T. Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy,
Warszawa 2008, s. 15.
29
Anarchos (gr.) – pozbawiony władcy.
192
dla wielu z nich przemoc stała się celem samym w sobie.
Właśnie ten okres można wskazać, jako „złoty wiek” terroryzmu nowożytnych czasów. W tym periodzie dziejów gwałtownie postępowała
technicyzacja życia, rozwijał się przemysł i powstawały wielkie skupiska
robotników, pracujących i wegetujących w nieludzkich warunkach (praca
przez 12–14 godzin na dobę, brak urlopów, nędzne wynagrodzenie, brak
jakiejkolwiek ochrony socjalnej i prawnej). Na tle ostentacyjnego przepychu i luksusu w jakim pławili się bogacze, posiadający infrastrukturę przemysłową (fabryki, huty, kopalnie itp.) czy majątki ziemskie, wobec powszechnego głodu i biedy pośród niższych warstw społecznych wybuchały
protesty, które były bezwzględnie tłumione przez rządzących monarchów
(demonstracje kończyły się setkami ofiar). Ta ówczesna sytuacja społeczna
stanowiła pierwsze źródło terroryzmu. Drugim źródłem, z którego „czerpał
energię” terroryzm, była dyskryminacja narodów podbitych przez imperia
i dążących do emancypacji (m.in. Austro-Węgry, Rosja, Turcja, Hiszpania). Terroryzm został uznany za podstawową metodę walki o postęp społeczny i wyzwolenie narodowe przez ugrupowania anarchistyczne (szczególnie w Hiszpanii, Rosji i Włoszech) oraz wiele ruchów socjalistycznych
i narodowych. Od 1880 r. do wybuchu I wojny światowej (1914 r.) nie było
roku bez zamachów na władców, ministrów i innych przedstawicieli organów władz państwowych ówczesnego świata oraz szczególnie znienawidzonych fabrykantów. Ofiary zamachów trzeba liczyć setkami. I tak
w 1881 r. ginie w zamachu car rosyjski Aleksander II30, w 1884 r., prezydent Francji M. Coarnot, w 1897 r. cesarzowa austriacka Elżbieta i premier
Hiszpanii C. de Castillo, w 1900 r. – król włoski Humbert I oraz król Portugalii Karol I z synem, w 1901 r. prezydent USA W. McKinley, w 1904 r.
30
Został zamordowany przez organizację o nazwie Narodna Wola, założoną
w 1878 r. Jej członkowie sami określali się jako terroryści i żywili przekonanie, że
idee rodzą się z czynów, a nie odwrotnie, że oddziaływanie przemocy ma moc
dydaktyczną. Realizowali oni program – Propaganda przez działanie, ale ani
jedna kropla niepotrzebnej krwi. W 1883 r. organizacja przestała istnieć. N. V.
Riasanovsky, M. D. Steinberg, Historia Rosji (tłum. T. Tesznar, A. Bernarczyk),
Kraków 2009, s. 810.
193
premier Rosji P. Stołypin, wreszcie w 1914 r. – następca tronu AustroWęgier Franciszek Ferdynand i jego żona Zofia (posłużyło to jako pretekst
do rozpoczęcia działań wojennych – I wojna światowa).
Zjawisko terroryzmu nie było obce również w okresie dwudziestolecia
międzywojennego (1918-1939). W tym czasie zginęli w zamachach m.in.
Premier Irlandii M. Collins, król Jugosławii Aleksander i minister spraw
zagranicznych Francji I. Barthou. W Polsce tego okresu również można się
doszukać w niektórych zbrodniczych działaniach znamion terroryzmu,
zwłaszcza w zamordowaniu pierwszego Prezydenta II RP – G. Narutowicza (1922)31.
Po II wojnie światowej mamy do czynienia z terroryzmem bez przerwy, ze szczególnym nasileniem tego zjawiska od połowy lat 60. XX wieku. W tym czasie słowo „terroryzm” zaczęto kojarzyć przede wszystkim
z ugrupowaniami toczącymi rewolucyjną walkę przeciwko panowaniu Europejczyków w krajach Azji, Afryki i Bliskiego Wschodu. Izrael, Kenia,
Cypr i Algieria, zawdzięczają częściowo swą niepodległość nacjonalistycznym ruchom politycznym, które sięgnęły po metody terrorystyczne przeciwko władzom kolonialnym. Trzecia fala terroryzmu powstała w Palestynie, gdzie zwalczające się strony (Arabowie i Żydzi) sięgnęły po terror jako
metodę rozwiązania konfliktu. Żydowska organizacja Hagana (Obrona)
miała bronić osadników żydowskich przed atakami arabskimi. Później
przejęła ona funkcje ofensywnej armii, a oprócz niej powstały ugrupowania
terrorystyczne. Z szeregów ugrupowań terrorystycznych rekrutowała się
kadra powstałej później armii izraelskiej. Palestyńczycy natomiast kontynuowali walkę terrorystyczną aż do momentu powstania Autonomii Palestyńskiej, kiedy to dotychczasowi terroryści zobowiązani zostali do dbania
o zapewnienie ładu na terenach oddanych ugrupowaniu J. Arafata. Terroryzm palestyński już od początku lat 70. XX wieku przybrał wymiar terroryzmu międzynarodowego, którego areną stał się cały świat, a terroryści
zaatakować mogli dowolny cel w dowolnym miejscu (np. masakrując izra31
A. Czubiński, Historia Polski w XX wieku, Poznań 2005, s. 150–151.
194
elskich sportowców na Igrzyskach Olimpijskich w 1972 r. w Monachium)32.
Jak wskazuje T. Aleksandrowicz „(…) w latach 80. XX wieku postrzegano ruchu terrorystyczne jako proxy warfare (zastępcze działania
wojenne) czy low intensity conflicts (konflikt o niskim natężeniu). Według
tych koncepcji, każde ugrupowanie terrorystyczne miało swoich mocodawców albo na Kremlu, albo w Białym Domu. Świat był postrzegany jako
bipolarny i przez paradygmat zimnej wojny”33.
Początek lat 90. XX wieku to czas wielkich zmian politycznych w Europie, mających konsekwencje dla całego świata. Rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i upadek „demokracji ludowej” w państwach stanowiących jego strefę wpływów (m.in. Polsce, Czechosłowacji,
Niemieckiej Republice Demokratycznej, Rumuni czy na Węgrzech) sprawił, że aktywność wielu ugrupowań terrorystycznych (szczególnie o zabarwieniu lewackim) zamarła. Jednak w miejsce terroryzmu rewolucyjnego
o inspiracji komunistycznej pojawił się terroryzm islamski zapoczątkowany
rewolucją irańską w 1979 r.
R. Borkowski stoi na stanowisku, że „(…) ostatnie lata XX wieku cechuje pojawienie się zupełnie nowych i groźnych zjawisk. Do metod terroru i zamachów terrorystycznych sięgają niektóre sekty i ruchy kultowe
o zabarwieniu millenarystycznym34. Zaczęły się pojawiać akty terroru,
których etiologia wywodziła się z ruchów alternatywnych, kontestacyjnych
i anarchistycznych w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Zamachy terrorystyczne popełniano w imię np. osiągania
celów ekologicznych, w imię sprzeciwu wykonywania aborcji, zaczęły
powstawać pojęcia typu narkoterroryzm i terroryzm kryminalny.
Bezprecedensowym wstrząsem dla współczesnego porządku były
zamachy z 11 września 2001 r. w Nowym Yorku i Washingtonie, które
32
A. Bukowska, Palestyńczycy. Ich życie i walka, Warszawa 1978, s. 307–309.
T. Aleksandrowicz, op. cit., s. 17.
34
R. Borkowski, Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki, Toruń
2006, s. 312.
33
195
zmusiły polityków oraz badaczy społeczeństw i kultur do weryfikacji
myślenia o specyfice współczesnego świata. Rozpoczęła się zagorzała
dyskusja nad przyszłością istniejącego porządku polityczno-ekonomicznego i nad sposobami obrony przed wszelkiego rodzaju fundamentalizmami
prowadzącymi do terroryzmu35. Terroryzm nie jest dziełem czasów dzisiejszych, ale wydarzenia z 11 września znacznie przekroczyły skalę tego
zjawiska i zmusiły świat do uświadomienia sobie współczesnych, niespotykanych dotąd zagrożeń36.
Po atakach 11 września Europa aktywnie wsparła Stany Zjednoczone,
szczególnie państwa członkowskie NATO zaoferowały daleko idącą
pomoc. Na „starym kontynencie” panowało przekonanie, mniej lub bardziej wyraźnie wyrażane przez europejskich polityków, że Europa nie
stanie się celem islamskiego ataku. Były ku temu przesłanki: państwa
europejskie w odmienny sposób niż Stany Zjednoczone realizują swoją
politykę zagraniczną, są dzięki temu inaczej postrzegane w świecie.
Ponadto Europa jest miejscem życia wielomilionowej rzeszy muzułmanów,
którzy są od dziesięcioleci częścią poszczególnych europejskich społeczności. W ocenie zagrożenia zamachem brano pod uwagę fakt, że skrajne
muzułmańskie organizacje, prowadzące aktywną działalność propagandową, rekrutacyjną i – co najważniejsze – gromadzące fundusze w Europie,
nie są zainteresowane przeprowadzeniem zamachu. Zwróciłoby to uwagę
opinii publicznej, wywołało wzmożone działania służb bezpieczeństwa37.
Jak mylne to były kalkulacje, pokazały m.in. zamachy terrorystyczne z 11
marca 2004 r. w Madrycie czy 7 lipca 2005 r. w Londynie.
Ta nowa „jakość” działań terrorystycznych wykazuje cechy tak
specyficzne i odgrywa na tyle znaczącą rolę we współczesnych stosunkach
35
C. Skuza, Terroryzm w opiniach społeczeństw, [w:] Oblicza współczesnego
terroryzmu, (red.) K. Kowalczyk, W. Wróblewski, Toruń 2006, s. 83.
36
A. Witkowska, Media w globalnym świecie, „Alma Mater”, s. 1, Źródło: Internet
http://www3.uj.edu/alma/alma/45/01/16.html [uzyskano 10.07.2007 r.].
37
M. Narojek, Unia Europejska wobec terroryzmu po zamachach w Madrycie –
wybrane aspekty, [w:] Polityczne aspekty zwalczania terroryzmu, (red.) K. Liedl,
J. Marszałek-Kawa, Sz. Wudarski, Toruń 2006, s. 53–54.
196
międzynarodowych, iż powszechnie uznano ją za przejaw nowego
terroryzmu38. Termin nowy terroryzm został wprowadzony jeszcze w 1986
r. przez badaczy z Institute for the Study of Conflict, którzy w jednym ze
swoich opracowań wskazywali na sięgające po działania terrorystyczne
ruchy religijne, stwierdzając przy tym, iż motywacja religijna nadaje nowy
wymiar zagrożeniom terrorystycznym39. Sama koncepcja nowego terroryzmu została jednak wypracowana dopiero na przełomie stuleci, w znacznej
mierze w rezultacie badań prowadzonych w ramach RAND Corporation40.
Ponadto eksperci ds. zwalczania terroryzmu obawiają się tzw.
superterroryzmu, czyli ataków przy użyciu środków masowego rażenia
(broń jądrowa, chemiczna lub biologiczna) lub środków elektronicznych
(paraliż ważnych sieci i systemów).
Nurty, formy terroryzmu (podział)
Współczesne działania terrorystyczne sprowadzają się do brutalnego
i bezwzględnego traktowania swoich ofiar. Występują klasyczne formy
zamachów, takie jak: morderstwo, podkładanie materiałów wybuchowych
o dużej sile rażenia, porwania samolotów, podpalenia, zamachy (na małą
skalę) z użyciem broni chemicznej lub biologicznej. Ma to na celu wywołanie paniki, wprowadzenie społecznego niepokoju i poczucia bezradności.
Strach staje się sprzymierzeńcem terrorysty, formą walki psychologicznej
38
A. Podolski, Stary i nowy terroryzm, Źródło: Internet
http://www.goscniedzielny.pl/Archiwum/nr37/11 [04.09.2008].
39
The New Terrorism, (Red.) W. GUTERIDGE, London 1986, passim.
40
RAND (ang. RESEARCH AND DEVELOPMENT) Corporation – amerykańska
organizacja badawcza typu non-profit, pierwotnie sformowana dla potrzeb Sił
Zbrojnych Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Została założona
14.05.1948 r. w Santa Monica w Kaliforni, na bazie rozpoczętego w końcu 1945 r.
roku wojskowego Projektu RAND (pierwszy raport RAND-u ukazał się już
w 1946 r.). Aktualnie organizacja ta pracuje dla instytucji rządowych i komercyjnych. RAND prowadzi badania na tak różnych polach jak obronność i terroryzm,
stosunki międzynarodowe, edukacja czy zdrowie publiczne. A. Abella, Soldiers of
Reason: The RAND Corporation and the Rise of the American Empire, Wilmington 2008, s. 400.
197
obejmując swoim zasięgiem szerokie grono odbiorców41. Do osiągnięcia
wielkich celów nie muszą być zastosowane specjalistyczne środki. Mała
grupa ludzi jest w stanie spowodować ogromną dezorganizację komórki,
wobec której zamach został przeprowadzony powodując poddanie się
i realizacje wysuwanych żądań. Grupy terrorystyczne wykorzystują strach,
aby osiągnąć efekt np. w postaci zapłacenia okupu czy uwolnienia więźniów42. Żądania, które nie zostaną spełnione kończą się najczęściej śmiercią zakładnika, albo wysadzeniem bomby podłożonej pod budynkiem użyteczności publicznej. Stworzenie dramatycznej sytuacji zakładników poprzedzone nagraniami video z przemowami, płaczem i lamentem, wywołują natychmiastowa presję opinii społecznej i zmuszają decydentów do podjęcia rozmów z terrorystami w kwestii realizacji ich żądań.
Bardzo często zdarza się, że terroryści usiłują za wszelką cenę zwrócić
na siebie uwagę opinii publicznej, pokazując tym samym swoje zorganizowanie i siłę. Zazwyczaj reguła jest jedna. Im grupa słabsza, niemająca pogłosu medialnego, tym bardziej możemy spodziewać się po niej szokujących aktów przemocy. Śmierć zakładników może mieć niewiele wspólnego
z wysuniętymi żądaniami, ale sam fakt i pokazanie ich tragicznej sytuacji
powoduje zainteresowanie mediów. Publiczna detonacja ładunku wybuchowego, która nie powoduje ofiar nie koniecznie musi być chybiona,
41
P. Piątkowski, Terroryzm. Nowe wyzwanie dla bezpieczeństwa, Warszawa 1996,
s. 5–6.
42
W tym pierwszym przypadku możemy mówić o tzw. terrorze kryminalnym.
Mianem tym zwykło się określać działania o charakterze kryminalnym, które wiążą się z zastraszeniem pokrzywdzonych lub pewnych grup społecznych przez zorganizowane grupy przestępcze lub przestępców doraźnie współpracujących. Ich
celem jest przede wszystkim zysk czerpany głównie z handlu narkotykami, nierządu, wymuszeń, rozbojów, oszustw finansowych oraz obrotu nielegalną bronią
i substancjami radioaktywnymi. Podobnie jak to jest w przypadku terroryzmu,
terror kryminalny prowadzi do podważenia autorytetu państwa, osłabienia jego
struktur i skuteczności działania poprzez pozbawianie państwa dochodów, korumpowanie urzędników, zastraszanie i wyroki śmierci na funkcjonariuszy służb porządku publicznego, sędziów i prokuratorów. W. Mądrzejowski, Przestępczość
zorganizowana. System zwalczania, Warszawa 2008, s. 78–83.
198
a nierzadko jest celowym zabiegiem mającym unaocznić możliwości danej
grupy.
Działania terrorystyczne mogą służyć skompromitowaniu danego rządu. W przeszłości takie działania były skierowane w stronę funkcjonariuszy
służb bezpieczeństwa i innym siłowym instytucjom, udowadniając ich nieudolność w prowadzonych represjach ludności. Prowokowały władzę do
podejmowania zdecydowanych kroków w stosunku do ludności, a porwania znanych polityków udowadniały brak skuteczności poszczególnych
członków gabinetu lub rządu. W ten sposób rząd danego państwa może
stracić poparcie społeczeństwa, które w konsekwencji doprowadzi do jego
upadku. Akt terroru może być karą za sprzeciwienie się organizacji lub
zdradę. Za zdradę, można uważać pracę we wrogich terrorystom instytucjach, przyjęcie wizy wrogiego państwa lub wstąpienie do innej organizacji. Wojna terrorystyczna stała się w XXI wieku strategiczną bronią w walce o tzw. wyższe wartości, cenniejsze od życia niewinnych ludzi i ludzkiej
godności. Paradoksalnie, jest to także wynik końca zimnej wojny i rozpadu
Układu Warszawskiego. Bałkany, Kaukaz, południowa Azja i środkowa
Afryka – są dzisiaj znacznie bliżej Polski niż kiedykolwiek w naszej historii. Rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich przyczynił się
też do dynamicznego rozwoju terroryzmu wynikającego z fanatyzmu religijnego. Jeszcze w latach 70. XX wieku niemal wszystkie grupy terrorystyczne cechował laicki światopogląd (najczęściej były to różne odłamy
marksizmu), podczas gdy obecnie, co najmniej 30% z nich motywuje swoje
działania przekonaniami religijnymi. Przekonanie zamachowca, że jest
narzędziem w ręku Boga, pozwala terroryście nie tylko usprawiedliwić
bezwzględność i okrucieństwo dokonywanego czynu, ale i wyzwolić w nim
gotowość do poświęcenia własnego życia dla wypełnienia szczytnej misji43.
43
D. K. Gupta Who Are the Terrorists?, [w:] The Roots of Terrorism Set, 6Volumes, (red.) L. Weinberg, W. L. Eubank, Londyn 2006, passim.
199
Podział rozległego zjawiska jakim jest terroryzm nie jest jednolity,
a każdy podejmujący się tego zadania autor przyjmuje własną koncepcję44.
W literaturze przedmiotu najczęściej wyróżnia się trzy główne nurty terroryzmu:
 polityczny;
 religijny;
 kryminalny.
Terroryzm polityczny oznacza wyzwanie rzucone przez słabszych silniejszym, zmierza do wywołania odpowiadających mu reakcji rządów,
opinii społeczności międzynarodowej45. Zjawisko terroryzmu politycznego
wyjaśniają jego cele. Trzy z nich zasługują na uwagę:
 stosując akty przemocy lub groźby jej użycia, terroryści chcą zwrócić
uwagę opinii publicznej. Wskazują w ten sposób sprawy, o które walczą, spodziewają się zrozumienia i poparcia oraz efektów w postaci
nacisku tejże opinii, na rządy i organizacje międzynarodowe, które
musiałyby wydawać decyzje zgodne z ich oczekiwaniami;
 działanie terrorystów może mieć na celu destabilizację państwa,
wprowadzenie zamętu społecznego, a w konsekwencji załamanie istniejącego ustroju. Akt przemocy ma być początkiem rewolucji. Ma
spowodować, że rząd, który zastosuje represje, doprowadzi tym samym, do wybuchu rewolucji i być może do przejścia części lub całego
społeczeństwa na stronę terrorystów;
 terroryzm polityczny może mieć również na celu wywołanie antagonizmów społecznych lub narodowościowych albo zwiększenie już istniejących46.
Jednym z podłoży terroryzmu politycznego jest terroryzm religijny.
Rozważanie tego zjawiska jako odrębnego – zwłaszcza aktualnie – zasługu44
R. A. Kosta, Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa cywilizacji zachodniej w XXI wieku, Toruń 2007, s. 28.
45
A. Bernard, Strategia terroryzmu, Warszawa 1978, s. 25.
46
M. Allam, Kamikadze made in Europe. Czy Zachodowi uda się pokonać islamskich terrorystów?, Kraków 2008, s. 110.
200
je na uwzględnienie, gdyż w znacznej mierze zachowania grup terrorystycznych mają podłoże religijne. Do grupy tej zalicza się fundamentalistów islamskich, gdzie sam fundamentalizm islamski definiowany jest jako
„(…) powrót do fundamentów wiary, do budowy państwa islamskiego
według wzorców przekazanych przez Mahometa i jego następców”47. Fundamentalizm odnosi się do „islamu wojującego”, który dąży do przywrócenia muzułmańskiego ładu. W ideologii fundamentalistów idea świętej wojny (dżihad) nabrała wymiaru walki z kulturą zachodnią postrzeganą jako
wróg tradycyjnego islamu48. Terroryzm religijny to zjawisko, które zdefiniować niełatwo, ponieważ u jego źródeł stoi irracjonalizm – pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu racjonalnemu,
przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym
oraz fanatyzm – nieustępliwa, bezkrytyczna wiara w słuszność jakiejś
sprawy, idei, doktryny, połączona z nietolerancją i ostrym zwalczaniem
odmiennych poglądów49. Terroryści religijni postrzegają świat jako zbudowany i zarządzany przez siły nadprzyrodzone, których człowiek nie jest
w stanie pojąć, a obowiązkiem człowieka jako sojusznika tych sił jest podjęcie walki z wykorzystaniem wszystkich możliwych środków. Wierzą oni
ponadto, że ich działalność ma poparcie Boga i jest przez niego kierowana50. Przemoc dla terrorystów religijnych to wypełnienie obowiązku nakazanego przez Boga. Terroryzm w ten sposób nabiera rozmiarów transcendentalnych, a jego sprawców nie obowiązują żadne moralne, polityczne czy
też praktyczne ograniczenia (np. natury finansowej). Terroryści, których
motywem działania nie jest wiara, rzadko podejmują akcje prowadzące do
przypadkowych morderstw. Nawet, jeśli mają takie możliwości, to tego
47
B. Lia, Globalisation and the Future of Terrorism. Patterns and Predictions,
London 2005, s. 165–169.
48
Mała encyklopedia wiedzy politycznej, (red.) M. Chmaj, W. Sokół, Toruń 1999,
s. 78.
49
Słownik języka polskiego, t. I, (red.) M. Szymczak, s. 571 i 807.
50
J. Kaczmarek, Bezpieczeństwo Europy a fundamentalizm islamski, „Zeszyty
Naukowe AON” 1999, nr 3(36), s. 78.
201
typu zamachy nie są w zgodzie z ich celami politycznymi lub wręcz uważają je oni za szkodliwe51.
Terroryzm kryminalny jest traktowany, jako odmiana terroryzmu,
choć jego źródeł należy upatrywać w warstwach zgoła odmiennych. Zjawisko to pojawiło się wraz z eksplozją przestępczości, a jej szczególna, brutalna jakość, dokonywanie przestępstw metodami dotychczas nieznanymi
choćby w Polsce są swoistym szokiem dla obywateli nieprzyzwyczajonych
do tego typu sytuacji. Nowe formy przestępczości, w tym najbardziej niebezpieczne z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa, o charakterze zorganizowanym sięgnęły w swym bandyckim procederze po metody działań
organizacji terrorystycznych. Taka sytuacja była przyczyną sformułowania
tezy, że mamy do czynienia z terroryzmem kryminalnym, a raczej z terrorem kryminalnym. Jak wskazuje K. Jałoszyński „(…) terroryzm i terror
kryminalny stanowią wypadkową przenikania się celów politycznych ugrupowań terrorystycznych i stricte kryminalnej działalności zorganizowanych
grup przestępczych. Podejście takie ma wymiar pragmatyczny, pozwalający na właściwą reakcję na powstałe niekorzystne zjawiska i wykorzystanie
do walki z nim adekwatnych środków”52. Do terrorystów kryminalnych
zalicza się wszelkiego rodzaju przestępców, którzy stosowali w swoim
działaniu przestępnym elementy terroryzmu jako sposób walki. Przestępcy
pospolici, seksualni, porywający dla okupu to grupy stosujące terroryzm
niepolityczny. Istotny jest fakt, że to nie ci ludzie, ale metody przez nich
stosowane zaklasyfikowały ich działania, jako zawierające pewne elementy
terroryzmu, w celu zaspokojenia swoich często wyimaginowanych potrzeb.
Wiele takich aktów popełniali ludzie, którzy przejawiali zachowania aspołeczne. Okazywało się, że osobnicy podejmujący ostentacyjne „polityczne”
działania, o nieracjonalnej motywacji zewnętrznej, często byli ludźmi cierpiącymi na zaburzenia psychiczne. Częstym bodźcem ich postępowania
były informacje odbierane za pośrednictwem mediów. Pod wpływem tych
51
K. Jałoszyński, Terroryzm fundamentalistów islamskich, Warszawa 2001, s. 18.
Idem, Koncepcja współczesnych działań antyterrorystycznych, „Zeszyty Naukowe AON” (dodatek), Warszawa 2003, s. 67.
52
202
przekazów ich zachowanie stawało się irracjonalne, a dążenia polityczne
pozbawione sensu, co potwierdzało się po ich zatrzymaniu i przebadaniu.
Inny podział omawianego zjawiska wskazuje na terroryzm międzynarodowy i lokalny a ze względu na strukturę organizacyjną na indywidualny
i zorganizowany.
Terroryzmem międzynarodowym określamy działania skierowane
przeciwko różnym krajom i rządom na całym świecie53. Ta forma dotyczy
takich sytuacji, gdy terroryści stacjonują, planują i realizują zamach na
obcym terytorium. Stanowi ona potencjalnie większe zagrożenie w stosunkach międzynarodowych, oddziałując na obywateli różnych państw54.
Terroryzm lokalny koncentruje swoje działania na walce z miejscowym rządem i ograniczając się do działalności na terenie danego kraju nie
przekracza jego granic. Taka działalność ma głównie na celu zastraszenie
lub usunięcie osób, które są postrzegane jako wróg publiczny lub działają
wbrew woli ludności. Często wrogami terrorystów są inni terroryści lub
niewygodne grupy etniczne stwarzające zagrożenie na własnym terytorium.
Ten rodzaj terroryzmu zmierza do zastraszenia społeczeństwa, poprzez
realizowanie ataków na cele przypadkowe i newralgiczne. Celem takich
działań nie jest w przeciwieństwie do terroryzmu międzynarodowego uzyskanie rozgłosu, a jeśli nawet to nie w celu nagłośnienia swojej sprawy.
Skupia się on na wyrażeniu niezadowolenia w postępowaniu władz danego
kraju55.
Terroryzm indywidualny skupia swoje działania na ściśle określonej
osobie np. zabójstwo lub uprowadzenie konkretnego polityka56. Terroryzm
zorganizowany skupia się nie tylko na przeprowadzaniu zamachów. Najczęściej rozszerza on swoje możliwości zwiększając zasięg obszarów kon-
53
R. M. Barnas, Od Asasynów do Osamy bin Ladena, Wrocław 2001, s. 11.
K. Indecki, Prawo karne wobec terroryzmu i aktu terrorystycznego, Łódź 1998,
s. 37.
55
B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym, Toruń 2002, s. 47–48.
56
W. Dietl, K. Hirschmann, R. Tophoven, Terroryzm, Warszawa 2009, s. 340.
54
203
trolowanych oraz wprowadzając własną administrację nawiązującą kontakt
z przedstawicielami władzy państwowej.
Natomiast J. Muszyński wyróżnił następujące rodzaje terroryzmu:
 terroryzm legalny – stosowany przez totalitarne reżimy państwowe
w celu utrzymania władzy, zdławienia oporu sił antyreżimowych
i zmuszenia społeczeństwa do bezwzględnego posłuszeństwa władzy
oraz w celu podporządkowania ludności okupowanego lub zagarniętego terenu. Samo pojęcie terroryzmu legalnego nie może być traktowane w sposób jednoznaczny, jako bowiem wskazuje doświadczenie, reżimy bardzo często, a nieraz z zasady, nie respektują prawa – nawet
ustanowionego przez siebie. „Legalność” tego rodzaju terroryzmu wynika z faktu, że brutalna przemoc wobec ludzi stosowana jest przez
różne (przeważnie policyjne) ogniwa aparatu władzy, a więc legalnie
w tym państwie funkcjonujące. Celem takiego postępowania jest niszczenie jakichkolwiek przejawów opozycji lub też prób głoszenia innych niż oficjalnie uznawane, a przez to obowiązujące poglądy. Z tego
typu zjawiskiem terroryzmu legalnego mamy do czynienia przede
wszystkim w państwach, w których władza sprawowana jest w sposób
autokratyczny;
 terroryzm nielegalny – stosowany przez wszelkiego rodzaju organizacje, ugrupowania, grupy zmierzające do zdobycia władzy lub wywierania w inny sposób zasadniczego wpływu na sprawy państwa i społeczeństwa. „Nielegalność” tego typu terroryzmu przejawia się tym, że
terrorystyczne organizacje i ugrupowania nie mogą uzyskać formalnej
zgody na istnienie i działalność, ponieważ ich cel oraz sposób, formy
i środki jego urzeczywistnienia są niezgodne z obowiązującym w danym kraju porządkiem prawnym57.
K. Jałoszyński, wiążąc podłoże działalności terrorystycznej z różną
motywacją do podejmowania zbrodniczego działania, wskazuje na inny –
57
J. Muszyński, Istota terroryzmu politycznego, [w:] Terroryzm polityczny, (red.)
J. Muszyński, Warszawa 1981, s. 23.
204
charakterologiczny – podział zjawiska terroryzmu. Ww. autor wymienia
terroryzm:
 separatystyczny – wyrażony w dążeniu do oddzielenia się, wyodrębnienia z jakiejś całości (grupy narodowościowej) do utworzenia własnego państwa58;
 nacjonalistyczny – wyrażony w postawie społeczno-politycznej i ideologicznej postulującej nadrzędność interesów własnego narodu, wyrażanej w egoizmie narodowym, dyskryminowaniu innych narodów,
nietolerancji i wrogości w stosunku do innych59;
 fundamentalistyczny – wyrażony w dążeniu fanatycznych wyznawców
danej religii do ustanowienia jej jako obowiązującej w swoim lub innym kraju, a także pragnieniu zniszczenia wszystkiego co jest niezgodne z nakazami głoszonymi przez wyznawców tej religii, jak też
fizycznym unicestwieniu krytycznie do niej nastawionego społeczeństwa w swoim lub obcym państwie, religia ma być prawem stanowionym i obowiązującym każdego do stosowania w życiu codziennym;
 religijny – wyrażony w dążeniu do zmiany istniejącego porządku, systemu ekonomicznego i prawnego w państwie – przede wszystkim kapitalistycznym, przez ugrupowania terrorystyczne o zabarwieniu lewackim lub marksistowskim, które postrzegają go jako skrajnie złego
i antyproletariackiego. Ideologia stanowi system poglądów, idei, pojęć
politycznych, socjologicznych, prawnych, etycznych, religijnych lub
filozoficznych jednostki albo grupy osób60. W praktyce grupy terrorystyczne, działające z pobudek ideologicznych, dążą do zastąpienia
jednej ideologii przez drugą, uznawaną przez nich za jedynie słuszną;
 rasistowski – wyrażony w pogardzie dla ludzi o odmiennym kolorze
skóry lub pochodzeniu (mniejszości narodowe), dążeniu do ich izolo-
58
Słownik języka polskiego, t. 3, Warszawa 1989, s. 198.
Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1989, s. 243.
60
Słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 1989, s. 767.
59
205
wania a nawet fizycznej likwidacji. Jest to pseudonaukowy system poglądów mówiący o wyższości jednaj rasy ludzkiej nad drugą61.
Badacze zajmujący się problematyką terroryzmu dokonują klasyfikacji
tegoż zjawiska w oparciu o różne kryteria. Rozpatrywane są m.in. motywy
działania, sposoby działania, źródła stosowania terroru czy używane do
realizacji zamachów środki walki. Przytaczając bliżej jeden z takich podziałów, odwołujący się do ujęcia terroryzmu w świetle prawa międzynarodowego, należy wyraźnie wyodrębnić cztery podstawowe rodzaje terroryzmu, przyjmując za kryterium przede wszystkim środowisko, w jakim
dokonywany jest atak terrorystyczny oraz sytuację polityczną na danym
obszarze.
Zjawisko zdefiniowane, jako terroryzm lokalny (krajowy), jest wynikiem działania grup wywodzących się z danego kraju na jego własnym
terenie62. Jedna z definicji wskazuje, że terroryzm krajowy są to akcje podejmowane przez osoby, które dążą do przekonania „do” lub zakazania
„czegoś” rządowi albo ludziom z ich własnego kraju, poprzez używanie
brutalnych środków mających na celu wystraszenie lub wymuszenie, począwszy od gróźb do bezprawnych aktów przemocy takich jak porwania,
pobicia czy zabójstwo. Najbardziej znany trend w Stanach Zjednoczonych
Ameryki Północnej w zakresie terroryzmu krajowego to tzw. milicje. Rodowód tych organizacji pochodzi od ruchu społecznego pod nazwą Posse
Comitatus (łacińskie „władza dla okręgu”), który pojawił się w latach 70.
i 80. ubiegłego stulecia. Reprezentujące ten nurt grupy, odrzucały wszelkie
formy organizacji władzy powyżej szczebla okręgowego, w szczególności
sprzeciwiając się podatkom stanowym i federalnym, istnieniu banku federalnego i supremacji sądów federalnych nad sądami lokalnymi.
Na koniec tego podrozdziału, należy jeszcze wspomnieć o innych –
lecz współcześnie występujących – rodzajach terroryzmu, tj. o zasygnalizowanych uprzednio cyber-, bio- i narkoterroryzmie.
61
K. Jałoszyński, Współczesny wymiar antyterroryzmu…, s. 37.
M. Mesaroš, Terorizmus, [w:] Manažérstvo bezpečnostných rizík, (red.) J.
Reitšpis a kol., Žilina 2004, s. 95–96.
62
206
Cyberterroryzm (zwany czasem soft terrorismem) – definiowany jest
jako działania blokujące, niszczące lub zniekształcające w stosunku do
informacji przetwarzanej, przechowywanej i przekazywanej w systemach
teleinformatycznych oraz niszczące (obezwładniające) te systemy. W pojęciu tym mieści się także wykorzystywanie systemów teleinformatycznych
do dezinformacji, walki psychologicznej itp. Celem ataku jest najczęściej
informacja przetwarzana, a nie system jako taki63. Pojawia się też czasem
określenie cyberterroryzmu jako nowego rodzaju broni masowego rażenia
– WMD (ang. Weapon of Mass Destruction). Jak jednak zauważono
w amerykańskim raporcie „President’s Commissions on Critical Infrastructure” jest to raczej broń „masowych zakłóceń” (Mass Disruption), w tym
przypadku w stosunku do „Systemu Systemów” jakim jest według autorów
tego raportu współczesna Ameryka. Również NATO (i inne wielkie organizacje międzynarodowe) są bez mała całkowicie uzależnione od niezawodnych i bezpiecznych systemów przekazywania, przetwarzania i przechowywania informacji.
Zdecydowana większość ataków na systemy teleinformatyczne prowadzona jest przez hobbystów lub nastoletnich hakerów, sprawdzających
swoje możliwości jak najgłębszego spenetrowania wrażliwych systemów
oraz przez nielojalnych pracowników mających legalny dostęp do części
systemu64. Zdarzają się jednak i takie, które prowadzone są przez terrorystów. Eksperci uważają, że ataki na systemy teleinformatyczne nie zastąpią
bardziej efektywnych fizycznych akcji terrorystycznych. Ataki te mogą być
prowadzone, jako „wspomagające” dla uzyskania wyższej skuteczności
typowej akcji terrorystycznej poprzez utrudnienie działań ratowniczych
i koordynowania reakcji na atak fizyczny. Dodatkowo ataki na sieci
i systemy teleinformatyczne mogą obezwładnić niektóre środki ochrony
63
M. Fita-Czuchnowska, Jeźdźcy cyberapokalipsy: konwencjonalne wojny
i samobójcze zamachy zastąpi pełzający konflikt z podziemnym światem
cyberterrorystów, „Wprost” 2006, nr 37, s. 94–97.
64
W. Wosińska, Terror z komputerów. Cechy cyberterroryzmu „Charaktery” 2005,
nr 7, s. 25–26.
207
fizycznej, co również może pogłębić skutki ataku. Bezpośrednio po ataku
fizycznym, terroryści mogą też atakować systemy teleinformatyczne w celu
zdobycia informacji o planowanych i wdrażanych działaniach antyterrorystycznych, co pozwoliłoby im pokrzyżować plany takiej akcji. Systemy
teleinformatyczne nie stanowią jednak szczególnie atrakcyjnego celu dla
terrorystów w porównaniu z obiektami tradycyjnych ataków. Mogą natomiast stanowić cel pośredni lub wspomagający. Dotyczy to szczególnie
systemów słabo zabezpieczonych, możliwych do „złamania” bez większych nakładów sił i środków. Typowe umiejętności techniczne terrorystów, sprowadzają się zasadniczo do możliwości produkowania różnorodnych bomb itp. oraz organizowania i prowadzenia fizycznych operacji –
zamachów.
Jednakże niektóre grupy terrorystyczne dysponują sporymi środkami
finansowymi pochodzącymi m.in. z produkcji pirackiego oprogramowania,
hakerstwa i nielegalnej produkcji np. skanerów i dekoderów TV. A więc
dysponują znaczącymi umiejętnościami technicznymi. Wielu studentów
wybitnych technicznych uczelni europejskich i amerykańskich wraca do
swoich macierzystych krajów stanowiąc potencjalne źródło specjalistycznej
wiedzy i umiejętności dla prowadzenia cyberterroryzmu.
Podobnie jak większość innych organizacji przestępczych, stosują bez
skrupułów i z powodzeniem podsłuchy linii telekomunikacyjnych, transmisji internetowych itp. Grupy terrorystyczne wykorzystują również w swojej
działalności najnowsze zdobycze w dziedzinie systemów łączności i informatyki – np. telefonię komórkową i technologie szyfrowania. Stosują również broadcasting poprzez Internet, TV i inne powszechnie dostępne techniczne środki rozpowszechniania typowo propagandowych informacji.
W polskim prawie karnym zagadnienia dotyczące przestępstw przeciwko
ochronie informacji (w tym elektronicznej), cyberprzestępczości65 czy
65
Cyberprzestępczość – nielegalne działanie, popełnione za pomocą lub dotyczące
systemów lub sieci komputerowych, czyli m.in. piractwo komputerowe, oszustwa,
przestępczość związana z bankowymi kartami magnetycznymi, fałszerstwa, kra-
208
przestępczości komputerowej66 stypizowane są w rozdziale XXXII Kodeksu karnego67. Bioterroryzm – jest to rodzaj terroryzmu z użyciem środków
dzież danych, pornografia dziecięca, terroryzm. A. Krawczyńska, W sieci, „Policja” 2009, nr 5, s. 10–11.
66
Przestępczość komputerowa – nielegalne działanie, wykonywane w postaci
operacji elektronicznych, wymierzone przeciw bezpieczeństwu systemów komputerowych. Źródło: Materiały własne.
67
Haking – włamania do sieci i systemów komputerowych – art. 267§1 K.k.
Nielegalny podsłuch – posługiwanie się specjalistycznym oprogramowaniem
instalowanym w systemach informatycznych bez wiedzy ich dysponentów: sniffing
– podsłuch transmisji w sieci; spoofing – podszywanie się pod system uznany
przez atakowany system za godny zaufania; malware – oprogramowanie
charakteryzujące się szkodliwym działaniem na komputer użytkownika; spyware –
oprogramowanie śledzące i rejestrujące działania użytkownika; keylogger –
programy do przechwytywania znaków z klawiatury, wyróżniamy dwa rodzaje
keyloggerów, tj. software, czyli oprogramowanie instalowane na komputerze oraz
sprzętowe, które umieszcza się pomiędzy komputerem a podłączeniem klawiatury
– art. 267§2 K.k. ▪ Sabotaż komputerowy – ochrona prawna dotyczy wyłącznie
danych informatycznych o szczególnym znaczeniu dla obronności kraju,
bezpieczeństwa w komunikacji, funkcjonowania administracji rządowej, innego
organu państwowego lub instytucji państwowej albo samorządu terytorialnego
w zakresie informacji gromadzonych na komputerowych nośnikach informacji lub
przekazywanych, przesyłanych i przetwarzanych za pomocą urządzeń
automatycznych – art. 269§1 i 2 K.k. ▪ Zakłócenie pracy systemu komputerowego
lub sieci teleinformatycznej w istotnym stopniu przez nieuprawnioną transmisję,
zniszczenie, usunięcie, uszkodzenie lub zmianę danych informatycznych
niezależnie od tego, przeciwko komu będą skierowane (np. wirusy, robaki,
Trojany, e-mail bom bing) – art. 269a K.k. ▪ Niszczenie zapisu komputerowego –
art. 269 K.k. ▪ Niszczenie, utrudnianie zapoznania się z informacją – art. 268 K.k. ▪
Zakłócanie dostępu do danych informatycznych – art. 268a K.k. ▪ Naruszenie
integralności komputerowego zapisu informacji – informacji zapisanej na
komputerowym nośniku informacji – art. 268§2 K.k., danych informatycznych –
art. 268a K.k. ▪ Fałszerstwo komputerowe – ingerencja w treść dokumentu
elektronicznego polegająca na jego podrobieniu lub przerobieniu przez osobę do
tego nieuprawnioną i działającą w zamiarze bezpośrednim do posłużenia się tym
dokumentem jako autentycznym – art. 270§1 K.k., niszczenie dokumentów,
uszkadzanie, czynienie bezużytecznym, ukrywanie lub usuwanie dokumentu
elektronicznego, którym sprawca nie ma prawa wyłącznie rozporządzać – art. 276
K.k. Oszustwo komputerowe popełniane w celu osiągnięcia korzyści majątkowych
lub wyrządzenia innej osobie szkody, bez upoważnienia wpływanie na
209
pochodzenia biologicznego. Do grupy tych środków należą przede wszystkim bakterie i wirusy. Choć o bioterroryzmie zrobiło się głośno po atakach
w 2001 r. bioterroryzm znany był od bardzo dawna68. Pierwsze przesłanki
dotyczą Aleksandra III Wielkiego, zwanego Macedońskim. W średniowieczu ciała zmarłych na dżumę (czarną śmierć) przerzucane były przez fortyfikacje obronne nieprzyjaciół. Największy rozwój broni „B” miał miejsce
w czasie i po II wojnie światowej – zajmowały się rozwojem tego typu
broni największe mocarstwa: nazistowskie Niemcy, ZSRR, Japonia, Stany
Zjednoczone, Wielka Brytania i inne. Aktualnie Amerykanie wysuwają
pewne doniesienia (powołując się na swój wywiad) o produkcji i rozwijaniu broni biologicznej przez niektóre z państw. Broń biologiczna jest bardzo skuteczna, prosta w produkcji, a zarazem strasznie tania, co pozwala
nawet biednym krajom, czy organizacjom terrorystycznym na prowadzenie
badań i jej produkcji. Ma ona szerokie spektrum zastosowań: począwszy od
masowego niszczenia wrogich jednostek, przez morderstwa konkretnych
osób do osiągania celów socjoekonomicznych.
W pierwszym przypadku wykorzystywane są patogeny ludzkie, szczególnie te, których leczenie w warunkach wojny jest trudne. Próby osiągnięcia drugiego celu są rzadko podejmowane, ale w historii pojawiły się pomyślne (dla terrorystów i wojsk) próby69. W tym celu używane są czynniki
automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie danych
informatycznych lub zmiana, usuwanie albo wprowadzanie nowego zapisu danych
informatycznych (manipulowanie danymi wprowadzanymi do systemu,
programem i rezultatami przetwarzanych danych – w tym aukcyjne oszustwa
internetowe, dialery – art. 287 K.k. ▪ Karalne jest także przesyłanie lub
rozpowszechnianie treści: obrażających uczucia religijne – art. 196 K.k.; publiczne
propagowanie faszyzmu – art. 256 K.k; szerzenie nienawiści na tle rasowym
i etnicznym – art. 262 K.k.; rozpowszechnianie w Internecie treści
pornograficznych z użyciem przemocy, z udziałem małoletnich lub zwierząt,
a także posiadanie takich treści – art. 202 K.k. Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks
karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.).
68
E. Regis, Ocena niebezpieczeństwa – bioterroryzm, „Świat Nauki” 2002, nr 1,
s. 13–15.
69
E. Bendyk, Łódka z rozpylaczem – czy terroryści sięgną po broń biologiczną?,
„Polityka” 1999, nr 45, s. 82–83.
210
chorobotwórcze wywołujące rzadkie choroby (podobnie jak w pierwszym
przypadku). W trzecim przypadku wykorzystywane są patogeny zwierzęce
i roślinne. Ewentualnie w celu powodowania paniki w społeczeństwie, (co
ma ogromy wpływ na socjoekonomię) mogą zostać wykorzystane mikroorganizmy chorobotwórcze70.
Do podstawowych drobnoustrojów chorobotwórczych człowieka
i toksyn, które najczęściej używane były jako broń biologiczna lub stanowią aktualnie zagrożenie możemy zaliczyć:
 bakterie: laseczka wąglika, pałeczka dżumy, pałeczka tularemii, pałeczki z rodzaju Brucella i inne;
 wirusy: wirusy gorączek krwotocznych, wirus ospy prawdziwej i inne;
 toksyny: bakteryjne: beztlenowa laseczka botulizmu i inne roślinne
(np. rycyna).
Rozpoznanie użycia broni biologicznej:
 wiele zmarłych lub chorych osób z podobnymi objawami (o nieznanej
przyczynie);
 zmarłe bydło;
 ciężki przebieg chorób;
 słaba odpowiedź lub brak odpowiedzi na rutynowe leczenie;
 przypadki chorób niezwykle rzadkich;
 choroba o nietypowych cechach lub w szczepionej populacji;
 atypowe środki przenoszenia.
Pod pojęciem narkoterroryzmu rozumiemy terrorystyczne działania
podejmowane przez kartele narkotykowe wobec państwa w celu ochrony
swych interesów71. Są to: morderstwa polityków, funkcjonariuszy wymiaru
sprawiedliwości wypowiadających walkę narkomanii, produkcji czy sprzedaży narkotyków, porwanie, zastraszanie, przekupstwo, dezorganizowanie
struktur państwowych. Szczególnie zjawisko to uwidoczniło się w Azji
70
A. Jendryczko, Podstępne gazy – nowe oblicze terroryzmu, „Polityka” 1996, nr
20, s. 76.
71
Encyklopedia terroryzmu, (red.) A. Yasiecynz, Warszawa 2004, s. 743.
211
i Ameryce Łacińskiej, gdzie narkobiznes splótł się z interesami politycznymi, konfliktami zbrojnymi, a skala korupcji jest wyjątkowo duża.
Ryc. 2. Schemat powiadamiania i współpracy w przypadku zagrożenia
niebezpieczną chorobą zakaźną oraz bioterroryzmem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Internet: www.gis.mz.gov.pl
[uzyskano 02.05.2009]
212
Organizacja grup terrorystycznych
Większość grup terrorystycznych jest bardzo dobrze zorganizowana.
Funkcjonują w strukturze hierarchicznej przypominającej strukturę formacji militarnych lub agencji wywiadowczych. Najwyżej sytuowaną komórką
w tej hierarchii jest dowództwo składające się z osób, które utworzyły organizację. Osoby te finansują działalność grupy lub pozyskują fundusze na
jej funkcjonowanie z różnych źródeł, często nielegalnych.
Niektórzy członkowie ścisłego dowództwa zazwyczaj działają „w cieniu” organizacji, co nawet mimo długiego czasu aktywności grupy, nie
pozwala służbom specjalnym na ich zdemaskowanie. Dowództwo określa
cele ataków oraz prowadzi analizę zebranych przez organizację informacji
dotyczących przyszłego działania. Wydaje również decyzje dotyczące
funkcjonowania grupy oraz bezpośrednich działań terrorystycznych.
Zbieraniem informacji, niezbędnych do przeprowadzenia akcji lub
ważnych dla istnienia samej organizacji, zajmuje się grupa wywiadowcza.
Stanowi ona trzon organizacji. Grupa ta jest utworzona z osób posiadających bliskie kontakty ze środowiskami będącymi w zainteresowaniu organizacji. Do jej zadań należy również typowanie i werbowanie nowych
członków organizacji, którzy są skrupulatnie sprawdzani i opracowywani.
Taka działalność utrudnia wprowadzenie w szeregi organizacji agentów
służb specjalnych, tym samym uniemożliwia jej rozpracowanie.
Zabezpieczeniem wszystkich działań organizacji terrorystycznej zajmuje się grupa wsparcia, organizująca kryjówki, schronienia oraz sprzęt dla
członków grupy. Grupa wsparcia przygotowuje dokumenty i pieniądze, bez
których terroryści nie mogliby swobodnie poruszać się w ramach działań
związanych z przygotowaniem ataku oraz opracowuje legendy i alibi dla
tych, którzy przygotowują i realizują zamachy.
213
Ryc. 3. Obrót środków finansowych w zorganizowanych grupach przestępczych i organizacjach terrorystycznych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Cichomski, W. Zubrzycki, Cyberprzestrzeń jako potencjalny obszar przenikania się zorganizowanych grup
przestępczych i organizacji terrorystycznych, [w:] Wojna z terroryzmem w XXI
wieku, (Red.) B. Hołyst, K. Jałoszyński, A. Letkiewicz, s. 126.
Realizacja zamachu należy do grupy taktycznej. Z reguły grupa ta jest
najliczniejsza, a jej członkowie zwerbowani, przy zastosowaniu różnych
metod i form psychologicznego oddziaływania, niejednokrotnie przez wiele
lat są przygotowywani do realizacji określonego zadania. Przygotowanie
obejmuje szkolenie w zakresie posługiwania się bronią, obsługi statków
powietrznych i wodnych, prowadzenia pojazdów, konstruowania, detono214
wania bomb i urządzeń wybuchowych72. Ważnym elementem szkolenia
jest wykształcenie w świadomości osób biorących w nim udział, odpowiedniego psychicznego stosunku do wykonania zadania.
Taktyka działania organizacji terrorystycznej jest zbliżona do działań
służb specjalnych i sprowadza się do:
 minimalizacji kontaktów jej członków przez przekazywanie informacji
poprzez tzw. skrzynki kontaktowe;
 konspiracyjnego działania na wszystkich szczeblach organizacji;
 stosowania wszechstronnych warunków bezpieczeństwa, poprzez
sprawdzanie i opracowywanie członków grupy, sprawdzanie kryjówek
i ich wyposażenia oraz dbałość o legalność dokumentów;
 zdobywania informacji o wiedzy jaką posiadają służby specjalne na
temat organizacji terrorystycznej;
 lokalizacji central terrorystycznych i baz (obozów) szkoleniowych
w państwach, które sprzyjają, finansują i popierają terroryzm;
 zdobywania informacji na temat szkoleń i taktyki działania oddziałów
antyterrorystycznych;
 dobrego przygotowania oraz wyposażenia w nowoczesną broń i specjalistyczny sprzęt;
 podejmowania działań tanich, a jednocześnie efektywnych;
 podejmowania działań zmierzających do zastraszania większej grupy
ludzi w celu uzyskania odpowiedniego rozgłosu;
 dokładnej analizy sytuacji polityczno-gospodarczej na świecie73.
Podstawowe metody działania terrorystów
D. Bango, M. Lisoň, J. Viktoryová, J. Palarec do podstawowych
metod działania terrorystów zaliczają:
 zamach na życie konkretnej osoby – skierowany przeciwko urzędnikom administracji państwowej, policjantom, żołnierzom, przywódcom
72
73
Terroryzm – zagrożenie dla świata, (red.) Z. Popławski, Piła 2004, s. 87.
K. Mroziewicz, Moc, niemoc i przemoc, Bydgoszcz-Warszawa 2005, s. 398.
215




