PROGRAM NAUCZANIA BLIŻEJ BIOLOGII DLA KLAS 1

PROGRAM NAUCZANIA BLIŻEJ BIOLOGII DLA KLAS 1

PROGRAM NAUCZANIA BLIŻEJ BIOLOGII
DLA KLAS 1-3 GIMNAZJUM
1
www.wsip.pl
I. KONCEPCJA PROGRAMU
Prezentowany program nauczania Bliżej biologii dla klas 1-3 gimnazjum (III etap kształcenia)
jest zgodny z podstawą programową kształcenia ogólnego, zawartą w rozporządzeniu Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej wychowania
przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Uwzględniono w nim
wszystkie wymienione w podstawie programowej cele kształcenia, sformułowane jako wymagania
ogólne, oraz treści nauczania i umiejętności, sformułowane jako wymagania szczegółowe.
W programie zarysowano relacje między treściami biologicznymi, poznawanymi przez uczniów
w gimnazjum, a obowiązującymi treściami kształcenia ogólnego. Ujęto w nim także treści z zakresu
edukacji prozdrowotnej i częściowo z zakresu edukacji ekologicznej.
W programie Bliżej biologii odniesiono się także do istotnych zagadnień zdobywanych w trakcie
kształcenia ogólnego, dotyczących ponadprzedmiotowych treści kształcenia, takich jak:
• organizowanie, ocenianie, planowanie własnego uczenia się;
• skuteczne komunikowanie się w różnych sytuacjach, prezentowanie własnego punktu widzenia,
przygotowanie do publicznych wystąpień;
• efektywne współdziałanie w zespole;
• rozwiązywanie problemów w sposób twórczy;
• stosowanie zdobytej wiedzy w praktyce;
• poszukiwanie, porządkowanie i wykorzystywanie informacji z różnych źródeł oraz efektywne
posługiwanie się technologią informacyjną.
Zwrócono uwagę na powiązanie treści nauczania z praktyką życia codziennego. Starano się
również uwzględnić najnowszą wiedzę biologiczną oraz z zakresu metodyki nauczania biologii.
Korzystając z tego, że podstawa programowa nie ogranicza możliwości uwzględniania treści, które
z niej bezpośrednio nie wynikają, w programie Bliżej biologii w niektórych działach zawarto nieco
szerszy zakres tematów, z myślą o uczniach zainteresowanych przedmiotem. Zdobyta wiedza
i ukształtowane umiejętności w wyniku realizacji tego programu umożliwią ucz niom nie tylko
orientację w podstawach biologii, ale także funkcjonowanie we współczesnym świecie i świadome
postrzeganie procesów zachodzących w środowisku przyrodniczym.
Program Bliżej biologii jest adresowany do nauczycieli biologii szkół gimnazjalnych, którzy na jego
podstawie mogą opracowywać własne, zmodyfikowane programy nauczania, uwzględniające
możliwości uczniów i warunki szkoły czy środowiska lokalnego. Ten program zakłada bowiem pewną
elastyczność w doborze i zakresie materiału nauczania. W zależności od postępów uczniów
nauczyciel może rozszerzyć lub ograniczać niektóre zagadnienia. Można także wprowadzić zmiany w
rozkładzie materiału nauczania, zaplanować własny terminarz doświadczeń, obserwacji czy prac
kontrolnych. Na pewno warto zapoznać się z metodami i technikami pracy lekcyjnej prezentowanymi
w niniejszym programie nauczania oraz porównać je ze swoją wiedzą i doświadczeniem
pedagogicznym.
Program nauczania Bliżej biologii jest przygotowany do realizacji treści kształcenia w ciągu 120 godzin,
czyli 4 godzin tygodniowo w całym cyklu kształcenia w gimnazjum (w tym 1 godziny przeznaczonej na
obserwacje, doświadczenia, wycieczki edukacyjne). Aby ułatwić nauczycielowi korzystanie z rozkładu
treści nauczania, zamieszczono go w osobnym zeszycie – Bliżej biologii. Program nauczania. Część 2.
Praktyczna realizacja. Rozkład treści nauczania. Rozkład treści nauczania umożliwia orientację w
zakresie i doborze materiału nauczania, a także w założonych celach nauczania i osiągnięciach ucznia.
Obudowę dydaktyczną programu stanowią następujące elementy:
• podręczniki: części 1., 2., 3., autorstwa Ewy Pyłki-Gutowskiej i Ewy Jastrzębskiej;
• zeszyty ćwiczeń: części 1., 2., 3., autorstwa Ewy Jastrzębskiej i Ewy Pyłki-Gutowskiej;
• poradniki metodyczne dla nauczyciela: części 1., 2., 3., autorstwa Ewy Pyłki-Gutowskiej, Ewy
Jastrzębskiej, Anny Woźniak, Małgorzaty Žiška, Ewy Kolankiewicz.
• CD-ROM dla nauczyciela, autorstwa Ewy Pyłki-Gutowskiej, Ewy Jastrzębskiej, Anny Woźniak,
Małgorzaty Žiška, Ewy Kolankiewicz; zawiera przebieg doświadczeń, zadania testowe, animacje
procesów i zjawisk biologicznych oraz inne materiały uzupełniające dla nauczyciela.
2
www.wsip.pl
II. CELE EDUKACYJNE W GIMNAZJUM
II. 1. Cele ogólne
Zgodnie z założeniami Podstawy programowej kształcenia ogólnego ważnym elementem
nauczania biologii na III etapie kształcenia (w gimnazjum) jest:
I. Znajomość różnorodności biologicznej i podstawowych procesów biologicznych.
II. Znajomość metodyki badań biologicznych.
III. Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji.
IV. Rozumowanie i argumentacja.
V. Znajomość uwarunkowań zdrowia człowieka.
Cele kształcenia zawarte w podstawie programowej wskazują jedynie kierunek dążeń
przedmiotowych w zakresie biologii. Są bazą do formułowania celów kierunkowych, obejmujących
system wiadomości, umiejętności i postaw, jakie będą kształtowane u uczniów w procesie realizacji
programu nauczania Bliżej biologii.
II.2. Cele nauczania w zakresie wiadomości
W wyniku realizacji programu nauczania Bliżej biologii uczniowie powinni wykazać się
znajomością i rozumieniem: podstawowych pojęć biologicznych, terminów, praw, definicji,
budowy i zasad funkcjonowania organizmów, a zwłaszcza organizmu człowieka. Dotyczy to
następujących zagadnień:
• budowa chemiczna organizmów oraz pozyskiwanie i wykorzystanie energii przez organizmy;
• budowa i funkcjonowanie komórki;
• zasady prowadzenia doświadczeń i obserwacji biologicznych;
• budowa zwierząt, roślin, protistów, grzybów, bakterii i wirusów – istotne różnice między
wymienionymi organizmami pozwalające zaklasyfikować je do odmiennych grup;
• przystosowania organizmów do środowisk, w których żyją;
• znaczenie organizmów w przyrodzie i życiu człowieka;
• jedność i różnorodność organizmów;
• budowa i funkcjonowanie komórki, tkanek, narządów i układów narządów w organizmie
człowieka;
• przebieg podstawowych procesów fizjologicznych w organizmie człowieka;
• zasady prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka jako zintegrowanej całości;
• przyczyny nieprawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka;
• czynniki chorobotwórcze będące przyczyną zagrożenia zdrowia człowieka;
• podstawowe zasady profilaktyki i higieny w walce z chorobami;
• zależności między organizmami oraz między organizmami a środowiskiem;
• funkcjonowanie ekosystemów;
• wybrane lokalne i globalne problemy ochrony środowiska;
• wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze;
• podstawowe zasady dziedziczenia cech i zmienności genetycznej organizmów;
• znaczenie badań biologicznych dla człowieka i środowiska;
• teoria ewolucji wskutek działania doboru naturalnego.
II. 3. Cele nauczania w zakresie umiejętności
W wyniku realizacji programu nauczania Bliżej biologii uczniowie powinni opanowaną przez
siebie wiedzę wykorzystywać w sytuacjach typowych i problemowych. Pomocne mu w tym będą
umiejętności kluczowe, czyli ponadprzedmiotowe: rozumienie ze słuchu, czytanie ze
3
www.wsip.pl
zrozumieniem, umiejętność robienia notatek i opracowywania zagadnień (w tym pogłębiania i
poszerzania wiedzy na dany temat), umiejętność odpowiedzi ustnej (zaplanowanie
wypowiedzi oraz znajomość i prawidłowe użycie terminologii). Poza tym uczniowie po
realizacji programu Bliżej biologii powinni wykazać się następującymi umiejętnościami
przypisanymi do przedmiotu:
• wyjaśnianiem przebiegu poszczególnych czynności oraz procesów życiowych
zachodzących w organizmie człowieka i w innych organizmach;
• postrzeganiem funkcjonowania organizmu człowieka jako integralnej całości;
• interpretowaniem zależności zachodzących między budową a funkcją
układów i narządów w organizmie człowieka;
• interpretowaniem zależności zachodzących między środowiskiem życia
organizmu, a jego budową i funkcjonowaniem;
• określaniem przyczyn zakłóceń stanu zdrowia człowieka;
• analizowaniem przyczyn zakłóceń stanu zdrowia człowieka i przewidywaniem
skutków własnych decyzji w tym zakresie;
• przewidywaniem konsekwencji zdrowotnych wynikających z nieprzestrzegania
zasad profilaktyki i higieny w życiu człowieka;
• rozpoznawaniem zmian stanu zdrowia, które wymagają konsultacji lekarskiej;
• charakteryzowaniem objawów wybranych chorób człowieka;
• porównywaniem charakterystycznych cech grup organizmów roślinnych,
zwierzęcych, protistów, grzybów i bakterii;
• charakteryzowaniem ekosystemów pod względem struktury;
• ocenianiem skutków działalności człowieka, powstających w środowisku na skalę lokalną i
globalną;
• wskazywaniem przyczyn zanieczyszczeń środowiska i sposobów zmniejszania tych
zanieczyszczeń;
• wyjaśnianiem podstawowych zasad dziedziczenia;
• rozwiązywaniem jednogenowych krzyżówek genetycznych;
• wykazywaniem ewolucyjnego źródła różnorodności biologicznej;
• formułowaniem hipotez i wniosków;
• określaniem warunków doświadczenia i odróżnianiem próby kontrolnej od próby badanej;
• interpretowaniem wyników obserwacji, doświadczeń wraz z oceną ich wiarygodności;
• planowaniem oraz prowadzaniem prostych obserwacji i doświadczeń, zgodnie z
metodologią badań biologicznych;
• gromadzeniem, integrowaniem, opracowywaniem i interpretowaniem wiedzy z
różnych dziedzin, niezbędnej do wyjaśnienia procesów życiowych;
• posługiwaniem się podstawowym sprzętem optycznym i laboratoryjnym;
• interpretowaniem rysunków, schematów, wykresów i diagramów;
• sporządzaniem tabel, prostych schematów i wykresów na podstawie danych;
• korzystaniem z różnych źródeł informacji podczas uczenia się biologii.
