Katarzyna Sanocka Stereotypy płci w czytankach – wybrane

Transkrypt

ta w sklepie ojca z córką, co wyłamuje się stereotypowej konwencji w prezentowaniu zadań
typowo „kobiecych” i typowo „męskich”.
Katarzyna Sanocka
SŁOWA-KLUCZE
Stereotypy płci w czytankach – wybrane przykłady
stereotypy płciowe, ukryty program, szkoła, podręczniki
zmian zachodzących w polskich szkołach
Wstęp
ABSTRAKT
Doskonałym przykładem narzędzia stereotypizacji kultury jest tzw. ukryty program,
a więc wszystko to, co zostaje przyswojone w szkole; nie tylko program oficjalny, ale i to,
czego uczy samo przebywanie w tej placówce. Zjawisko stereotypizacji można zaobserwować już w czytankach dla pierwszoklasistów.
Dokonując analizy treści czytanek, zwróciłam uwagę na cztery aspekty tego zjawiska, a mianowicie, jakie stereotypy płciowe istnieją w odniesieniu do:
− ról społecznych,
− zawodu,
− cech osobowości,
− nowej tematyki, która pojawiła się w czytankach po 2008 roku.
W badaniach posłużyłam się analizą treści czytanek z podręczników dla klas
pierwszych szkoły podstawowej (część III i V): 12 tekstów z 2000 r., obowiązujących do
2008 r. oraz 15 tekstów z 2009 r. obowiązujących do 2011 r. Posiłkowałam się również analizą ilustracji z podręczników z roku 2009. Analiza opierała się na metodzie kodowania i tworzenia ram analitycznych.
Przegląd czytanek dla uczniów klas pierwszych szkoły podstawowej pochodzących
z podręczników obowiązujących do roku 2008 jasno pokazał, jak dalece dychotomicznie
i stereotypowo ze względu na kryterium płci ukazane są role społeczne, predyspozycje do
wykonywania określonych zawodów i cechy osobowości. Chłopcy lubią ryzyko, czasem są
chuliganami. Dorośli mężczyźni są zwykle wykształceni, utrzymujący rodzinę i są autorytetami dla swoich dzieci lub wnuków. Płeć żeńska natomiast przedstawiona jest w sposób
mniej zróżnicowany. Dziewczynki są rozmarzone i płaczliwe, lubią się stroić. Kobieta pełni
stereotypową rolę gospodyni domowej. Zmianę obserwujemy na poziomie czytanek, które
ukazały się po 2008 roku. Kobiety pełnią tam najczęściej rolę opiekunek lub ich obecność
jest pomijana, jak w przypadku wyeliminowania roli gospodyni domowej. Chłopcy natomiast
są chuliganami albo lubiącymi ryzyko pozytywnymi bohaterami. Bohaterka płci żeńskiej nie
pojawia się ani razu. Przełamanie stereotypów jest posiłkowane ilustracjami i tekstem pobocznym, który wzmacnia siłę przekazu. Co więcej, pojawia się również nowa tematyka, np.
robienie zakupów przez Internet przez matkę i córkę oraz sytuacje prozaiczne, jak np. wizywww.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl
nr 3, grudzień 2012
Zjawisko stereotypizacji znane jest od lat, a pierwszy raz tego pojęcia użył
Walter Lippmann w 1922 roku (za Mądrzycki 1974: 33). Stereotypy pełnią ważne
funkcje społeczne, ale niosą ze sobą również ograniczenia w postaci np. nieuprawnionej generalizacji. Stereotypy płci wydają się być tematem szczególnie
aktualnym dziś, w dobie zmian we współczesnej edukacji, która ma za zadanie
wyrównywanie szans.
Celem niniejszego artykułu jest ukazanie roli stereotypów, głównie płciowych, w kształtowaniu się zachowania człowieka oraz przedstawienie badań nad
stereotypami płci w oparciu o bogatą literaturę przedmiotu, jak i przeprowadzoną
przeze mnie analizę czytanek dla dzieci.
Praca składa się z części teoretycznej, w której poruszana jest tematyka
genezy tychże schematów myślowych, ich funkcji, przejawów stereotypów płci
oraz ich konsekwencji. Raport z badań własnych poprzedzony jest rozważaniami
sytuującymi stereotypy płci ujawniające się w szkolnych czytankach w ramach
szerszego zjawiska zwanego ukrytym programem.
Celem przeglądu lektur oraz przeprowadzonych badań jest próba odpowiedzi na pytanie czy i jakie stereotypy pojawiają się w czytankach, przy założeniu
iż ich obecność może pogłębiać nierówności miedzy płciami i tym samym mieć
dalekosiężne skutki społeczne.