74
partii politycznych. Cel takiego ataku jest często do przewidzenia,
a terroryści przyznają się do jego wykonania;
zamach bombowy – forma dająca sprawcy poczucie względnego bezpieczeństwa, gdyż może on znajdować się z dala od miejsca eksplozji.
Wybuch powoduje powstanie dużej siły niszczącej, w wyniku czego
zostaje rannych lub zabitych wiele osób. Ze względu na duże straty w
ludziach i mieniu, sama informacja o możliwości podłożenia ładunku
wybuchowego wywołuje w społeczeństwie panikę i przerażenie74.
Z kolei łatwość zdobycia komponentów do wyprodukowania bomby
nadaje popularność stosowaniu materiałów wybuchowych w zamachach terrorystycznych;
uprowadzenie pojazdu lub samolotu – było powszechnym zjawiskiem
w latach 60. i na początku 70. XX wieku. Obecnie terroryści rozwinęli
tę formę działań i oprócz porwania samolotu wraz z jego zakładnikami, powodują jego rozbicie we wcześniej zaplanowanym miejscu;
uprowadzenie osoby – polegające na przetrzymywaniu uprowadzonego w nieznanym miejscu, w celu wykorzystania ich jako elementu
przetargowego w spełnieniu stawianych żądań. Podczas przetrzymywania ofiar w odosobnionym miejscu terroryści mają poczucie
względnego bezpieczeństwa, ponieważ Policja i wojsko nie znają
miejsca ich przebywania;
wzięcie zakładników – polega na przetrzymywaniu osoby lub osób
w celu użycia ich jako tarczy ochronnej w negocjacjach z Policją lub
władzami oraz elementu mającego powstrzymać siłową interwencję
Policji lub wojsk. W odróżnieniu od uprowadzenia miejsce przebywania zakładników jest znane75.
J. Horgan, Psychologia terroryzmu, Warszawa 2008, s. 193.
D. Bango, M. Lisoň, J. Viktoryová, J. Palarec, Problémy odhaľovania
a vyšetrovania terorizmu, Bratislava 2005, s. 29–31.
75
216
Ofiary akcji terrorystycznych
Analiza zjawiska terroryzmu pozwala wyróżnić cztery grupy podmiotów narażonych na ataki terrorystyczne:
 władze rządowe, pracownicy i mienie tych władz w celu:
· zmuszenia członków rządu do zmiany poglądów politycznych;
· wywołania niezadowolenia społecznego z powodu braku możliwości
zapewnienia obywatelom podstawowych usług, np. elektryczności,
łączności telefonicznej76;
· wymuszenie zmian w prowadzonej polityce zarówno wewnętrznej, jak
i zewnętrznej;
· pokazanie społeczeństwu, że przedmiotem akcji terrorystycznych nie
są obywatele, a tylko ludzie związani ze strukturami władzy;
· wymuszenie na władzach uwolnienia uwięzionych terrorystów, członków ich organizacji;
 policja i wojsko, jako aparat przymusu reprezentujący władzę, aby:
· wymusić współpracę rodzin policjantów i żołnierzy z grupami terrorystycznymi;
· dokonać odwetu za udane operacje policji i wojska przeciwko organizacjom terrorystycznym;
· wykazać społeczeństwu słabość i nieudolność policji i wojska
w ochronie obywateli77;
· wywołać psychozę represyjności policji i wojska wobec społeczeństwa
w obliczu operacji prowadzonych po atakach terrorystycznych;
 biznes, instytucje gospodarcze dla:
· zdobycia pieniędzy na działalność terrorystyczną;
· ze względu na powiązania z władzami rządowymi lub też z uwagi na
ich szczególny charakter (fabryki produkcji uzbrojenia, elektrownie
atomowe);
76
B. Bolechów, Terroryzm. Aktorzy, Statyści, Widownie, Warszawa 2010, s. 400.
R. W. Giuliani, Nowy niebezpieczny świat, „Wprost” 2007, nr 51–52, s. 136–
139.
77
217
·
·
·
·
·
wywołania paniki i uniemożliwienia korzystania przez obywateli
z dóbr i usług oferowanych przez korporacje i instytucje związane
z tzw. dużym biznesem (niszczenie samolotów, autobusów, banków,
domów towarowych);
ludność, ponieważ:
terrorystom chodzi o zburzenie wiary społeczeństwa w skuteczne zapewnienie mu bezpieczeństwa przez władzę;
przypadkowe ofiary zamachów wywołują więcej strachu w społeczeństwie niż selektywnie dobierane ofiary;
społeczeństwo zniecierpliwione dużą liczbą ofiar wśród niewinnych
obywateli może gwałtownie domagać się od władzy spełnienia
wszystkich żądań terrorystów78.
Nie jest łatwo jednoznacznie stwierdzić, jakimi pobudkami kierują się
sami terroryści i jakie motywy dominują w działaniach danej grupy terrorystycznej. Na ogół bowiem nie spotykamy się tu wyłącznie z jednym typem
argumentów, ale z całym splotem różnego rodzaju uzasadnień, której podają się wszakże pewnej kategoryzacji79.
S. Wojciechowski proponuje ich podział na trzy kategorie:
 idee – polityczne, etniczne, religijne oraz inne typy ideologii;
 uwarunkowania ekonomiczne i społeczne w kraju pochodzenia lub
pobytu terrorystów – bieda, bezrobocie, nierówności statusu materialnego w tych regionach;
 aspekty psychologiczne – agresywność, pragnienie zemsty, rozpacz.
Pierwsze wiąże on z symbolicznym znakiem „serca”, drugie z „ciałem”, ostatnie zaś z „umysłem”. Te trzy grupy czynników wpływają na
siebie nawzajem, podobnie jak i inne wewnętrzne (np. kulturowe zróżnicowanie danego regionu lub kraju) i zewnętrzne (np. relacje z innymi pań-
78
K. Jałoszyński, O współczesnym terroryzmie i roli państwa w walce z nim, „Policyjny Biuletyn Szkoleniowy” 1998, nr 1–2, s. 81.
79
P. Mazurkiewicz, Przemoc w polityce, Wrocław 2006, s. 115.
218
stwami), tworząc tak zwaną triadę motywacji terrorystycznych, dającą się
zilustrować również graficznie80.
Ryc. 4. Obiekty – cele działań terrorystycznych. Identyfikacja zagrożonych grup (zespołów) obiektów (celów)
Źródło: Opracowanie własne
80
S. Wojciechowski, The Triad of Terrorist Motivation – Introduction, [w:] Terrorism as the time less actor on the international stage, (red.) S. Wojciechowski,
Poznań 2005, s. 5.
219
Ryc. 5. Triada motywacji terrorystycznych
A – rzeczywistość idei – serca; B – rzeczywistość ciała; C – rzeczywistość
umysłu; X – czynniki zewnętrzne; Y – czynniki wewnętrzne; Z – wzajemne interakcje81.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie S. Wojciechowski, The Triad of
Terrorist Motivation – Introduction, [w:] Terrorism as the time less actor on
the international stage, (Red.) S. Wojciechowski, Institute of Political Science
and Journalism, Adam Mickiewicz University Poznań 2005, s. 5–12.
Prawne formy zwalczania terroryzmu w Polsce
Efektywność działań podejmowanych przez ugrupowania terrorystyczne jest w znacznym stopniu uzależniona od uzyskanych na ten cel funduszy. W walce ze zjawiskiem terroryzmu, Rzeczpospolita Polska przystąpiła
do prawie wszystkich konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych
dotyczących przeciwdziałaniu temu zjawisku.
W październiku 2001 r. nasz kraj ratyfikował Konwencję o zwalczaniu
finansowania terroryzmu. Sejm RP w styczniu 2003 r. przyjął ustawę
wskazującą akceptację na przedłożenie tego aktu prezydentowi do podpisu.
81
Również w starszych opracowaniach ONZ pośród głównych przyczyn wywołujących terroryzm przywołuje się kolonializm, okupację obcego terytorium, rasizm,
apartheid, dominację i eksploatację (wyzysk). K. Indecki, Prawo karne wobec
terroryzmu i aktu terrorystycznego, Łódź 1998, s. 72.
220
Zgromadzenie Ogólne przyjęło tę konwencję w 1999 r. Dokument ten jest
ściśle powiązany z rezolucją Rady Bezpieczeństwa z 28 września 2001 r.,
której dyspozycje nakładają obowiązek zamrożenia kont osób podejrzanych
o terroryzm i ścigania pomagających im grup. Państwa (sygnatariusze
konwencji) zostały zobligowane do odmowy udzielenia schronienia każdej
osobie, która ponosi jakąkolwiek odpowiedzialność za akty, zamachy
terrorystyczne lub udzielanie im poparcia. Konwencja wskazuje na
konieczność karania zarówno osób cywilnych jak i osobowości prawnych.
Znaczna część środków pozyskiwana jest przez grupy terrorystyczne na
drodze przestępczej. Przede wszystkim należy tu wymienić nielegalne
procedery wiązane z:
 przemytem i produkcją narkotyków;
 przemytem towarów na wielką skalę;
 handlem ludźmi;
 handlem kamieniami szlachetnymi;
 porwaniami dla okupu;
 kradzieżami;
 opodatkowaniem – w formie opłaty „rewolucyjnej” – legalnie działających przedsiębiorców na terenie kontrolowanym przez ugrupowania
terrorystyczne.
Innym sposobem uzyskiwania przez organizacje terrorystyczne pieniędzy na ich przestępczą działalność, jest zjawisko tzw. „brudzenia pieniędzy”, a więc przeciwny do legalizowania środków uzyskanych z działalności przestępczej sposób. Do tzw. „legalnych źródeł” i sposobów finansowania terroryzmu należą:
 dotacje od sponsorów terroryzmu, którymi mogą być zarówno państwa
jak i rożnego rodzaju organizacje;
 oficjalna działalność gospodarcza prowadzona w profilu pozwalającym na minimalizację ryzyka przy możliwie wysokim zysku (firmy
zajmujące się handlem nieruchomościami czy też sprzętem elektronicznym), zakładanie spółek off-shore w tzw. rajach podatkowych;
221


przejmowanie kontroli nad legalnymi instytucjami społecznymi (organizacje charytatywne i fundacje, związki wyznaniowe, kościoły), które
mają w swoich statutach wpisaną możliwość gromadzenia funduszy
poprzez m.in.: zbieranie składek członkowskich, sprzedaż publikacji,
prowadzenie kwest, przyjmowanie darowizn;
zakładanie przez organizacje terrorystyczne paralelnych instytucji publicznych takich jak szkoły, ośrodki pomocy finansowej itp.82
Ww. względy, jak się wydaje, przesądziły o tym, że kwestie dotyczące
zwalczania finansowania terroryzmu stały się samodzielnym przedmiotem
regulacji prawnych83.
Zgromadzenie ogólne ONZ przyjęło 15 grudnia 2000 r. Konwencję
przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej jako pierwszego międzynarodowego instrumentu wszechstronnie normującego tę kwestię84. W październiku 2001 r., w imieniu RP, ambasador przy ONZ
J. Stańczyk, podpisał dwa protokoły do tej konwencji85. Polska jako 87.
82
M. Marcinko, Finansowanie terroryzmu – źródła, sposoby, zwalczanie, referat
na konferencji pt. Wpływ terroryzmu na gospodarkę, zorganizowanej 28.04.2004 r.
przez Akademię Ekonomiczną w Krakowie.
83
W. Matuszewski, Prawnomiędzynarodowe aspekty zwalczania finansowania
terroryzmu, [w:] Walka z terroryzmem w świetle prawa międzynarodowego, (red.)
K. Lankosz, M. Chrośnicki, P. Czubik, Bielsko-Biała 2004, s. 203–213.
84
Podpisana w Palermo w dn. 15.12.2000 r., G. A. RES. 55/25, annex I, 55 U. N.
GAOR Supp. (No. 49) w 44, U. N. Doc. A/45/49 (Vol. I) (2001).
85
Inne międzynarodowe uregulowania dotyczące zwalczania przestępczości
o charakterze ponadnarodowym zostały umiejscowione w: Konwencji ONZ przeciw nielegalnemu handlowi narkotykami i substancjami psychotropowymi z dn.
20.12.1988 r., Konwencji w sprawie prania, poszukiwania, zajęcia i konfiskaty
przychodów pochodzących z przestępstwa – ETS No. 141; Dyrektywa Rady Europejskiej w sprawie zapobiegania wykorzystania systemu finansowego dla prania
brudnych pieniędzy – 91/308/EEC z dn. 10.06.1991 r., Dyrektywa Parlamentu
Europejskiego 2001/97/EC z dn. 28.12.2001 oraz Dyrektywa Rady Europejskiej
z dn.04.12.2001 r. nowelizująca Dyrektywę 91/308/EEC, czy też instrumenty nie
wiążące prawnie – np. Modelowe regulacje dotyczące przestępstw prania brudnych
pieniędzy w związku z nielegalnym handlem narkotykami i innymi poważnymi
przestępstwami – przyjęte przez członków Organizacji Państw Amerykańskich
wraz z Inter-Amerykańską Komisją Kontroli Nadużywania Narkotyków z 1998 r.,
222
Sygnatariusz, zaakceptowała protokoły dotyczące zakazu przemytu migrantów drogą lądową, wodną i powietrzną oraz będąc 91. krajem przyjęła
ustalenia protokołu zakazującego handlu ludźmi, szczególnie kobietami
i dziećmi.
Do innych ratyfikowanych przez Polskę aktów prawnych ONZ
dotyczących problematyki przeciwdziałania, zwalczania terroryzmu zaliczyć należy m.in.:
 Karta OBWE o zapobieganiu i zwalczaniu terroryzmu z grudnia 2002 r.;
 Konwencja o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi;
 Konwencja o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego;
 Konwencja w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej;
 Międzynarodowa konwencja przeciwko braniu zakładników;
 Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego NZ Nr 3314/XXIX w sprawie definicji Agresji wraz z załącznikiem.
Z kolei Polskie akty prawne i związkowe, zawierające w swej treści
dyspozycje dotyczące przeciwdziałania zjawisku terroryzmu lub jego
aspektom, są zawarte w m.in.:
 Ustawie o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej poza granicami państwa86;
 Ustawie o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu87;
w ramach Grupy Egmont zrzeszającej finansowe organy dochodzeniowe –
„Oświadczenie Celu” z 13.06.2001 r., Lista Działających Jednostek Dochodzenia
Finansowego; Grupa Banków Wolfsberg – Zwalczania Finansowania Terroryzmu
– tzw. Oświadczenie Wolfsberg z 18.01.2002 r., czy też wskazówki dla banków
prywatnych w sprawie przeciwdziałania globalnego prania brudnych pieniędzy –
2002 r.
86
Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa (Dz. U. z 1998 r. Nr 162, poz.
1117).
223