II.4. Cele wychowawcze
Cele wychowawcze są rozumiane jako postawy, przekonania, deklaracje. W wyniku realizacji
programu nauczania Bliżej biologii uczniowie powinni:
• szanować swoje zdrowie i troszczyć się o jego zachowanie;
• przestrzegać zasad higieny osobistej i otoczenia, a także stosować w swoim życiu
podstawowe zasady profilaktyki zdrowotnej;
• systematycznie zdobywać wiedzę i wykazywać zachowania prozdrowotne;
• rozwijać szacunek do otaczającej przyrody oparty na emocjonalnym związku z nią;
• wykazywać etyczne postawy względem organizmów;
4
www.wsip.pl
•
•
•
•
troszczyć się o stan środowiska przyrodniczego;
wykazywać wrażliwość na problemy środowiska przyrodniczego;
dociekać prawdy o sobie, środowisku i świecie współczesnym;
rozwijać swoje zainteresowania przyrodnicze i ciekawość poznawczą poprzez
prowadzenie obserwacji i doświadczeń.
5
www.wsip.pl
III. MATERIAŁ NAUCZANIA
III. 1 . Odniesienie materiału nauczania do podstawy
programowej
Dobór i zakres materiału nauczania w gimnazjum wynika głównie z podstawy programowej i z
przewidzianego na jej realizację czasu – 4 godziny tygodniowo w trzyletnim cyklu kształcenia
biologii. W programie nauczania Bliżej biologii wyodrębniono dwanaście działów, które
odpowiadają pogrupowanym treściom w podstawie programowej (tab. III.1).
Tabela III.1. Treści nauczania programu Bliżej biologii w odniesieniu do podstawy programowej biologii
Numer i tytuł działu
nauczania
Liczba
godzin na
realizację
I. Biologia – nauka o życiu
4
II. Znajomość metodyki badań biologicznych.
I I . Jedność organizmów
7
IV. Rozumowanie i argumentacja.
I. Związki chemiczne budujące organizmy oraz
pozyskiwanie i wykorzystanie energii.
II. Budowa i funkcjonowanie komórki.
III. Różnorodność
organizmów
29
Znajomość różnorodności biologicznej i
podstawowych procesów biologicznych.
III Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby
identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów.
V. Budowa i funkcjonowanie organizmu roślinnego na
przykładzie rośliny okrytozalążkowej.
IV. Związki chemiczne w
życiu organizmów
5
I. Związki chemiczne budujące organizmy oraz
pozyskiwanie i wykorzystanie energii.
V. Budowa i
funkcjonowanie
organizmu człowieka
42
IV. Rozumowanie i argumentacja.
V. Znajomość uwarunkowań zdrowia człowieka.
VI. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka.
1. Tkanki, narządy, układy narządów.
2. Układ ruchu.
3. Układ pokarmowy i odżywianie się.
4. Układ oddechowy.
5. Układ krążenia.
6. Układ odpornościowy.
7. Układ wydalniczy.
8. Układ nerwowy.
9. Narządy zmysłów.
10. Układ dokrewny.
11. Skóra.
12. Rozmnażanie i rozwój.
1
Treści przewidziane w
podstawie programowej1
Cele kształcenia sformułowane w podstawie programowej jako wymagania ogólne w tabeli zapisano czcionką prostą,
natomiast treści nauczania i umiejętności sformułowane w podstawie programowej jako wymagania szczegółowe zapisano
kursywą.
6
www.wsip.pl
Numer i tytuł działu
nauczania
Treści przewidziane w
podstawie programowej
Liczba
godzin na
realizację
VI. Zdrowie i choroby
5
V. Znajomość uwarunkowań zdrowia człowieka.
VII. Stan zdrowia i choroby.
VII. Ekologia - nauka o
środowisku
8
I. Znajomość różnorodności biologicznej i
podstawowych procesów biologicznych.
IV. Ekologia.
VIII. Dziedziczenie cech
8
IV. Rozumowanie i argumentacja.
VIII. Genetyka.
IX. Ewolucja życia
4
I. Znajomość różnorodności biologicznej i
podstawowych procesów biologicznych.
VII. Rozumowanie i argumentacja.
IX. Ewolucja życia.
X. Globalne i lokalne
problemy środowiska
4
IV. Rozumowanie i argumentacja.
X. Globalne i lokalne problemy środowiska.
XI. Ekosystemy
4
I. Znajomość różnorodności biologicznej i
podstawowych procesów biologicznych.
IV. Ekologia.
XII. Przyszłość kształcenia
biologicznego
2
III. Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie
informacji.
III.2. Warianty realizacji materiału nauczania
Optymalnym wariantem realizacji działów opisanych w tabeli III.1 jest układ godzinowy 1+2+1,
tzn. jedna godzina tygodniowo w klasie 1, dwie godziny tygodniowo w klasie 2, jedna godzina
tygodniowo w klasie 3 (tab. III.2).
Tabela III.2. Proponowana realizacja treści nauczania w optymalnym układzie godzinowym (1+2 + 1)
Klasa
gimnazjum
1
2
Liczba godzin
tygodniowo
1
Numer i tytuł działu lub rozdziału
Liczba
jednostek
lekcyjnych2
I. Biologia – nauka o życiu
4
II. Jedność organizmów
7
III. Różnorodność organizmów
III.1. Klasyfikacja organizmów
III.2. Królestwa: bakterii, protistów, grzybów
III.3. Królestwo zwierząt
29
(2)
(5)
(12)
W nawiasach podano liczbę jednostek lekcyjnych przeznaczonych na realizację poszczególnych rozdziałów w obrębie działów.
7
www.wsip.pl
Klasa
gimnazjum
Numer i tytuł działu lub rozdziału
Liczba godzin
tygodniowo
III.4. Królestwo roślin
(10)
IV. Związki chemiczne w życiu organizmów
IV. 1. Chemiczne podstawy życia
IV.2. Chemiczne składniki pokarmów człowieka
V. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka
V.1. Organizm człowieka
V.2. Układ pokarmowy
V.3. Układ krążenia i odpornościowy
V.4. Układ oddechowy i wydalniczy. Skóra
V.5. Układ nerwowy i dokrewny
V.6. Narządy zmysłów i układ ruchu
V.7. Układ rozrodczy
2
2
1
3
Liczba
jednostek
lekcyjnych
5
(2)
(3)
42
(1)
(5)
(8)
(7)
(7)
(8)
(6)
VI. Zdrowie i choroby
5
VII. Ekologia - nauka o środowisku
8
VIII. Dziedziczenie cech
8
IX. Ewolucja życia
4
X. Globalne i lokalne problemy środowiska
4
XI. Ekosystemy
4
XII. Przyszłość kształcenia biologicznego
2
W tabeli III.3 przedstawiono inne możliwe warianty realizacji działów nauczania w kolejnych
klasach gimnazjum w zależności od przydzielonej liczby godzin w poszczególnych latach nauczania
w trzyletnim cyklu kształcenia biologii. Sumowane cyfry w poszczególnych wariantach oznaczają
liczbę godzin tygodniowo przewidzianych na lekcje biologii w kolejnych klasach.
Tabela III.3. Inne możliwe warianty realizacji treści nauczania w zależności od przydziału godzin nauczania
w kolejnych klasach gimnazjum. Cyframi rzymskimi oznaczono działy przedstawione w tab. III.1 i III.2
Warianty
Klasa
gimnazjum
1
2 + 1 + 13
bardzo
częsty
1+1+2
trudny
3 + 1+0
specyficzny
2 + 2 + 03
specyficzny
I,
II,
IV,
V,
VI
I,
II,
III.1,
III.2,
III.3
I,
II,
III,
IV,
V,
VI
I,
II,
IV,
V,
VI
3
W takim przydziale godzinowym należy w klasie 1 zrealizować dział V – Budowa i funkcjonowanie organizmu
człowieka przed działem III – Różnorodność organizmów, który będzie realizowany w klasie 2. Realizację działu III
należy tak zaplanować, aby obserwacje roślin i zwierząt wypadały na miesiące jesienne bądź wiosenne.
8
www.wsip.pl
Warianty
Klasa
gimnazjum
2
3
2 + 1 + 13
bardzo
częsty
1+1+2
trudny
3+1+0
specyficzny
2 + 2 + 03
specyficzny
III
III.4,
IV,
V.1,
V.2,
V.3
VII,
VIII,
IX,
X,
XI,
XII
III,
VII,
VIII,
IX,
X,
XI,
XII
-
-
VII,
VIII,
IX,
X,
XI,
XII
V.4,
V.5,
V.6,
V.7,
VI,
VII,
VIII,
IX,
X, XI,
XII
III.3. Charakterystyka zakresu materiału nauczania
Dział I – Biologia – nauka o życiu
Dział ten przybliża uczniom zakres problemów, jakimi zajmuje się biologia. Uczniowie
zdobywają wiadomości na temat cech organizmów i czynników niezbędnych im do życia.
Zapoznają się również z metodologią dziedziny nauki, jaką jest biologia. Otrzymują podstawowe
informacje, jak należy prowadzić oraz dokumentować obserwacje i eksperymenty biologiczne,
jak jest zbudowany i jak funkcjonuje mikroskop optyczny.
Dział II – Jedność organizmów
Celem tego działu jest zwrócenie uwagi uczniów na wspólne elementy budowy i zasady
funkcjonowania organizmów. Uczniowie zapoznają się z budową komórek: roślinnej, zwierzęcej
i bakteryjnej.
Następnie zdobywają ogólne wiadomości o wyższych poziomach organizacji życia: tkankach,
narządach, układach narządów. Organizmy wykazują wiele funkcji życiowych, np.: odżywianie,
oddychanie, rozmnażanie się, krążenie, wydalanie, wrażliwość na bodźce. W tym dziale
omówiono tylko trzy podstawowe czynności życiowe, uznając je za najważniejsze. Wybrano:
• odżywianie – dzięki niemu organizm otrzymuje substancje odżywcze, które wpływają na
jego funkcjonowanie;
• oddychanie – ze względu na wytwarzanie energii;
• rozmnażanie – dzięki niemu jest możliwe trwanie gatunku.
Uczniowie poznają różne sposoby odżywiania się, w tym ogólnie przebieg fotosyntezy.
9
www.wsip.pl
Zdobywają wiedzę o różnych sposobach uzyskiwania energii - wskutek oddychania tlenowego i
beztlenowego. Uczą się rozróżniać oddychanie komórkowe, wymianę gazowa i wentylację płuc.
Wśród licznych sposobów rozmnażania rozpoznają dwa główne – rozmnażanie płciowe i
bezpłciowe.
Dział III – Różnorodność organizmów
Ten dział wprowadza uczniów w zagadnienia dotyczące zasad klasyfikacji organizmów.
Przedstawiono w nim również współczesny podział świata organizmów. Zamieszczono przegląd
systematyczny, aby uzmysłowić uczniom skalę różnorodności biologicznej na Ziemi. Pokazano
różnorodność organizmów roślinnych, zwierzęcych, grzybów, protistów i bakterii.
Przedstawiono charakterystyczne cechy budowy organizmów oraz ich znaczenie w przyrodzie i
życiu człowieka. Szczególną uwagę zwrócono na współzależność budowy i funkcji.
Dział IV – Związki chemiczne w życiu organizmów
W pierwszym rozdziale tego działu (Chemiczne podstawy życia) przedstawiono skład chemiczny
organizmów – najważniejsze pierwiastki i główne grupy związków chemicznych. Omówiono
biologiczną rolę wody oraz funkcje, jakie pełnią w organizmie białka, węglowodany, tłuszcze i
kwasy nukleinowe. W drugim rozdziale tego działu omówiono chemiczne składniki pokarmów
człowieka, czyli wymienione wyżej grupy związków organicznych, witaminy i składniki mineralne.
Przedstawiono biologiczną rolę oraz skutki niedoboru witamin i składników mineralnych.
Dział V – Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka
Organizm człowieka jest zbudowany z wielu różnorodnych tkanek, narządów i układów narządów,
spełniających ściśle określone funkcje, a dzięki wzajemnemu oddziaływaniu narządów i układów
stanowi zarazem zintegrowaną całość poprzez wzajemne oddziaływanie tych narządów i układów
na siebie.
W dziale zwrócono uwagę na funkcje życiowe organizmu człowieka: odżywianie się,
krążenie, odporność, oddychanie, wydalanie, reagowanie na bodźce, kontrolę i regulację
procesów, ruch oraz rozmnażanie się. Oprócz przedstawienia budowy i funkcjonowania
poszczególnych układów i narządów w tym dziale poruszono także problem zagrożeń zdrowia
człowieka, m.in. drobnoustrojami chorobotwórczymi. Ważne jest uświadomienie uczniom, że
stan ich zdrowia w dużej mierze zależy od nich samych. Na zdrowie człowieka wpływa tryb życia
oraz przestrzeganie podstawowych zasad higieny i profilaktyki.
Dział VI – Zdrowie i choroby
W tym dziale przedstawiono ważniejsze rodzaje chorób człowieka, ze szczególnym
uwzględnieniem chorób zakaźnych, ich dróg szerzenia i sposobów zapobiegania im. Osobną
lekcję
poświęcono
chorobom
nowotworowym
i
możliwościom
profilaktyki
przeciwnowotworowej. Wiele miejsca przeznaczono na omówienie uzależnień (alkoholowego,
narkotykowego i lekomanii), przedstawiając także ich skutki zdrowotne. Ta tematyka daje
szerokie pole do dyskusji nad sytuacjami prowadzącymi do uzależnień oraz nad środkami
zaradczymi, jakie każdy może przedsięwziąć we własnym zakresie, aby uniknąć kłopotów
związanych z uzależnieniami.
Dział VII – Ekologia – nauka o środowisku
W dziale zwrócono uwagę na nieożywione i ożywione składniki środowiska. Omówiono
czynniki wpływające na organizmy, a wśród nich różne relacje je łączące. Dany organizm dla
10
www.wsip.pl
jednego gatunku może być konkurentem, dla innego – ofiarą, a jeszcze z innym – żyć w symbiozie.
Wszystkie te czynniki wpływają na wykształcenie się u organizmów szczególnych przystosowań w
budowie i sposobie życia. Do najważniejszych zależności zachodzących między organizmami
należą zależności pokarmowe. Uczniowie będą mieli okazję do analizy przykładowych
łańcuchów i sieci pokarmowych.
Dział VIII – Dziedziczenie cech
Ten dział zawiera podstawowe informacje na temat DNA, jego roli w wyrażaniu się cech
organizmów (zagadnienie genu). Uczniowie zapoznają się z podstawowymi zasadami
dziedziczenia cech człowieka i innych organizmów. Zdobywają wiedzę o przyczynach i
przejawach wybranych chorób genetycznych. Zwrócono również uwagę na przyczyny
zmienności, w tym mutacje. Przedstawiono powiązania między mutacjami a chorobami
genetycznymi człowieka.
Dział IX – Ewolucja życia
W tym dziale przedstawiono podstawowe założenia teorii Karola Darwina na temat
powstawania gatunków wskutek działania doboru naturalnego. Omówiono najważniejsze
świadectwa ewolucji. Aby przybliżyć tę wiedzę uczniom, opisano przebieg ewolucji dinozaurów
z zaprezentowaniem różnych hipotez dotyczących ich wyginięcia. Poruszono też zagadnienia
ewolucji człowieka i jego miejsca w świecie organizmów.
Dział X – Globalne i lokalne problemy środowiska
W tym dziale poruszono wybrane problemy związane z niszczeniem środowiska
przyrodniczego. Niezależnie od tego, czy jest to problem na skalę globalną (ocieplenie klimatu)
czy na skalę lokalną (odpady w środowisku, oszczędzanie energii elektrycznej i wody) - każdy z
nas może przyczynić się do ograniczenia jego skutków.
Dział XI – Ekosystemy (realizowany po egzaminie gimnazjalnym)
Zadaniem tego działu jest zapoznanie uczniów z różnymi ekosystemami – tymi
występującymi w najbliższej okolicy (np. z lasem iglastym, łąką), a także tymi z egzotycznych
krain. Będzie to okazja do prześledzenia adaptacji zwierząt i roślin do zamieszkiwanego
środowiska.
Dział XII – Przyszłość kształcenia biologicznego
(realizowany po egzaminie gimnazjalnym)
W tym dziale przedstawiono możliwości dalszego kształcenia uczniów w dziedzinie biologii w
liceum i na uczelniach wyższych. Podano kierunki studiów, na które jest wymagana znajomość
biologii w zakresie rozszerzonym. Zaprezentowano zawody związane z biologią, również te
mniej znane, jak ratownik czy dziennikarz naukowy.
Szczegółowy wykaz tematów i ich zakres w obrębie poszczególnych działów programowych
zamieszczono w osobnym zeszycie – Bliżej biologii. Program nauczania. Część 2. Praktyczna
realizacja. Rozkład treści nauczania.
11
www.wsip.pl
IV. PROCEDURY OSIĄGANIA CELÓW KSZTAŁCENIA
IV.1. Wprowadzenie
We współczesnym świecie stale rośnie ilość informacji, a ostatnie odkrycia w dziedzinie
biologii i innych dziedzinach nauki zmuszają dzisiejszą szkołę do zmian w stosowanych
strategiach nauczania. Panuje przekonanie, że szkoła w obecnej dobie powinna dbać o
wszechstronny rozwój uczniów, obejmujący wszystkie aspekty życia. Nauczyciele powinni
przekazywać informacje, a zarazem rozwijać zdolności umysłowe uczniów, kształtować
pozytywny stosunek do nauki i ciekawość poznawczą oraz stwarzać okazje do praktycznego
wykorzystania wiedzy. Ważne wydaje się również kształtowanie umiejętności samodzielnego
myślenia i kreatywności.
Ponieważ w każdej klasie znajdują się osoby o odmiennych uzdolnieniach i umiejętnościach
oraz z różnym zakresem wiedzy podstawowej, najwłaściwsze wydaje się stosowanie w
nauczaniu wielu różnych strategii i metod nauczania, aby trafić w ten sposób do każdego
ucznia. Dzięki temu można przynajmniej częściowo zindywidualizować proces nauczania, co jest
trudne w wieloosobowych klasach. Stosowanie różnych strategii i metod nauczania pomoże w
osiągnięciu wyznaczonych celów edukacyjnych u wszystkich uczniów, pomimo ich różnych
uwarunkowań.
IV.2. Formy pracy
Podstawowymi formami nauczania-uczenia się biologii są: lekcje, zajęcia terenowe, nauka w
domu, zajęcia pozalekcyjne.
Lekcja
W procesie nauczania-uczenia się biologii najczęstszą formą pracy jest lekcja. Zazwyczaj odbywa
się w pracowni biologicznej, klasopracowni, rzadziej w ogrodzie szkolnym czy w terenie. Ze
względu na stawiane cele i zadania dydaktyczne można wyróżnić lekcje:
• polegające na przekazywaniu nowej wiedzy (wprowadzanie nowego materiału);
• służące utrwaleniu zdobytych wiadomości i kształtowanych umiejętności (podsumowania i
powtórzenia wiadomości),
• poświęcone sprawdzeniu osiągnięć uczniów (sprawdziany pisemne bądź ustne).
W typowej lekcji wyróżniamy trzy fazy:
• przygotowawczą - obejmuje czynności porządkowo-organizacyjne, sprawdzenie pracy
domowej i nawiązanie do nowego tematu lekcji przez powtórzenie wiadomości z poprzednich
lekcji;
• realizacyjną - nauczyciel uświadamia uczniom zaplanowane cele lekcji i przystępuje do
realizacji właściwego tematu;
• podsumowującą - polega głównie na zebraniu zdobytych wiadomości, utrwaleniu informacji
przez sprawdzenie stopnia ich zrozumienia i przyswojenia; ta faza obejmuje także
skontrolowanie notatek, rysunków oraz sformułowanie pracy domowej.
Aby nauczanie było skuteczne, musi być dobrze przemyślane i zaplanowane. Najważniejszym i
stałym elementem w przygotowaniu się do lekcji jest precyzyjne określenie celów zajęć, które
powinny wyznaczać dobór i zakres materiału nauczania oraz wybór metod pozwalających te
cele osiągnąć w optymalny sposób. Wybór treści nauczania (określenie czego uczyć?) to
decyzja odpowiedzialna i niełatwa. Materiał programowy musi być wyselekcjonowany tak, aby
sprzyjał realizacji założonych celów edukacyjnych.
12
www.wsip.pl
W realizacji celów ważne jest również dobranie właściwych dla danych uczniów form pracy.
Podczas zajęć lekcyjnych należy je różnicować. Oprócz pracy zbiorowej, polegającej na
wykonywaniu tych samych zadań przez wszystkich uczniów w klasie w tym samym czasie, oraz
pracy indywidualnej, angażującej każdego ucznia z osobna, należy stosować również pracę
grupową. Jest to zalecane zwłaszcza podczas nauczania problemowego, gdy poszczególne
zespoły uczniów rozwiązują te same, bądź odmienne problemy, wykonują zadania, prowadzą
obserwacje lub doświadczenia. Różnicowanie form pracy na lekcjach pozwala na
przezwyciężenie niektórych niedostatków pracy zbiorowej (zwłaszcza w bardzo licznych klasach),
narzucającej wszystkim uczniom ten sam tok uczenia się i uniemożliwiającej porozumiewanie się
uczniów między sobą. Warto pamiętać, że najefektywniej uczniowie pracują w grupach 4-5osobowych. W zespołach uczniowie powinni wybrać spośród siebie:
• lidera – organizującego i kierującego pracą grupy;
• sekretarza – zapisującego ciekawe rozwiązania, pomysły członków zespołu;
• sprawozdawcę – przedstawiającego efekty pracy zespołu na forum klasy.