87
Ustawie o Policji88;
Ustawie o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu
Wojskowego89;
Ustawie o powszechnym obowiązku obrony90;
Ustawie Kodeks karny91;
Ustawie Kodeks postępowania karnego92;
Ustawie o świadku koronnym93;
Ustawie o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego
wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu 94;
Ustawie o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego95;
Ustawie o ochronie osób i mienia96;
Ustawa z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2002 r. Nr 74, poz. 676).
88
Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji tekst jednolity (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz.
277; zmiany: Nr 57, poz. 390, Nr 120, poz. 818, Nr 140, poz. 981, Nr 165, poz.
1170 i z 2008 r. Nr 86, poz. 521, Nr 171, poz. 1065 i Nr 237, poz. 1651).
89
Ustawa z 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie
Wywiadu Wojskowego (Dz. U. z 2006 r. Nr 104, poz. 709).
90
Ustawa z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2004, Nr 241, poz. 2416).
91
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553
z późn. zm.).
92
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 1997 r. Nr
89, poz. 555 z późn. zm.).
93
Ustawa z 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym (Dz. U. z 2007 r., Nr 36, poz.
232).
94
Ustawa z 5 marca 2004 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu
do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub
nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu oraz
o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2004 r. Nr 62, poz. 577).
95
Ustawa z 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do
użytku cywilnego (Dz. U. z 2002 r. Nr 117, poz. 1007).
96
Ustawa z 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. z 2005 r. Nr 145,
poz. 1221 z późn. zm.).
224





Ustawie o zarządzaniu kryzysowym97;
Zarządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie
zakresu i form działania Jednostki Wojskowej Nr 230598;
Zarządzeniu Komendanta Głównego Policji w sprawie metod i form
działania pododdziałów antyterrorystycznych oraz komórek minerskopirotechnicznych99;
Decyzji Komendanta Głównego Policji o powołaniu pododdziałów
antyterrorystycznych Policji100;
Decyzji Komendanta Głównego Policji w sprawie organizacji pracy
i zasad działania Policji w przypadku zaistnienia aktu terroru z użyciem materiałów wybuchowych oraz innych zdarzeń noszących cechy
zamachu terrorystycznego101.
Zagrożenie terrorystyczne Polski
Z aktualnego rozpoznania Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
wynika, że zagrożenie podjęciem na terytorium naszego kraju bezpośrednich działań terrorystycznych jest niskie i ma raczej charakter potencjalny.
Jak dotąd nie odnotowano próby ataku terrorystycznego, skierowanego
przeciwko obiektom rządu polskiego, polskim instytucjom państwowym
i prywatnym, czy też obiektom należącym do rządu USA oraz państw
97
Ustawa z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r. Nr
89, poz. 590 z późn. zm.).
98
Zarządzenie Organizacyjne Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
w sprawie zakresu i form działania Jednostki Wojskowej Nr 2305 (Dz. U. MSWiA
z 3.11.1997 r., poz. 84.).
99
Zarządzenie nr 6 pf Komendanta Głównego Policji z 6 lutego 2003 r. w sprawie
metod i form działania pododdziałów antyterrorystycznych oraz komórek
minersko-pirotechnicznych Policji.
100
Decyzja nr 296 Komendanta Głównego Policji z 29 grudnia 2000 r. o powołaniu pododdziałów antyterrorystycznych Policji.
101
Decyzja nr 63 Komendanta Głównego Policji z 12 marca 2002 r. w sprawie
organizacji pracy i zasad działania Policji w przypadku zaistnienia aktu terroru
z użyciem materiałów wybuchowych oraz innych zdarzeń noszących cechy zamachu terrorystycznego.
225
zrzeszonych w NATO i Unii Europejskiej.
E. Szafrańska wskazuje, że do czynników wpływających na podniesienie poziomu ryzyka wystąpienia ataków terrorystycznych w naszym kraju
wymienić należy przede wszystkim:
 skuteczność osiągania celów w wyniku stosowania terroru;
 prozachodnią politykę naszego państwa, zwłaszcza strategiczny sojusz
ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej;
 uczestnictwo w koalicji antyterrorystycznej;
 udział w misjach pokojowych i stabilizacyjnych (w szczególności
w Iraku oraz w Afganistanie);
 przynależność Polski do NATO;
 przynależność do Unii Europejskiej i strefy Schengen;
 brak widocznej stabilizacji w Iraku, pomimo wycofania wojsk polskich oraz groźba zaognienia sytuacji w tym regionie;
 systematycznie powtarzane informacje medialne na temat funkcjonowania w Polsce tajnych więzień CIA;
 znaczna liczba osób narodowości czeczeńskiej, które przybyły do RP
(szacuje się, że jest to od 2000 r. około 42-45 tys.) – jednocześnie należy zwrócić uwagę na badania przeprowadzone na reprezentatywnej
grupie, które wykazują, że jedynie nieco ponad 1% tej społeczności
uważa uczciwą pracę jako wartość;
 wzrost liczby wyizolowanych ze społeczeństwa, przeważnie słabo
wykształconych i tworzących klany uchodźców kaukaskich, którzy
stanowią podatny grunt do działalności grup przestępczych i radykałów islamskich;
 stałe docieranie do społeczności muzułmańskiej w Polsce przedstawicieli ortodoksyjnych organizacji islamskich, niejednokrotnie identyfikowanych jako sympatyzujące z ugrupowaniami ekstremistycznymi;
 możliwe instrumentalne wykorzystanie uchodźców czeczeńskich do
przeprowadzenia zamachu na terenie Polski;
 konwertyci (jak podkreślają eksperci, konwertyci religijni są na ogół
bardzo radykalni i często gotowi całkowicie poświęcić się dla nowej
226

sprawy, potwierdzeniem tej tezy jest uczestnictwo w walkach w Iraku,
po stronie terrorystów, obywateli państw UE);
pogłębianie radykalnych poglądów więźniów, przebywających z innymi więźniami wyznania islamskiego i wykorzystanie motywów religijnych i ekstremistycznych102.
Dotychczas nie stwierdzono żadnych związków ani kontaktów
funkcjonujących w Polsce ugrupowań i środowisk o charakterze ekstremietycznym z organizacjami terrorystycznymi. Bezpośrednio po zamachach
z 11 września 2001 r., wśród przedstawicieli faszyzujących subkultur
młodzieżowych, zaobserwowano sporadyczne działania lub inicjatywy
wyrażające solidarność z ich organizatorami.
Przejawy werbalnej kontestacji widoczne były także ze strony grup
skrajnie lewicowych i członków ruchów antyglobalistycznych. Środowiska
te były m.in. organizatorem kilku demonstracji pod antyamerykańskimi
i antywojennymi hasłami (np. w okresie trwania operacji militarnej w Iraku). Aktywność grup ekstremistycznych w Polsce nie nosi, jak dotychczas,
znamion wskazujących na możliwość podjęcia przez nie działań o charakterze terrorystycznym. Dużo bardziej realne wydają się natomiast zagrożenia związane z możliwością wykorzystania terytorium naszego kraju do
działań o charakterze logistycznym i wspomagającym działalność terrorystyczną103. Jako czynniki, które w ocenie przywódców siatek terrorystycznych spod znaku Al-Kaidy mogą predestynować Polskę do pełnienia
roli zaplecza logistycznego wymienić można:
 tranzytowy charakter naszego kraju;
 członkostwo w Unii Europejskiej;
 dobrą infrastrukturę komunikacyjną;
 kompatybilny z zachodnim system bankowy;
102
E. Szafrańska, Bezpieczeństwo państwa w kontekście zagrożeń terrorystycznych,
[w:] Wojna z terroryzmem w XXI wieku, (red.) B. Hołyst, K. Jałoszyński, A. Letkiewicz, Szczytno 2009, s. 155–162.
103
K. Liedel, P. Piasecka, Jak przetrwać w dobie zagrożeń terrorystycznych. Elementy edukacji antyterrorystycznej, Warszawa 2007, s. 131.
227



liberalną politykę wizową;
duże zapotrzebowanie na zagraniczne inwestycje kapitałowe;
łatwość zakupu broni i materiałów wybuchowych.
Ekspansji terrorystów na terytoria krajów, które – podobnie jak Polska
– pozostają obecnie na peryferiach międzynarodowego terroryzmu, sprzyjać będzie jednak postępująca globalizacja procesów gospodarczych. W jej
efekcie powstają dodatkowe czynniki sprzyjające aktywności terrorystów
na naszym terytorium takie, jak:
 szersze otwarcie granic;
 znoszenie barier w komunikowaniu i podróżowaniu;
 istotny wzrost liczby cudzoziemców stale i okresowo przebywających
w naszym kraju;
 niewystarczająca skuteczność kontroli administracyjnej i polityki państwa wobec obywateli innych krajów przybywających do Polski i legalizujących tu swój pobyt.
Potencjalnymi zagrożeniami są również:
 traktowanie obszaru RP przez międzynarodowe organizacje terrorystyczne, jako potencjalnego zaplecza logistyczno-wypadowego do
działań w innych krajach;
 wykorzystanie terytorium Polski do zamachów na obiekty (w tym
obywateli) państw sprzymierzonych, bądź sojuszniczych wobec RP,
ale traktowanych wrogo przez fundamentalistów;
 wykorzystywanie polskich instytucji finansowych przez międzynarodowe organizacje fundamentalistyczne i terrorystyczne do procederu
prania pieniędzy;
 powiązanie przedstawicieli środowisk terrorystycznych np. muzułmańskich ze światem przestępczym i związany z tym udział w działaniach przestępczych m.in. handlu bronią, narkotykami, przemytem ludzi itp.
W kontekście potencjalnych zagrożeń dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, ważną kwestią pozostaje również problem napływu do
Polski uchodźców z regionu Zatoki Perskiej, Afganistanu czy Pakistanu,
228
wśród których znajdować się mogą również terroryści i osoby związane
z radykalnymi organizacjami islamskimi. Kontrola napływu do RP uchodźców z tych państw pozostaje jednym z priorytetowych zadań ABW,
prowadzonych we współpracy z innymi służbami odpowiedzialnymi za
bezpieczeństwo wewnętrzne kraju. Biorąc pod uwagę dynamikę rozwoju
fundamentalizmu muzułmańskiego w Europie, jest bardzo prawdopodobne,
że w ciągu kilku najbliższych lat nastąpi wzrost liczby przyjazdów osób
związanych z tą ideologią do Polski. W wielu wypadkach mogą to być
osoby, które kończyły polskie wyższe uczelnie oraz posiadają w Polsce
krewnych bądź przyjaciół, zajmujących się prowadzeniem działalności
gospodarczej. W tej sytuacji nie można wykluczyć też prób przenikania
aktywistów islamskich z organizacji ekstremistycznych do legalnie działających w Polsce związków społeczności arabskiej, jak również wykorzystawania działających w naszym kraju firm prowadzonych przez obywateli
państw z regionu Bliskiego Wschodu104.
Bibliografia
1. Abella A., Soldiers of Reason: The RAND Corporation and the Rise of
the American Empire, Wilmington 2008.
2. Aleksandrowicz T., Terroryzm międzynarodowy, Warszawa 2008.
3. Allam M., Kamikadze made in Europe. Czy Zachodowi uda się pokonać islamskich terrorystów?, Kraków 2008.
4. Asmus R. D., NATO – otwarcie drzwi, (tłum. C. Murawski, G. Siwek),
Warszawa 2002.
5. Bango D., Lisoň M., Viktoryová J., Palarec J., Problémy odhaľovania
a vyšetrovania terorizmu, Bratislava 2005.
104
W. Michoń, R. Perek, P. Cichoń, Postępowanie w przypadku uzyskania informacji o możliwości wystąpienia aktu o cechach terrorystycznych, Katowice 2008,
s. 41–43.
229
6. Bankowicz B., Bankowicz M., Dudek A., Leksykon Historii XX wieku,
Kraków 1996.
7. Barnas R. M., Od Asasynów do Osamy bin Ladena, Wrocław 2001.
8. Bendyke E., Łódka z rozpylaczem – czy terroryści sięgną po broń biologiczną?., „Polityka” 1999, nr 45.
9. Bernard A., Strategia terroryzmu, Warszawa 1978.
10. Bolechów B., Terroryzm w świecie podwubiegunowym, Toruń 2002.
11. Bolechów B., Terroryzm. Aktorzy, Statyści, Widownie, Warszawa 2010.
12. Borkowski R., Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki, Toruń 2006.
13. Bukowska A., Palestyńczycy. Ich życie i walka, Warszawa 1978.
14. Czubiński A., Historia Polski w XX wieku, Poznań 2005.
15. Dietl W., Hirschmann K., Tophoven R., Terroryzm, Warszawa 2009.
16. Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1993.
17. Encyklopedia terroryzmu, (red.) A. Zasieczny, Warszawa 2004.
18. Fita-Czuchnowska M., Jeźdźcy cyberapokalipsy: konwencjonalne
wojny i samobójcze zamachy zastąpi pełzający konflikt z podziemnym
światem cyberterrorystów, „Wprost” 2006, nr 37.
19. Giuliani R. W., Nowy niebezpieczny świat, „Wprost” 2007, nr 51–52.
20. Gupta D. K., Who Are the Terrorists?, [w:] The Roots of Terrorism
Set, 6-Volumes, (red.) Weinberg L., Eubank W. L., Londyn 2006.
21. Hoffman B., Oblicza terroryzmu, Warszawa 2001.
22. Hołyst B., Terroryzm, t. 1, Warszawa 2009.
23. Horgan J., Psychologia terroryzmu, Warszawa 2008.
24. Indecki K., Prawo karne wobec terroryzmu i aktu terrorystycznego,
Łódź 1998.
25. Jałoszyński K., O współczesnym terroryzmie i roli państwa w walce
z nim, „Policyjny Biuletyn Szkoleniowy” 1998, nr 1–2.
26. Jałoszyński K., Terroryzm a wojsko, „Zeszyty Naukowe AON” 2000,
nr 2(39).
27. Jałoszyński K., Terroryzm czy terror kryminalny w Polsce?, Warszawa
2001.
230
28. Jałoszyński K., Terroryzm fundamentalistów islamskich, Warszawa 2001.
29. Jałoszyński K., Koncepcja współczesnych działań antyterrorystycznych, „Zeszyty Naukowe AON” (dodatek), Warszawa 2003.
30. Jendryczko A., Podstępne gazy – nowe oblicze terroryzmu, „Polityka”
1996, nr 20.
31. Kaczmarek J., Bezpieczeństwo Europy a fundamentalizm islamski,
„Zeszyty Naukowe AON” 1999, nr 3(36).
32. Kaczmarek J., Skrzyp J., NATO, Wrocław 2003.
33. Kosta R. A., Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa cywilizacji
zachodniej w XXI wieku, Toruń 2007.
34. Krawczyńska A., W sieci, „Policja” 2009, nr 5.
35. Laqueur W., Terrorismus – Wurzel und Wirkungen, [w:] Meyers Enzyklopaedisches Lexikon – t. 23, (red.) Betz W., Laqueur W., Rapps F.,
Mannheim 1978.
36. Lia B., Globalisation and the Future of Terrorism. Patterns and Predictions, London 2005.
37. Liedel K., Piasecka P., Jak przetrwać w dobie zagrożeń terrorystycznych. Elementy edukacji antyterrorystycznej, Warszawa 2007.
38. Machowski A., Zagrożenia bioterroryzmem. Dydaktyczno-prewencyjne aspekty zarządzania bezpieczeństwem społecznym, Mysłowice
2008.
39. Mała encyklopedia wiedzy politycznej, (red.) Chamj M., Sokół W.,
Toruń 1999.
40. Marcinko M., Finansowanie terroryzmu – źródła, sposoby, zwalczanie,
referat na konferencji pt. Wpływ terroryzmu na gospodarkę, zorganizowanej 28.04.2004 r. przez Akademię Ekonomiczną w Krakowie.
41. Matuszewski W., Prawnomiędzynarodowe aspekty zwalczania finansowania terroryzmu, [w:] Walka z terroryzmem w świetle prawa międzynarodowego (Red.) Lankosz K., Chrośnicki M., Czubik P., Bielsko-Biała 2004.
42. Mazurkiewicz P., Przemoc w polityce, Wrocław 2006.
231
43. Mądrzejowski W., Przestępczość zorganizowana. System zwalczania,
Warszawa 2008.
44. Mejor M., Sanskryt, Warszawa 2004.
45. Mesároš M., Terorizmus, [w:] Manažérstvo bezpečnostných rizík,
(red.) Reitšpis J. a kol., Žilina 2004.
46. Michoń W., Perek R., Cichoń P., Postępowanie w przypadku uzyskania informacji o możliwości wystąpienia aktu o cechach terrorystycznych, Katowice 2008.
47. Miłkowski T., Machcewicz P., Historia Hiszpanii, Wrocław 1998.
48. Mroziewicz K., Moc, niemoc i przemoc, Bydgoszcz-Warszawa 2005.
49. Muszyński J., Istota terroryzmu politycznego, [w:] Terroryzm polityczny, (red.) Muszyński J., Warszawa 1981.
50. Narojek M., Unia Europejska wobec terroryzmu po zamachach w Madrycie – wybrane aspekty, [w:] Polityczne aspekty zwalczania terroryzmu, (red.) Liedel K, Marszałek-Kawa J., Wudarski Sz., Toruń 2006.
51. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN – t. 5, Warszawa 1997.
52. Omańczyk J. E., Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, Warszawa 1974.
53. Organizacyjne i prawne aspekty działań antyterrorystycznych, (red.)
Kędzierska G., Szczytno 2002.
54. Pawłowski A., Terroryzm w Europie w XIX – XX w., Zielona Góra
1980.
55. Piętkowski P., Terroryzm. Nowe wyzwanie dla bezpieczeństwa, Warszawa 1996.
56. Pikulski S., Prawne środki zwalczania terroryzmu, Olsztyn 2000.
57. Regis E., Ocena niebezpieczeństwa – bioterroryzm, „Świat Nauki”
2002, nr 1.
58. Riasanovsky N. V., Steinberg M. D., Historia Rosji (tłum. Tesznar T.,
Bernarczyk A.), Kraków 2009.
59. Schmid A. P., Handbook of Terrorism Research, London 2009.
232
60. Schmid A. P., Hindle G. F., After the War on Terror: Regional and
Multilateral Perspectives on Counter-Terrorism Strategy, London
2009.
61. Skuza C., Terroryzm w opiniach społeczeństw, [w:] Oblicza współczesnego terroryzmu, (red.) Kowalczyk K., Wróblewski W., Toruń 2006.
62. Słownik języka polskiego, t. 1–3, Warszawa 1989.
63. Stemplowski R., Transnarodowa harmonizacja bezpieczeństwa i rozwoju ograniczy transnarodowy terroryzm, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2001, t. 1, nr 3(3).
64. Szafrańska E., Bezpieczeństwo państwa w kontekście zagrożeń terrorystycznych, [w:] Wojna z terroryzmem w XXI wieku, (red.) Hołyst B.,
Jałoszyński K., Letkiewicz A., Szczytno 2009.
65. Terroryzm – zagrożenie dla świata, (red.) Popławski Z., Piła 2004.
66. The New Terrorism, (red.) Guteridge W., London 1986.
67. Wasserman J., Templariusze i asasyni. Dwa tajemne zakony – chrześcijańskich templariuszy i muzułmańskich asasynów, Warszawa 2007.
68. Wojciechowski S., The Triad of Terrorist Motivation – Introduction,
[w:] Terrorism as the time less actor on the international stage, (red.)
S. Wojciechowski, Poznań 2005.
69. Wosińska W., Terror z komputerów. Cechy cyberterroryzmu
„Charaktery” 2005, nr 7.
70. Woźniak D., Koncepcja organizacji systemu antyterrorystycznego
w Polsce oraz propozycje rozwiązań, [w:] Przestępczość zorganizowana. Świadek koronny, terroryzm w ujęciu praktycznym, (red.) Pływaczewski E. W., Kraków 2005.
71. Zalewski S., Bezpieczeństwo polityczne państwa. Studium funkcjonalności instytucji, Siedlce 2010.
Akty prawne i związkowe
1. Decyzja nr 296 Komendanta Głównego Policji z 29 grudnia 2000 r.
o powołaniu pododdziałów antyterrorystycznych Policji.
233
2. Decyzja nr 63 Komendanta Głównego Policji z 12 marca 2002 r.
w sprawie organizacji pracy i zasad działania Policji w przypadku zaistnienia aktu terroru z użyciem materiałów wybuchowych oraz innych
zdarzeń noszących cechy zamachu terrorystycznego.
3. Decyzja Ramowa Rady Unii Europejskiej z dnia 13.06.2002 r. art. 1
(2002/475/JHA).
4. Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa (Dz. U.
z 1998 r. Nr 162, poz. 1117).
5. Ustawa z 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (Dz. U. z 2002 r. Nr 117, poz. 1007).
6. Ustawa z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2004, Nr 241, poz. 2416).
7. Ustawa z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2002 r. Nr 74, poz. 676).
8. Ustawa z 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym (Dz. U. z 2007 r.,
Nr 36, poz. 232).
9. Ustawa z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U.
z 2007 r. Nr 89, poz. 590 z późn. zm.).
10. Ustawa z 5 marca 2004 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U.
z 2004 r. Nr 62, poz. 577).
11. Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88,
poz. 553 z późn. zm.).
12. Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U.
z 1997 r. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).
13. Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji tekst jednolity (Dz. U. z 2007 r.
Nr 43, poz. 277; zmiany: Nr 57, poz. 390, Nr 120, poz. 818, Nr 140,
poz. 981, Nr 165, poz. 1170 i z 2008 r. Nr 86, poz. 521, Nr 171, poz.
1065 i Nr 237, poz. 1651).
234
14. Ustawa z 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego
oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (Dz. U. z 2006 r. Nr 104, poz.
709).
15. Ustawa z 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. z 2005
r. Nr 145, poz. 1221 z późn. zm.).
16. Zarządzenie nr 6 pf Komendanta Głównego Policji z 6 lutego 2003 r.
w sprawie metod i form działania pododdziałów antyterrorystycznych
oraz komórek minersko-pirotechnicznych Policji.
17. Zarządzenie Organizacyjne Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie zakresu i form działania Jednostki Wojskowej Nr
2305 (Dz. U. MSWiA z 3.11.1997 r., poz. 84.).
Inne źródła
http://www.nato.int/docu/basictxt/b021122e.htm [uzyskano 06.03.2005].
http://www3.uj.edu/alma/alma/45/01/16.html [uzyskano 10.07.2007 r.].
http://www.goscniedzielny.pl/Archiwum/nr37/11 [uzyskano 04.09.2008].
http://www.unic.un.org.pl/terroryzm/definicje.php [uzyskano 05.03.2010].
235
LIBOR GAŠPIERIK, JOSEF REITŠPÍS, MARTIN GAŠPIERIK
Systematic Solution to Criminality Prevention
in the Slovak Republic
Abstract: The article concentrates on concise recapitulation of conditions of
criminality prevention evolution in the Slovak republic. It states approvals of
several legal acts and ways of institutional solution. In the second part of it, the
author characterises current state of criminality prevention and perspectives of
its applications.
Key words: criminality, criminality resolution tools, criminality prevention,
prevention policies
Introduction
Criminality prevention within the Slovak republic is represented by
reasoned, systematic, planned and coordinated approach to the source and
conditions of criminality itself with the aim to prevent the consequences, as
well as their removal. Alternatively, those approaches and methods are
meant to influence or eliminate them partly, or their negative implications
restrict and, concurrently, support creation of anti-criminological conditions. Criminality prevention is interdependent with the prevention of other
sociopathic phenomena.
History of preventive activities in the Slovak Republic
Criminality prevention is not a brand new idea of the latest period, as it
already may be contemplated. Highest governmental authorities approved
various groups of criminal offences countermeasures, predominantly of organisational, personal and legislative nature, which purpose was complexly
236
and in coordinated manner apply social, penitentiary and resocialisation
means and methods for elimination of reasons and sources of criminality.
Passed countermeasures were aimed at prevention and restriction of
recidivism of criminal activity, strengthening of children protection and
youth against negative social events, increase of fight against alcoholism
and other drugs or toxic substances. Major part of those countermeasures
was headed at increase property protection, as most of assets were public
before y. 1989 in hands of socialistic state powers.
Social-political changes, after y. 1989 has not brought expected outcomes in form of decrease of criminality level. Prevention importance was
neglected, or it was executed in non-systematic level. Realised prevention
activities did not delivered on these expectations due to missing working
mechanism for regulation and coordination of prevention.
After 1989, the accomplishment of laws was in practice markedly
weak, which was declared by unsatisfactory and deformed legal consciousness of citizens. The understanding of personal liberty and human rights
was not adequate. Democracy has been often misunderstood with anarchy,
especially among the individuals with tendency to commit criminal acts.
Levity and citizenship passivity persisted towards criminal acts happened in
the society, mainly non-cooperation or lack of it by citizens with the bodies
of justice.
Criminality was affected by accumulated economic, social and political problems, such as unemployment, frontiers opening, neighbouring
countries economic crisis, as well as absence or inconsistency in controlling
mechanisms during economic transition from planned to market economy.
Lack of legal knowledge and weak legislation in a form of unpremeditated and incomprehensive criminal law policy had direct impact especially
on too liberal Act on Criminal Affairs and Code of Criminal Procedure.
237
Vývoj celkovej evidovanej kriminality v SR
Chart 1 Evolution of Total Criminality Recorded in Slovakia
160000
140000
Počet TČ
120000
100000
80000
60000
40000
20000
0
89
19
91
19
93
19
95
19
97
19
99
19
01
20
03
20
05
20
07
20
09
20
Roky
Total vs. Clarified criminality
Celk. kr.







238
Obj. kr.
From qualitative standpoint, the situation has not materially changed:
increase in brutality of criminal acts, mostly moral and violence criminality,
criminality is perpetrated in the public places during daylight, such as
murders, burglars, car stealing etc.,
distinctive is representation of juvenile delinquency is still present, and
age limits are being pushed downwards
increase in number of delicts connected with violence in family, torturing of children and women, as well as misusing of trust of old people,
white-collars criminality has outgrown into uncontrolled corruption on
national level,
organised criminality together with increase in cross-border organised
crime is more and more dangerous in comparison with traditional
criminality,
drug criminality is on rise. Slovak Republic is not only transit and consumption country of drug dealers, but also they are being planted and
produced here often by foreign immigrants, mostly synthetic, there is
movement from heroin towards pervitin,

increase in cybernetic criminality and profile of criminal perpetrators
is being changed.
Quantitative category changes in the evolution (Chart 1) relate to urbanisation with unequal economic changes in the social groups, family
crisis, with manipulation of children and misusing of women, with alternations in educational and upbringing systems, erosion of traditional family
principles and other social changes. Current criminality controls system on
all-society level accepts these influences, but is not effective. Traditional
institutions, such as police, attorney general office, judiciary are not alone
best weaponry against criminal offenses. Similarly, changes being approved in these institutions as well as revisions of legislation in Slovakia
can only contribute to positive conversion in the criminality evolution,
however, they are not themselves the decisive tools in the fight against
criminality.
Criminality Resolution Tools
Rigorous turn could be brought in state security policy by orientation
on prevention actions. Government of the Slovak Republic established due
to this reason the Committee for Criminality Prevention with acknowledged
status. This public body established expert groups orientated on money
laundering, prevention of social-pathological events among children and
youth and Romany criminality prevention.
The government of the Slovak Republic in y. 2008 passed Act on
Criminality Prevention and in total there has been approved three strategies.
First in 1999 for three years period and the fourth is concurrently being
prepared. Its roots are programme declaration of the Government of the
Slovak Republic, wherein criminality prevention is placed as a corner stone
of the criminal and penal policy of the state.
Sudden change in categories of criminal offences after y. 1993, especially in economic and financial criminal acts, required new definitions of
criminal policies, in order to fight for democratic state working based on
239
rule of law, balance of powers and human freedoms. Economy transformation and democratization processes have opened greater space for qualitatively new criminal phenomena such as corruption, tax, customs
and credit, infiltration of organised domestic and foreign groups in the public structures, legalisation of dirty money.
In Slovakia three level system of criminality prevention is being built
(Chart 2):
 national level
 regional level
 local level.
Chart 2 Three Level Hierarchy of Criminality Prevention
CRIMINALITY PREVENTION
SYSTEM IN SLOVAKIA
NATIONAL LEVEL
REGIONAL LEVEL
LOCAL LEVEL
Countrywide system of criminality prevention is interconnected with
foreign institutions. International subjects of cooperation in those policies
with Slovak Republic are UN Commission on Crime Prevention and Criminal Justice (UN CCPCJ) and European Union Criminality Prevention Network (EUCPN), Council of Europe and as indicated J. Dworzecki – bilateral cooperation, example of which is the cooperation with Poland1 (Chart
4).
1
J. Dworzecki, Internal security problems. Community policing strategy and its
activities in Police in Republic of Poland, „Prevencia kriminality na miestnej
a regionálnej úrovni”, Žilinská univerzita v Žiline 2009, ISBN: 978-80-554-01539.
240
Chart 3 Structure of Criminality Prevention Policy
in the Slovak Republic
STATE POLICIES
SECURITY STATE
POLICY
AC
CO T N
LL O..
.
CR OF 583/
PR IMIN LAW 2008
EV AL S O
EN IT N
TIO Y
N
PENAL POLICY ON
CRIMINAL AFFAIRS
PREVENTION POLICIES
CRIMINALITY
PREVENTION AND
PREVENTION OF
OTHER ANTISOCIAL ACTIVITIES
C
E
MM
RA
OG N OF
PR
ED RATIO ENT
V
M
O
PR C L A R N
AP DE OVE
G
Y
T
LI N
A IO
IN NT Y
IM E EG
R V T
E A
R R
P T
S
OTHER DOCUMENTS
On countrywide level criminality prevention is solved in the following
areas:
 legislative – acts and public notices on criminality prevention,
 conceptual – formulation of principles and methods by think-tanks,
 economic – criminality prevention & controls projects subsidies,
 coordination – national and international programmes and strategies,
 execution – advisory, further education, field research.
Most of effective criminal prevention activities are organised on local
and regional level.
241
Chart 4 Subjects of International Cooperation
SUBJECTS OF INTERNATIONAL COOPERATION
UN CCPCJ
EUCPN
COUNCIL OF
EUROPE
BILATERAL
COOPERATION
WITH OTHER
STATES
Conclusion
All things considered, in the latest decade, criminality prevention activities in Slovakia have improved in frequency and quality. Assuming
further qualitative movements, most of these activities shall be executed on
local and regional, based on central national strategy. The emphasis is to be
put on the professionalization of criminality prevention coordinators and
flexibility in the implementation of approved EU norms on national level.
Bibliography
1. Bubelini J., Criminality prevention. Department of Home Affairs of
the SR, secretariat of Government council for criminality prevention.
Bratislava 2001.
2. Gašpierik L., Prognosis of criminality prevention, Academy of police
forces proceedings, page 103–117. Bratislava 2006.
3. Gašpierik L. – Mullerová J., Criminological aspects of juvenile delinquency and criminality of juvenile delinquents in the Slovak Republic.
Presented on 12th international conference in Germany „Starke Jugend
– Starke Zukunft“. Published in „International Perspectives of Crime
Prevention“, ISBN 978-3-936999-47-1, Wiesbaden 2007.
242
4. Gašpierik L., Criminology, selected lectures of criminology for students of safety management. ŠEVT a.s. Žilina 2003.
5. Gašpierik L., Criminality prevention, selected lectures of criminology
for students of safety management. MULTIPRINT s. r. o. Košice 2010.
6. Halcin J., Actual information of criminality prevention, II.–V. volume
of the Department of Home Affairs of the SR. – secretariat of Government council for criminality prevention. Bratislava 2001–2002.
7. Dworzecki J., Internal security problems. Community policing strategy and its activities in Police in Republic of Poland, „Prevencia kriminality na miestnej a regionálnej úrovni”, Žilinská univerzita v Žiline
2009, ISBN: 978-80-554-0153-9.
8. Strategy of Criminality prevention in the Slovak Republic, Department
of Home Affairs of the SR, secretariat of Government council for
criminality prevention. Bratislava 1999.
9. Strategy of Criminality prevention in the Slovak Republic, Department
of Home Affairs of the SR, secretariat of Government council for
criminality prevention (actualization for years 2003–2006), Bratislava
2003.
10. Strategy of Criminality prevention in the Slovak Republic for years
2007–2010, Department of Home Affairs of the SR, secretariat of
Government council for criminality prevention, Bratislava 2007.
243
MARIUSZ SZAŁABSKI
Rola Policji w przeciwdziałaniu sytuacjom kryzysowym
(aktom terrorystycznym)
Abstract: This article presents (in outline) the role of police in preventing
crises with particular reference to the phenomenon of terrorism. Presented
placed in a police cell formation, which in the exercise of their duties to
combat operations aimed essentially to prepare and carry out terrorist attacks.
Discussed the action of this group, conducted in four phases of crisis
management.
Key words: terrorism, crisis management, police, internal security
Streszczenie: Artykuł przedstawia (w zarysie) rolę Policji w przeciwdziałaniu
sytuacjom kryzysowym ze szczególnym uwzględnieniem zjawiska terroryzmu.
Zaprezentowano ogniwa umiejscowione w policyjnej formacji, które w zakresie swoich zadań mają zwalczanie przedsięwzięć zmierzających w swej
istocie do przygotowania i przeprowadzenia zamachów terrorystycznych.
Omówiono działania tej formacji, prowadzone w ramach czterech faz
zarządzania kryzysowego.
Słowa klucze: terroryzm, zarządzanie kryzysowe, policja, bezpieczeństwo
wewnętrzne
„Rzeczypospolita Polska strzeże niepodległości
i nienaruszalności swojego terytorium , zapewnia wolności i prawa
człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa
narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą
zrównoważonego rozwoju”
art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
244
Wstęp
Od kilkudziesięciu lat jesteśmy świadkami działań terrorystycznych,
a 11 września 2001 r. dzień ataku na Word Trade Center w Nowym Jorku
oraz Pentagon w Waszyngtonie, stał się tragicznym symbolem przemocy
wykorzystywanej dla celów politycznych. Ten spektakularny atak terrorytyczny, dokonany na symbole władztwa i prosperity niekwestionowanego
mocarstwa, stawia pytanie dotyczące wielu kwestii teoretycznych
i praktycznych z zakresu bezpieczeństwa i skuteczności działań w zakresie
zwalczania terroryzmu.
Istotnym elementem walki ze zjawiskiem terroryzmu jest stworzenie
właściwego systemu bezpieczeństwa państwa, a przede wszystkim wypracowanie procedur, które pozwolą na skuteczne monitorowanie, a w konsekwencji zminimalizowanie lub likwidację jego ewentualnych skutków.
Polska wobec zjawiska terroryzmu
Polityka bezpieczeństwa naszego państwa charakteryzuje się niezmiennością celów i zasad. Ich konsekwentna realizacja zapewnia Polsce
wyjątkowy, w naszej historii poziom bezpieczeństwa, oparty między innymi na gwarancjach Sojuszu Północnoatlantyckiego. Cele polityki bezpieczeństwa są związane z ochroną suwerenności i niezawisłości, utrzymaniem nienaruszalności granic, integralność terytorialnej państwa i tworzeniem warunków cywilizacyjnego rozwoju. Polityka bezpieczeństwa to
także ochrona bezpieczeństwa obywateli, wolności i praw człowieka,
ochrona porządku demokratycznego, tożsamości i dziedzictwa narodowego.
Mówiąc o bezpieczeństwie państwa, należy przez to rozumieć
bezpieczeństwo, jako stan przygotowania do unikania lub neutralizacji
i maksymalnego obniżenia strat, wynikających ze zdarzeń zakłócających
funkcjonowanie państwa i życie jego obywateli.
Należy zaznaczyć, że aktualnie najpoważniejszym zagrożeniem dla
bezpieczeństwa międzynarodowego i bezpieczeństwa poszczególnych
245
państw jest zorganizowany terroryzm. Uzasadnieniem dla takiej oceny jest
ciąg wydarzeń, z których najważniejsze to terrorystyczny atak 11 września
2001 r., międzynarodowa interwencja w Afganistanie i interwencja
w Iraku. Logika tych wydarzeń to logika dalekowzrocznej polityki wobec
terroryzmu i jego konsekwentnego zwalczania. Dlatego też udział Polski w
antyterrorystycznej koalicji, nie wynika tylko z emocjonalnego podejścia
do tragedii jaka dotknęła naszych przyjaciół, ale przede wszystkim z realnej
oceny zagrożeń, które potencjalnie dotyczą naszego państwa.
Znaczącym krokiem w przebudowie systemu bezpieczeństwa państw
było wprowadzenie do systemu prawnego ustaw o stanach zagrożeń. Jest
nią potraktowanie działań antyterrorystycznych, jako przesłanki zagrożenia
bezpieczeństwa państwa. W ustawie o stanie wojennym z dnia 29.08.2002
r. przyjęto, że „(…) w razie zewnętrznego zagrożenia państwa w tym
powodowanego działaniami terrorystycznymi Prezydent może, na wniosek
Rady Ministrów wprowadzić stan wojenny na części lub na całym
terytorium państwa”1. Przesłankę wynikającą z terrorystycznych działań
zawarto również w ustawie o stanie wyjątkowym z dnia 21.06.2002 r.2
W sytuacji szczególnego zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa,
bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, w tym spowodowanego działaniami terrorystycznymi, które nie może być usunięte
poprzez użycie zwykłych środków konstytucyjnych, Rada Ministrów może
podjąć Uchwałę o skierowaniu do Prezydenta RP wniosku
o wprowadzenie stanu wyjątkowego. W ustawie o stanie klęski żywiołowej
z dnia 18.04.2002 zawarte jest odniesienie do zjawiska terroryzmu
w przepisach ogólnych gdzie występuje stwierdzenie, że „(…) katastrofą
naturalną lub awarią techniczną może być również zdarzenie wywołania
1
Ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym (Dz. U. z 2002 r. Nr 156,
poz. 1301 z późn. zm.).
2
Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz. U. z 2002 r. Nr 113,
poz. 985).
246
działaniem terrorystycznym”3.
Analiza zagrożeń dokonywana w strategii bezpieczeństwa narodowego prowadzi do konkluzji, że wzrasta znaczenie sfery bezpieczeństwa
wewnętrznego, które tworzą wszystkie organy administracji publicznej
oraz inne podmioty gospodarcze, na które obowiązujące ustawy nakładają
zadania w sferze bezpieczeństwa i obronności. Odpowiednią rolę w ramach
tego sektora mają do odegrania obrona cywilna, Policja, służby specjalne,
Straż Graniczna, Straż Pożarna, jednostki ratownictwa i inne wyspecjalizowane agencje, inspekcje, służby.
Służby Policji przeznaczone do zapobiegania i zwalczania
zagrożeń terrorystycznych
W Polsce problematyką związaną ze zwalczaniem aktów terrorystycznych o podłożu politycznym, jak i kryminalnym zajmują się Agencja
Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Policja, Agencja Wywiadu, a w zakresie
kontroli granic – Straż Graniczna. Policja polska monitorowanie zagrożeń
związanych z terroryzmem prowadzi od początku 2001 r. Zadania te
w głównej mierze realizuje Centralne Biuro Śledcze Komendy Głównej
Policji, a w ramach biura – specjalny wydział zajmujący się tą problematyką. W szczególności w Policji rozpoznawaniem i zwalczaniem
zagrożeń terrorystycznych zajmują się następujące ogniwa:
 Wydział IV Centralnego Biura Śledczego KGP, w zakresie rozpoznania operacyjnego i koordynacji działań Policji;
 Biuro Operacji Antyterrorystycznych;
 Biuro Służby Prewencyjnej KGP w zakresie zabezpieczania obiektów
administracji państwowej, placówek dyplomatycznych oraz innych
istotnych dla bezpieczeństwa kraju, a także koordynacja działań minersko-pirotechnicznych;
3
Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 2002 r. Nr
62, poz. 558).
247

16 Pododdziałów i Sekcji Antyterrorystycznych oraz 13 Zespołów
Minersko-Pirotechnicznych w jednostkach terenowych Policji.
Komendant Główny Policji w celu przeciwdziałania terroryzmowi
wydał Decyzję nr 63 w sprawie organizacji pracy i zasad działania Policji
w przypadku zaistnienia aktu terroru z użyciem materiałów wybuchowych
oraz innych zdarzeń noszących cechy zamachu terrorystycznego. Na
podstawie tej Decyzji w komendach wojewódzkich Policji, powołano
Zespoły do spraw koordynacji Przeciwdziałania Aktom Terroru z użyciem
materiałów wybuchowych oraz innych zdarzeń noszących cechy zamachu
terrorystycznego. Zadaniem takiego Zespołu jest między innymi:
 wykonywanie czynności, gdy na miejscu zdarzenia, o którym mowa
wyżej, były ofiary śmiertelne lub celem zamachu był budynek administracji państwowej, samorządowej lub użyteczności publicznej;
 koordynowanie przedsięwzięć w zakresie przeciwdziałania i zwalczania aktów terroru z użyciem materiałów wybuchowych o charakterze
terrorystycznym;
 podejmowanie współpracy z innymi organami i instytucjami mogącymi dysponować wiedzą na temat osób i zagrożeń wynikających z obrotu i dystrybucji materiałami wybuchowymi, bądź substancjami niebezpiecznymi;
 prowadzenie rozpoznań operacyjnych dot. obywateli polskich oraz
cudzoziemców zamieszkałych na stałe lub przebywających czasowo
na terenie podległym służbowo KWP, co do których zachodzi podejrzenie: działalności o charakterze terrorystycznym na terenie Polski
i poza jej granicami, uczestniczenie w grupach, organizacjach lub
związkach podejrzewanych o działalność terrorystyczną lub jej wspieranie;
 prowadzenie rozpoznań operacyjnych grup, organizacji i związków
podejrzewanych o działalność terrorystyczną oraz finansowania takiej
działalności w kraju lub poza jej granicami.
W dniu 15 lutego 2003 r. w ramach struktur Komendy Głównej Policji
został utworzony Centralny Oddział Antyterrorystyczny (aktualnie funkcjo248
nujący pod nazwą Biuro Operacji Antyterrorystycznych – BOA KGP),
który jako jednostka centralna zajmuje się fizyczną likwidacją zjawiska
terroryzmu. Jak trafnie wskazuje J. Dworzecki „(…) skuteczna realizacja
działań o charakterze kontrterrorystycznym może mieć miejsce tylko
w oparciu o posiadaną głęboką znajomość problematyki, ponadprzeciętne
wyszkolenie funkcjonariuszy i specjalistyczne wyposażenie, którymi
dysponują policyjne pododdziały antyterrorystyczne”4.
Do zadań BOA należy:
 prowadzenie akcji i operacji bojowych o charakterze antyterrorystycznym lub specjalnym na terenie podległym Komendantowi Stołecznemu oraz operacji na obszarze państwa będących najpoważniejszymi
z punktu widzenia bezpieczeństwa i porządku publicznego, a zwłaszcza: wzięcia zakładników w obiektach stałych, środkach transportu
lotniczego, wodnego i lądowego, konieczności zatrzymania szczególnie niebezpiecznych przestępców;
 koordynacja działań antyterrorystycznych w ramach międzywojewódzkich operacji policyjnych;
 centralne szkolenie policjantów pododdziałów antyterrorystycznych
KWP w zakresie taktyki antyterrorystycznej;
 przygotowanie policjantów pododdziałów antyterrorystycznych KWP
przewidzianych do realizacji zadań w ramach policyjnych sił stabilizacyjnych;
 analizowanie wykorzystania sił i środków pododdziałów antyterrorystycznych KWP w zakresie działań bojowych;
 realizacja zadań antyterrorystycznych wynikających z umów międzynarodowych;
 współpraca międzynarodowa z pododdziałami antyterrorystycznymi
innych państw w zakresie wymiany doświadczeń oraz szkolenia bojo4
J. Dworzecki, Wybrane aspekty działalności policji w RP, [w:] Grupy dyspozycyjne w obliczu Wielkiej Zmiany. Kulturowe i społeczne aspekty funkcjonowania
w świetle procesów integracyjnych, (red.) Maciejewski J., Bodziany M., Dojwa K.,
Wrocław 2010, s. 228.
249
wego w celu wypracowania nowych form i metod prowadzenia działań w ramach taktyki antyterrorystycznej.
W Biurze Służby Prewencyjnej KGP w związku ze zwiększonym
zagrożeniem placówek dyplomatycznych, w tym tzw. szczególnie zagrożonych, zintensyfikowano działania zmierzające do ich ochrony.
W aspekcie międzynarodowym, w zakresie zwalczania terroryzmu
polska Policja prowadzi stałą i bieżącą współpracę i wymianę informacji
z: Interpolem, Europejską Policyjną Roboczą Grupą ds. Zwalczania Terroryzmu (PWGT), Oficerami łącznikowymi Policji innych państw, Europolem. Prowadzona współpraca pozwala na zapoznanie się z aktualnymi
zagrożeniami pojawiającymi się na świecie, środkami technicznymi oraz
rozwiązaniami koncepcyjnymi mającymi na celu zwalczanie tego zjawiska.
Rola Policji w zwalczaniu zagrożeń terrorystycznych
Policja jest istotnym ogniwem systemu zarządzania kryzysowego,
a realizowane przez tą formację zadania, wspomagają działania ratownicze
i zwiększają ich skuteczność. K. Rudzki podaje, że „(…) przedsięwzięcia
podejmowane przez Policję w przeciwdziałaniu i likwidacji wszelkich
zagrożeń (w tym także zagrożeń terrorystycznych) realizowane są
w czterech fazach zarządzania kryzysowego:
 zapobieganie;
 przygotowanie;
 reagowanie;
 odbudowa”5.
Jak wskazuje J. Szafrański, faza zapobiegania koncentrować powinna
się na działaniach, które mają eliminować lub redukować prawdopodobieństwo występowania zagrożeń lub ograniczać ich skutki. W kontekście za-
5
K. Rudzki, Policja w systemie zarządzania kryzysowego, Szczytno 2002, s. 88.
250
grożeń terrorystycznych, zadania Policji będą obejmowały cztery obszary
działań6:
 bieżące analizowanie sytuacji mogących spowodować zagrożenie;
 dokonanie oceny wrażliwości społeczności lokalnej na wystąpienie
zagrożeń;
 udział w opracowaniu przez właściwe organy aktów prawnych ograniczających możliwości zaistnienia zagrożenia;
 egzekwowanie przestrzegania przepisów wydanych przez właściwe
organy administracji w zakresie ochrony przed zagrożeniami.
W tej fazie działania Policji polegają głównie na wielu czynnościach
związanych z pozyskiwaniem wszelkich informacji o potencjalnych
zagrożeniach, monitorowaniu ich oraz działań antyterrorystycznych ukierunkowanych na niedopuszczenie do wystąpienia zagrożenia.
Faza przygotowania obejmuje przedsięwzięcia planistyczne określające sposób reakcji na zagrożenie oraz prowadzone są działania mające na
celu zgromadzenie sił i środków niezbędnych do efektywnego reagowania.
Główne przedsięwzięcia w tym zakresie będą obejmowały7:
 opracowanie planu działania w warunkach potencjalnych zagrożeń
terrorystycznych;
 zorganizowanie własnego stanowiska kierowania i systemów łączności w sposób umożliwiający wykonanie zadań w warunkach zagrożeń;
 przygotowanie systemów alarmowania stanów osobowych jednostki;
 tworzenie danych o zasobach sił i środków, jakimi w sytuacji zaistnienia aktu terrorystycznego będą dysponowały.
Policja wszystkie czynności, dotyczące reagowania na zagrożenia
wykonuje w ramach planu działania kierownika jednostki Policji, który jest
elementem planu działania kierownika jednostki administracyjnej i stanowi
jego rozwinięcie pod względem sposobów wykorzystania sił i środków
6
J. Szafrański, Współdziałanie Jednostek Obrony
w walce z terroryzmem, Szczytno 2002, s. 73.
7
K. Rudzki, op. cit., s. 91.
Terytorialnej
i
Policji
251
policyjnych do realizacji wyznaczonych zadań. Plan działań powinien
dawać elastyczność oraz swobodę inicjatywy podczas uwzględniania
specyficznych okoliczności. Powinien również zapewniać kompleksowe
podejście do zaistniałych okoliczności, zmierzające do likwidacji ich
negatywnych skutków.
Faza reagowania obejmuje zasadnicze zadania realizowane po
wystąpieniu zagrożenia (aktu terrorystycznego) mające na celu dostarczenie pomocy poszkodowanym oraz ograniczenie wtórnych strat.
W zależności od skali zagrożeń ustalone zostały następujące formy
(poziomy) działań policyjnych:
 interwencja;
 akcja;
 operacja.
Poziom interwencji:
W wypadku jakiegokolwiek zaistnienia zdarzenia na miejscu podejmuje się interwencję przy użyciu sił i środków znajdujących się aktualnie
w dyspozycji dyżurnego jednostki Policji. Interwencja polega na ustaleniu
rodzaju zdarzenia i podjęciu na miejscu zdarzenia czynności policyjnych
usuwających powstałe zagrożenie.
Poziom akcji:
Zaistnienie zdarzenia, którego rodzaj lub okoliczności nie pozwalają
na skuteczną interwencję przy użyciu dostępnych środków, podejmuje się
akcję zarządzaną przez komendanta powiatowego/miejskiego Policji.
Poziom operacji:
Komendant Główny Policji lub komendant wojewódzki Policji zarządza operację w przypadku zaistnienia zdarzenia o zasięgu wykraczającym
poza obszar właściwości terytorialnej jednej komendy powiatowej Policji
albo w razie przedłużającej się interwencji lub akcji z jednoczesną
koniecznością użycia dodatkowych sił i środków względnie zorganizowania specjalnego zaplecza logistycznego.
252
Poziom działań w Policji
Działania jednostek Policji w sytuacji zagrożenia atakiem terrorystycznym będą realizowane w trzech etapach8:
Etap I (czynności wstępne ) obejmujący:
 przyjęcie informacji o zdarzeniu przez służby dyżurne;
 czynności analityczne związane ze wstępną merytoryczną selekcją
otrzymanych informacji;
 skierowanie na miejsce zdarzenia podstawowej grupy interwencyjnej, w
skład której wchodzą: Policja, ambulans, wóz bojowy Straży Pożarnej;
 analiza uzyskanych przez grupę interwencyjną szczegółowych informacji dotyczących rodzaju i charakteru zdarzenia oraz zasięgu terytorialnego oraz skali zagrożenia;
 postawienie w stan gotowości do działań oraz skierowanie w rejon
zdarzenia odpowiednich sił i środków skalkulowanych na podstawie
dokonanej uprzednio analizy;
 zorganizowanie zaplecza logistycznego dla prowadzonej akcji i zapewnić – w wypadku działań długofalowych – możliwości dokonania
podmian personelu uczestniczącego w działaniach;
 wyznaczenie dowódcy działań.
Etap II (działania ratownicze) obejmujący:
 zorganizowanie i udzielenie pierwszej pomocy medycznej jak
największej ilości osób;
 odizolowanie rejonu zagrożenia i podział rejonu działań na sektory;
 przeprowadzenie planowanej akcji ewakuacji ludności z rejonu działań;
 zapewnienie drożności dróg dojazdowych do rejonu działań oraz dróg
z rejonu działań do miejsc udzielania pomocy lekarskiej;
 dokonanie selekcji osób pod względem:
· uzyskania informacji przydatnych podczas prowadzenia akcji;
8
Zarządzenie nr 24/98 Komendanta Głównego Policji z dnia 10.11.1998 r.
253
·
uzyskania informacji potencjalnie przydatnych do prowadzonych
w następnej fazie czynności o charakterze procesowym;
 zorganizowanie przepływu informacji do środków masowego przekazu;
 zorganizowanie punktu informatycznego dla osób bliskich i krewnych
ofiar zdarzenia.
Etap III (zakończenie działań) obejmujący:
 przeprowadzenie kompleksowych czynności dochodzeniowo-śledczych:
· oględziny miejsca zdarzenia;
· zabezpieczenie śladów kryminalistycznych;
· przesłuchania świadków zdarzenia;
· identyfikacja ofiar;
· przeprowadzenie kompleksowej analizy przyczyn powstania zagrożenia
· oraz przebiegu działań;
· ustalenie osób winnych lub odpowiedzialnych za powstanie zagrożenia.
Faza odbudowy w ramach, której realizowane są przedsięwzięcia
zmierzające do przywrócenia stanu istniejącego przed zdarzeniem, polegające na:
 zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego w rejonie, w którym prowadzona była akcja ratownicza;
 zorganizowanie ruchu osób i pojazdów, umożliwiających swobodne
dotarcie właściwych służb do miejsc dotychczasowego pobytu;
 przeprowadzenie analizy działań jednostek i wyciągnięcie wniosków;
 inkorporacja nowych doświadczeń do tematyki obowiązującego procesu szkoleniowego;
 dokonaniu korekt planistycznych w procesie planowania potencjalnych zagrożeń.
254
Zakończenie
Ze względu na niemożliwy do przewidzenia charakter działań grup
terrorystycznych nasze państwo musi być przygotowane do walki
z terroryzmem. Podejmowanie skutecznych działań może umożliwić tylko
odpowiedni system obrony i bezpieczeństwa państwa, oparty na współdziałaniu podmiotów, których zadaniem jest obrona i ochrona przed
różnymi zagrożeniami, a przede wszystkim zagrożeniami terrorystycznymi.
Istnienie spójnego programu działań w sferze zarządzania kryzysowego, w tym tak specyficznej problematyki terroryzmu, wyznaczałoby
kierunki pracy, możliwość zatwierdzenia środków na te cele, ale przede
wszystkim porządkowałoby udział poszczególnych służb i instytucji
w systemie.
Przygotowanie poszczególnych służb, opracowanie szczegółowych
algorytmów współdziałania na wypadek zdarzenia terrorystycznego nie
może być odłączone od całego procesu przygotowań w kraju na wypadek
sytuacji kryzysowej.
Należy na sytuacje kryzysowe spojrzeć całościowo, a nie resortowo
oraz prowadzić merytoryczne prace, w tym szeroko pojęte planowanie,
nawet wówczas gdy nie występuje konkretna sytuacja kryzysowa. Musi
być zapewniona współpraca cywilno-wojskowa w sytuacjach kryzysowych
z uwzględnieniem kontroli cywilnej we wszystkich sytuacjach poza stanem
wojny z innym państwem. Nowe rozwiązanie zapewniłoby koordynację
systemów kierowania i dowodzenia służbami cywilnymi i wojskowymi,
a także właściwe wykorzystanie elementów wsparcia wojskowego. Zapewniłoby też sprawne przejście ze stanu pokojowego do stanu zagrożenia
i wojny.
Pamiętać bowiem należy, że tak jak trudno jest rozdzielić stan
kryzysowy od zagrożenia terroryzmem, tak trudno jest rozdzielić stan
kryzysu od stanu zagrożenia wojną wywołanego zagrożeniem zewnętrznym
dla państwa9.
9
K. Liedel, Terroryzm znak naszych czasów, Warszawa 2005, s. 12 i n.
255
Bibliografia
1. Białek T., Terroryzm, manipulacja strachem, Warszawa 2005.
2. Dworzecki J., Wybrane aspekty działalności policji w RP, [w:] Grupy
dyspozycyjne w obliczu Wielkiej Zmiany. Kulturowe i społeczne
aspekty funkcjonowania w świetle procesów integracyjnych (Red.)
Maciejewski J., Bodziany M., Dojwa K., Wrocław 2010.
3. Filar M., Terroryzm – problemy definicyjne oraz regulacje prawne
w polskim prawie karnym w świetle prawa międzynarodowego
i porównawczego. Materiały z sesji naukowej, Toruń 2002.
4. Firla J., Terroryzm, Katowice 2005.
5. Fleming M., Terroryzm polityczny w międzynarodowym prawodawstwie, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1996.
6. Guła P., Tarnowski P., Zubrzycki W., Terroryzm – zagrożenia i przeciwdziałanie, Kraków 2005.
7. Hanusek T., W sprawie pojęcia współczesnego terroru, „Problemy
kryminalistyki” 1980.
8. Hoffman B., Oblicza terroryzmu, Warszawa 1999.
9. Karolczak K., Encyklopedia terroryzmu, Warszawa 1995.
10. Kłosowski A., Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996.
11. Kubiak K., Wojna asymetryczna i terroryzm jako zagrożenie bezpieczeństwa państwa, Warszawa 2002.
12. Liedel K., Terroryzm znak naszych czasów, Warszawa 2005.
13. Liedel K., Piasecka P., Współpraca międzynarodowa w zwalczaniu
terroryzmu, Warszawa 2004.
14. Mazur S., Zarządzanie kryzysowe, obrona cywilna kraju, ochrona
informacji niejawnych, Katowice 2003.
15. Organizacyjne i prawne aspekty działań antyterrorystycznych, (red.)
Szafrański J., Szafrańska E., Kędzierska G., Szczytno 2002.
16. Pawłowski J., Terroryzm we współczesnym świecie, Warszawa 2001.
17. Pikulski S., Prawne środki zwalczania terroryzmu, Olsztyn 2000.
256
18. Przestępczość zorganizowana, Świadek koronny, [w:] Terroryzm
w ujęciu praktycznym, (red.) Pływaczewski E., Zakamycze 2005.
19. Rudzki K., Policja w systemie zarządzania kryzysowego, Szczytno
2002.
20. Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 2002.
21. Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1986.
22. Szafrański J., Współdziałanie jednostek obrony terytorialnej i policji
w walce z terroryzmem, Szczytno 2002.
Akty prawne i związkowe
1. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2002 r. Nr 7, poz.
58 z późn. zm.).
2. Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U.
z 2002 r. Nr 62, poz. 558).
3. Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz. U.
z 2002 r. Nr 113, poz. 985).
4. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym (Dz. U. z 2002 r.
Nr 156, poz. 1301 z późn. zm.).
5. Zarządzenie nr 1429 Komendanta Głównego Policji z dnia 31 grudnia
2004 r. w sprawie wprowadzenia w Policji procedur reagowania
w sytuacjach kryzysowych (Dz. U. KGP, nr 3, poz. 8).
257
ROBERT SOCHA
The notion and nature of extraordinary states
Abstract: The article presents the concept – a state of emergency, disaster risk,
crisis management. The author presents a typology of state approaches
a specific threat and the mechanisms used to counteract or prevent the resulting
consequences of disasters. The material also presents an attempt to create
a framework of legal regulations concerning the constitutional limitations of
civil liberties in emergency situations.
Key words: crisis management, a state of emergency, disaster, reducing
human rights
Introduction
Poland at the end of the twentieth and the beginning of the twenty-first
century is characterized by the rise in social unrest and substantial increase
in the appearance of adverse natural phenomena such as torrential, longlasting rainfalls, floods, hurricanes and twisters. Natural disasters mentioned above have been encountered in the past few years.
Hardly had we recovered from the large flood of 1997, which was
described by the specialists as the natural disaster or historic cataclysm
which can happen once in 500 years, when four years later Gdańsk was
flooded and along Vistula River a huge flood wave came, easily making its
way through old, not repaired dykes. Similar situation, on a large scale,
took place in 2010. Taught by this experience we should realize that the
nature does not like waiting and it can teach us the next lesson of humility
to its power and unpredictability.
Most of all, it is a man who is responsible for the occurrence of the
258
effects of elements’ actions1. Attitudes of disregarding the safety matters
are common not only among the ruling élite, but also the society. We have
seen many times how important it is to accurately prepare the country to
take action in the case of danger.
Widely understood extraordinary states bring the greatest threats to
freedom and liberty of a man and citizen, therefore we need to precisely
regulate such states and their legal consequences in the sphere of individual
subjects’ businesses.
The concept of extraordinary states
While attempting to create a general definition of the term “extraordinary states”, we need to consider the following components. First of all,
these states are predicted in the constitution itself, in acts and regulations,
or recognized as the institution of the binding common law. Secondly,
implementing any of special states created legal and sociopolitical situation
being characterized by the departure from normal rules of functioning of
the law, and, more often than not, of normal functioning of the political
system. That is why these states must have exceptional and, at the same
time, transitional and extraordinary nature. They are called “special” to
stress their uniqueness and departure from political-legal order. That is
what the uniqueness of the special states is about. In this sense especially
the term “special state” accurately illustrates the nature of these states.
What is more, each of the contemporary special states is a kind of
response to the existing threat of the public goods, needing special and
immediate defense or protection by means of extraordinary measures.
Applying necessary, unusual and special means is always dictated by the
need to move the real threat away or to counteract its effects. This danger
can be a threat to: the most important goods of the given nation, meaning
sovereign national existence; the bases of the national system; public peace
1
J. Janošec, Sekuritologie – nauka o bezpečnosti a nabezpečnosti, „Vojenské rozhledy” 2007, s. 3–14.
259
and life of the citizens; public or individual possessions; last but not least,
bases of the nation’s and population’s economic existence. It is the nature
of the threatened good that is significant to make a difference between
different forms of special states. What is more, the kind of the public good
being threatened and the reason of this danger indicate which extraordinary
means should be applied in order to counteract this threat.
Moreover, the nature of extraordinary states is about implementing
restrictions of laws and civil liberties or their partial or total suspension. At
the same time, democratic mechanisms of administration are being
suspended. It is due to the essence and the purpose of introducing the given
state because the whole sense of implementation is the fact that to save the
superior good, another one is sacrificed2.
To conclude, the term “extraordinary state” should be understood as
“decisions implemented in constitution (less often in normal acts and
regulations) of the subjects, that is the parliament or the head of the
country, whose aim is to provide security, public law and order and
adequate functioning of the economy in the conditions of outside or inside
threats, on one part or on the whole territory of the country, and as a result
of which there is limiting or suspending laws guaranteed in acts of basic
laws and civil liberties and implementing administration of the country in
a special way. This unique way of administering involves accepting special
prerogatives by the head of the country, the government and general
administrative bodies, military and police organs subordinated to it3. At the
same time we need to indicate that the term “the events of special risk” is
often used alternatively.
In the Polish legislation S. Gebethner4 made the typology of the events
of special risk. Adopting the criterion of public goods, he suggested the
2
S. Gebethner, Stany szczególnego zagrożenia jako instytucja prawa konstytucyjnego, „Państwo i Prawo” 1982, nr 8, s. 8–11.
3
S. Sagan, Prawo Konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2001,
s. 251–252.
4
S. Gebethner, op.cit., s. 12–15.
260
following division:
 states of the particular hazard of the national sovereignty, the
independence and the territorial integrity, among which we have all
martial laws led in relation to conducting the warfare or wars and
states associated with preparing for the defense;
 states of the particular hazard of political institutions and functioning
of constitutional organs of the country. A good example can be
a German regulation which predicts he distress of the permanence or
liberation-democratic order of Unions or one of the countries /Gefahr
fur den Bestand oder die freiheitliche demokratische Grundordnung
des Bundes oder eines Landem/5, called the state of the political
domestic crisis;
 states of the particular hazard whoseintroduction is aimed at restoring
disturbed order and public peace, safety of citizens and law. According to S. Gebethner „the forms of special states within this category
are characterized by the fact that they are implemented in circumstances in which there is the common, collective distraction of public
peace and order, as the effect of which life and health of citizens ,
their private and social goods are exposed to a great danger”6;
 states of the particular hazard implemented because of a natural disaster. The difference between this and the previous category is in the
reason of the danger. The reason can be the elements creating the
threat to life, health and possessions, because the threat doesn't result
from conflicts or social tensions. The state of a natural disaster has the
local range as a rule, but there are the circumstances when spreads on
a large area, not to say the entire country, paralyzing normal life of the
population and functioning of the economy. However, this nationwide
reach does not mean the threat to the state security and its constitutional system. In certain situations a natural disaster with statewide
effects can jeopardize the correct functioning of the national economy
5
6
Ustawa Zasadnicza NRF z dnia 24 czerwca 1964 r., art. 87.
S. Gebethner, op.cit., s. 9–11.
261