Ważne jest także, by na kolejnych lekcjach zorganizowanych w grupach role uczniów się
zmieniały.
Praca w zespole:
• rozwija umiejętność komunikowania się;
• zapewnia wymianę informacji;
• uczy tolerancji do odmiennych poglądów;
• daje poczucie bezpieczeństwa;
• umożliwia lepsze poznanie się;
• mobilizuje do działania;
• pozwala poznać mocne i słabe strony własne oraz innych osób;
• uczy formułowania krótkich zwartych wypowiedzi;
• uczy graficznego przedstawiania analizowanego problemu;
• uczy syntezy i analizy;
• uczy dyscypliny pracy;
• pozwala uaktywnić się uczniom nieśmiałym.
Praca w zespole ma również wady. Jedną z nich – oprócz czasochłonności – jest
niemożliwość skontrolowania udziału poszczególnych uczestników w wykonywaniu zadania.
Pracę indywidualną stosujemy wówczas, gdy zależy nam, aby uczniowie wykonywali zadania
samodzielnie, zwłaszcza wtedy gdy praca ma podlegać ocenie indywidualnej.
Zajęcia terenowe
Nawiązanie bezpośredniego kontaktu z przyrodą umożliwiają uczniom zajęcia terenowe.
Pozwalają na poznawanie warunków życia zwierząt i roślin, charakterystycznych cech
przystosowujących organizmy do środowiska przyrodniczego. Dają możliwości dostrzegania
współzależności organizmów. Pozwalają także zrozumieć istotę i znaczenie zachowania
równowagi w ekosystemach oraz uświadomić sobie możliwe katastrofalne skutki zakłócenia tej
równowagi. Zajęcia terenowe są cenną formą oddziaływania dydaktyczno-wychowawczego na
uczniów. Mogą przybierać formę wycieczek do:
• muzeów – np. w celu obserwacji szczątków organizmów żyjących w przeszłości i
porównywania ich z organizmami żyjącymi współcześnie;
• ogrodów botanicznych, zoologicznych - w celu zetknięcia się z różnorodnością biologiczną,
przede wszystkim z organizmami, które nie występują w strefie klimatu umiarkowanego; z
takiej wycieczki można zaczerpnąć wiele wiadomości na temat biologii organizmów (np.
obszarów ich występowania na kuli ziemskiej, a w wypadku zwierząt również o ich
odżywianiu się, rozmnażaniu i innych czynnościach życiowych); takie zajęcia dają możliwość
poznania gatunków chronionych;
13
www.wsip.pl
• parków, lasów i innych zbiorowisk roślinnych - w celu zapoznania się z różnorodnością
biologiczną strefy klimatycznej umiarkowanej, w której żyjemy, poznania rodzimej fauny i
flory;
• stacji krwiodawstwa, placówek służby zdrowia - w celu przyjrzenia się pracy służb
medycznych (jest to element preorientacji zawodowej oraz okazja do pogłębienia wiedzy o
zagrożeniach zdrowia człowieka i sposobach ich unikania czy łagodzenia ich skutków);
• do laboratorium, pracowni naukowo-badawczej instytutu naukowego – w celu obserwacji
funkcjonowania różnych skomplikowanych aparatur badawczych.
Zajęcia terenowe są atrakcyjną formą poznawczą dla uczniów, kształtują wrażliwość na
piękno przyrody i szacunek do rodzimych gatunków flory i fauny. Młodzież wynosi z wycieczki
wiele wrażeń, nowe obserwacje i nową wiedzę.
Właściwie zorganizowane i prowadzone zajęcia terenowe są okazją do wzmożonego
oddziaływania na uczniów. Szczegółowe cele i zadania zajęć terenowych zależą od stopnia
dojrzałości intelektualnej uczniów, przygotowania nauczyciela i uczniów, a także od specyfiki i
miejsca przebiegu samych zajęć. Organizacja wycieczki wymaga od nauczyciela opracowania jej
planu. Należy:
• określić cel wycieczki;
• wybrać bezpieczną trasę i bezpieczne miejsce docelowe;
• przygotować karty pracy zwierające określone zadania dla uczniów;
• omówić z uczniami sposób dokumentowania przebiegu zajęć terenowych (np. w formie
sprawozdania, nagrania, sesji zdjęciowej).
Warto zaznaczyć, że w czasie wycieczki pojawia się wiele okazji do kształtowania właściwych
postaw uczniów, m.in. kulturalnego zachowania się w miejscach publicznych, działania na rzecz
ochrony przyrody, a także do wdrażania zasad etycznego postępowania.
Nauka w domu
Nauka w domu jest bardzo ważnym elementem w procesie uczenia się biologii, ponieważ
wyrabia krytycyzm, wytrwałość, systematyczność i potrzebę rozwiązywania problemów. W wielu
wypadkach zmusza również do powtarzania wiadomości, co sprzyja zapamiętywaniu materiału.
To, w jaki sposób uczniowie będą się uczyć w domu, zależy od zadawanych przez nauczyciela
prac domowych.
Temat pracy domowej wynika często z konieczności uzupełnienia prowadzonych na lekcji
obserwacji czy doświadczeń, wyjaśniania wielu problemów wyłaniających się podczas oglądania
filmów, pogadanki czy dyskusji. Ważne jest to, aby nauczyciel, zadając pracę domową, odnosił ją
do realizowanego tematu zajęć oraz różnicował polecenia dla uczniów zainteresowanych biologią
(wiedza rozszerzona) i tych niezainteresowanych (wiedza podstawowa). Istotne jest także, aby
praca domowa stanowiła ciekawe wyzwanie dla ucznia (skłaniała do rozwiązania problemu).
Nieprzemyślana praca domowa (najczęściej o charakterze odtwórczym, np. polegająca na
przepisywaniu fragmentów podręcznika lub pamięciowym przyswajaniu wiadomości) może
negatywnie wpływać na wyniki uczniów, gdyż wykonują ją oni niechętnie lub powierzchownie.
Prace domowe z zakresu biologii mają za zadanie zwiększyć oddziaływanie szkoły na uczniów.
Powinny kształtować krytyczne postawy uczniów, rozwijać samodzielność myślenia i działania,
wdrażać do systematycznej i starannej pracy oraz zwiększać poczucie odpowiedzialności za jej
wykonanie.
Aby rzetelnie ocenić prace domowe uczniów, nauczyciel powinien ustalić wspólnie z nimi
kryteria wymagań. Podczas prezentacji pracy domowej uczniowie nie mogą być zaskakiwani
ukrytymi oczekiwaniami nauczyciela.
Zajęcia pozalekcyjne
Zajęcia pozalekcyjne z biologii są organizowane w szkole z myślą o uczniach zainteresowanych
14
www.wsip.pl
przedmiotem. Odbywają się głównie w formie kół zainteresowań: koła biologicznego,
szkolnego koła Ligi Ochrony Przyrody, czy klubów ekologicznych.
Służą rozwojowi uzdolnień biologicznych uczniów, zaspakajaniu potrzeby poznawania
otaczającego świata przyrody, pogłębianiu wiedzy biologicznej, kształtowaniu umiejętności i
właściwych postaw. Umożliwiają także indywidualizację nauczania biologii, lepsze
przygotowanie uczniów do konkursów czy egzaminów. Stwarzają okazję do podejmowania
samodzielnych obserwacji i doświadczeń. Mobilizują uczniów do systematycznej pracy
samokształceniowej oraz zapoznania się z metodologią badań biologicznych. Nauczyciel,
organizując zajęcia pozalekcyjne, powinien pamiętać o tym, że na ich atrakcyjność wpływa
dobry program nauczania, stosowane formy i metody pracy oraz zróżnicowane środki
dydaktyczne (także multimedialne).
IV.3. Metody nauczania
Głównym zadaniem w procesie nauczania biologii w gimnazjum jest dobór takich metod
nauczania, które zapewnią wszechstronną i optymalną realizację przyjętych celów kształcenia.
W nauczaniu biologii należy preferować kształcenie umiejętności poznawania i działania.
Dlatego też warto stosować metody, które rozwijają procesy samodzielnego działania i myślenia
uczniów, budzą ciekawość poznawczą i chęć uczenia się oraz dają bogate przeżycia.
Proces nauczania-uczenia się biologii opiera się na metodach słownych (wykładzie,
pogadance, dyskusji). Są one wspomagane obserwacjami prowadzonymi w terenie,
obserwacjami naturalnych okazów lub zastępczych środków dydaktycznych (modeli,
preparatów) w pracowni biologicznej, a także pomiarami i eksperymentami.
Jeśli celem kształcenia jest uzyskanie złożonych kompetencji, dydaktycznie efektywniejsze od
metod podających są metody problemowe. Umożliwiają one nauczanie aktywne z zastosowaniem
m.in. technik aktywizujących (uczniowie współkształtują proces uczenia się i nauczania).
Techniki aktywizujące pozwalają łączyć różne dziedziny wiedzy i różne jej aspekty. Dają
możliwości stosowania odmiennych form aktywności wśród uczniów. Te techniki zmuszają
uczniów m.in. do wielokrotnego podejmowania decyzji w poszukiwaniu właściwego
rozwiązania danego problemu. W ten sposób kształtują intelektualną i funkcjonalną
samodzielność uczniów. Służą kształceniu umiejętności przewidywania skutków, a także
podejmowania decyzji.
Najskuteczniejsze w nauczaniu biologii są metody połączone z praktycznym działaniem, a
więc metody laboratoryjne umożliwiające uczniom aktywne i samodzielne poznawanie
procesów oraz zjawisk biologicznych. Często towarzyszy im emocjonalne zaangażowanie,
przejawiające się w formułowaniu i rozwiązywaniu określonych problemów badawczych.
Rozwiązywanie problemów przez uczniów powinno wiązać się z przeprowadzaniem przez nich
obserwacji i doświadczeń.
Doświadczenia i obserwacje biologiczne
Doświadczenia i obserwacje biologiczne są bardzo cenne w pracy z uczniem, ponieważ
rozwijają zainteresowania biologiczne i skłaniają do samodzielnego poznawania świata
żywego, ułatwiając zapamiętywanie. Uczeń poprzez działanie zbliża się do metod pracy
właściwych dla biologii. Warto zwrócić uwagę, że zasady planowania oraz przeprowadzania
obserwacji i eksperymentów, a następnie wnioskowanie na podstawie wyników jest stosowane
także w innych dziedzinach nauki. Wybrane umiejętności ćwiczone w trakcie prowadzenia
doświadczeń (zwłaszcza planowanie i ocena własnej pracy) przydadzą się uczniom zarówno w
dalszej nauce, jak i w życiu.