and seriously disrupt essential mechanisms of satisfying basic needs of
the society and its members7. Then the state of a natural disaster
should be converted into the state of highest threatening of the national
economy and the existence the population. However, in the Polish legislation there is not such a kind of the particular hazard of the state
stipulated;
distresses of the national economy and vital conditions for existence of
the population. For the first time that kind of the cause of threat was
set out in the British act on a state of emergency from 1920, where
they predicted that a state of emergency could be proclaimed when
there is a direct threat to the entire community or any essential parts
of it in the field of the basic living conditions, as a result of disrupting
the supply and distribution of food, water, fuel or light or functioning
of means of transport.
As a result of historical conditioning of the development of not only
social relations, but also the modern constitutionalism, the kinds of
extraordinary states in our times are highly diversified. The gradable ness
of discipline, which these states pull behind themselves, lets on one hand to
select the means suitable for real requirements in the given situation, and
on the other hand makes it possible and easier to get out of extraordinary
states with the severe discipline through states of more lenient discipline.
At the same time, and it must be remembered, it frees the country
authorities from the compulsion to always reach for ultimate and most
drastic agents or apply extraordinary means, disproportionate to the weight
and scale of existing threat.
Decisions to introduce one of the extraordinary states always have and
will lead to protests and cause arguments. It is hard to expect that to be
different. All the more protests and disputes are understandable, that goods
devoted for saving that superior good, which is the county's business,
7
L. F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, s. 17 i n.
262
always constitute individual civil liberties. From this point of view it is
always necessary to aspire to the situation when the selection of means
restricting laws of both the freedom of the man and the citizen is as
appropriate and commensurate with the weight and the value of the endangered good as possible, which is supposed to be protected by introducing
extraordinary state.
Widely understood extraordinary situations bring the greatest threat to
freedom and human rights, and therefore there is the need for an unusually
precise regulation of such situations and their legal consequences in the
sphere of businesses of individual subjects. Taking into consideration issues
of extraordinary states one should leave from clarifying the notion „ laws of
both the freedom of the man and the citizen”, because the knowledge of his
meaning is necessary to understand the nature of special states.
Human rights in social and political life
As suggested by J. Dworzecki and J. Szymczyk „(…) human rights are
in our times one of basic notions used in social and political life”8. The
term “law” or “right” has a couple of meanings in Polish language. Law are
„all the regulations, legal norms regulating relationships between people”
or „what is entitled to him/her, what is possible to demand”9. In the first
meaning law is understood in the objects meaning, in the second one as the
liberty of the subject. So liberty of the subject exists only when statutory
instruments of its protection were created10.
The source of the human rights is not the country and the legal system
created, but the natural law, according to which the base of human rights is
human’s dignity and freedom. These values give the human rights
particular qualities: universal; individual; one-way; inviolable; inalienable
and relative.
8
J. Dworzecki, J. Szymczyk, Kryminologia. Wybrane zagadnienia, Gliwice 2010.
Mały słownik języka polskiego, (red.) Sobol E., Warszawa 1994, s. 702.
10
Polskie prawo konstytucyjne, (red.) Skrzydło W., Lublin 2003, s. 159.
9
263
Human rights also have basic character11. Basic human rights are the
most crucial ones from the citizens’ point of view, necessary to provide
other human rights, concerning the basic aspects of individual’s social life,
not only as a human, but also as a citizen. Human rights constitute the
minimum of entitlements for each individual – minimum, without which
they could not exercise all other laws. They are basic also because the
country, aspiring for implementations of different socially important aims,
cannot omit these laws.
Joined closely to each other notions of „ law” and „ freedom” of the
man and the citizen both in legal documents, as well as apart from them,
have different meanings, their genesis is different, and, what follows,
technique of constructing. Human liberties result from natural laws, from
inborn man's features, such as e.g. ability to talk. That is why the country
cannot establish the freedom of speech, but it can, and it is does, restrict it.
Some, especially Thomism, claim that the natural laws come from the
Creator, so they are the result of manifested law. Freedom is not constituted
by the country, it can be however recognized, guaranteed or limited by it.
Unlike „freedoms”, „laws” are created by the country. It determines their
scope and the catalogue.
The very date „human rights” came into existence in the Restoration
period. For the first time in the legal document it was used in Bill of Rights
of Virginia from 1776 and already then included primary laws in relation to
country and society12.
The basic division of human rights is dichotomous. It singles out
substantive laws and procedural (trial) ones. Substantive laws are specific
laws and freedoms, i.e. everything to what the individual is entitled, e.g. the
right to live, the freedom from tortures, the right to personal freedom and
security, the right to the reliable process, the right to privacy, the freedom
of conscience and faith, freedom of the statement, right to the medical
11
Ibidem, s. 155.
Słownik wiedzy o Sejmie, (red.) Preisner A., „Wydawnictwo Sejmowe”, Warszawa 2001, s. 129.
12
264
attention and so on. Procedural rights are means and ways of enforcing
one's rights and freedoms from the country, e.g. right to the court, right to
petition and to instanceness. These laws result from the necessity of
assuring by the state the possibility to exercise the laws of individual. They
are very important, without procedural rights substantive laws would
constitute only a theory.
Classical division of human rights based on three categories is also
included in the Constitution of the Republic of Poland of 1997. It points out
the following:
 personal (civil) rights, being the most important ones for the individual, letting them determine their identity;
 political (public) laws admitting citizens to the national, public and
social life. Thanks to them the individual can participate in matters
concerning the community and can influence the social life;
 social laws consisting of laws: economic and social which guarantee
the individual the minimum of economic safety, giving the possibility
to survive in the situation when a person alone is not able to take care
of oneself.
In the doctrine of international law of human rights comprehending
extraordinary situations is usually being interpreted as the state resulting
from transitional conditions putting state institutions in endangered position
and this state causes the authorities of the country feel justified in the
temporary suspension of application of certain principles (so-called derogation). So that the authorities of the state can use lege artis from legal
consequences of the appearance of extraordinary situations, the following
conditions must be met:
 danger resulting from extraordinary situations must be direct and real;
 effects of this danger must concern the entire nation;
 danger threatens the continuation of the society’s organized life;
 danger, is so exceptional that it isn't possible to take control of it with
the help of normal remedies being at the country’s disposal, especially including those allowed by the law of special restrictions.
265
Extremely important is the fact that threatening of the country’s
bodies’ interests does not authorize these bodies to “save oneself” by
temporarily limiting the freedom and laws of individuals. Institution of the
derogation is supposed to serve not the businesses of the country, but the
business of the society, and those aims not always must be identical.
The contemporary international law of human rights from the
beginning has been using the structure of so-called inviolable laws, that is
of laws which even in the most dangerous situation as war or other state of
public danger threatening the life of the nation cannot be surrendered for
restrictions. Polish constitutional regulation also uses such a category,
although it does it differently, depending whether it concerns the martial
law, exceptional state or natural disaster13.
Therefore it is possible to state that very principle of the respect for
human rights has the character of absolutely binding norm (ius cogens).
You can conclude from it that human rights, unconditionally being in force,
are laws granted to every man e equally and without discrimination, and
without regardless of time, place, age, sex, status civitatis, absolutely
fundamental, being located within political and civil laws, and recognized
in one's authoritative capacity by the international community of countries
as the whole14.
It is possible to define absolute laws as such which are fundamental
and to which you cannot enter any protests. Absoluteness means that some
human rights can be opened slightly or limited in the face of such situations
as: war, threat to public security, territorial integrity, national security,
health, moralities, welfare economics, other special circumstances. Other
laws can be mutable only in some exceptions, and the other once cannot be
changed at all neither on the account of circumstances, nor the place,
subject or time. It means that the protection standard of the last ones is the
13
Z. Witkowski, Prawo Konstytucyjne, Toruń 2000, s. 132–133.
C. Mik, Imperatywne normy praw człowieka, „Przegląd Stosunków Międzynarodowych” 1981, nr 5–6 (141–142), s. 40.
14
266
highest, what results from their special moral and legal significance15.
Catalogue of absolute laws in the international law of human rights
would be best presented in chronological order. It reflects evolution of
views among the international community, both in the universal, as well as
the regional dimension connected with the object scope of laws which can
to be opened slightly in no circumstances.
Decision art. 15 sec. 2 of European Convention for the Protection of
Human Rights and Fundamental Freedoms, adopted by 04.11.1950 on the
meeting of the Committee of Ministers in Rome, contains the following
catalogue of absolute, fundamental laws: right to live (art. 2) except for the
cases of death resulting from warfare being in accordance with the law;
ban on tortures, of inhuman and humiliating treating (art. 3); the ban on the
captivity or serfdoms (art.4) and nulla poena sine lege, nullum crimen sine
lege oraz zakaz reformationis in peius, lex retro non agit (art. 7). These are
absolute laws which cannot be rejected by the country even in the case of
an outbreak of war or other danger being a threat to the existence of the
nation16.
Decision art. 4 sec. 2 of International Covenant on Civil and Political
Rights already contains a little bit wider catalogue of mutual laws, that is:
right to live (art. 6); ban on tortures, of cruel, inhuman or humiliating
treatment (art. 7); ban on captivity, slavery, a slave trade and the serfdom
(art. 8 sec. 1 and 2); ban on the imprisonment for debts (art. 11); nullum
crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori, lex retro non agit (art. 15);
right to the legal subjectivity (art. 16) and liberty of the subject to the
freedom thought, conscience and religion (art. 18).
Art. 27 sec. 2 of The American Convention on Human Rights, adopted
in 22.11.1969 in San Jose, the widest catalogue of imperative laws which
contains decisions of the following articles: right to the legal personality
(art. 3); right to live (art. 4); right to the humane treatment (art. 5); freedom
15
T. Jasudowicz, Prawa człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych, Toruń 1997,
s. 42.
16
A. Beckley, Prawa człowieka, Kraków 2002, s. 43.
267
from the slavery (art. 6); freedom from ex laws fast facto (art. 9); the
freedom of conscience and faith (art. 12); laws of the family (art. 17); rights
to the name (art. 19); rights of the child (art. 19); rights to citizenship (art.
20); right to the participation in governing (art. 23).
To sum up, the nature of special state consists, among others, in
implementing restrictions of rights and freedom of the man and the citizen
or their partial or total suspension. Redeeming the superior good by
devoting other good deeds is the aim of introducing it, but the selection of
means restricting laws and freedom of a man and a citizen should be as
much as possible appropriate and commensurate with the weight and value
of the endangered good, whose protection is implemented by introducing
the extraordinary state. Threatened goods can be the safety or possessions
of citizens. What is more, they aren't only these goods whose threat allows
to make a decision about proclaiming the special state. The terrorist attack
of 11 September 2001 in the USA forced introducing the next premise
connected with the threat caused by the terrorist operation.
Conclusion
Even in the most dangerous situation, like the war or other state of
public danger threatening the life of the nation, there exist laws and
freedoms which cannot in any way be surrendered to restrictions. The
Polish constitutional regulation also uses the structure of so-called
inviolable laws, but does it differently, depending on the kind of special
state. Catalogue of inviolable laws from 1997, included in the Constitution
of the Republic of Poland is in accordance with the provisions of
international law being in effect in this respect. Moreover, emergency laws
issued on its base match the model accepted in European states as well as
they let for fast decision making by authorized entities in situations of the
threat of the country. Here dividing competence of public authorities
appears, what is simultaneously the safeguarding mechanism against the
malpractice of the special state by bodies having entitlements in their
hands.
268
Creating frames of regulations on restrictions of constitutional civil
liberties in extraordinary situations constitutes the guarantee of the
compliance of implemented restrictions with constitutional principles of the
democratic law-governed state. The gradable-ness of discipline which these
states carry behind themselves, frees the authorities of the state from the
compulsion to always reach for ultimate and most drastic agents or
applying extraordinary means, disproportionate to weight and scale of the
existing threat. Nevertheless, it is not possible to introduce effective actions
being aimed at restoring the normal functioning of the country without
implementing determined restrictions of rights to both freedom of a man
and a citizen. However, it is always necessary to apply the gradableness of
discipline principle.
Bibliography
1. Beckley A., Prawa człowieka, Kraków 2002.
2. Dworzecki J., Szymczyk, J., Kryminologia. Wybrane zagadnienia,
Gliwice 2010.
3. Gebethner S., Stany szczególnego zagrożenia jako instytucja prawa
konstytucyjnego, „Państwo i Prawo” 1982, nr 8.
4. Janošek J., Sekuritologie – nauka o bezpečnosti a nabezpečnosti,
„Vojenské rozhledy” 2007.
5. Jasudowicz T., Prawa człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych, Toruń
1997.
6. Korzeniowski L. F., Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka
i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008.
7. Mały słownik języka polskiego, (red.) Sobol, E. Warszawa 1994.
8. Mik C., Imperatywne normy praw człowieka, „Przegląd Stosunków
Międzynarodowych” 1981, nr 5–6 (141–142).
9. Polskie prawo konstytucyjne, (red.) Skrzydło, W. Lublin 2003.
10. Sagan S., Prawo Konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa
2001.
269
11. Słownik wiedzy o Sejmie, (red.) Preisner A., Wydawnictwo Sejmowe,
Warszawa 2001.
12. Ustawa Zasadnicza NRF z dnia 24 czerwca 1964 r.
13. Witkowski Z., Prawo Konstytucyjne, Toruń 2000.
270
JACEK DWORZECKI
Organizacja szkolnictwa policyjnego
w Polsce (1990–2009). Zarys problematyki
Abstract: The article present the organization and operation of training the
Polish Police. The text presents the Police School in Katowice, Piła, Słupsk,
Police Training Center in Legionowo and the Higher Police School in
Szczytno. Also indicate the nature, carried out by the above training facilities
and courses for officers in WSPol. Szczytno.
Key words: Police, security, training, professional development, police school
Streszczenie: Artykuł stanowi próbę przedstawienia organizacji i funkcjonowania jednostek szkoleniowych ówczesnej polskiej Policji. W tekście zaprezentowano szkoły Policji w Katowicach, Pile, Słupsku oraz Centrum Szkolenia
Policji w Legionowie i Wyższą Szkołę Policji w Szczytnie. Zasygnalizowano
również specyfikę, realizowanych przez ww. placówki szkoleń i kursów dla
funkcjonariuszy oraz ofertę dydaktyczną WSPol. w Szczytnie.
Słowa klucze: Policja, bezpieczeństwo, szkolenie, doskonalenie zawodowe,
szkoły policji
Wstęp
Jednym z priorytetowych celów działalności państwa, opartym na
zapisach Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej1, jest zapewnienie obywatelom szeroko rozumianego bezpieczeństwa będącego naczelną, egzysten1
Ustawa zasadnicza zawiera zapisy, stanowiące gwarancje dla ogółu społeczeństwa, a dotyczące w swej istocie m.in. zapewnienia życia w suwerennym, bezpiecznym państwie oraz poszanowania wolności i praw człowieka. Art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483).
271
cjalną wartością i potrzebą każdego człowieka2. Właściwy poziom bezpieczeństwa narodowego (w tym wewnętrznego) to nieodzowny warunek
przetrwania wartości, dziedzictwa i substancji narodowej, gwarantujący
pomyślny byt narodu (przy zachowaniu wysokich standardów współczesnego życia m.in. na płaszczyźnie socjologicznej, gospodarczej i kulturowej)
przez stworzenie warunków do rozwoju, z uwzględnieniem utrzymywania
narodowej i międzynarodowej stabilności3. Współczesne polskie społeczeństwo, dysponuje wyspecjalizowanymi i wyodrębnionymi, w obszarze
swojej struktury, grupami dyspozycyjnymi m.in.: wojskiem, policją oraz
różnego typu strażami i służbami4.
Zasadniczym narzędziem państwa, służącym do przeciwdziałania
występowaniu zagrożeń bezpieczeństwa wewnętrznego i porządku publicznego, a także właściwego reagowania na już poczynione naruszenia w tym
zakresie, jest wyodrębniona formacja w postaci Policji5. Niezwykle istotnym elementem prawidłowego funkcjonowania stu tysięcznej formacji
policyjnej6 w Polsce jest m.in. właściwa realizacja zadań w zakresie szkole2
G. Kowalski, Bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny jako wartości konstytucyjne, [w:] Społeczno-moralna potrzeba bezpieczeństwa i porządku publicznego,
(red.) J. Świtka, M. Kuć, G. Gozdór, Lublin 2007, s. 109–120.
3
J. Marczak, Współczesne pojęcie i zakres bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo
narodowe Polski w XXI wieku, (red.) R. Jakubczak, J. Flis, Warszawa 2006, s. 16–
23.
4
J. Maciejewski, Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, Wrocław 2006,
s. 11–14.
5
Mała encyklopedia wiedzy politycznej, (red.) M. Chmaj, W. Sokół, Toruń 2003,
s. 217.
6
Stan zatrudnienia w Polskiej Policji na dzień 1 lipca 2010 r. Policjanci: • Stan
etatowy – 103 309 • Stan zatrudnienia – 98 316 • Wakaty – 4993 • Liczba etatów
finansowanych przez samorządy lokalne – 238; Zatrudnienie policjantów wg
służb: stan etatowy / stan zatrudnienia – bez szkół policji: • kierownictwo –
1868/1807 • służba kryminalna – 34 106/32 562 • służba prewencyjna – 62
384/59 333 • służba wspomagająca – 3688 / 3531; Szkoły Policji: • Stan etatowy –
1184 • Stan zatrudnienia – 1083; Zatrudnienie policjantów wg korpusów: stan
etatowy/zatrudnienie: • oficerowie – 24 688/13 291 • aspiranci – 38 080/38 262 •
podoficerowie – 40 421/32 894 • szeregowcy – 13 869. Źródło: Komenda Główna
Policji.
272
nia i doskonalenia zawodowego policjantów.
Zakres działania komórek Policji, właściwych w sprawach szkolenia,
regulują ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji7 oraz Zarządzenie nr
1041 Komendanta Głównego Policji z 28 września 2007 r. w sprawie
szczegółowych zasad organizacji i zakresu działania komend, komisariatów
i innych jednostek organizacyjnych Policji8.
Zadania z obszaru szkolenia i doskonalenia zawodowego realizują:
Komenda Główna Policji, szkoły policyjne oraz komendy wojewódzkie
(Stołeczna) Policji i podległe im jednostki oraz komórki organizacyjne,
w tym zwłaszcza ośrodki szkolenia Policji.
W Komendzie Głównej Policji w Warszawie, zadania związane ze
szkoleniem i doskonaleniem zawodowym policjantów realizuje m.in.
Wydział Organizacji i Koordynacji Szkolenia oraz Wydział ProgramowoMetodyczny Biura Kadr i Szkolenia. Na terenie kraju działa obecnie 5
szkół policyjnych, tj. Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie, Centrum Szkolenia Policji w Legionowie, Szkoły Policji w Słupsku, Pile i Katowicach oraz
3 ośrodki szkolenia – w Gdańsku, Poznaniu i Łodzi z siedzibą w Sieradzu9.
Ośrodki szkolenia Policji
Komendant główny Policji działając na podstawie art. 7 ust. 3 ustawy
z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, w 2004 i 2005 r., polecił utworzyć
Ośrodki Szkolenia Policji w Łodzi z siedzibą w Sieradzu, Gdańsku
i Poznaniu10. W tym miejscu należy nadmienić, że zarządzeniem z dnia 5
marca 2003 r., komendant główny Policji polecił zlikwidować 14
7
Art. 4 ust. 3 pkt 1 ustawy o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277).
(Dz. Urz. KGP z 2007 r. Nr 18, poz. 135 z późn. zm).
9
Strategia Szkolnictwa Policyjnego na lata 2007–2009. Wersja druga, Warszawa
2008, s. 10–12.
10
Zarządzenie nr 1029 Komendanta Głównego Policji z dnia 29 września 2004
roku w sprawie utworzenia ośrodka szkolenia Policji (Dz. Urz. KGP z 2004 r. Nr
19, poz. 117), zarządzenie nr 326 Komendanta Głównego Policji z dnia 4 kwietnia
2005 roku w sprawie utworzenia ośrodków szkolenia Policji (Dz. U. z 2005 r. Nr
9, poz. 48).
8
273
istniejących dotychczas ośrodków szkolenia (w Białymstoku, Bydgoszczy
z siedzibą w Toruniu, Gdańsku, Gorzowie Wielkopolskim z siedzibą
w Zielonej Górze, Krakowie, Lublinie, Łodzi z siedzibą w Sieradzu,
Olsztynie, Opolu z siedzibą w Brzegu, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie,
Warszawie i Wrocławiu) oraz utworzyć w wydziałach kadr i szkolenia
komend wojewódzkich Policji i Komendy Stołecznej Policji komórki
organizacyjne do spraw doskonalenia zawodowego. Termin likwidacji ośrodków został ustalony na dzień 31 lipca 2004 r.11
Aktualnie szczegółowe rozwiązania w zakresie określenia struktury
organizacyjnej ośrodków szkolenia Policji, formułują komendanci wojewódzcy Policji. Ośrodki szkolenia Policji realizują kursy zawodowe
podstawowe, przygotowujące policjantów do wykonywania podstawowych
zadań w pionie prewencji oraz niektóre kursy z zakresu doskonalenia
zawodowego dla policjantów. Oferują również szkolenia (kursy) zawodowe dla pracowników i funkcjonariuszy m.in. Urzędu Celnego, Straży
Gminnych (Miejskich), prywatnych podmiotów ochrony fizycznej i technicznej osób i mienia. Ośrodki dysponują nowoczesną bazą szkoleniową,
w tym salami dydaktycznymi wyposażonymi w sprzęt audiowizualny oraz
salami specjalistycznymi12.
Centrum szkolenia Policji w Legionowie
Centrum Szkolenia Policji (dalej: CSP) w Legionowie zostało utworzone na podstawie zarządzenia nr 85 Ministra Spraw Wewnętrznych
z dnia 27 sierpnia 1990 r. CSP zostało zlokalizowane w budynkach zlikwidowanego Wydziału Bezpieczeństwa Państwa Akademii Spraw Wewnętrznych (poprzednio Wyższej Szkoły Oficerskiej im. Feliksa Dzierżyń11
Zarządzenie nr 23 Komendanta Głównego Policji z dnia 5 marca 2003 roku
w sprawie likwidacji ośrodków szkolenia Policji (Dz. Urz. KGP z 2003 r. Nr 6,
poz. 21).
12
Źródło: Internet – http://www.wielkopolska.policja.gov.pl [20.08.2010r.],
http://www.oszp.lodzka.policja.gov.pl/ [19.08.2010r.],
http://www.pomorska.policja.gov.pl/strszkolenia.php [22.08.2010r.].
274
skiego), w której kształcono kadry oficerskie Służby Bezpieczeństwa13.
W cytowanym wyżej akcie prawnym, dotyczącym utworzenia CSP
określono, że „(…) centrum przygotowuje wyspecjalizowane kadry do
wykonywania zadań związanych z ochroną bezpieczeństwa obywateli oraz
utrzymaniem bezpieczeństwa i porządku publicznego”. Do jego zakresu
działania należy w szczególności „(…) szkolenie policjantów w dziedzinach niezbędnych dla służby, a przede wszystkim ruchu drogowego,
techniki kryminalistycznej, techniki operacyjnej oraz obserwacji, prowadzenie innych kursów specjalistycznych, uwzględniających potrzeby
poszczególnych rodzajów służb Policji”14. Obecnie CSP prowadzi działalność dydaktyczną w trzech ośrodkach:
 w Legionowie – miejsce większości szkoleń oraz siedziba władz szkoły;
 w Sułkowicach – miejsce szkolenia przewodników i tresury psów
(Szkoła Policyjna Przewodników i Tresury Psów w Sułkowicach została włączona do Centrum Szkolenia Policji w 1992 r., położona ok.
80 km od Legionowa);
 w Kalu – miejsce szkolenia policji wodnej (położone koło Węgorzewa
na Mazurach)15.
Struktura dydaktyczno-wychowawcza placówki składa się z:
 Zakładu Komunikacji Społecznej;
 Zakładu Kynologii Policyjnej;
 Zakładu Ruchu Drogowego;
 Zakładu Służby Kryminalnej;
 Zakładu Służby Prewencyjnej;
 Zakładu Interwencji Policyjnych;
 Zakładu Techniki Kryminalistycznej;
13
W. Domagalski, Rodowód Wyższej Szkoły Oficerskiej MSW im. Feliksa
Dzierżyńskiego, [w:] Wyższa Szkoła Oficerska MSW im. Feliksa Dzierżyńskiego.
Rodowód, powstanie, działalność, T. Kurkowska-Krótki, J. Piskorz (red.),
Warszawa 1983, s. 5–18.
14
Źródło: Internet: http://bip.legionowo.csp.policja.gov.pl. [02.01.2010 r.]
15
Szkoły Policji w Polsce, Warszawa 2005, s. 29.
275

















Zakładu Szkoleń Specjalnych;
Zakładu Techniki Operacyjnej;
Studium Zastosowań Informatyki;
Wydziału Metodyki Szkolenia;
Wydziału Organizacji Szkolenia;
Wydziału Dowodzenia;
Centralnej Biblioteki Policyjnej.
Do zadań wymienionych komórek należy:
organizowanie i realizowanie procesu dydaktyczno-wychowawczego;
udział w tworzeniu koncepcji programowych i projektów programów
szkolenia;
udział w organizacji egzaminów centralnych;
udział w tworzeniu bazy dydaktycznej;
współpraca z jednostkami organizacyjnymi Policji i innymi instytucjami w zakresie niezbędnym do realizacji zadań tych komórek;
prowadzenie działalności badawczej i badań naukowych, samodzielnie
lub we współpracy z jednostkami organizacyjnymi Policji i innymi instytucjami;
wdrażanie nowych form i metod nauczania;
opracowywanie materiałów szkoleniowych i pomocy dydaktycznych
dla słuchaczy, uczestników szkoleń i kadry dydaktycznej;
kształtowanie postaw słuchaczy ukierunkowanych na przestrzeganie
prawa i poszanowanie godności człowieka;
edukacji humanistycznej (kulturalnej) oraz postępowania zgodnego
z zasadami etyki zawodu policjanta16.
W skład CSP wchodzi również, powstałe w 1998 r. Międzynarodowe
Centrum Szkoleń Specjalistycznych Policji, do którego zadań należą m.in.:
 planowanie, przygotowywanie, koordynacja oraz obsługa szkoleń,
seminariów i konferencji międzynarodowych;
16
§ 7 i 8 Regulaminu Centrum Szkolenia Policji z dnia 14 listopada 2009 roku
z późń. zm.
276

współpraca z podmiotami krajowymi i zagranicznymi w opracowywaniu ofert szkoleniowych dla przedstawicieli Policji innych państw17.
Baza dydaktyczna placówki składa się z 2 sal wykładowych (na 250
i 100 miejsc siedzących) oraz 75 sal dydaktycznych, z których część stanowią pracownie i laboratoria, wyposażone w urządzenia i sprzęt pozwalający
na prowadzenie zajęć praktycznych (m.in. informatycznych, językowych,
kryminalistycznych).
Międzynarodowe Centrum Szkoleń Specjalistycznych Policji dysponuje dwiema, klimatyzowanymi i wyposażonymi w sprzęt audiowizualny
oraz kabiny przeznaczone do tłumaczenia symultanicznego w 5 językach,
salami wykładowymi (80 i 60 miejsc). Centrum posiada również dwie
strzelnice (otwartą i krytą) oraz obiekty sportowe: halę sportową z basenem, trzy boiska (dwa w Sułkowicach), dwie siłownie (jedna w Sułkowicach), saunę.
Centrum Szkolenia Policji prowadzi również działalność wydawniczą
obejmującą redakcję, druk i dystrybucję publikacji wydawanych na
potrzeby szkoleniowe CSP i całej Policji oraz zaspokajanie bieżących
potrzeb placówki w zakresie materiałów dydaktycznych. Należy zaznaczyć,
że biblioteka Centrum (najzasobniejsza książnica resortu spraw wewnętrznych i administracji) posiada w swoich zbiorach 268 579 woluminów
oraz 48 000 (984 tytuły) czasopism i druków ciągłych. Szkoła posiada
około 1300 miejsc w akademikach (1100 w Legionowie i 170 w Sułkowicach) oraz hotel dla 100 gości. Nowoczesna stołówka przystosowana jest
do wydawania 1200 posiłków dziennie18.
CSP prowadzi szkolenia na poziomie podstawowym oraz specjalistyczne kursy w ramach doskonalenia zawodowego. Szkolenia prowadzone
są w zakresie: ruchu drogowego, techniki kryminalistycznej, techniki
operacyjnej, przewodników i tresury psów, policji wodnej, minersko17
Źródło: Internet http://www.kwartalnik.csp.edu.pl/nr5/mcssp.html [uzyskano
03.01.2010 r.].
18
Szkoły Policji w Polsce, s. 33–34.
277
pirotechnicznym, logistycznym.
Oferta szkoleń przeznaczona jest również dla policjantów-negocjatorów, policjantów prowadzących postępowania powybuchowe oraz zajmujących się problematyką nieletnich.
CSP, jako jedyna szkoła prowadzi szkolenie policjantów ruchu drogowego. Zajęcia na kursach samochodowych i motocyklowych odbywają się
w warunkach bardzo dużego natężenia ruchu pojazdów i pieszych, jak i na
drogach szybkiego ruchu, gdzie policjanci uczą się jazdy z dużymi
prędkościami, prowadzenia pościgów itp. Szkolenia dla przewodników
i tresurę psów prowadzi się w następujących specjalnościach:
 psy patrolowo-tropiące;
 psy do działań antyterrorystycznych;
 psy do wyszukiwania zapachów materiałów wybuchowych;
 psy do wyszukiwania zapachów narkotyków;
 psy do wyszukiwania zwłok ludzkich na lądzie i w wodzie;
 psy do identyfikacji śladów zapachowych ludzi.
Szkolenia techników kryminalistyki mają m.in. na celu przygotowanie
policjantów do realizacji zadań na poszczególnych stanowiskach oraz
systematycznego wdrażania najnowszych technik i procedur policyjnych19.
W szkoleniach organizowanych przez CSP (średnio około 80 różnych
typów w roku) uczestniczą oprócz policjantów pracownicy pozostałych
służb resortu spraw wewnętrznych oraz innych instytucji ochrony bezpieczeństwa i porządku prawnego.
19
Ibidem, s. 31–32.
278
Schemat 1. Struktura organizacyjna Centrum Szkolenia Policji
w Legionowie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Internet –
www.csp.edu.pl/portal/csp/1/266/Nowa_struktura_organizacyjna_CSP.html?se
arch=96326 [uzyskano 10.09.2010 r.]
Szkoła Policji w Słupsku
Komendant główny Milicji Obywatelskiej rozkazem nr 99 z dnia
1 czerwca 1945 r. polecił utworzyć Centrum Wyszkolenia Milicji Obywatelskiej w Słupsku, w skład którego wchodziła: Szkoła Oficerska, Szkoła
Szeregowych oraz Szkoła Przewodników i Tresury Psów Służbowych20.
Centrum Wyszkolenia Milicji Obywatelskiej zostało zlokalizowane w śród20
XXV lat Szkoły Podoficerskiej Milicji w Słupsku 1945–1970, Słupsk 1970, s. 7.
279
mieściu Słupska, w budynkach po byłej niemieckiej szkole żeńskiej oraz
w budynkach i willach do niej przyległych. Ponieważ budynki były
w znacznym stopniu zniszczone, uczestnicy pierwszych kursów wraz
z kadrą dydaktyczną zajmowali się remontem pomieszczeń i porządkowaniem otoczenia21. Pierwszy kurs Szkoły Szeregowych otwarto w dniu 15
grudnia 1945 r.22 W dniu 25 listopada 1947 r. Szkoła Szeregowych MO
została przemianowana w Szkołę Podoficerską MO23. Z dniem 15 października 1954 r. polecono zlikwidować Centrum Wyszkolenia MO w Słupsku,
a w to miejsce utworzyć Ośrodek Szkolenia Szeregowych Milicji Obywatelskiej w Słupsku24. Szkoła Oficerska została przeniesiona do Szczytna,
Szkoła Podoficerska do Piły, natomiast jeszcze w 1949 r. Szkołę Przewodników i Tresury Psów przeniesiono do Sułkowic25. 1 sierpnia 1957 r.
Ośrodek został przemianowany na Szkołę Podoficerską Milicji Obywatelskiej. Od 1976 r. szkoła realizowała kursy chorążych. Fakt poszerzenia
zakresu szkolenia spowodował, że w 1985 r. placówkę nazwano Szkołą
Milicji Obywatelskiej. W wyniku transformacji ustrojowej, której jednym
z efektów było przekształcenie Milicji Obywatelskiej w Policję, przemianowano również Szkołę Milicji w Słupsku w Szkołę Policji. Po utworzeniu
Policji słupska placówka zachowała swój merytoryczny profil, nadal
specjalizując się w kształceniu policjantów służby prewencyjnej.
Od początku lat 90. ubiegłego stulecia trwały prace nad nowymi
programami szkolenia policjantów, które były wielokrotnie zmieniane
i dostosowywane do zasad nowoczesnego kształcenia oraz potrzeb
21
60 lat Szkoły Policji w Słupsku, Słupsk 2005, s. 5.
Kronika Szkoły Podoficerskiej Milicji Obywatelskiej w Słupsku 1945–1975,
Słupsk 1975, s. 15.
23
Z. Olejniczak, Powstanie i rozwój szkół oficerskich Milicji Obywatelskiej
w Słupsku i Szczytnie (1945–1972), [w:] Zarys historii szkolnictwa zawodowego
resortu spraw wewnętrznych. Część I. Szkoły oficerskie, (red.) J. Góralewska,
C. Jene, s. 215.
24
Kronika Szkoły Podoficerskiej Milicji Obywatelskiej w Słupsku 1945–1975,
s. 52–53.
25
Źródło:
Internet
http://www.slupsk.szkolapolicji.gov.pl/historia/h19451954/index.php [21.08.2010 r.].
22
280
jednostek terenowych Policji.
Obecnie policjanci szkoleni są na kursach zawodowych, podstawowych i na kursach doskonalenia zawodowego dla dzielnicowych, dyżurnych, kierowników ogniw patrolowo-interwencyjnych, dowódców plutonów oddziałów prewencji, kadry dowódczej nieetatowych pododdziałów
prewencji, policjantów izb dziecka.
Szkoła przygotowuje również policjantów do pełnienia służby
w Jednostkach Specjalnych Policji w ramach misji pokojowych m.in. pod
auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych.
W toku prowadzonego w tym zakresie szkolenia policjanci uzyskują
wiedzę dotyczącą m.in. ochrony i konwojowania osób, działań antyterrorystycznych, zatrzymywania zbrodniarzy wojennych oraz ochrony obiektów narażonych na zamachy26.
Strukturę dydaktyczną szkoły tworzą:
 Zakład Prewencji i Ruchu Drogowego;
 Zakład Służby Kryminalnej;
 Zakład Wyszkolenia Strzeleckiego;
 Zakład Interwencji Policyjnych;
 Zakład Ogólnozawodowy;
 Wydział Organizacji i Dowodzenia27.
Do zadań szkoły należy:
 organizowanie i realizowanie procesu dydaktyczno-wychowawczego;
 udział w tworzeniu koncepcji programowych;
 projektów programów szkolenia;
 tworzenie pakietów egzaminacyjnych;
 udział w tworzeniu bazy dydaktycznej;
 wdrażanie nowych form i metod nauczania;
 kształtowanie u słuchaczy postaw ukierunkowanych na przestrzeganie
prawa i poszanowanie godności człowieka;
26
60 lat Szkoły Policji w Słupsku, s. 11–12.
Źródło: Internet http://www.slupsk.szkolapolicji.gov.pl/struktura/ [uzyskano
21.08.2010 r.].
27
281



edukacja kulturalna oraz postępowanie zgodne z zasadami etyki zawodu policjanta;
planowanie, organizowanie, prowadzenie badań efektywności procesu
szkolenia oraz pomiar jakości pracy dydaktyczno-wychowawczej;
wykonywanie zadań szkoleniowych w ramach doskonalenia zawodowego kadry i pracowników szkoły28.
Szkoła posiada 55 sal dydaktycznych wyposażonych w środki audiowizualne, a nadto 23 sale specjalne, przeznaczone do odbywania zajęć
praktycznych i symulacyjnych (m.in. kompleks strzelnic, komisariat szkoleniowy, stanowisko kierowania dyżurnego, obiekty handlowe, pracownie
informatyczne, pracownie pierwszej pomocy przedmedycznej).
Wykorzystywany w procesie dydaktycznym księgozbiór szkolnej
biblioteki liczy 40 000 woluminów. Placówka prowadzi również działalność wydawniczą, przygotowując i drukując przewodniki, skrypty,
materiały do ćwiczeń, które mają na celu wspomożenie procesu
szkolenia29. Do dyspozycji słuchaczy pozostają dwu-, trzy- i czteroosobowe
pokoje z węzłami sanitarnymi (922 miejsca) oraz stołówka o wysokim
standardzie.
Na uwagę zasługuje fakt, iż Szkoła Policji w Słupsku, jako jedyna
w kraju prowadzi Kurs Specjalistyczny dla Policjantów – Instruktorów
Strzelań Policyjnych. Na absolwentach tego kursu – obejmującego 165
godzin lekcyjnych – spoczywa odpowiedzialność za prowadzenie szkoleń
z wyszkolenia strzeleckiego w jednostkach terenowych Policji30.
Szkoła wspiera jednostki terenowe Policji w zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego, poprzez organizowanie w ramach zajęć
praktycznych pełnienia służby patrolowej w Słupsku, Lęborku, Ustce
i innych miejscowościach.
28
Szkoły Policji w Polsce, s. 53-54.
Źródło: Wywiad z dr S. Kozdrowskim (podinsp. w st. spoczynku), Akademia
Pomorska w Słupsku [04.05.2010 r.].
30
S. Siembrzuch, Tu uczą prewencji, „Policja 997” 2010, nr 7 (64), s. 19.
29
282
Schemat 2. Struktura organizacyjna Szkoły Policji w Słupsku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Internet –
http://www.slupsk.szkolapolicji.gov.pl/struktura/
[uzyskano 21.08.2010 r.]
Szkoła Policji w Pile
Szkoła Podoficerska Milicji Obywatelskiej w Pile została utworzona
w dniu 15 września 1954 r. na podstawie rozkazu organizacyjnego nr
022/M z 24 września 1954 r. Pierwszy kurs szkoleniowy ze stanem 492
słuchaczy otwarto w dniu 11 grudnia tego roku. Szkoła mieści się
w poniemieckim budynku oddanym do użytku w listopadzie 1928 r.,
a przejętym przez milicję we wrześniu 1954 r. W chwili przejęcia budynku,
znajdowało się w nim szereg instytucji, które na przestrzeni kilku lat
sukcesywnie zwalniały zajmowane pomieszczenia. W 1990 r., decyzją nr
16/90 w sprawie przekazania szkół i ośrodków szkolenia, Minister Spraw
283
Wewnętrznych przekazał Szkołę Policji w Pile komendantowi głównemu
Policji31. Zarządzeniem nr 27/96 z dnia 16 lipca 1996 r. w sprawie organizacji i zakresu działania szkół policyjnych, komendant główny Policji
określił, iż Szkoła Policji w Pile jest szkołą policyjną przygotowującą
wyspecjalizowane kadry do wykonywania zadań z zakresu służby
kryminalnej32.
Główny profil aktywności szkoleniowej stanowiły kursy referentów
operacyjno-dochodzeniowych i do walki z przestępczością gospodarczą.
Od 1978 r. prowadzono również kursy chorążych Milicji Obywatelskiej33.
Słuchacze szkoły, już w pierwszych latach funkcjonowania szkoły, pełnili
służby w Komendzie Miejskiej Policji w Pile. Polegały one przede
wszystkim na patrolowaniu ulic miasta, ale i również na wykonywaniu
wielu czynności procesowych i operacyjnych, które miały na celu wiązanie
teorii z praktyką. W związku z wprowadzeniem w dniu 13 grudnia 1981 r.
stanu wojennego, słuchacze szkoły i kadra, aktywnie wykonywali zadania
wynikające z dekretu Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego34. Obecnie
pilska szkoła kształci przede wszystkim policjantów służby kryminalnej,
organizując kursy o różnych specjalnościach. W przeważającej większości
są to kursy o charakterze dochodzeniowo-śledczym i operacyjnorozpoznawczym, a w mniejszym stopniu w zakresie zwalczania przestępczości gospodarczej. Główną formę kształcenia stanowią kursy stacjonarne,
na których policjanci zdobywają wiedzę z zakresu prawa ad ministracyjnego, procesowego i karnego materialnego, kryminalistyki, technik
interwencyjnych, psychologii i pedagogiki. Szkoła prowadzi również kursy
z zakresu organizacji i zarządzania dla kierowników komórek służby
kryminalnej, kurs zawodowy podstawowy, a także kursy m.in. dla Żandar-
31
Źródło: Wywiad z nadkom. T. Dolatowskim, SP w Pile [14.01.2001 r.].
M. P. Krysiak, 50 lat Szkoły Policji w Pile 1954–2004, Piła 2004, s. 25, 29, 90,
92, 80.
33
Szkoły Policji w Polsce, s. 91.
34
M. P. Krysiak, op.cit., s. 40, 67.
32
284
merii Wojskowej, Państwowej Straży Łowieckiej i Służby Celnej35.
Na strukturę dydaktyczną szkoły składają się:
 Zakład Prawa;
 Zakład Kryminalny;
 Zakład Interwencji Policyjnych;
 Wydział Organizacji Szkolenia i Dowodzenia36.
Od początku działalności szkoły, celem podniesienia kwalifikacji kadry dydaktycznej, wprowadzono praktyki terenowe. Wykładowcy co roku
wyjeżdżali na dwa tygodnie do jednostek terenowych szczebla powiatowego i wojewódzkiego, gdzie m.in. konfrontowali wiedzę teoretyczną
przekazywaną w szkole słuchaczom, z potrzebami służb jednostek terenowych. Pozwalało to usprawnić proces dydaktyczny.
Wprowadzono zasadę, że praktykę terenową w wymiarze rocznym
odbywają wszyscy wykładowcy podejmujący, jako pierwszą, pracę
w szkole. Dłuższe praktyki odbywają także wykładowcy, którzy od
dłuższego czasu nie wykonywali w terenie zadań służbowych.
Szkoła Policji w Pile posiada 34 sale dydaktyczne, obiekty sportowe
oraz strzelnice: krytą i otwartą. Zajęcia prowadzone są w nowoczesnych
pracowniach specjalistycznych – komputerowych, daktyloskopii, łączności
i kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia. Nauczanie wspomagają:
nowoczesna biblioteka, pracownia poligraficzna i studio telewizji
dydaktycznej. Jednorazowo można tu zakwaterować ponad 600 policjantów. Ponadto szkoła dysponuje miejscami zakwaterowania w standardzie
hotelowym. Rocznie w różnego rodzaju kursach bierze udział kilka tysięcy
słuchaczy37.
35
Zob. Szkoły Policji w Polsce, s. 92–93.
Źródło: Internet
http://bip.pila.sp.policja.gov.pl/portal/SPP/257/6614/Struktura_organizacyjna.html
[10.03.2010 r.].
37
Szkoły Policji w Polsce, s. 93–94.
36
285
Schemat 3. Struktura organizacyjna Szkoły Policji w Pile
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Internet –
http://bip.pila.sp.policja.gov.pl/portal/SPP/257/6614/Struktura_organiz
acyjna.html [uzyskano 10.03.2010 r.]
Szkoła Policji w Katowicach
Szkoła Policji w Katowicach rozpoczęła funkcjonowanie w dniu
1 lutego 1999 r. Jest najmłodszą policyjną jednostką edukacyjną. Została
utworzona na mocy Zarządzenia nr 1 Komendanta Głównego Policji z dnia
6 stycznia 1999 r.38 Szkoła została ulokowana na terenie, który przed 1989
r. zajmowały Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej, a w późniejszym okresie Oddziały Prewencji Komendy Wojewódzkiej Policji w Katowicach.
38
Zarządzenie nr 1/99 Komendanta Głównego Policji z dnia 6 stycznia 1999 roku
w sprawie utworzenia szkoły policyjnej w Katowicach.
286
Głównym kierunkiem działalności szkoły jest kształcenie policjantów
pionu prewencji, pełniących służbę w specyficznych warunkach aglomeracji miejskich, które ma na celu przygotowanie ich do realizacji
podstawowych zadań na stanowiskach wykonawczych oraz podnoszenie
ich kwalifikacji zawodowych, poprzez kursy specjalistyczne stanowiące
kontynuację przygotowania zawodowego policjantów po odbyciu szkolenia
podstawowego. Absolwenci kończący kursy specjalistyczne posiadają
umiejętności pełnienia funkcji dzielnicowego, dyżurnego oraz dowódcy
oddziału prewencji.
Szkoła podejmuje także działania zmierzające do przeciwdziałania
wszelkiego rodzaju patologiom społecznym. M.in. we współpracy ze
Śląskim Kuratorium Oświaty, systematycznie organizuje szkolenia dla
nauczycieli z zakresu: sekt religijnych, subkultur, przemocy domowej,
odpowiedzialności nieletnich za czyny karalne, bezpieczeństwa w ruchu
drogowym, narkomanii39. Placówka obejmuje swoją działalnością dydaktyczną województwa: dolnośląskie, małopolskie, opolskie, podkarpackie,
śląskie i świętokrzyskie, w których pełni służbę ponad ⅓ stanu osobowego
całej polskiej Policji. Aktualnie szkoła posiada następujące komórki
dydaktyczne:
 Zakład Służby Prewencyjnej;
 Zakład Służby Kryminalnej;
 Zakład Wyszkolenia Specjalnego40;
 Zakład Ogólnozawodowy;
 Wydział Metodyki i Organizacji Szkolenia41.
Do zadań komórek dydaktycznych należy m.in.:
 planowanie, organizowanie i realizowanie procesu kształcenia policjantów odbywających szkolenie zawodowe;
39
Źródło: Wywiad z podinsp. J. Mikitin, Zakład Służby Kryminalnej SP
w Katowicach [10.08.2007 r.].
40
Źródło: Wywiad z podkom. L. Stasiak, Zakład Wyszkolenia Specjalnego SP
w Katowicach [10.10.2010 r.].
41
A. Wicik, Dziesiąte urodziny, „Policja 997” 2009, nr 2 (47), s. 9.
287



opracowywanie materiałów szkoleniowych i pomocy dydaktycznych;
uczestniczenie w opracowywaniu programów szkolenia zawodowego
i programów nauczania;
wykonywanie zadań szkoleniowych, w zakresie właściwości rzeczowej, w ramach doskonalenia zawodowego policjantów i pracowników
szkoły42.
Na bazę dydaktyczną szkoły składa się aula, 24 sale dydaktyczne
ogólnego przeznaczenia, sale informatyczne, sale specjalistyczne, w tym
m.in. symulacyjna, imitująca stanowisko kierowania, pomocy przedmedycznej, wyszkolenia strzeleckiego, szkolenia z zakresu taktyki i technik
interwencji. W 2007 r. otwarto Wielofunkcyjne Centrum Symulacji
Policyjnych, celem praktycznego przygotowania słuchaczy (policjantów
i przedstawicieli innych służb mundurowych) do wykonywania zadań
w terenie zabudowanym aglomeracji miejskich. Szkoła posiada również
jedną z nowocześniejszych strzelnic przystosowaną do strzelania ze wszystkich typów broni długiej i krótkiej43. Wspomaganiu procesu dydaktycznego służy hala sportowa z matami do sportów walki44, biblioteka szkolna,
czytelnia ze stanowiskami internetowymi i drukarnia. Placówka posiada
akademiki mogące pomieścić kilkaset osób45.
42
Regulamin Szkoły Policji w Katowicach z dnia 28 listopada 2008 roku ze
zmianami z dnia 14 września 2009 roku w zbiorach autora.
43
Źródło: Wywiad z kom. P. Wąsiel, Zakład Wyszkolenia Specjalnego SP
w Katowicach [10.10.2010 r.].
44
Źródło: Wywiad z nadkom. G. Patrzek, Zakład Wyszkolenia Specjalnego SP
w Katowicach [10.10.2010 r.].
45
Źródło: Internet – http://katowice.szkolapolicji.gov.pl [21.08.2010 r.].
288
Schemat 4. Struktura organizacyjna Szkoły Policji w Katowicach
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Internet –
http://katowice.szkolapolicji.gov.pl [uzyskano 21.08.2010 r.]
Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie
Decyzją z czerwca 1954 r. zdecydowano o przeniesieniu Szkoły
Oficerskiej Milicji Obywatelskiej ze Słupska do Szczytna. Cześć dotychczasowej kadry, z uwagi na odmowę przeniesienia do nowego miejsca
pełnienia służby, zwolniono z milicji. Ponieważ okazało się, że nie było
możliwe spełnianie przez szkołę jej podstawowych funkcji, placówce
początkowo nadano nazwę – Ośrodek Szkolenia Oficerów Milicji Obywatelskiej. Komendantem ośrodka mianowano mjr. H. Słabczyka. W chwili
rozpoczęcia zajęć służbę pełniło 59 oficerów i 12 podoficerów przy stanie
289
etatowym przewidzianym na 107 oficerów46. Szkoła zajęła koszary poniemieckie z pierwszej i czwartej dekady XX wieku, które uprzednio
zajmowała jednostka wojskowa. Zajęte budynki były bardziej nowoczesne,
a pomieszczenia posiadały większą kubaturę niż w Słupsku, jednak
w większości były zaniedbane i zdewastowane. Siłami podchorążych
i kadry, w latach 1954–1958, przeprowadzono szereg prac, w wyniku których uporządkowano otoczenie, odremontowano pomieszczenia itp.47.
W wyniku zmiany formuły szczycieńskiej placówki od dnia 1 marca
1958 r. do 31 sierpnia 1972 r. funkcjonowała ona pod nazwą – Szkoła
Oficerska Milicji Obywatelskiej. Na początku lat sześćdziesiątych ugruntowała się zasada promocji na pierwszy stopień oficerski z użyciem szabli.
W dniu 1 lipca 1971 r., rozkazem ministra spraw wewnętrznych, nadano
szkole imię gen. Franciszka Jóźwiaka-Witolda, organizatora Milicji
Obywatelskiej i jej pierwszego komendanta głównego. Od dnia 1 września
1972 r. placówka kontynuowała działalność pod nazwą – Wyższa Szkoła
Oficerska Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Należy w tym miejscu
wspomnieć, że w 1980 r., kierownictwo Ministerstwa Spraw Wewnętrznych uczyniło ze szkoły, jeden z centralnych odwodów do działań
przeciwko zrewoltowanej części społeczeństwa. Przemiany zapoczątkowane w 1989 r. doprowadziły do kolejnych zmian nazewnictwa szkoły. Od
dnia 1 października 1989 r. prowadziła ona działalność, jako Wydział
Porządku Publicznego Akademii Spraw Wewnętrznych, a następnie od
dnia 10 września 1990 r. do nadal jako Wyższa Szkoła Policji48. Nastąpiło
to na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 września 1990 r.
w sprawie utworzenia Wyższej Szkoły Policji oraz zniesienia Akademii
Spraw Wewnętrznych49.
46
Z. Olejniczak, Powstanie i rozwój szkół oficerskich Milicji Obywatelskiej
w Słupsku i Szczytnie (1945–1972)…, s. 249–251.
47
Ibidem, s. 251.
48
Źródło: Internet
http://www.wspol.edu.pl/s/uczelnia/historia/historia-szkolnictwa [10.04.2010 r.].
49
Dz. U. z 1990 r. Nr 64, poz. 373.
290
Od 1954 do 1990 r. szkoła wykształciła na studiach stacjonarnych
około 6 tysięcy oficerów. Jej absolwentami było również około 500 milicjantów, których kształcono w systemie zaocznym i około 300 słuchaczy
Studium Podyplomowego50.
Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie jest zawodową uczelnią publiczną
służb państwowych w rozumieniu ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym51, nadzorowaną przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych
oraz jednostką organizacyjną Policji w rozumieniu ustawy z dnia 6
kwietnia 1990 roku o Policji52.
Placówka jest jedyną tego typu uczelnią w Polsce53. Jest również
głównym ośrodkiem edukacyjnym i naukowym Policji w dziedzinach
i dyscyplinach nauki o bezpieczeństwie i porządku publicznym. Szkoła ma
wieloletnie doświadczenie w kształceniu kadr kierowniczych Policji (wiedza w zakresie umiejętności zawodowych wymaganych na stanowiskach
kierowniczych) oraz oficerów (przygotowanie do służby na samodzielnych
stanowiskach służbowych). Kształcenie i doskonalenie zawodowe prowadzone jest również dla funkcjonariuszy innych służb państwowych (służby
cywilne) oraz Straży Granicznej54.
Strukturę dydaktyczną uczelni tworzą:
 Instytut Badań nad Przestępczością Zorganizowaną i Terroryzmem;
 Instytut Organizacji i Zarządzania;
 Instytut Prawa;
 Instytut Służby Prewencyjnej;
50
Źródło: Internet – P. Majer, Lata 1972–1898, [06.07.2010 r.].
http://www.wspol.edu.pl/s/uczelnia/historia/historia-szkolnictwa-oficerskiego/22lata-1972-1989.
51
Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. z 2005 r.
Nr 164, poz. 1365).
52
Pakiet informacyjny Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie – rok akademicki
2008/2009, WSO Szczytno, s. 4.
53
P. Majer, Od ośrodka po szkołę wyższą, „Policja 997” 2009, nr 10 (55), s. 22–23.
54
Źródło: Wywiad z mł. insp. dr. A. Pawłowskim, WSPol. Szczytno [uzyskano
07.10.2010 r.].
291