Aby uczniowie mogli samodzielnie zaplanować doświadczenie, muszą się najpierw oswoić z
15
www.wsip.pl
pracą badawczą. Powinni poznać zasady przeprowadzania obserwacji i eksperymentów, zetknąć
się z aparaturą, odczynnikami i sprzętem laboratoryjnym. Dopiero gdy samodzielnie wykonają
badania, korzystając z gotowych instrukcji, gdy zanalizują wyniki i znajdą sposoby udoskonalenia
swojej pracy, będą mogli przystąpić do etapu planowania – najpierw obserwacji, później
eksperymentów.
Na początku każdy z etapów planowania i prowadzania doświadczenia należy ćwiczyć
osobno, z dużym udziałem nauczyciela. Stopniowo można sobie pozwolić na łączenie etapów
pracy doświadczalnej. W miarę gdy uczniowie nabiorą wprawy w stosowaniu technik
doświadczalnych, pomoc nauczyciela powinna być coraz mniejsza. Dobre efekty daje
rozpoczęcie eksperymentowania w formie pracy grupowej, a następnie kontynuowania go w
formie pracy samodzielnej.
Szczegółowy wykaz proponowanych obserwacji i doświadczeń przedstawiono w rozdziale VI.
Szczegółowe wskazówki metodyczne dotyczące realizacji programu „Bliżej biologii”.
Techniki aktywizujące uczniów
Nowe podejście do celów edukacyjnych (patrz rozdz. II, s. 2) wymusza konieczność większej niż
dotychczas aktywności uczniów. Dlatego obecnie większy nacisk kładzie się na stosowanie w
procesie kształcenia metod problemowych, a zwłaszcza technik aktywizujących.
Techniki (metody) aktywizujące zazwyczaj są przeprowadzane w grupach i pozwalają uczniom
m.in.:
• zaangażować się w rozwiązywanie problemu;
• pogłębić zainteresowanie wspólnym zadaniem;
• samodzielnie poznawać i przyswajać nową wiedzę;
• rozwijać własne pomysły;
• komunikować się między sobą;
• poznawać różne punkty widzenia;
• dyskutować i negocjować różne rozwiązania;
• rozwijać kreatywność, wiarę w siebie i akceptację.
Stosowanie technik aktywizujących pozwala kształtować u uczniów umiejętności
ponadprzedmiotowe (patrz rozdz. II.3, s. 2). Te metody odznaczają się skutecznością i dają duże
możliwości uatrakcyjnienia lekcji. Na ryc. IV.1 przedstawiono niektóre techniki aktywizujące,
stosowane najczęściej przez nauczycieli biologii.
16
www.wsip.pl
Ryc. IV.1. Rodzaje wybranych technik aktywizujących, najczęściej stosowanych w nauczaniu biologii
Poszczególne techniki aktywizujące służą określonym celom:
• tworzeniu i definiowaniu pojęć (np. burza mózgów, kula śniegowa);
• rozwiązywaniu problemów w twórczy sposób (np. analiza SWOT, metaplan, drzewko
decyzyjne, dyskusja „za i przeciw”);
• hierarchizacji potrzeb (np. ranking diamentowy, piramida priorytetów);
• budowaniu i strukturyzacji wiedzy (np. mapa skojarzeń, mapa pojęciowa);
• ewaluacji (np. „plusy (+) i minusy (-)”, „buźki uśmiechnięte () i smutne ()”, tarcza
strzelecka, „kosz (co wyrzucić, co się nie przyda?) i walizeczka (co zabrać ze sobą, co się
przyda w dalszym kształceniu i życiu codziennym?)”;
• działaniom interdyscyplinarnym (np. projekt);
• innym niż wymienione powyżej (np. portfolio, rybi szkielet, gry dydaktyczne typu
„memory”, „Piotruś”, gry strategiczne: multimedialne, planszowe).
Dobór techniki powinien być uzależniony od przyjętego celu lekcji. Poniżej krótko
wyjaśniono, na czym polegają wybrane techniki aktywizujące. Zamieszczono także
propozycje zagadnień, które można realizować daną metodą (tab. IV.1).
METAPLAN. Jest to plastyczny zapis dyskusji prowadzonej przez jej uczestników, którzy
rozmawiając na określony temat, tworzą jednocześnie plakat. Plakat stanowi skrócony
graficzny opis narady z uwzględnieniem następujących punktów: 1) jak jest? 2) jak
powinno być? 3) dlaczego nie jest tak, jak powinno być? 4) wnioski.
17
www.wsip.pl
ANALIZA SWOT (czytaj: słot). Jest jedną z najpopularniejszych technik analitycznych i
służy porządkowaniu informacji. Bywa stosowana w planowaniu strategicznym jako
uniwersalne narzędzie pierwszego etapu analizy strategicznej. W nauczaniu biologii
używa się jej do analizy skutków stosowania używek i anabolików, budowy autostrad w
kontrowersyjnych miejscach, nadmiernej eskploatacji lasów.
Technika analityczna SWOT polega na posegregowaniu informacji o danej sprawie na
cztery grupy (cztery kategorie czynników strategicznych; pierwsze litery ich angielskich
nazw tworzą nazwę analizy):
• S – od ang. Strengths – mocne strony: wszystko, co stanowi atut, przewagę, zaletę
analizowanej sytuacji;
• W – od ang. Weaknesses – słabe strony: wszystko, co stanowi słabość, barierę, wadę
analizowanej sytuacji;
• O – od ang. Opportunities – szanse: wszystko, co stwarza dla analizowanej sytuacji
możliwość korzystnej zmiany;
• T – od ang. Threats – zagrożenia: wszystko, co stwarza dla analizowanej sytuacji
niebezpieczeństwo niekorzystnej zmiany.
Mówi się też o mocnych i słabych stronach jako czynnikach wewnętrznych, natomiast
o szansach i zagrożeniach jako czynnikach zewnętrznych.
KULA ŚNIEGOWA. Jest to technika, w której uczniowie próbują zdefiniować dane pojęcie,
początkowo pracując indywidualnie, a następnie w zespołach, najpierw dwuosobych i
kolejno: cztero-, ośmio-, szesnastoosobowych. Szukanie definicji w coraz większych
grupach zmusza uczniów do dyskusji na dany temat i ustalenia wspólnego stanowiska.
BURZA MÓZGÓW. Jest jedną z odmian dyskusji. Polega na zespołowym tworzeniu
pomysłów, często konkurencyjnych bądź uzupełniających się. Ta metoda jest bardzo
przydatna w fazie przygotowawczej lekcji wprowadzającej nowy temat. Stosujemy ją jako
rozgrzewkę umysłową. Na początku lekcji stawia się problem do dyskusji, np. Z czym
kojarzy się higiena?, Jak chronić się przed stresem? Negatywne skutki picia alkoholu itd.
W technice tej wykorzystuje się wiedzę uczniów zdobytą poza szkołą. Pobudza ona
uczniów do aktywności umysłowej. Jest pomocna w:
• ustalaniu zakresu wiedzy uczniów;
• utrwalaniu wcześniej zdobytej przez uczniów wiedzy;
• znajdowaniu najlepszego rozwiązania danego problemu.
DRZEWKO DECYZYJNE. Ta technika służy lepszej organizacji i prezentacji argumentów.
Jest to graficzny zapis procesu podejmowania decyzji podczas rozwiązywania danego
problemu. Używa się jej do oceny działań, postaw, wyborów. Graficzna forma drzewka
decyzyjnego zawiera podstawowe elementy podejmowania decyzji:
• zdefiniowanie problemu;
• znalezienie różnych rozwiązań;
• określenie pozytywnych i negatywnych skutków każdego rozwiązania ze względu na
stawiane cele i preferowane wartości;
• podjęcie decyzji.
MAPA POJĘCIOWA (mentalna). Jest techniką pracy polegającą na opracowywaniu problemu
za pomocą plakatów, rysunków, symboli, haseł i obrazków. Ta metoda pozwala na
tworzenie struktury wiedzy. Pokazuje związki i zależności między różnymi kategoriami
zjawisk czy pojęć. Podczas otrzymywania informacji uczniowie rejestrują skojarzenia z
nią związane, zapisując hasła lub robiąc rysunki.
LINIA CZASU. Jest to technika wizualnego przedstawienia poruszanego problemu w
formie linearnej. Pokazuje następstwo wydarzeń. Należy ją stosować podczas omawiania
zagadnień, które można przedstawić chronologicznie.
DYSKUSJA „ZA I PRZECIW". Ta metoda daje możliwość wyrobienia sobie własnego zdania
18
www.wsip.pl
w danej kwestii. Pozwala spojrzeć na ten sam problem z różnych punktów widzenia.
PROJEKT. Polega na realizacji przez zespoły uczniów cyklu zaplanowanych,
wieloetapowych i długotrwałych działań na podstawie wcześniej przyjętych założeń.
Całość koordynuje nauczyciel. Ta metoda daje uczniom możliwość planowania własnej
pracy, samodzielnego rozwiązywania problemów, poszukiwania informacji, skutecznego
komunikowania się, wyrażania swoich pomysłów na wiele sposobów.
PORTFOLIO. W tej technice uczniowie przygotowują teczki z zebranymi,
wyselekcjonowanymi
materiałami
dotyczącymi
określonego
zagadnienia,
np.
wykozystywania roślin w różnych dziedzinach życia człowieka.
STUDIUM PRZYPADKU. Ta technika opiera się na analizie opisów konkretnych zdarzeń w
danej dziedzinie. Na ich podstawie należy zdiagnozować sytuację, poszukać rozwiązań,
przewidzieć następstwa. Zaproponowane rozwiązania należy przedyskutować i
rozważyć ich realizację w rzeczywistych warunkach. Tę metodę można wykorzystywać,
realizując tematy z zakresu zagrożeń zdrowia człowieka.
TECHNIKA 635. Jest to technika pracy grupowej. Kolejne cyfry w jej nazwie określają:
liczbę uczniów w zespole (6), liczbę zgłaszanych pomysłów na dany temat (3), liczbę
powtórzeń (5). Metodę tę można modyfikować w zależności od potrzeb i liczebności
uczniów, zmieniając skład cyfr np.: 516.
RYBI SZKIELET. Jest to metoda rozwiązywania problemów w sposób twórczy. Polega na
poszukiwaniu, porządkowaniu i wykorzystaniu informacji z różnych źródeł. Służy
znajdowaniu przyczyn danego problemu, planowaniu działań, które dadzą określone
wyniki.
Tabela IV.1. Propozycje zastosowania wybranych technik aktywizujących podczas realizacji programu
nauczania Bliżej biologii
Numer działu
lub rozdziału
Temat lekcji
Zagadnienie
METAPLAN
Potrzeby pokarmowe ludzi
V.2
VI
X
Właściwe odżywianie się
Choroby zakaźne – przyczyny
Mój wkład w ochronę środowiska
Moje odżywianie się na co dzień
Jak dbamy o nasze zdrowie?