Zakład Wyszkolenia Specjalnego55;
Studium Edukacji Językowej56.
Od 2005 r. studia I stopnia realizowane są w trybie stacjonarnym
i niestacjonarnym, na kierunku administracja o specjalności bezpieczeństwo i porządek publiczny. Studia prowadzone są dla osób cywilnych oraz
policjantów w służbie stałej. W roku akademickim 2008/2009 rozpoczęto
realizowanie dla osób cywilnych oraz policjantów studiów II stopnia na
kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne. Studia stacjonarne są nieodpłatne
w przeciwieństwie do studiów niestacjonarnych. Studenci-policjanci są
zwolnieni z opłat, o ile zostaną skierowani na studia przez właściwego
przełożonego. Ambicją szkoły jest poszerzanie oferty dydaktycznej, co
pozwoli na prowadzenie studiów III stopnia. Realizowane są również
studia podyplomowe, szkolenia dla policjantów będących absolwentami
szkół wyższych, posiadających tytuł zawodowy magistra lub inny
równorzędny tytuł, a nadto kursy dokształcające, szkolenia i doskonalenia
zawodowe dla funkcjonariuszy Policji, a także funkcjonariuszy innych
służb państwowych i podmiotów, realizujących zadania w zakresie
bezpieczeństwa i porządku publicznego57.
Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie jest organizatorem licznych
konferencji naukowych, seminariów, sympozjów i warsztatów szkoleniowych. Jest również liczącym się ośrodkiem badań na rzecz Policji. Główne
kierunki tych badań to: strategia, taktyka i techniki zwalczania przestępczości zorganizowanej, kryminalistyka, stan bezpieczeństwa i porządku
publicznego w państwie, organizacja i zarządzanie w Policji, współdziałanie Policji z innymi podmiotami w zapobieganiu przestępczości, bezpieczeństwo osobiste policjantów w służbie, psychologiczne, etyczne i spo55
Źródło: Wywiad z podkom. J. Skrzypek, WSPol. Szczytno [07.10.2010 r.].
Pakiet informacyjny Wyższej Szkoły Policji..., s. 7.
57
Źródło: Internet – Zasady rekrutacji na studia pierwszego i drugiego stopnia
w roku akademickim 2010/2011, [02.09.2010 r.]
http://www.wspol.edu.pl/s/rekrutacja/studia-i-stopnia/560-zasady-rekrutacji-nastudia-pierwszego-stopnia-w-roku-akademickim-20102011.
56
292
łeczne aspekty funkcjonowania Policji, edukacja policyjna i przygotowanie
zawodowe policjantów, międzynarodowa współpraca policyjna, policyjne
zastosowanie informatyki.
Na arenie międzynarodowej szkoła funkcjonuje w systemie Konferencji Rektorów Wyższych Szkół Policji/Milicji Państw Europy Środkowej
(od 1993 r.), w ramach Środkowoeuropejskiej Akademii Policyjnej (od
1994 r.), w strukturach Międzynarodowego Stowarzyszenia Kadr Kierowniczych Policji (od 1999 r.), w ramach Stowarzyszenia Zachodnioeuropejskich Szkół Policji i Europejskiej Akademii Policyjnej (od 2003 r.),
w systemie Europejskiej Sieci Kształcenia Policyjnego. Uczelnia kształciła
m.in. policjantów z Węgier, Niemiec i Kazachstanu.
Baza dydaktyczna rozmieszczona jest w 9 budynkach, z których 4
pełnią także funkcję kwaterunkową i hotelową. Składa się z 17 sal wykładowych, w tym dwie klimatyzowane aule (jedna z nich pełni funkcje sali
kinowej), wyposażone w przenośne zestawy komputerowe, projektory
multimedialne, ekrany, tablice, wizualizery, profesjonalne systemy oświetlenia i nagłośnienia, 46 sal seminaryjnych (wyposażonych w ekran,
rzutnik, białą tablicę, telewizor, magnetowid lub DVD), 26 pracowni
specjalistycznych (łączności, kryminalistyki, analizy kryminalnej, daktyloskopii, komputerowe, stanowisko wspomagania dowodzenia, sala rozpraw,
językowe, centrum symulacji interwencji, taktyczne) oraz 4 sal konferencyjnych.
Ważnym elementem bazy są obiekty sportowe w postaci: hali sportowej, hali sportów walki (karate, judo, boks), krytej pływalni i zespołu
strzelnic58. Uczelnia wprowadza system wspomagania nauczania dla swoich studentów, dążąc do pełnej funkcjonalności systemu elektronicznej
edukacji (e-learning). Pomocą dydaktyczną i naukową służy biblioteka
szkoły, w której księgozbiorze znajdują się ogółem 193 884 woluminy.
Szkoła posiada 1020 miejsc w akademikach oraz 180 miejsc hotelowych59.
58
59
Źródło: Wywiad z kom. R. Paś, WSPol. Szczytno [12.03.2009 r.].
Pakiet informacyjny Wyższej Szkoły Policji..., s. 8–9.
293
Schemat 5. Struktura organizacyjna Wyższej Szkoły Policji
w Szczytnie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Internet –
www.wspol.edu.pl/s/uczelnia/struktura-organizacyjna [uzyskano 10.12.2010 r.]
Zakończenie
Dnia 18 kwietnia 2007 r. UEFA zdecydowała, że gospodarzami
Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej w 2012 r. będą Polska i Ukraina. Dla
Polskiej Policji to wydarzenie sportowe będzie oznaczało ogromną
operację, w której weźmie udział wielu policjantów. Kierunki wielu zadań
realizowanych przez tą formację, zostały przeorientowane w kontekście
zbliżających się mistrzostw60. Drugim najistotniejszym wyzwaniem w naj60
Do priorytetów Policji na lata 2010–2012 wyznaczonych przez KGP należy
zaliczyć m.in.: wzrost zadowolenia obywateli z jakości pracy policjantów oraz
294
bliższym czasie dla Policji, będzie zapewnienie bezpieczeństwa podczas
Prezydencji Polski w Radzie Unii Europejskiej61.
W realizacji ww. zadań ważnym ogniwem będą policyjne jednostki
szkoleniowe, bowiem w związku z przygotowaniami do EURO 2012 część
kursów specjalistycznych dotychczas w większości realizowanych wyłącznie przez Centrum Szkolenia Policji w Legionowie, zostanie przekazana
do realizacji policyjnym szkołom i ośrodkom szkolenia. Zatem utrzymanie
wysokiego profesjonalizmu w zakresie organizacji i funkcjonowania
dydaktyki policyjnej leży nie tylko w interesie samej formacji, ale również
w interesie państwa polskiego.
Bibliografia
1. 60 lat Szkoły Policji w Słupsku, Słupsk 2005.
2. Domagalski W., Rodowód Wyższej Szkoły Oficerskiej MSW im.
Feliksa Dzierżyńskiego, [w:] Wyższa Szkoła Oficerska MSW im. Feliksa Dzierżyńskiego. Rodowód, powstanie, działalność, T. Kurkowskaeliminacja zachowań szczególnie uciążliwych społecznie; poprawa bezpieczeństwa
w związku z przebiegiem imprez masowych; podniesienie jakości czynności
prowadzonych na miejscu przestępstwa i wykroczenia; poprawa bezpieczeństwa
w ruchu drogowym; zwiększenie poziomu zadowolenia policjantów i pracowników Policji poprzez zapewnienie optymalnych warunków do realizacji zadań.
Źródło: Odprawa roczna w KWP w Katowicach (styczeń 2011).
61
W ramach tych działań Policja będzie odpowiedzialna m.in. za zabezpieczenie
około 790 spotkań, w tym przy zabezpieczeniu ok. 50 spotkań będzie
współpracowała z Biurem Ochrony Rządu. Pośród zadań stojących w najbliższym
czasie przed tą formacją należy wymienić m.in.: budowę Centrum Obsługi
Prezydencji; wdrożenie dokumentu pn. Standardy zapewnienia przez BOR i Policję
bezpieczeństwa spotkań organizowanych w ramach polskiej Prezydencji w UE;
opracowanie Koncepcji przygotowania i realizacji policyjnego zabezpieczenia
spotkań organizowanych w Polsce w ramach Prezydencji w Radzie Unii
Europejskiej w 2011 roku; przygotowanie wytycznych dla KWP/KSP (zasad
prowadzenia uzgodnień) dla organizatorów i gospodarzy spotkań zaangażowanych
w przygotowanie polskiej Prezydencji. Ibidem.
295
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Krótki, J. Piskorz (red.), Warszawa 1983.
Kowalski G., Bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny jako wartości konstytucyjne, [w:] Społeczno-moralna potrzeba bezpieczeństwa
i porządku publicznego, (red.) J. Świtka, M. Kuć, G. Gozdór, Lublin
2007.
Kronika Szkoły Podoficerskiej Milicji Obywatelskiej w Słupsku 1945–
1975, Słupsk 1975.
Krysiak M. P., 50 lat Szkoły Policji w Pile 1954–2004, Piła 2004.
Maciejewski J., Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, Wrocław 2006.
Majer P., Od ośrodka po szkołę wyższą, „Policja 997” 2009, nr 10.
Mała encyklopedia wiedzy politycznej, (red.) M. Chmaj, W. Sokół,
Toruń 2003.
Marczak J., Współczesne pojęcie i zakres bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, (red.) R. Jakubczak, J. Flis,
Warszawa 2006.
Olejniczak Z., Powstanie i rozwój szkół oficerskich Milicji Obywatelskiej w Słupsku i Szczytnie (1945-1972), [w:] Zarys historii szkolnictwa zawodowego resortu spraw wewnętrznych. Część I. Szkoły oficerskie, (red.) J. Góralewska, C. Jene.
Siembrzuch S., Tu uczą prewencji, „Policja 997” 2010, nr 7 (64).
Strategia Szkolnictwa Policyjnego na lata 2007–2009. Wersja druga,
Warszawa 2008.
Szkoły Policji w Polsce, Warszawa 2005.
Wicik A., Dziesiąte urodziny, „Policja 997” 2009, nr 2 (47).
XXV lat Szkoły Podoficerskiej Milicji w Słupsku 1945–1970, Słupsk
1970.
Akty prawne
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.
U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483).
2. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz.
296
3.
4.
5.
6.
7.
277 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U.
z 2005 r. Nr 164, poz. 1365)
Zarządzenie nr 1/99 Komendanta Głównego Policji z dnia 6 stycznia
1999 roku w sprawie utworzenia szkoły policyjnej w Katowicach.
Zarządzenie nr 23 Komendanta Głównego Policji z dnia 5 marca
2003 z roku w sprawie likwidacji ośrodków szkolenia Policji (Dz. Urz.
KGP z 2003 r. Nr 6, poz. 21).
Zarządzenie nr 1029 Komendanta Głównego Policji z dnia 29
września 2004 roku w sprawie utworzenia ośrodka szkolenia Policji
(Dz. Urz. KGP z 2004 r. Nr 19, poz. 117).
Zarządzenie nr 326 Komendanta Głównego Policji z dnia 4 kwietnia
2005 roku w sprawie utworzenia ośrodków szkolenia Policji (Dz. U.
z 2005 r. Nr 9, poz. 48).
Inne źródła
1. http://bip.legionowo.csp.policja.gov.pl [02.01.2010 r.].
2. http://www.kwartalnik.csp.edu.pl/nr5/mcssp.html [03.01.2010 r.].
3. http://bip.pila.sp.policja.gov.pl/portal/SPP/257/6614/Struktura_organiz
acyjna.html [10.03.2010 r.].
4. http://www.wspol.edu.pl/s/uczelnia/historia/historiaszkolnictwa
[10.04.2010 r.].
5. http://www.wspol.edu.pl/s/uczelnia/historia/historia-szkolnictwaoficerskiego/22-lata-1972-1989 [06.07.2010 r.].
6. http://www.oszp.lodzka.policja.gov.pl/ [19.08.2010 r.].
7. http://www.wielkopolska.policja.gov.pl [20.08.2010 r.].
8. http://www.slupsk.szkolapolicji.gov.pl/historia/h1945-1954/index.php
[21.08.2010 r.].
9. http://www.slupsk.szkolapolicji.gov.pl/struktura/ [21.08.2010 r.].
10. http://katowice.szkolapolicji.gov.pl [21.08.2010 r.].
11. http://www.pomorska.policja.gov.pl/strszkolenia.php [22.08.2010 r.]
12. http://www.wspol.edu.pl/s/rekrutacja/studia-i-stopnia/560-zasady297
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
298
rekrutacji-na-studia-pierwszego-stopnia-w-roku-akademickim20102011 [02.09.2010 r.]
Pakiet informacyjny Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie – rok akademicki 2008/2009, WSO, Szczytno.
Regulamin Szkoły Policji w Katowicach z dnia 28 listopada 2008 roku
ze zmianami z dnia 14 września 2009 roku w zbiorach autora.
Regulamin Centrum Szkolenia Policji z dnia 14 listopada 2009 roku.
Wywiad z nadkom. T. Dolatowskim, SP w Pile [uzyskano 14.01.2001 r.].
Wywiad z podinsp. J. Mikitin, Zakład Służby Kryminalnej SP w Katowicach [uzyskano 10.08.2007 r.].
Wywiad z kom. R. Paś, WSPol. Szczytno [12.03.2009 r.].
Wywiad z dr S. Kozdrowskim (podinsp. w st. spoczynku), Akademia
Pomorska w Słupsku [04.05.2010 r.].
Wywiad z mł. insp. dr. A. Pawłowskim, WSPol. Szczytno [07.10.2010 r.].
Wywiad z podkom. J. Skrzypek, WSPol. Szczytno [07.10.2010 r.].
Wywiad z podkom. L. Stasiak, Zakład Wyszkolenia Specjalnego SP
w Katowicach [10.10.2010 r.].
Wywiad z kom. P. Wąsiel, Zakład Wyszkolenia Specjalnego SP
w Katowicach [10.10.2010 r.].
Wywiad z nadkom. G. Patrzek, Zakład Wyszkolenia Specjalnego SP
w Katowicach [10.10.2010 r.].
JULIUSZ PIWOWARSKI, ANDRZEJ CZOP
Tradycja i nowoczesność jako aspekty profilaktyki
w niektórych problemach bezpieczeństwa
Azji Południowo-Wschodniej
Abstract: The article shows, how specific there are Far-Eastern ideas concerning danger prevention, maintaining, regaining and improving a state of security. The authors pay attention mainly to Japanese conception. When a very
strong earthquake had struck and a huge destructive wave of tsunami had
occurred on March 11th 2011, the power station in Fukushima broke down and
nuclear reactor cooling system failed. In the face of direct radiation danger
there function brave workers in the power station. Media in all over the world
called them: 50 samurais from Fukushima. In this collective body can be seen
how prevention and direct battle with crisis are carried out through multiaged
faithfulness to samurai ethos accordant with Bushidō Code.
Key words: prevention, samurai, tradition, Bushidō Code, radiation danger
Streszczenie: Artykuł ukazuje specyfikę dalekowschodnich idei związanych
z zapobieganiem zagrożeniom, utrzymaniem, odzyskiwaniem i poprawianiem
stanu bezpieczeństwa. Autorzy artykułu koncentrują się głównie na koncepcji
japońskiej. Kiedy 11 marca 2011 roku silne trzęsienie ziemi oraz uderzenie
tsunami spowodowały awarię w elektrowni Fukushima, wystąpiły problemy ze
schładzaniem reaktorów. W bezpośrednim zagrożeniu promieniowaniem funkcjonują bohaterscy pracownicy elektrowni. Światowe media określiły ich jako
50 samurajów z Fukushimy. W kolektywie tym dostrzec można, jak profilaktyka, prewencja i bezpośrednia walka z kryzysem realizują się poprzez wielowiekową wierność samurajskiemu etosowi, zgodnemu z kodeksem Bishidō.
Słowa klucze: profilaktyka, samuraj, tradycja, Kodeks Bushidō, zagrożenie
promieniowaniem
299
Artykuł ukazuje specyfikę dalekowschodnich idei związanych z zapobieganiem zagrożeniom, utrzymaniem, odzyskiwaniem i poprawianiem
stanu bezpieczeństwa. Autorzy artykułu koncentrują się głównie na koncepcji japońskiej. Procesy wymiany międzykulturowej i globalizacji stawiają do dyspozycji całej ludzkości różnorodne tradycje, także w obszarze
działań profilaktycznych. Artykuł ten pokazuje, na ile i w jaki sposób stara
japońska tradycja przetrwała do obecnego czasu, o czym pisał w Polsce już
w okresie międzywojennym major Ślósarczyk1, a w Japonii na progu XX
wieku Nitobe Inazo2 oraz Takagi Takeshi3, stanowiąc bardziej specyficzny,
praktyczny i bardziej komplementarny niż na Zachodzie sposób realizowania filozofii.
Dla całości założeń, w tym komplementarności metod uzyskiwania,
a także badania zjawiska bezpieczeństwa, w opinii autorów, istotne jest
podejście sekuritologiczne. W polskim środowisku naukowym filozofią
bezpieczeństwa, z uwzględnieniem szeroko rozumianej profilaktyki mającą
swoje odniesienia do sekuritologii, zajmują się prof. Leszek Korzeniowski4,
prof. Rosa5 oraz prof. Tadeusz Ambroży6.
Według H. Radlińskiej, termin profilaktyka oznacza „zapobieganie
powstawaniu zjawisk i stanów niekorzystnych dla człowieka”7. Ta definicja
jest wyjątkowo pojemna i ma walor uniwersalny, gdyż dotyczy wszystkich
obszarów aktywności i funkcjonowania człowieka.
Dla prowadzonych tu rozważań optymalna wydaje się definicja profilaktyki sformułowana przez G. Edwardsa: „oznacza [ona] działanie stwa-
1
A. Ślósarczyk, Samuraje (japoński duch bojowy), TWW, Warszawa 1939.
I. Nitobe, Bushidō: The Soul of Japan, Kodansha International, Tōkyō 2002.
3
T. Takagi, Rycerze i samuraje, Bydgoszcz: Diamond Books 2004.
4
L.F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008.
5
R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warszawa 1995.
6
T. Ambroży, Trening holistyczny – metodą kompleksowej uprawy ciała, EAS,
Kraków 2004.
7
A. Nowak, Wysocka E., Problemy i zagrożenia społeczne we współczesnym świecie, „Elementy patologii społecznej i kryminologii”, Katowice 2001, s. 230.
2
300
rzające człowiekowi okazję aktywnego gromadzenia różnych doświadczeń,
które powodują wzrost jego zdolności do radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych”8.
Mając na myśli gromadzenie doświadczeń, cofnijmy się do dnia
6 sierpnia 1945 roku. Wtedy to z samolotu-superfortecy o nazwie „Enola
Gay” została zrzucona na leżącą na największej z Wysp Japońskich Hiroszimę bomba atomowa o sile rażenia 13 kiloton TNT9. Efekty tego pierwszego w historii ludzkości ataku nuklearnego polegały między innymi na
tym, iż w jednej chwili wybuch usunął z tego świata 80 tys. ludzi, a z 76
tys. budynków tworzących miasto, 70 tys. zostało zburzonych lub poważnie uszkodzonych, przy czym około 50 tys. rozpadło się całkowicie10.
„Z niczym nie da się porównać szoku, jakiego [wówczas] doznała cała
Japonia. Nikt prawie nie rozumiał, co [właściwie] stało się z Hiroszimą”11.
Drugi ładunek nuklearny o sile 22 kiloton TNT spadł na miasto Nagasaki leżące na wyspie Kyshu 9 sierpnia. 75 tys. ciał ludzkich w jednym
momencie wyparowało lub zostało unicestwionych siłą wybuchu. Liczba
ofiar, biorąc pod uwagę długoterminowe skutki oddziaływania eksplozji
bomb atomowych, z czasem wzrastała.
Na zawsze pozostanie w sferze dyskusji, czy konieczne było użycie
broni masowego rażenia. Ponadto demonstracji siły można było dokonać
niekoniecznie nad dziedzińcem japońskiego szpitala Shima znajdującego
się w centrum Hiroszimy, której prawie jedna trzecia w większości cywil-
8
M. Pasek, Narkotyki przy tablicy, Toret, Warszawa 2000, s. 3.
Kilotona trotylu (TNT) – odpowiada energii 1012 kalorii, czyli terakalorii, co
odpowiada 4,184 teradżula.
10
R. Rhodes, Jak powstała bomba atomowa, Prószyński i S-ka, Warszawa 2000,
s. 661; por. U.S. Strategy Bombing Survey. The Effects of the Atomic Bombings of
Hiroshima and Nagasaki [w:] Harry S. Truman Library & Museum, June 19, 1946
(on line).
11
J. Tubielewicz, Historia Japonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1984, s. 421.
9
301
nej ludności nie przeżyła testu nowej, niezwykle skutecznej wojskowej
technologii.
Pomimo istniejących różnic w poglądach panujących w Cesarskiej
Armii Japońskiej co do konieczności kapitulacji, doszło do niej. Stało się to
dzięki stanowczej postawie cesarza Japonii Hirohito12 (pośmiertne imię
Shōwa). „Zadziwiająca zmiana dokonała się w narodzie. Znikła gdzieś
histeria nacjonalistyczna, wściekła nienawiść do cudzoziemców, chęć walki
do ostatniej kropli krwi. (…) cała Japonia czekała spokojna i potulna. (…)
nikt nie protestował ani nie okazywał wrogości”13. Było to niewątpliwie
zasługą cesarza i części stojących za cesarzem elit, których samurajskie
pochodzenie powodowało niełatwy wybór decyzji pomiędzy nakazem Bushidō14 niepoddawania się za wszelką cenę – gambaru, a nakazem posłuszeństwa autorytetowi – w tym przypadku zwierzchnika cesarza – tennō15.
Jak w tamtej trudnej chwili, pomimo incydentalnego puczu młodych
oficerów Cesarskiej Armii Japońskiej16, doszło do sytuacji, w której „Japonia pokonana, różniła się diametralnie od Japonii walczącej”17? Czy rzeczywiście prawdziwe jest stwierdzenie J. Tubielewicz – „diametralnie”,
12
Hirohito (ur. 29 kwietnia 1901, zm. 7 stycznia 1989 ) – 124. cesarz Japonii,
panujący w latach 1926–1989. Po śmierci, zgodnie ze zwyczajem, otrzymał imię
epoki, w czasie której panował, stąd też obecnie nazywany jest cesarzem Shōwa.
13
J. Tubielewicz, Historia Japonii, op. cit., s. 422.
14
Bushidō (jap. bushi – wojownik, dō – droga życiowa) – to niepisany zbiór zasad
etycznych japońskich samurajów. Zawiera w sobie elementy konfucjanizmu, buddyzmu zen oraz rodzimej religii shintō.
15
Tennō (z jap. „niebiański władca”) – tytuł cesarzy japońskich pochodzący
z przełomu VI i VII w. Według tradycji, najstarsza dziedziczna dynastia świata
wywodzi się w prostej linii od bogini Amaterasu, która swemu wnukowi Ninigiemu podarowała cesarskie regalia (zwierciadło, klejnoty i miecz), on z kolei przekazał je swym potomkom, z których Jimmu (wstąpił na tron 660 p.n.e.) uważany jest
za pierwszego, choć legendarnego, cesarza Japonii.
16
Zob. E.J. Drea, In the Service of the Emperor: Essays on the Imperial Japanese
Army, Nebraska: University of Nebraska Press 1998, ISBN 0-8032-1708-0; Harris
M., Harries S., Soldiers of the Sun: The Rise and Fall of the Imperial Japanese
Army, New York: Random Mouse 1994, ISBN 0-679-75303-6; Edgerton B.R.,
Warriors of the Rising Sun, W. W. Norton and Company, Inc. 1997.
17
J. Tubielewicz, Historia Japonii, op. cit., s. 423.
302
czy, jak sądzą autorzy, przeważały inne niż gambaru elementy kodeksu
Bushidō nakazujące w imię filozofii organizmu społecznego spełnić obowiązek (giri), być gotowym na samopoświęcenie (gisei) i wytrwale dążyć
do osiągnięcia dobra wspólnego w różnych aspektach bezpieczeństwa państwa i narodu18. W tym celu zastosowano, zgodnie z nakazem cesarza –
tenno miękką taktykę (jū), która polega na zastosowaniu strategii: „ustąp,
żeby zwyciężyć”, będącą znaną maksymą profesora Kanō, twórcy najbardziej znanej odmiany jū-jūtsu jaką jest jūdō.
W tym miejscu, chcąc bliżej poznać korzenie filozofii bezpieczeństwa
w japońskim wydaniu, należy cofnąć się w czasie, by dokładniej poznać charakterystykę jego rdzennych idei. Stanowią one w większości niezwykle trwały fundament tej filozofii charakteryzujący się wielowiekowym tradycyjnym
umocowaniem w mentalności narodu zasiedlającego Wyspy Japońskie.
Przypomnijmy, że nowoczesna strategia bezpieczeństwa narodowego19
w Japonii została zapoczątkowana w czasie reformy okresu Meiji na przełomie 1867 i 1868 roku.
Początkowo przemiana owa egzystowała pod hasłem modernizacji,
przy jednoczesnej tendencji do dyskredytowania elementów tradycyjnych.
18
Bezpieczeństwo – optymalny poziom braku zagrożenia, który decyduje nie tylko
o przetrwaniu, ale także o możliwościach dalszego rozwoju cywilizacji. Ten pożądany stan bezpieczeństwa definiowany jest jako „przeciwieństwo zagrożenia” oraz
jako „stan rzeczy uwalniający od wszelkiej obawy”. Zob. Słownik współczesnego
języka polskiego, Reader’s Digest Przegląd, t. I, Warszawa 2001, s. 50; Linde M.
S. B., Słownik języka polskiego, t. I, Gutenberg Print, Warszawa 1994, s. 84. Por.
Boyé Lafayette de Mente, The Japanese Samurai Code. Classic Strategies for
Success, Chapter II, Tuttle Publishing, Rutland, Tōkyō 2004.
19
Bezpieczeństwo narodowe (bezpieczeństwo państwa) – stan stabilności wewnętrznej, integralności i suwerenności państwa; stan uzyskany w wyniku zorganizowanej obrony i ochrony przed zagrożeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi;
rozumiane jest jako ochrona interesów narodowych w polityce zagranicznej i przed
zagrożeniami globalnymi; jest to stan niezagrożonego spokoju, potrzeba istnienia,
przetrwania, tożsamości, ochrony poziomu i jakości życia. Zob. Kopa Z., Istota
terminu bezpieczeństwo, „Konspekt” 2007 (29), nr 2, ISSN 1509-6726, s. 31;
Ostojski J., Bezpieczeństwo narodowe, „Konspekt” 2007 (29), nr 2, ISSN 15096726, s. 33–35.
303
Marginalizowanie tradycji zostało jednak szybko uznane w Kraju Wschodzącego Słońca za niewłaściwe z punktu widzenia tożsamości narodowej,
istotnej dla koncepcji bezpieczeństwa narodowego i bezpieczeństwa wewnętrznego20.
Wiek XVIII i XIX to okres supremacji Zachodu, która manifestowała
się podbojami i penetracją handlową dokonywaną przez mocarstwa europejskie, takie jak Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Francja, Holandia,
Niemcy czy Rosja. Jest to również czas rosnącej ekspansji rozwoju nauki
i techniki, a tym samym gwałtownego wzrostu znaczenia sfery materialnej
w kulturze. Celem ekspansji Zachodu była także Azja, co było widoczne na
przykładach Indii oraz Chin.
Jeśli chodzi o Japonię, to, podobnie jak inne dawne imperia azjatyckie,
ma ona długą historię. Początki państwowości japońskiej wiążą się z czasami legendarnego cesarza Jimmu z VII w. p.n.e., natomiast niektórzy archeolodzy uważają, że początki starszej epoki kamiennej (paleolit, ok. 2,5
mln–8 tys. lat p.n.e.) na terenach Wysp sięgać mogą nawet 600 tys. lat
p.n.e.21.
Po panowaniu Jimmu wzrastał na Wyspach wpływ wyżej stojącego
cywilizacyjnie Cesarstwa Chin oraz królestw Półwyspu Koreańskiego.
Obok rodu cesarskiego egzystowały potężne rody, które miały duży wpływ
na władzę, coraz wyraźniej zaznaczający się od VIII wieku. Do rodów tych
należały takie dynastie jak Fujiwara czy Taira (okres Heian, 794–1192).
Wykształciła się także klasa rycerzy bushi zwanych także samuraj, co
20
Bezpieczeństwo wewnętrzne – to zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego, ochrona mienia, zdrowia społeczeństwa i środowiska oraz zabezpieczenie trwałości w wewnętrznej strukturze – właściwych stosunków społecznych.
Ostojski J., Bezpieczeństwo narodowe, „Konspekt” 2007 (29), nr 2, ISSN 15096726, s. 34; por. Piwowarski J., Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako
wartość [w:] Bezpieczeństwo jako wartość, WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN987-83-930321-1-2, s. 56–60.
21
Keiji Imamura, Prehistoric Japan: New Perspectives on Insular East Asia, University of Hawaii Press, Honolulu 1996, p. 26.
304
oznacza „Człowiek, który służy”22. Najambitniejsi, a zarazem najskuteczniejsi bushi stawali się shōgunami23 – japońskimi odpowiednikami marszałka. Pierwszy stały shōgun Minamoto Yoritomo (1147–1199) zapoczątkował
w Japonii rządy shōgunatu trwającej niemal siedem wieków (1192–1868)
administracji wojskowej, zwanej także bakufu („rządy spod namiotu”).
W czasie burzliwych dziejów trzech kolejnych shōgunatów – Minamoto,
Ashikaga i Tokugawa – do Wysp Japońskich dotarli także Europejczycy.
Przywieźli ze sobą zakonników, których shōgunowie uznali za forpocztę
zachodnich podbojów i broń palną, która dotarła w tym samym czasie,
w którym w Europie ukazało się dzieło Kopernika O obrotach sfer niebieskich (1543). Po bitwie pod Sekigahara (1600) Japonia została całkowicie
zjednoczona przez Tokugawa Ieasu, który zainicjował linię ostatnich shōgunów. Od trzeciej dekady XVII w. ustanowiono poprzez dekrety bakufu izolację Japonii – sakōku24. Dzięki niej wspaniale kwitła i rozwijała się samurajska kultura honoru. Głównymi elementami tej kultury były cnoty: mądrości (shin), prawości (gi), męstwa (jū), szacunku (rei), lojalności (chugi),
życzliwości (jin), szczerości (makoto) oraz rodzinnego pietyzmu (kō).
Wbrew woli jej mieszkańców, Japonię wyrwano ze stanu izolacji
w połowie XIX wieku. Zapoczątkowała to dwukrotna wizyta Komandora
Mathew Perry’ego (1853 i 1854 r.). Presja Amerykanów spowodowała
podpisanie w Kanagawie nierównoprawnego traktatu o „Pokoju i przyjaźni”25. Podobnie niesymetryczne prawnie traktaty zostały podpisane z Wiel22
A. Śpiewakowski, Samuraje, wyd. 2, PIW, Warszawa 2007 (tyt. oryg. Samurai –
voennoe soslovie Âponii).
23
Shōgun (jap.) – wódz naczelny, generał, zwierzchnik sił zbrojnych, generalissimus; początkowo był to stopień wojskowy dowodzących cesarską armią japońską,
później dziedziczny tytuł wojskowych władców Japonii, sprawujących faktyczną
władzę w kraju rządzonym nominalnie przez cesarza. Okres panowania siogunów
(1603–1867) nazywany jest bakufu lub shōgunatem.
24
M.S. Laver, The Sakoku Edicts and the Politics of Tokugawa Hegemony, Cambria Press, New York 2011; Gordon A., A Modern History of Japan: From Tokugawa Times to the President, Oxford University Press, New York 2008.
25
Convention of Kanagawa.
Zob. http://en.wikisource.org/wiki/Treaty_of_Kanagawa (17.02.2011).
305
ką Brytanią, Holandią i Rosją. Umowy te naruszały suwerenność Kraju
Kwitnącej Wiśni, między innymi wyłączając na terenie Japonii przestępców-obcokrajowców spod jurysdykcji Cesarstwa i narzucając asymetryczną politykę celną. W 1868 roku zakończyła się dominacja shōgunów i rządy objął, podobnie jak przed siedmioma wiekami, cesarz. Tak nastała era
Meiji – „Oświecone Rządy”.
Chcąc bliżej poznać japońską mentalność, trzeba pamiętać o powiedzeniu „czym jest kwiat wiśni pośród wszystkich kwiatów, tym bushi
wśród wszystkich ludzi”26 (jap. hana wa sakura hito wa bushi).
W obliczu modernizacji okresu Meiji, dekretem zniesiono dotychczasowy ustrój oparty na dominacji klasy rycerskiej – bushi i najwyższych jej
dostojnikach – daimyō. Zaraz na początku okresu Meiji powstał nowy rząd,
przy czym wysokie stanowiska w administracji otrzymali dotychczasowi
daimyō – będący elitą rycerstwa, a także inni nieźle wykształceni samuraje, odtąd nazywani shizoku27. Wszyscy oni byli spadkobiercami tradycji
Bushidō. W akcie woli nawiązującym do samurajskiej idei samopoświęcenia, wszyscy daimyō przekazali swoją ziemię na rzecz tenno, będącego
uosobieniem idei japońskiego państwa cesarza. Tak o tym pisze Andressen:
„Kiedy powołano nowy urząd, zmiany nadeszły bardzo szybko. Jedną
z pierwszych była decyzja podjęta przez rody daimyō, najpierw z większych księstw, a za nimi z pozostałych, o zrzeczeniu się ziemi (i kontroli
nad ludźmi) na rzecz cesarza”28. Administracja rządowa mogła ustami ministra finansów już w 1871 roku oficjalnie ogłosić, że lenna zostały zniesione, na ich miejsce zaś ustanowiono prefektury. Nierzadko gubernatorem
26
F.J. Norman, Japoński wojownik, Diamond Books, Bydgoszcz, s. 24 (pierwsze
wydanie: The Fighting Man of Japan: The Training and Exercises of the Samurai,
Archibald Constable&Co, Londyn 1905).
27
Shizoku – były samuraj, człowiek, który służył. W odróżnieniu od samuraj –
człowiek, który służy. Z chwilą nastania reformy Meiji, zlikwidowano system
feudalny i samuraje stali się shizoku, nie tracąc jednak swej tożsamości związanej
z Bushidō i świadomością etosu japońskiego rycerza, samuraja.
28
C. Andressen, Krótka historia Japonii, Wydawnictwo Akademickie Dialog,
Warszawa 2004, s. 72.
306
zostawał właściwy dla danego obszaru jego dotychczasowy daimyō. Wysiłek modernizacyjny unowocześnionej administracji, wywodzącej się jednak
personalnie ze starej samurajskiej tradycji, obrazuje między innymi poziom
pensji rządowych. Gubernatorzy otrzymywali pobory wynoszące 10% ich
dochodów z poprzedniego okresu, gdy byli oni jeszcze kasztelanami – daimyō, pensje pozostałych urzędników z samurajskich rodów skurczyły się o
50%. Dwa miliony samurajów z ich rodzinami stanowiło realną siłę zdolną
do rozpętania wojny domowej, mogącej pogrążyć Japonię w kolonialnym
niebycie. Pokazano jednak, że oparty na Bushidō patriotyzm oraz wspierający go solidaryzm klasowy wydźwignęły Kraj Kwitnącej Wiśni w przeciągu czasu krótszego aniżeli pół wieku (sic!) z pozycji prowincjonalnego
państwa do poziomu światowego mocarstwa.
Reforma Meiji rozpoczęta w okresie technologicznego zapóźnienia,
prowadzona pod hasłem „bogaty kraj, silna armia” (fukoku kyōhei)29, doprowadziła w 1905 roku do złamania potęgi euroazjatyckiego giganta –
Rosji Carskiej. „W maju 1904 r. 130 tys. żołnierzy japońskich przekroczyło
granicę z Mandżurią i starło się z 220-tysięcznym korpusem rosyjskim,
pokonując go w walce (…) a ukoronowaniem działań militarnych był upadek Port Arthur, 2 stycznia 1905 r., i zniszczenie rosyjskiej floty w bitwie
na wodach Cieśniny Tsushimskiej w dniach 27–28 maja tego samego roku.
(…) Nikt się [wtedy] nie spodziewał, że dyscyplina, wyekwipowanie
i efektywność japońskich oddziałów będą tak wysokie”30. Zdarzenie to
miało, jak zauważamy, miejsce w zaledwie 37 lat od momentu rozpoczęcia
Reformy. Mogło to nastąpić tylko dzięki energii i patriotycznej determinacji czerpanej z samurajskiej tradycji Bushidō. Ciągłość funkcjonowania
owego przekazu, mimo zmian, jakie niesie ze sobą historia, spowodowała,
że z kolei w dwadzieścia lat po nuklearnych eksplozjach w Hiroszimie
i Nagasaki Japonia na pewien czas wspięła się nawet na pozycję globalne29
Por. P. Varley, Kultura japońska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków 2006, s. 231.
30
J.P. Rurarz, Historia Korei, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa
2009, ISBN 978-83-89899-28-6, s. 301.
307
go, gospodarczego lidera i cały czas pozostaje w światowej czołówce, jeśli
chodzi o gospodarkę i rozwój naukowo-techniczny31.
Japońscy przywódcy, potomkowie dumnych, ale potrafiących także
czerpać siłę z cnoty pokory samurajów, podążają od wieków zgodnie
z tradycją określaną jako Droga Cesarza – tennogaku. Mają w pamięci
przesłanie swych przodków, jak również najnowsze wydarzenia z historii
Wysp i z troską myślą o wielowymiarowym bezpieczeństwie swego państwa. Ale politycy, którzy autentycznie stosują się do tennōgaku32 pamiętają, iż, zgodnie z tą tradycją, będąc przywódcą, jest się tylko jeszcze większym sługą. Służy się bowiem jeszcze większej liczbie osób i jest się odpowiedzialnym również za bezpieczeństwo ludzkie33. Podobnie, Taira no
31
Np.: Kosmodrom Tanegashima (Centrum Kosmiczne Tanegashima ) – powstały
w 1969 r. japoński ośrodek do wystrzeliwania w przestrzeń kosmiczną rakiet ze
sztucznymi satelitami, satelitów meteorologicznych i telekomunikacyjnych oraz
periodycznie obiektów o charakterze szpiegowskim; podlega JAXA (Japan Aerospace Exploration Agency). Zajmuje powierzchnię 9,7 km2.
32
F. Tanaka, Sztuki walki samurajów, Diamond Books, Bydgoszcz 2005, s. 97:
„Aby lepiej zrozumieć prawa rządzące ludzką egzystencją, wojownik nie powinien
stronić od nauk humanistycznych i filozofii. Wystarczy rzucić garść tematów:
tendo (Prawo Wszechświata), chido (Prawo Ziemi), jindo (Prawo Ludzi), shintō,
buddyzm, astrologia, wydarzenia bieżące, geografia, chemia i przyroda. Krzepkie
ciało i nieugięta wola przydają się w wielu dziedzinach życia, łącznie z polityką,
gospodarką, kulturą i sztuką. Ten proces nosi nazwę tennōgaku (teiogaku) –
„uczenie się na cesarza”.
33
Bezpieczeństwo ludzkie – to wolność od konfliktów międzypaństwowych i konfliktów wewnętrznych, wolność od zagrożenia przestępczością, wolność od chorób, głodu, zagrożeń wynikających z degradacji środowiska czy od naruszeń praw
człowieka ze strony aparatu państwowego; jest to także posiadanie perspektyw na
realizację aspiracji życiowych jednostki poprzez edukację i pracę. Zob. A. Amouel,
What’s human security?, „Human Security Journal”, 2006, Vol. 1; T. DahlEriksen, Human security: A new concept which adds new dimension to human
rights discussions, “Human Security Journal”, 2007, Vol. 5; Ogonowski P., Niedorozwój, głód, choroby, Konferencja Naukowa „Organizacja Narodów Zjednoczonych – bilans i perspektywy”, Warszawa 22 września 2005 [w:]
http://www.unic.un.org.pl/un60/referat.php (14.02.2011); Michałowska G., Bezpieczeństwo ludzkie [w:] Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń, (red.
nauk.) J. Symonides, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010.
308
Shigemori (1138–1179) w liście do swego ojca Taira no Kiyomori pisze:
„Przeczytałem niedawno w Shinjikankyō, że pierwszym rodzajem współczucia jest współczucie nieba i ziemi, drugim króla, trzecim rodziców
i czwartym wszystkich istot. Wiedząc o tym, stajemy się ludźmi, nie wiedząc, jesteśmy demonami i zwierzętami. Wśród [owych czterech] najważniejsze jest współczucie cesarza”34. O koncepcji władcy (dzisiaj częściej
przywódcy) czytamy również u Daidōji Yūzan, który pisze: „Bushi czyli
rycerz, to całkiem coś innego, bo on służy także swoim życiem. Co więcej,
jego pan jest takim samym sługą i wasalem, tylko na większą skalę, bo on
także musi – odpowiednio do swojej rangi – wypełniać rozkazy władcy na
wypadek kłopotów w kraju” 35.
Samurajska operatywność Japończyków opierająca się na powiązaniach buddyzmu zen i Bushidō oraz tradycji nowoczesnego wojska japońskiego znalazła odzwierciedlenie w książce napisanej przez Furukawę Taigo pt. Szybko krocząca do przodu Japonia a nowy buddyzm Mahajany (jap.
Yakushin Nihon to shin daiyō bukkyō).
Omawiany sposób myślenia zbieżny jest z ideą użycia legendarnego
miecza Tsurugi przez bohatera narodowego Yamatotakeru36, którego wzorzec osobowy mentalnie funkcjonuje w społeczeństwie japońskim od początku naszej ery (okres Yayoi). Legendarny miecz pozwolił na skuteczne
zaatakowanie podstępnie atakującego napastnika oraz stanowi fizycznie
jedno z trzech regaliów cesarskich37.
34
Gempei seisuiki, VI. Por. Heike monogatari, II. Za: H. Nakamura, op. cit.,
s. 452.
35
Daidōji Yūzan, Kodeks młodego samuraja. Budo Shoshinsu, Diamond Books,
Bydgoszcz 2005, s. 75; por. F. Tanaka, Sztuki walki samurajów, Diamond Books,
Bydgoszcz 2005.
36
Por. Kojiki czyli Księga dawnych wydarzeń, (red.) W. Kotańskiego, C&S, Warszawa 1993.
37
J. Tubielewicz, Od mitu do historii. Wykłady o Japonii, Wydawnictwo TRIO,
Warszawa 2006, s. 117. Japońskie regalia cesarskie – Kagami, Tsurugi i Magatama. Obecnie oryginał klejnotów oraz kopie zwierciadła i miecza znajdują się
w pałacu cesarskim w Tokio. Oryginał zwierciadła przechowywany jest w relikwiarzu w chramie Naiku w Ise, a oryginał miecza w świątyni Atsuta w Nagoi.
309
Ukazane tu charakterystyczne cechy obywateli Kraju Kwitnącej Wiśni
można odnaleźć także w ostatnich wydarzeniach, do których doszło w wyniku katastrofy nuklearnej w Fukushimie. Co prawda, największy kataklizm spowodowało zrzucenie bomb „fat man” i „little boy” na Hiroszimę
i Nagasaki, (w wyniku czego doszło do śmiertelnego napromieniowania
większości mieszkańców tych aglomeracji) to jednak promieniowanie radioaktywne jest równie groźne w czasie pokoju. Rozszczepienie jądra atomowego jest bowiem powszechnie wykorzystywane do produkcji energii.
Proces pokojowego wykorzystywania materiałów rozszczepialnych został
zapoczątkowany po II wojnie światowej w U.S.A., które do dziś są główną
potęgą atomową świata. W Europie sama Francja 75% energii elektrycznej
uzyskuje właśnie z elektrowni jądrowych. Niestety siłownie te, na skutek
błędnych rozwiązań technicznych, lub też błędów popełnianych przez operatorów ulegały na przestrzeni ostatniego półwiecza licznym awariom,
generując poważne zagrożenia dla personelu i okolicznych mieszkańców.
Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (ang. International Nuclear Events Scale) w 1990 roku stworzyła siedmiostopniowy system gradacji awarii, w którym poziom zerowy to brak zagrożenia lub zakłócenie
mało znaczące dla bezpieczeństwa elektrowni, poziom 1 to anomalia, poziomy 2 i 3 określane są jako incydenty, a stopnie od 4 do 7 oznaczają
groźne wypadki. Sytuacja, z jaką mamy do czynienia w Fukushimie została
zdefiniowana jako 6 poziom zagrożenia, a więc tylko jeden punkt niżej, niż
największa w historii katastrofa – w Czarnobylu.
Oczywiście katastrof o mniejszych rozmiarach było w historii atomistyki więcej. Pierwszą odnotowano w 1952 roku w Kanadzie, w miejscowości Chalk River, gdzie, w skutek błędu operatora, doszło do częściowego
stopienia prętów reaktora (5 poziom INES). W ZSRR na Uralu, w zakładzie chemicznym koło Swierdłowska, w 1957 roku doszło do wybuchu
zmagazynowanych materiałów promieniotwórczych. Napromieniowanych
zostało wówczas ok. 270 tys. osób (6 poziom INES). Kilkadziesiąt wiosek
położonych wokół kombinatu przestało istnieć, a ich mieszkańcy przenieśli
się w inne rejony kraju.
310
Najgroźniejsza katastrofa w USA miała miejsce w 1979 roku w pobliżu Harrisburga, gdzie w elektrowni atomowej nastąpiło stopienie rdzenia
(5 poziom INES). Tu także zawinili operatorzy, w konsekwencji trzeba
było ewakuować aż 200 tys. ludzi. Jeszcze przez całą dekadę trwało usuwanie skutków tego zdarzenia.
Wspomniana już katastrofa na Ukrainie, w Czarnobylu, do której doszło 26 kwietnia 1986 roku spowodowała śmierć kilkudziesięciu tysięcy
osób, które zmarły w wyniku napromieniowania. Wybuch reaktora uwolnił
190 ton radioaktywnych odpadów, które trafiły do atmosfery, doprowadzając do skażenia obszaru wielkości – 146 tys. kilometrów kwadratowych
(7 poziom INES). Jak widać, zagrożenie radioaktywnością może mieć nie
tylko militarny charakter, ale także niemilitarny.
Wracając do Japonii, wypada zauważyć, że Fukushima nie była pierwszą elektrownią w tym kraju, w której doszło do awarii. W elektrowni Tokaimura 30 września 1999 roku podczas uruchamiania nowego reaktora
operatorzy doprowadzili do przypadkowego zainicjowania reakcji rozszczepiania. Skutkowało to napromieniowaniem 600 ludzi, a śmiertelnie porażone zostały dwie osoby (4 poziom INES).
Pięć lat później w elektrowni Mihama awaria trzeciego reaktora spowodowała wybuch pary, w którym zginęło pięciu pracowników. Z uwagi
na brak odpowiednich zabezpieczeń przed ruchami sejsmicznymi elektrownia ta została wygaszona (1 poziom INES)38.
11 marca 2011 roku silne trzęsienie ziemi oraz uderzenie tsunami spowodowały awarię w elektrowni Fukushima, położonej 250 km na północ od
stolicy kraju. Wystąpiły problemy ze schładzaniem rdzeni reaktorów, dlatego też podjęto decyzję o kontrolowanym wypuszczeniu pary wodnej.
Ewakuowano tego dnia mieszkańców z okolic położonych w promieniu
2 km od elektrowni. Dzień później ewakuacją objęto ludzi zamieszkałych
w odległości do 10 kilometrów. Dochodzi do eksplozji wodoru, która po-
38
Największe katastrofy jądrowe w historii zob. ekologia.pl (na podst. WebEcoist).
311
woduje zniszczenie ścian i dachu w budynku reaktora nr 1. Brak było właściwego chłodzenia trzech reaktorów.
16 marca 2011 r. w obiektach reaktorów nr 3 i 4 dochodzi do pożarów,
a poziom radiacji przekraczał już 50 000 mikrosiwertów. Władze elektrowni podjęły wówczas decyzję o ewakuacji z terenu elektrowni całego personelu. Śmigłowce zrzucają wodę na przegrzewający się reaktor nr 3, w którym poziom promieniowania osiągnął wartość 400 000 mikrosiwertów.
W tym miejscu wracamy do mentalności współczesnych Japończyków, tak mocno osadzonej w kodeksie Bushidō, a przejawiającej się nie
tylko w działaniach wojennych, ale przede wszystkim w codziennej pracy
i aktywności społecznej39.
Kiedy załogi śmigłowców Boening CH-47 Chinook rozpoczęły akcję
zrzucania wody na przegrzewające się reaktory, schładzając też baseny
z wypalonym paliwem jądrowym, wsparcia na ziemi, w bezpośrednim zagrożeniu promieniowaniem udzielili im bohaterscy pracownicy elektrowni.
Światowe media szybko określiły ich jako 50 samurajów z Fukushimy,
porównując do 47 samurajów z Ako40, którzy poświęcili swe życie dla ratowania honoru swego daimyō – Asano41. Dzisiejsi Japończycy są społeczeństwem, którego obywatele, na skutek opisanych wyżej przemian, są
współczesnymi samurajami.
Postawę poświęcenia dla innych (gisei) najwyraźniej prezentują ci,
którzy, mimo wysokiej radiacji, pozostali na terenie Fukushima Tōkyō
39
Por. Daidōji Yūzan, Kodeks młodego samuraja. Budo shoshinshu, Diamond
Books, Bydgoszcz 2004, s. 25.
40
P. Varley, Kultura japońska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 204 i n.
41
Samuraje ci wiedzieli, że, zabijając szambelana Kiro, który okrył hańbą ich seniora i doprowadził do jego śmierci, a ich samych uczynił roninami, ich misja nie
daje im żadnych szans na przeżycie. Kierowali się jednak poczuciem wierności
samurajskim wartościom, jakimi były honor i lojalność. Wypełnili więc swoją
misję, aż do tragicznego końca. Dzisiaj spoczywają w Tokio, na cmentarzu Sangakuji obok swego pana. Tam znajduje się mogiła Asano, a wokół niej ustawione są,
niczym wieczna straż, kamienne nagrobki, skrywające prochy 47 oddanych mu
samurajów.
312
Electric Power Corporation. Według informacji „New York Times”42, są to
technicy, inżynierowie, policjanci, strażacy i członkowie Japońskich Sił
Samoobrony, którzy pozostają anonimowi. Media nie podają ich nazwisk,
ani zajmowanych stanowisk, walczą oni nie dla swojej chwały, ale by ratować innych, wierząc, że ci, dla których się poświęcają na ich miejscu
zrobiliby to samo. „New York Times” podkreśla, że dla Japończyków odpowiedzialność za miejsce pracy, lojalność (chugi) wobec pracodawcy,
poświęcenie dla dobra wspólnoty to wartości niezwykle silnie zakorzenione
w społeczeństwie, a osoby poświęcające się dla ogółu traktowane są jak
bohaterowie – współcześni samuraje. Określenie „pięćdziesięciu samurajów”43 poza historyczną konotacją wzięło się stąd, że na początku katastrofy właśnie tylu ratowników pozostało w elektrowni, by nie dopuścić do
pogłębienia się kryzysu nuklearnego w Japonii. Potem liczba ta wzrosła do
360 osób pracujących na zmiany, liczące po 50 osób. Konieczność częstych
zmian wynika z silnego promieniowania, na jakie narażeni są ratownicy.
Pracują oni w kombinezonach, które tylko w niewielkim stopniu zapewniają im bezpieczeństwo. Promieniowanie wynosi nawet do 400 milisiwertów,
a już dawka czterokrotnie mniejsza może spowodować bezpłodność. Japońskie ministerstwo zdrowia zwiększyło oficjalne, dopuszczalne limity
napromieniowania, na jakie mogą być wyeksponowani ratownicy z 100 do
250 milisiwertów. To pozwala na zapewnienie formalnych ram umożliwiających „pięćdziesięciu” dalsze pozostawanie w skażonej elektrowni. Większość z nich nie wraca nawet do domów. Żona jednego z nich powiedziała
w wywiadzie dla dziennika „Yomiuri Shimbun”, że nie widziała się z mężem od dnia katastrofy. Podczas telefonicznej rozmowy z małżonkiem
usłyszała od niego: „Tam jest jak na wojnie”. Na facebooku pojawiają się
kolejne gloryfikujące ich bohaterstwo wpisy. Oto jeden z nich: „Modlimy
się, abyście cali i zdrowi wrócili do domów. Niech Bóg ma w opiece
42
Keith Bradsher, Hiroko Tabuchi, Last defense at troubled reactors: 50 Japanese
Workers, “New York Times” 15.03.2011.
43
L. Winerman, The Fukushima 50 Nuclear Workers stay behind to brave plants
Works, PBS Newshour, 16.03.2011.
313
wszystkich tych, którzy rozpaczliwie walczą o swój kraj i rodaków. Dziękuję Wam, 50 z Fukushimy”. Yasuchika Honda pracownik firmy reklamowej z Tokio powiedział: „Myślę, że, pracując w tym miejscu, zawsze wiedzieli, że w którymś momencie będą musieli walczyć w taki sposób. Bardzo się starają, za co jestem im bardzo wdzięczny”.
Na twitterze pojawił się wpis córki mężczyzny, który, mając zaledwie
6 miesięcy do emerytury, sam zgłosił się do akcji ratowniczej jako wolontariusz. Napisała ona: „W domu nie wydaje się kimś, kto mógłby poradzić
sobie z dużymi zadaniami. Ale dzisiaj jestem z niego naprawdę dumna”.
„Daily Telegraph”44 usłyszał od matki jednego z ratowników, że „spodziewają się oni śmierci z powodu choroby popromiennej”. Mimo to żaden
z nich nie ma wątpliwości, że jego miejsce jest w zagrożonej elektrowni.
Jak napisał kolejny użytkownik facebooka: „To prawdziwi samurajowie”,
a więc ci, „którzy służą”. I w tym właśnie lakonicznym wpisie zawiera się
cała tajemnica siły japońskich ratowników, których władze nie chwalą, bo
jak powiedział prof. Takashi Miyajima z Uniwersytetu Hosei – „pochwały
zarezerwowane są dla całego zespołu i to w dodatku dopiero wtedy, gdy
osiągnie on sukces”.
Opisana sytuacja dowodzi, że największym atutem przesądzającym
o powodzeniu akcji ratowniczej nie są nowoczesne urządzenia, najnowsza
aparatura czy dobrze przemyślane procedury. To tylko ważne narzędzia, ale
sukces wynika z ducha i siły czynnika ludzkiego. 50 samurajów z Fukushimy jest przygotowanych na ewentualną śmierć w wyniku choroby popromiennej, gdyż „zadaniem samuraja jest rozważać swoje miejsce w życiu, lojalnie służyć swojemu panu, jeśli go ma, pogłębiać swoja wierność
względem przyjaciół i zachowując stosowna rozwagę – przedkładać obowiązek ponad wszystko inne”45. Ciągłość funkcjonowania przekazu reprezentowanych przez nich wartości, ich zakorzenienie w kulturze organiza44
A. Gilligan, R. Medick, Fukushima fifty, the first interview, “The Telegraph”
27.03.2011.
45
Tsunoda, T. de Bary, D. Keene (red.), Sources of Japanese traditions, Columbia
University Press, New York 2003, s. 399.
314
cyjnej korporacji ma ogromne walory prewencyjne, profilaktyczne i „bojowe” – związane z reagowaniem kryzysowym. Ciągłość i potwierdzenie
czynem przekazu Bushidō to efekt autentycznej profilaktyki – „to działania
– jak pisał wspomniany już Edwards – stwarzające człowiekowi okazję
aktywnego gromadzenia różnych doświadczeń, które powodują wzrost jego
zdolności do radzenia sobie w trudnych sytuacjach”, a więc zarówno tych
militarnych, jak i związanych z siłami przyrody i zagrożeniami, jakie niestety stwarza również postęp technologiczny.
Artykuł wygłoszony na Międzynarodowej Konferencji Naukowej
pt. „Współczesne determinanty bezpieczeństwa”,
13 maja 2011, Gliwice
Bibliografia
1. Amouel A., What’s human security?, „Human Security Journal”, 2006,
Vol. 1.
2. Ambroży T., Trening holistyczny – metodą kompleksowej uprawy ciała, EAS, Kraków 2004
3. Andressen C., Krótka historia Japonii, Wydawnictwo Akademickie
Dialog, Warszawa 2004.
4. Boyé Lafayette de Mente, The Japanese Samurai Code. Classic Strategies for Success, Chapter II, Tuttle Publishing, Rutland, Tōkyō 2004.
5. Bradsher K., Hiroko Tabuchi, Last defense at troubled reactors: 50
Japanese Workers, “New York Times” 15.03.2011.
6. Dahl-Eriksen T., Human security: A new concept which adds new dimension to human rights discussions, “Human Security Journal”, 2007,
Vol. 5.
7. Daidōji Yūzan, Kodeks młodego samuraja. Budo Shoshinsu, Diamond
Books, Bydgoszcz 2005.
315
8. Drea E.J., In the Service of the Emperor: Essays on the Imperial Japanese Army, Nebraska: University of Nebraska Press 1998, ISBN 08032-1708-0.
9. Edgerton B.R., Warriors of the Rising Sun, W. W. Norton and Company, Inc. 1997.
10. Furukawa T., Yakushin Nihon to shin daiyō bukkyō, Tokyo 1939.
11. Gilligan A., Medick R., Fukushima fifty, the first interview, “The Telegraph” 27.03.2011.
12. Gordon A., A Modern History of Japan: From Tokugawa Times to the
President, Oxford University Press, New York 2008.
13. Harris M., Harries S., Soldiers of the Sun: The Rise and Fall of the
Imperial Japanese Army, New York: Random Mouse 1994, ISBN 0679-75303-6.
14. Hill Ch.R., Remarks on The Six – Party Peas Talks, www. asiasociety.org/serach/hill05.html (1.10.2005).
15. http://www.kida.re.kr/ (17.02.2011).
16. http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/266163,Rosnie-zagrozenieatomowe-Phenianu (15.02.2011).
17. http://www.tvn24.pl/0,1689843,0,1,phenian-wydaje-na-zbrojenia-15razy wiecej,wiadomosc.html (17.02.2011).
18. Karolczuk E., O wrogu. Szkice filozoficzno-historyczne, Książka i Prasa, Warszawa 2010.
19. Keiji Imamura, Prehistoric Japan: New Perspectives on Insular East
Asia, University of Hawaii Press, Honolulu 1996.
20. Kojiki czyli Księga dawnych wydarzeń, (red.) W. Kotańskiego, C&S,
Warszawa 1993.
21. Kopa Z., Istota terminu bezpieczeństwo, „Konspekt” 2007 (29), nr 2,
ISSN 1509-6726.
22. Laver M.S., The Sakoku Edicts and the Politics of Tokugawa Hegemony, Cambria Press, New York 2011.
23. Linde M.S.B., Słownik języka polskiego, t. I, Gutenberg Print, Warszawa 1994.
316
24. Locke J., Dwa traktaty o rządzie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.
25. Michałowska G., Bezpieczeństwo ludzkie [w:] Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń, (red. nauk.) J. Symonides, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2010.
26. Nakamura H., Systemy myślenia ludów Wschodu. Indie – Chiny – Tybet
– Japonia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.
27. Norman F.J., Japoński wojownik: trening i ćwiczenie samurajów, Diamond Books, Bydgoszcz 2006 (pierwsze wydanie: The Fighting Man
of Japan: The Training and Exercises of the Samurai, Archibald Constable&Co, Londyn 1905).
28. Ogonowski P., Niedorozwój, głód, choroby, Konferencja Naukowa
„Organizacja Narodów Zjednoczonych – bilans i perspektywy”, Warszawa 22 września 2005 [w:]
http://www.unic.un.org.pl/un60/referat.php (14.02.2011).
29. Osmańczyk E.J., Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, PWN,
Warszawa 1974.
30. Ostojski J., Bezpieczeństwo narodowe, „Konspekt” 2007 (29), nr 2,
ISSN 1509-6726.
31. Piwowarski J., Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, WSBPI „Apeiron” w Krakowie,
Kraków 2010, ISBN987-83-930321-1-2.
32. Rajca K., Japonia wraca do gry? [w:]
http://wiadomosci.onet.pl/kiosk/swiat/japonia-wraca-dogry,1,3333522,wiadomosc.html (17.02.2011).
33. Rączkiewicz M., Relacje sojusznicze USA w regionie Azji i Pacyfiku
w okresie prezydentury Busha [w:] Wartości azjatyckie. Polityka i prawa człowieka, (red.) J. Marszałek-Kawa, Toruń 2010.
34. Rhodes R., Jak powstała bomba atomowa, Prószyński i S-ka, Warszawa 2000.
35. Rurarz J.P., Historia Korei, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009, ISBN 978-83-89899-28-6.
317
36. Słownik współczesnego języka polskiego, Reader’s Digest Przegląd, t. I,
Warszawa 2001.
37. Śpiewakowski A., Samuraje, wyd. 2, PIW, Warszawa 2007.
38. Tanaka F., Sztuki walki samurajów, Diamond Books, Bydgoszcz 2005.
39. Tsunoda, T. de Bary, D. Keene (red.), Sources of Japanese traditions,
Columbia University Press, New York 2003
40. Tubielewicz J., Historia Japonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich –
Wydawnictwo, Wrocław 1984.
41. Tubielewicz J., Od mitu do historii. Wykłady o Japonii, Wydawnictwo
TRIO, Warszawa 2006.
42. U.S. Strategy Bombing Survey. The Effects of the Atomic Bombings of
Hiroshima and Nagasaki [w:] Harry S. Truman Library & Museum,
June 19, 1946 (on line).
43. Varley P., Kultura japońska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.
44. Victoria B.D., Zen na wojnie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.
45. Winerman L., The Fukushima 50 Nuclear Workers stay behind to brave
plants Works, PBS Newshour, 16.03.2011.
46. Zdrada A., Północnokoreańska próba atomowa a pozycja Stanów
Zjednoczonych w Azji Północno-Wschodniej, „Biuletyn PISM”,
26.10.2006, nr 64 (404).
318
Noty o Autorach
dr hab. inż. Gašpierik Libor – pracownik naukowo-dydaktyczny Wydziału Inżynierii Specjalnej Uniwersytetu w Żilinie (Słowacja). Zajmuje
się problematyką prewencji kryminalnej. Autor ponad 60 recenzowanych pozycji naukowych (monografii, podręczników, artykułów)
poświęconych przeciwdziałaniu zjawiskom niedostosowania społecznego. Organizator wielu wydarzeń naukowych o międzynarodowym charakterze, współpracuje z ośrodkami naukowymi
państw Unii Europejskiej.
prof. dr hab. inż. Reitšpís Josef – kierownik Katedry Zarządzania Bezpieczeństwem Wydziału Inżynierii Specjalnej Uniwersytetu w Żilinie
(Słowacja). Naukowo zajmuje się problematyką obejmującą zagadnienia z zakresu zarządzania w obszarze bezpieczeństwa publicznego
i indywidualnego. Autor kilkudziesięciu pozycji naukowych (monografii, podręczników, artykułów), współorganizator międzynarodowych wydarzeń naukowych. Stale współpracuje m.in. z polskimi,
czeskimi, węgierskimi, austriackimi, ukraińskimi ośrodkami naukowo-badawczymi.
dr Ambroży Dorota – pracownik naukowy Katedry Teorii i Metodyki
Gimnastyki AWF w Krakowie; członek Międzynarodowej Federacji
Wychowania Fizycznego (Fédération Internationale d’Education
Physique, FIEP); wieloletnia zawodniczka i trenerka gimnastyki
sportowej i artystycznej.
dr Dworzecki Jacek – Katedra Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa Wyższej
Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron”
w Krakowie. W pracy naukowej koncentruje się wokół zagadnień
319
dotyczących bezpieczeństwa wewnętrznego w II i III RP. Jest autorem kilkudziesięciu pozycji (monografii, podręczników i artykułów)
poświęconych tej problematyce. Zawodowo związany z grupami
dyspozycyjnymi.
dr Gołuch Adam – doktor nauk prawnych w zakresie prawa, specjalność:
prawo administracyjne; wykładowca Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie i Górnośląskiej Wyższej Szkoły Handlowej im. Korfantego w Katowicach;
od 2009 r. do chwili obecnej pracuje w Urzędzie Miejskim w Katowicach oraz Szpitalu Specjalistycznym nr 2 w Bytomiu, gdzie zajmuje się zamówieniami publicznymi.
dr Lukáčová Alena – pracownik naukowo-dydaktyczny Akademii Policyjnej w Pradze (Czechy). Zawodowo związana z Policją Republiki
Czeskiej. Prowadzi badania naukowe w obszarze funkcjonowania
formacji policyjnych państw Unii Europejskiej.
dr Ondicová Magdaléna – major słowackiej Policji, kierowniczka Katedry
Kryminologii Akademii Policyjnej w Bratysławie. Naukowo zajmuje
się problematyką z zakresu kryminologii, prewencji kryminalnej oraz
resocjalizacji. Autorka kilkudziesięciu recenzowanych pozycji
naukowych poświęconych ww. problematyce. Organizatorka międzynarodowych wydarzeń naukowych, współpracująca z wieloma
ośrodkami naukowymi państw Unii Europejskiej.
dr Piwowarski Juliusz – Rektor Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie; specjalności naukowe: religioznawstwo, filozofia bezpieczeństwa; członek International
Martial Arts and Combat Sports Scientific Society (IMACSSS); od
1971 r. nieprzerwanie uprawia sztuki walki: posiada 8 dan karate,
8 dan kickboxing, 5 dan ju-jitsu.
dr Socha Robert – nadkomisarz polskiej Policji. Zajmuje się m.in.
organizacją i funkcjonowaniem pododdziałów zwartych formacji
320
mundurowych w Polsce. Autor kilkudziesięciu pozycji naukowych
(monografii, artykułów) poruszających problematykę z obszaru
bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego. Organizator wielu
wydarzeń naukowych o międzynarodowym charakterze, wykładowca akademicki.
dr Šugár Ján – pracownik naukowy Akademii Policyjnej w Pradze (Czechy). Zajmuje się problematyką edukacji dla bezpieczeństwa oraz
funkcjonowaniem systemów szkoleniowych w formacjach policyjnych Unii Europejskiej. Autor ponad 40 recenzowanych opracowań
naukowych.
mgr Czop Andrzej – absolwent prawa UJ; wieloletni Komendant Miejski
Policji w Krakowie, a następnie Naczelnik Wydziału Patologii Społecznej i Wydziału Profilaktyki Komendy Głównej Policji
w Warszawie; autor i koordynator wielu projektów z zakresu profilaktyki, także publikacji z zakresu patologii i przestępczości nieletnich; współpracownik Katedry Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa
Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie; pełni funkcję pełnomocnika Rektora ds.
dyscyplinarnych studentów.
mgr Gašpierik Martin – specjalista z zakresu zarządzania bezpieczeństwem. Autor opracowań poruszających zagadnienia dotyczące
funkcjonowania systemów bezpieczeństwa indywidualnego i zbiorowego.
mgr Královičová Dagmar – Katedra Języków Obcych Akademii Policyjnej w Bratysławie. Tłumacz języka angielskiego. W pracy naukowej
koncentruje się wokół zagadnień dotyczących organizacji i funkcjonowania formacji policyjnych na świecie. Autorka recenzowanych
pozycji naukowych, współorganizatorka miedzynarodowych wydarzeń naukowych, współpracująca z wieloma ośrodkami naukowymi
państw Unii Europejskiej.
321
apl. not. mgr Kusion Mariusz – absolwent prawa UJ, student stosunków
międzynarodowych (INPISM UJ), aplikant Krakowskiej Izby Notarialnej oraz uczestnik seminarium doktoranckiego w Katedrze Prawa
Karnego WPIA Krakowskiej Akademii im. A. Frycza-Modrzewskiego.
mgr Sterczewska Iwona – Wydział Filologiczno-Historyczny Akademii
im. Jana Długosza w Częstochowie. Naukowo zajmuje się organizacją i funkcjonowaniem formacji policyjnych w okresie II i III
RP. Autorka wielu opracowań poświęconych tej problematyce.
mgr Szałabski Mariusz – podinspektor polskiej Policji. Prawnik zajmujący się problematyką organizacji i funkcjonowania instytucji policyjnych w Unii Europejskiej. Autor wielu recenzowanych opracowań
naukowych, współorganizator wydarzeń naukowych o krajowym
i międzynarodowym charakterze; wykładowca akademicki.
mgr Urbaniak Marcin – absolwent Wydziału Filozoficznego UJ, działacz
Polskiego Towarzystwa Karla Jaspersa i Towarzystwa Filozoficznego Semeiotike im. Ch. S. Peirce’a. Główne zainteresowania naukowe
skupiają się wokół zagadnień związanych z antropologią i filozofią
kultury, w tym etyką, estetyką i etykietą Dalekiego Wschodu
322