Codzienna higiena mojego ciała
Segregacja odpadów w gospodarstwie
domowym
Oszczędzanie wody i energii
ANALIZA SWOT
III.4
VI
Porównanie roślin nagonasiennych i
okrytonasiennych. Znaczenie roślin
nasiennych
Eksploatacja zasobów roślin
Uzależnienia w życiu człowieka
Zażywanie narkotyków
19
www.wsip.pl
Numer działu
lub rozdziału
Temat lekcji
Zagadnienie
KULA ŚNIEGOWA
Sposoby odżywiania się organizmów
Definicja cudzożywności
III.2
Bakterie. Wirusy
Definicja bakterii
III.3
Charakterystyka kręgowców. Ryby
Definicja kręgowców
III.4
Kwiat
Definicja kwiatu
V.3
Serce
Definicja serca
V.5
Czynności ośrodkowego układu
nerwowego
Definicja mózgu
VI
Choroby zakaźne – przyczyny
Definicja choroby
VIII
DNA jako substancja dziedziczna
Definicja dziedziczenia
II
BURZA MÓZGÓW
V.5
VI
Higiena układu nerwowego
Jak chronić się przed stresem?
Choroby zakaźne – profilaktyka
Co to jest higiena?
Uzależnienia w życiu człowieka
Negatywne skutki spożywania
alkoholu
DRZEWKO DECYZYJNE
V.2
Właściwe odżywianie się
Czy warto stosować diety
odchudzające?
V.4
Skóra a termoregulacja. Choroby i
higiena skóry
Czy warto często się opalać?
VI
Choroby zakaźne – profilaktyka
Jak chronić nasze zdrowie?
Odpady w środowisku
Jak zmniejszyć uciążliwość odpadów
dla środowiska?
Globalne ocieplenie klimatu
Skąd czerpać energię elektryczną?
X
TECHNIKA 635
V.3
Higiena układu krwionośnego
Przyczyny chorób krążenia
V.5
Higiena układu nerwowego
Skutki nadmiernego stresu
V.7
Choroby przenoszone drogą płciową
Sposoby zapobiegania chorobom
przenoszonym drogą płciową
VI
Choroby zakaźne – przyczyny
Jak uniknąć zakażenia?
20
www.wsip.pl
Numer działu
lub rozdziału
Temat lekcji
Zagadnienie
MAPA POJĘCIOWA
Grzyby
Rola grzybów w przyrodzie i życiu
człowieka
Owady – najliczniejsza grupa
stawonogów
Znaczenie owadów
Gady
Przystosowania gadów do życia na
lądzie
Związki chemiczne umożliwiające życie
na Ziemi
Związki chemiczne umożliwiające
życie na Ziemi
Budowa i funkcje układu oddechowego
Budowa i funkcje układu
oddechowego
Budowa i funkcje układu wydalczniczego
Budowa i funkcje układu
wydalniczego
V.5
Budowa i funkcje układu dokrewnego
Narządy układu dokrewnego i ich rola
VII
Czynniki środowiska i ich wpływ na
organizmy
Czynniki środowiska
III.2
III.3
IV.1
V.4
LINIA CZASU
V.7
Rozwój zarodkowy i płodowy
Od poczęcia do narodzin
DYSKUSJA „ZA I PRZECIW"
V.6
VI
Aktywność fizyczna a zdrowie człowieka
Stosowanie dopingu
Choroby zakaźne – profilaktyka
Stosowanie antybiotyków
Uzależnienia w życiu człowieka
Alkohol w życiu człowieka
Marihuana w życiu człowieka
PROJEKT
Różnorodność biologiczna w naszym
regionie
III.3
(w dowolnym temacie)
III.4
Lokalne problemy środowiska
przyrodniczego
Jak chronić środowisko lokalne?
IV.1
Pierwiastki życia. Woda i jej znaczenie
Woda źródłem życia
V.2
Właściwe odżywianie się
Czy wiesz, co jesz?
21
www.wsip.pl
Numer działu
lub rozdziału
Temat lekcji
Zagadnienie
PORTFOLIO
Biologia jako nauka
Moje hobby przyrodnicze
III.2
Grzyby
Grzyby trujące i jadalnie
III.3
Ptaki
Ptaki w najbliższym środowisku.
Adaptacje
V.4
Choroby i higiena układu oddechowego
Papierosy i skutki uzależnienia
VIII
Mutacje a zmienność
Choroby dziedziczne człowieka
Prawidłowości ewolucji
Różnorodność gadów mezozoicznych
I
IX
STUDIUM PRZYPADKU
V.2
Właściwe odżywianie się
VI
Uzależnienia w życiu człowieka
Anoreksja
Diety odchudzające
Alkoholizm
Narkomania
RYBI SZKIELET
Choroby zakaźne – przyczyny
Choroby zakaźne – profilaktyka
VI
X
Jak chronić nasze zdrowie?
Choroby nowotworowe
Przyczyny chorób nowotworowych
Uzależnienia w życiu człowieka
Przyczyny uzależnień
Globalne ocieplenie klimatu
Skutki globalnego ocieplenia
IV.4. Wykorzystanie środków dydaktycznych
Prawidłowy przebieg procesu nauczania-uczenia się zapewniają nie tylko właściwie
dobrane metody, ale także odpowiednie środki dydaktyczne. Są one ważne, ponieważ
spełniają w procesie kształcenia różnorakie funkcje (informacyjne, poznawcze, emocjonalne
bądź motywacyjne). Dzięki środkom dydaktycznym uczniowie mogą bezpośrednio poznawać
rzeczywistość. Rozwijają one u uczniów zdolności poznawcze i praktycznego działania.
Ułatwiają proces poznawczy, ponieważ sprzyjają percepcji. Aktywizują uczniów, a także
kształtują ich emocjonalny stosunek do otoczenia.
Nauczyciel powinien dobierać środki dydaktyczne do przyjętych metod nauczania. Musi
też zdecydować, w której fazie lekcji będzie zastosowany dany środek oraz które ze środków
można przygotować (samemu lub z pomocą uczniów), a które należy zakupić.
W optymalnie wyposażonej pracowni biologicznej do realizacji każdego programu
nauczania biologii, w tym programu Bliżej biologii, powinny się znaleźć następujące środki
22
www.wsip.pl
dydaktyczne:
• sprzęt do prowadzenia hodowli żywych okazów (akwaria, terraria), np. ryb, żółwi, gryzoni,
dżdżownic i innych;
• mikroskopy świetlne, lupy;
• sprzęt laboratoryjny do prowadzenia doświadczeń w pracowni i w terenie (waga,
termometry, zlewki, probówki, pipety, szalki Petriego, zestawy do oznaczania odczynu, np.
papierki wskaźnikowe lub pehametry);
• preparaty mikroskopowe, np. tkanek zwierzęcych, roślinnych, całych protistów, fragmentów
narządów zwierząt (np. kosmka jelitowego, jajnika);
• okazy zakonserwowane w formalinie lub zatopione w tworzywie sztucznym, np. płazińce i
nicienie pasożytnicze, cykle rozwojowe owadów i ryb;
• preparaty osteologiczne (zwłaszcza czaszki z zębami), muszle, zasuszone okazy roślin (np.
liście, owoce, szyszki), okazy stawonogów;
• plansze graficzne, foliogramy, fazogramy, przedstawiające: budowę organizmów, przebieg
procesów biologicznych, prawa genetyczne;
• modele statyczne i dynamiczne, np. czaszki człowieka, szkieletu człowieka, stawu człowieka, a
także (w miarę możliwości finansowych) budowy oka, ucha, korpusu człowieka, struktury
komórki;
• sprzęt audiowizualny i multimedialny (w miarę możliwości finansowych): grafoskop,
telewizor, magnetowid, magnetofon, komputer, tablica multimedialna;
• filmy, np. z serii Życie roślin, Wszechświat naszego ciała, Wszechświat pełen tajemnic, Cudowna
planeta;
• programy komputerowe na CD, np. Anatomia człowieka.
Warto pamiętać, że wiele tych środków dydaktycznych, np. hodowle, foliogramy, nagrania,
tablice dydaktyczne, nauczyciel może pozyskiwać, korzystając z możliwości i umiejętności
uczniów
23
www.wsip.pl
V. OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW
V.1. Przewidywane osiągnięcia uczniów
Osiągnięcia uczniów to trwałe zmiany zachodzące pod wpływem nauczania-uczenia się,
zgodne z wymaganiami programowymi. Konstruując wymagania, należy łączyć
poszczególne kategorie celów nauczania z elementami materiału nauczania. Aby właściwie
kierować pracą uczniów, nie wystarczy tylko jeden poziom wymagań. Dlatego wybrane
treści nauczania dzieli się na następujące poziomy wymagań:
• konieczny – odpowiadający ocenie dopuszczającej;
• podstawowy – odpowiadający ocenie dostatecznej;
• rozszerzony – odpowiadający ocenie dobrej;
• dopełniający – odpowiadający ocenie bardzo dobrej.
Wymagania podstawowe są to wymagania konieczne i podstawowe. Obejmują treści
przystępne, uniwersalne, pewne naukowo, niezbędne na danym i wyższych etapach
kształcenia, bezpośrednio użyteczne w pozaszkolnej działalności ucznia.
Wymagania ponadpodstawowe są to wymagania rozszerzone i dopełniające.
Obejmują treści trudniejsze, bardziej złożone, o charakterze problemowym, bardziej
hipotetyczne, przydatne, ale nie niezbędne na danym etapie kształcenia i na wyższych
etapach, pośrednio użyteczne w pozaszkolnej działalności uczniów. Kryteria różnicowania
wymagań dwupoziomowych przedstawiono w tabeli V.1. Szczegółowe wymagania dla
klas: 1, 2 i 3 zostaną przedstawione w poradnikach metodycznych dla nauczycieli,
odpowiednio w częściach: 1., 2. i 3.
Tabela V.1. Kryteria różnicowania wymagań dwupoziomowych (wg B. Niemierki)
Wymagania podstawowe
• przystępne (łatwe w uczeniu się);
• użyteczne praktycznie (życiowo);
• niezbędne w dalszym kształceniu (bazowe);
• prostsze i bardziej typowe.
Są ćwiczone na wąskim zakresie materiału
nauczania.
Wymagania ponadpodstawowe
• trudne w opanowaniu;
• teoretyczne (intelektualne);
• pogłębiające dziedzinę kształcenia;
• złożone i bardziej twórcze.
Wymagają stosowania szerokiego zakresu
materiału nauczania.
V.2. Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów
Kontrola i ocena osiągnięć uczniów są niezbędnymi elementami procesu
dydaktycznego. Powinny dotyczyć realizacji ustalonych wcześniej wymagań. W procesie
dydaktycznym najczęściej spotykamy się z oceną kształtującą i sumatywną.
Ocena kształtująca jest wynikiem bieżącej i systematycznej kontroli w czasie lekcji.
Ocenie podlega aktywność ucznia, której przejawem są:
• trafne odpowiedzi;
• prowadzone obserwacje i eksperymenty połączone z graficznym dokumentowaniem
oraz właściwym wnioskowaniem;
• korzystanie z podręcznika i innych materiałów źródłowych;
• wykonywanie plansz graficznych (posterów), modeli;
• dokumentowanie przebiegu hodowli i upraw;
• wykonywanie prac domowych;
• zaangażowany udział w akcjach edukacyjnych, np. „Dzień bez papierosa”;
• udział w konkursach wojewódzkich, wewnątrzszkolnych, międzyszkolnych czy
24
www.wsip.pl
międzyprzedmiotowych projektach edukacyjnych.
Na bieżąco należy oceniać prace lekcyjne i prace domowe uczniów. Ocena kształtująca
powinna informować o zaangażowaniu ucznia w proces lekcyjny. Ma ona dużą wartość
motywującą. Ta ocena umożliwia nauczycielowi śledzenie indywidualnej pracy każdego ucznia i
podjęcie działań interwencyjnych, jeśli ocena jest bardzo niska.
Ocenę sumatywną wystawia się na koniec semestru, roku szkolnego, po zakończonym dziale
programowym. Jest ona wynikiem kontroli w formie sprawdzianów i testów z różnymi typami
zadań: otwartymi (dłuższej odpowiedzi, krótszej odpowiedzi, z luką) bądź zamkniętymi (na
dobieranie, uzupełnianie, wielokrotnego wyboru, prawda-fałsz). Ta ocena informuje, w jakim
stopniu uczeń opanował materiał nauczania (wiadomości i umiejętności) określone
programem nauczania oraz wymaganiami egzaminacyjnymi. Aby uzyskać obiektywny obraz
wiedzy i umiejętności ucznia, formy sprawdzianów powinny być zróżnicowane.
Bieżąca i okresowa kontrola pozwalają na sprawdzanie osiągnięć uczniów. Dzięki nim
nauczyciel i rodzice uzyskują informację o postępach, niepowodzeniach, a także o specjalnych
uzdolnieniach dziecka. Uczeń ma możliwość poznania własnych osiągnięć i porównania ich z
osiągnięciami kolegów. Przeprowadzona kontrola daje też nauczycielowi informację o
skuteczności zastosowanych podczas lekcji metod nauczania. Dzięki temu może on efektywnie
planować proces dydaktyczny oraz doskonalić się w dziedzinie organizacji i metod pracy.
Ocenianie wiąże się z wartościowaniem osiągnięć uczniów prowadzonym według
określonych kryteriów, wyrażonych przyjętą skalą ocen. Powinno wspomagać proces uczenia się,
być obiektywne, rzetelne i trafne, a także oparte na jasnych i zrozumiałych dla ucznia
kryteriach. Należy zapoznać ucznia z obowiązującym systemem kontroli wiedzy i umiejętności
według wzoru: przedmiot oceny, metody kontroli, przybliżone terminy kontroli, liczba i forma
prac klasowych, czyli „co, jak, kiedy i jak często będzie sprawdzane”.
Tworząc wewnątrzprzedmiotowy system oceniania, spójny w zakresie danego przedmiotu,
nauczyciele powinni opierać się na wewnątrzszkolnym systemie oceniania. Wyznacza on ramy,
kryteria i wartości właściwe danej szkole oraz środowisku lokalnemu. Wewnątrzprzedmiotowy
system oceniania powinien też uwzględniać ogólnie obowiązującą podstawę programową,
standardy osiągnięć oraz wymagania systemu egzaminów zewnętrznych.
Aby ocena ucznia spełniała swoje zadania musi być obiektywna, jawna i systematyczna. Jasno
postawione kryteria oceny pozwolą uniknąć zaniżania (powoduje zniechęcenie do nauki) lub
zawyżania (wpływa negatywnie na motywowanie do dalszej, rzetelnej pracy) stopni.
Systematyczność w ocenianiu nadaje pracy ucznia odpowiedni rytm, mobilizuje go i wdraża do
systematycznej pracy.
25
www.wsip.pl
VI. SZCZEGÓŁOWE WSKAZÓWKI METODYCZNE
DOTYCZĄCE REALIZACJI PROGRAMU BLIŻEJ
BIOLOGII
VI.1. Wprowadzenie
Podczas prowadzenia zajęć lekcyjnych warto realizować założenia metodyczne odnoszące
się do poszczególnych tematów. W tym rozdziale zaproponowano działania, które
należałoby podjąć, aby zrealizować te założenia. Jest to wykaz zalecanych działań
praktycznych, w tym obserwacji i doświadczeń. Szczegółowy wykaz tematów znajduje się w
oddzielnym zeszycie Bliżej biologii. Program nauczania. Część 2. Praktyczna realizacja.
Rozkład treści nauczania.
VI.2. Wskazówki do działu I – Biologia – nauka o życiu
W tym dziale uczniowie zapoznają się z naukowymi metodami badania w dziedzinie biologii.
Ważne jest to, aby sami te metody zastosowali. Zaprezentowano także różne źródła wiedzy
biologicznej. Warto, aby uczniowie samodzielnie poszukali informacji na zadany temat,
korzystając z różnych źródeł. Zalecane działania praktyczne:
• przeprowadzenie obserwacji biologicznej;
• wykonanie prostego eksperymentu biologicznego;
• zaplanowanie prostej obserwacji biologicznej, najlepiej długoterminowej (np. do
wykonania w przyszłości);
• przeprowadzenie samodzielnych obserwacji mikroskopowych;
• przygotowanie preparatu mikroskopowego świeżego.
VI.3. Wskazówki do działu II – Jedność organizmów
Celem tego działu jest zapoznanie uczniów z budową komórkową i tkankową organizmów.
Uczniowie zdobywają również wiedzę o podstawowych procesach życiowych i uświadamiają
sobie, że u różnych organizmów mogą one przebiegać odmiennie. Zwrócono uwagę na to, że
procesy życiowe pozostają pod wpływem czynników środowiska. Zalecane działania
praktyczne:
• przeprowadzenie obserwacji komórek (moczarki kanadyjskiej lub skórki cebuli) w
samodzielnie wykonanych preparatach;
• modelowe przedstawienie komórki, uwzględniające budowę przestrzenną organelli i ich
ułożenie względem siebie;
• przeprowadzenie obserwacji mikroskopowej tkanek człowieka, np. krwi;
• określenie warunków fotosyntezy na podstawie wykonanego doświadczenia (np. wpływ
światła lub temperatury na przebieg procesu);
• doświadczalne sprawdzenie wydzielania dwutlenku węgla podczas fermentacji.
VI.4. Wskazówki do działu III – Różnorodność organizmów
W tym dziale uczniowie poznają zasady klasyfikowania organizmów w teorii i praktyce (rozdz.
III.1). Zaprezentowano w nim także organizmy należące do każdego z pięciu królestw
organizmów (rozdz. III.2, III.3, III.4), uwzględniając ich budowę, podstawowe funkcje życiowe,
występowanie oraz znaczenie w przyrodzie i gospodarce człowieka. Należy podkreślić zależność
budowy oraz funkcji narządów zwierząt i organów roślin. Podczas realizacji treści
programowych uczniowie przekonują się, że przestrzeganie zasad higieny w znacznym stopniu
chroni przed chorobami. Realizacja zadań tego działu powinna wzbudzić zainteresowanie biologią
i wyrobić w uczniach postawę szacunku do życia we wszystkich jego przejawach. Zalecane
działania praktyczne:
• układanie kluczy do oznaczania organizmów;
• korzystanie z gotowych kluczy do oznaczania organizmów;
• prowadzenie obserwacji mikroskopowych i makroskopowych przedstawicieli
poszczególnych grup organizmów (w miarę możliwości w ich naturalnym środowisku, np. podczas
wycieczki szkolnej, lub w pracowni – żywych okazów lub preparatów stałych): protistów
(pantofelków z hodowli sianowej, okrzemek), glonów (morszczynu), grzybów (pieczarki,
porostów), szkieletów korali, dżdżownicy, ślimaka (winniczka lub wstężyka), wybranych
stawonogów (przede wszystkim owadów, ale też raka i pająka), ryb akwariowych, żaby, żółwia,
ptaków hodowanych w warunkach domowych (np. papużki), wybranych ssaków hodowlanych,
zielenic akwariowych, mszaków (dowolnych), paprotki zwyczajnej, skrzypu polnego, dowolnie
wybranej rośliny nasiennej (roślin zielnych w całości, fragmentów gałązek, szyszek, owoców
roślin drzewiastych);
• praktyczne zapoznawanie uczniów ze znaczeniem omawianych organizmów w przyrodzie i
gospodarce człowieka, np. podczas obserwacji: a) efektów działalności bakterii, b) życia na
rafie koralowej (na filmie), c) efektów działania owadów (np. wytwarzanie miodu), d) części
roślin wykorzystywanych przez człowieka;
• układanie klucza do oznaczania mięczaków na podstawie kształtu muszli;
• doskonalenie umiejętności rozpoznawania grzybów jadalnych, niejadalnych i trujących;
• przeprowadzanie obserwacji zębów różnych ssaków oraz kończyn (o ile to możliwe), mających
na celu analizę różnic w ich budowie pod kątem przystosowań do pełnionych funkcji;
• przeprowadzanie obserwacji kiełkowania nasion fasoli, a następnie korzeni i pędów młodych
roślin;
• badanie wpływu wybranego czynnika (np. wody, temperatury) na kiełkowanie nasion;
• przeprowadzanie obserwacji różnych typów korzeni, łodyg i liści (analiza modyfikacji
organów roślinnych pod kątem przystosowania do pełnienia określonych funkcji);
• przeprowadzenie obserwacji budowy kwiatu oraz wnętrza zalążni (w przekroju przez słupek);
• przeprowadzanie obserwacji różnych typów owoców pod kątem ich przystosowań do
rozprzestrzeniania się.
VI.5. Wskazówki do działu IV – Związki chemiczne w życiu
organizmów
Celem tego działu jest zapoznanie uczniów z najważniejszymi pierwiastkami i głównymi
grupami związków chemicznych występującymi w organizmach. Należy podkreślać, że te
same pierwiastki i związki chemiczne budują organizm człowieka i innych istot żyjących. Z
czasem są zużywane i muszą być dostarczone z pokarmem. Warto wykonać najprostsze testy
na obecność wybranych związków chemicznych w różnych produktach pochodzenia
roślinnego. Podczas realizacji tego działu należy się odwoływać do wiadomości i umiejętności
uczniów zdobytych na lekcjach chemii. Zalecane działania praktyczne:
• przeprowadzenie lub zaplanowanie doświadczenia pokazującego rolę wody w organizmach;
27
www.wsip.pl
• sprawdzanie obecności skrobi w produktach spożywczych.
IV.6. Wskazówki do działu V – Budowa i funkcjonowanie
organizmu człowieka
Podczas lekcji proponowanych w tym dziale uczniowie poznają budowę organizmu
człowieka i funkcjonowanie jego układów narządów. Należy zwrócić uwagę na
nieprawidłowości w funkcjonowaniu organizmu, będące przyczyną wielu chorób. Ważne jest
również dostrzeganie powiązań poszczególnych układów, które zapewniają organizmowi
utrzymanie równowagi wewnętrznej. Należy podkreślać związki między budową narządów a
pełnionymi przez nie funkcjami. Nauczyciel powinien odwoływać się do wiadomości zdobytych
w szkole podstawowej oraz poza szkołą.
Wskazówki do rozdziału Organizm człowieka
Celem tego rozdziału jest nawiązanie do treści przekazywanych na początku realizacji
programu (w dziale II, lekcja: Komórki tkanki, narządy i organy) oraz przygotowanie
uczniów do szczegółowego omawiania budowy i funkcji poszczególnych układów narządów
człowieka. Ważne jest, aby utrwalić wiadomości o tym, jakie narządy wchodzą w skład
określonych układów oraz o tym, jakie są funkcje narządów. Należy podkreślić budowę
tkankową narządów. Zalecane działanie praktyczne: ćwiczenia polegające na wskazywaniu
poszczególnych narządów na planszy lub modelu człowieka.
Wskazówki do rozdziału Układ pokarmowy
W tym rozdziale pokazano, jak ważne jest prawidłowe funkcjonowanie układu pokarmowego i
wskazano czynniki wpływające na właściwe odżywianie się. Należy również omówić zagrożenia
wynikające z nieprawidłowego odżywiania się. Zalecane działania praktyczne:
• analizowanie etykiet produktów spożywczych pod kątem przydatności do spożycia, wartości
energetycznej, zawartości soli, cukrów i dodatków do żywności;
• układanie jadłospisu dostosowanego do zapotrzebowania organizmu.
Wskazówki do rozdziału Układ krążenia i odpornościowy
Celem tego rozdziału jest pokazanie scalającej roli układu krążenia i jego funkcji
odpornościowej. Należy przedstawić budowę oraz funkcjonowanie serca i naczyń
krwionośnych, podkreślając związek między budową a funkcją tych narządów. Bardzo ważne
jest zapoznanie uczniów z zasadami profilaktyki chorób zakaźnych. Zalecane działania
praktyczne:
• rozpoznawanie składników morfotycznych krwi;
• obserwacje mikroskopowe żyły i tętnicy;
• badanie pulsu w spoczynku i po wysiłku.
Wskazówki do rozdziału Układ oddechowy i wydalniczy. Skóra
Podstawowym zadaniem tego rozdziału jest zapoznanie uczniów z układami odpowiedzialnymi
za właściwy poziom gazów oddechowych (układ oddechowy) i innych substancji (układ
wydalniczy). Należy zwrócić uwagę na związek między liczbą oddechów a aktywnością fizyczną i
zależność składu moczu od stosowanej diety. Podkreślamy udział skóry w termoregulacji. Przy
okazji omawiania skóry warto pogłębić wiedzę o tkance nabłonkowej. Zalecane działania
praktyczne:
• wykrywanie dwutlenku węgla w wydychanym powietrzu;
• planowanie doświadczenia, w którym można sprawdzić wpływ podjętej aktywności
fizycznej na tempo oddechu;
28
www.wsip.pl
• obserwowanie zmiany tętna i ciśnienia krwi podczas spoczynku i wysiłku fizycznego;
• sprawdzanie gęstości rozmieszczenia receptorów w skórze różnych części ciała człowieka.
Wskazówki do rozdziału Układ nerwowy i dokrewny
Celem tego rozdziału jest pokazanie integrującej roli układu nerwowego i dokrewnego. Należy
zwrócić uwagę na działanie układu nerwowego w systemie łuków odruchowych. Zalecane
działania praktyczne:
• obserwacje tkanki nerwowej;
• obserwacje odruchów człowieka.
Wskazówki do rozdziału Narządy zmysłów i układ ruchu
Celem tego rozdziału jest pokazanie zróżnicowania komórek odpowiedzialnych za odbieranie
bodźców ze świata zewnętrznego i przetwarzanie ich na impulsy nerwowe, które potem są
analizowane w mózgu. Bodźce te wywołują rozmaite reakcje a jedną z nich jest ruch. Zalecane
działania praktyczne:
• wskazywanie roli receptorów i efektorów (np. mięśni);
• badanie wrażliwości receptorów smaku i węchu;
• wykazanie obecności plamki ślepej na siatkówce oka;
• przeprowadzenie obserwacji mikroskopowej tkanki kostnej i tkanki mięśniowej;
• wykazanie roli składników chemicznych kości.
Wskazówki do rozdziału Układ rozrodczy człowieka
Podczas lekcji proponowanych w tym dziale uczniowie poznają budowę i funkcjonowanie układu
rozrodczego. Należy zwrócić uwagę na choroby przenoszone drogą płciową, a przede wszystkim
AIDS. Zalecane działania praktyczne:
• analiza cyklu miesiączkowego kobiety pod kątem dni płodnych i niepłodnych;
• obserwowanie etapów rozwoju zarodkowego człowieka (na filmie lub barwnych ilustracjach).
VI.7. Wskazówki do działu VI – Zdrowie i choroby
Celem tego działu jest zapoznanie uczniów z trzema rodzajami zagrożeń zdrowia człowieka:
chorobami zakaźnymi, nowotworami i uzależnieniami (od alkoholu, narkotyków, lekarstw).
Zalecane działania praktyczne:
• analiza konkretnych przypadków uzależnień pod kątem przyczyn powstania problemów i
sposobów jego rozwiązania (studium przypadku, filmy, pogadanka z lekarzem);
• zachęcanie do korzystanie z różnych źródeł wiedzy podczas zbierania informacji;
porządkowanie informacji (np. w postaci portofolio).
VI.8. Wskazówki do działu VII – Ekologia – nauka o
środowisku
Celem tego działu jest zapoznanie uczniów z różnymi relacjami zachodzącymi między
organizmami, a przede wszystkim z relacjami pokarmowymi. W tym celu warto obserwować
organizmy w ich naturalnym środowisku. Zalecane działania praktyczne:
• obserwacja liczebności i rozmieszczenia wybranego gatunku rośliny w terenie;
• identyfikacja typu relacji międzygatunkowej na podstawie opisu;
• rysowanie łańcuchów (sieci) zależności pokarmowych na podstawie opisu.
29
www.wsip.pl
VI. 9. Wskazówki do działu VIII – Dziedziczenie cech
Podczas lekcji tego działu uczniowie poznają podstawowe zasady dziedziczenia i rolę DNA
jako materiału dziedzicznego. Dowiadują się również, jak przebiegają podziały komórkowe. Aby
ułatwić uczniom zrozumienie tej tematyki, należy używać papierowych lub plastelinowych
modeli: chromosomów, osobników, gamet, z oznaczonym genotypem (ewentualnie fenotypem).
Zalecane działania praktyczne:
• modelowe przedstawienie zasad dziedziczenia cech z użyciem, np. rysunków i zapisu
krzyżówek
genetycznych;
• rozwiązywanie zadań genetycznych jednogenowych;
• analiza zmienności w obrębie gatunku, np. wśród uczniów, liści.
VI.10. Wskazówki do działu IX – Ewolucja życia
Celem tego działu jest zapoznanie uczniów z dowodami ewolucji i prawidłowościami nią
kierującymi. Należy spojrzeć na człowieka jako wynik przemian ewolucyjnych i umiejscowić go
pośród innych organizmów.
Zalecane działania praktyczne: analizowanie podobieństw i różnic między człowiekiem i
pozostałymi naczelnymi.
VI.11. Wskazówki do działu X – Globalne i lokalne problemy
środowiska
Podczas lekcji proponowanych w tym dziale uczniowie zapoznają się z przykładowymi
problemami środowiska. Na tej podstawie opracowują sposoby ograniczenia skutków tych
problemów za pomocą własnych codziennych zachowań. Zalecane działania praktyczne:
• obserwacje i pomiary ilości wytworzonych śmieci, zużycia wody i energii elektrycznej we
własnym gospodarstwie domowym;
• gromadzenie danych (portfolio) na temat globalnych zagrożeń środowiska;
• zachęcanie do korzystania z różnych źródeł informacji.
VI.12. Wskazówki do działu XI – Ekosystemy
Celem tego działu jest zapoznanie uczniów z różnorodnością biologiczną (ekosystemową).
Należy podkreślać wpływ środowiska na zmiany adaptacyjne organizmów. Zalecane działania
praktyczne:
• obserwacje roślin i zwierząt związanych z danym ekosystemem w ich naturalnym środowisku;
• zapoznanie się z różnorodnymi ekosystemami ze stref klimatycznych innych niż umiarkowana
za pomocą literatury, filmu, internetu.
VI.13. Wskazówki do działu XII – Przyszłość kształcenia
biologicznego
Celem tego działu jest zapoznanie uczniów z możliwościami kształcenia biologicznego.
Przedstawiono różne zawody (na konkretnych przykładach), w których konieczna jest
znajomość biologii. Zalecane działania praktyczne:
• zorganizowanie spotkania z osobami wykonującymi różne zawody związane z biologią;
• zachęcanie do zbierania materiałów o różnych kierunkach szkół policealnych i studiów
wyższych, co będzie pomocne w przyszłości, w wyborze drogi kształcenia.
30
www.wsip.pl
VI. 14. Sposoby realizacji zadań szkoły w edukacji
biologicznej
Uczeń gimnazjum podczas swojej trzyletniej nauki powinien mieć przeznaczone co najmniej 120
godzin na edukację biologiczną. Przy czym może być ona realizowana w różny sposób:
• w systemie klasowo-lekcyjnym (propozycje rozkładu materiału podano w tab. III.2
• w systemie nauczania blokowego - pod warunkiem zrealizowania podstawy
programowej każdego z łączonych w blok zajęć. Nauczyciel prowadzący blok musi spełniać
wymagania kwalifikacyjne, niezbędne do nauczania każdego z zajęć wchodzących w skład
bloku. Obowiązkiem nauczyciela prowadzącego blok jest ustalanie śródrocznych i rocznych
ocen z każdego przedmiotu wchodzącego w jego skład.
• Ministerstwo Edukacji Narodowej w poradniku Jak organizować edukację w gimnazjum i
liceum? Poradnik dyrektora szkoły (http://www.1.reformaprogramowa.men.gov.pl/poradnik
gimnazja i licea/) podaje propozycje innych wariantów pracy w ramach edukacji biologicznej (p. s. 10
-12). Proponuje się prowadzenie części zajęć w systemie klasowo-lekcyjnym (3/4 godzin), a pozostałe
godziny w połączeniu z innym przedmiotem przyrodniczym z przeznaczeniem, np. na doświadczenia,
obserwacje, wycieczki edukacyjne, obserwacje terenowe.
Ostateczna liczba godzin oraz sposób pracy zależą od decyzji dyrektora szkoły. Dyrektor
szkoły odpowiada za to, aby łączne sumy godzin w ciągu trzech lat zajęć faktycznie
zrealizowanych z poszczególnych przedmiotów były nie mniejsze niż wymieniono wyżej, a efekty
zapisane w podstawie programowej zostały osiągnięte.
31
www.wsip.pl