Geneza stereotypu i jego funkcje
Człowiek na co dzień styka się z dużą ilością informacji. Aby poradzić sobie z ich ogromem, jednostka tworzy schematy i uproszczenia myślowe w postaci,
na przykład, stereotypu. Stereotyp można zdefiniować jako strukturę poznawczą,
która reprezentuje kategorie społeczne (Kurcz 2001: 5). Cechą charakterystyczną
jest tu nadmierna generalizacja i jej upraszczający charakter, oparty na szybkim
kojarzeniu osoby z daną kategorią, której jest przedstawicielem. Ta reprezentacja
3
Katarzyna Sanocka, Stereotypy płciowe w czytankach - wybrane przykłady zmian zachodzących w polskich szkołach
umysłowa nie musi, ale może stać się podstawą dla zachowania jednostki. Należy
jednak rozróżnić stereotypy indywidualne, a więc skojarzenia indywiduum na temat
grupy społecznej oraz stereotypy kulturowe, czyli powszechnie podzielany zbiór
przekonań (Dovidio i in. 1999: 229-230). Krzysztof Olechnicki dodaje, iż stereotypy
często opierają się na niepełnej wiedzy i uprzedzeniach (za: Pankowska 2005: 19).
Jest to więc swoistego rodzaju ekonomia poznawcza. Stereotyp zawiera również
komponent wartościujący poprzez emocjonalne odnoszenie się do danego aspektu.
Stereotypy są kształtowane w procesie socjalizacji dzięki mechanizmowi
kontroli społecznej, wpływowi osób znaczących i internalizacji wartości w procesie
uczenia się poprzez obserwację, działanie lub język oraz warunkowanie instrumentalne (tamże: 66). Warto podkreślić, że rodzina ma znaczący wpływ na
kształtowanie stosunku do stereotypów np. płci poprzez modelowanie otwartości
na świat, emocjonalności czy postrzegania seksualności, co może stać się podstawą międzypokoleniowej transmisji tych schematów.
U podstaw mechanizmu powstawania uproszczeń myślowych leżą m.in.:
zjawisko kategoryzacji, oparte na spostrzeganiu jednostek jako członków grupy,
błąd korespondencji, zwany również podstawowym błędem atrybucji, polegający
na niedocenianiu warunków zewnętrznych danego działania w stosunku do jego
warunków wewnętrznych oraz pozorna korelacja, przejawiająca się tendencją do
zwracania uwagi na zjawiska czy cechy rzadko spotykane (Mackie i in. 1999: 4249). Mechanizmy poznawcze pomagają nam szybko ocenić zjawiska społeczne
oraz uczestniczące w nich jednostki. Pełnią więc ważne funkcje poznawcze i zapewniają poczucie bezpieczeństwa, chronią samoocenę własnej grupy, a tym
samym umożliwiają emocjonalną identyfikację.
Oprócz koncepcji indywidualnych, skupiających się na sposobach funkcjonowania stereotypów, można wyróżnić również perspektywę kulturową, opartą na
językowej kreacji treści stereotypów (Stangor i Schaller 1999: 20-22). Rola językowego przekazu, zwłaszcza wśród mass mediów, może okazać się tutaj
znacząca. Kolejna funkcja nosi nazwę porządkującej lub przystosowawczej ze
względu na umożliwienie organizacji wielości informacji, szczególnie dotkliwie odczuwanych w społeczeństwach wielokulturowych oraz wyrażanie tożsamości
dzięki dostosowywaniu języka do stereotypowego obrazu partnera. Ostatnią jest tu
funkcja egoistyczna, która umożliwia zracjonalizowanie działań (Weigl 1999 za:
Grabowska 2007: 19). Jednostka zaspokaja w ten sposób poczucie własnej adekwatności.
www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl
Stereotypy płci
Jedną z odmian schematów myślowych są stereotypy kobiecości i męskości. Nabywamy je poprzez społeczne uczenie się za pośrednictwem rodziny,
szkoły, grupy rówieśniczej, która nagradza zachowania odpowiadające stereotypom, mediów, głównie telewizji oraz osobistych doświadczeń. Są one o tyle
ważne, iż uczymy się ich już we wczesnym dzieciństwie, co zostaje wzmocnione
np. poprzez odmienny ubiór niemowlaków oraz różne oczekiwania wobec płci męskiej i żeńskiej.
Płeć natomiast może być pojmowana jako fakt społeczny, który jest oparty
na fizycznych różnicach między kobietami i mężczyznami (Cross i Markus 2004:
49-51). Jest ona kategorią poznawczą pomagającą ludziom orientować się w świecie dzięki temu, iż jest łatwo rozpoznawalna. Należy tu rozróżnić dwa sposoby rozumienia płci (Renzetti i Curran 2008: 44). Mianowicie płeć biologiczną (sex),
opartą głównie na fizycznych różnicach między kobietami a mężczyznami oraz
płeć kulturową (gender),ujmowaną jako społeczny konstrukt. Ta ostatnia jest kategorią językową wytworzoną przez kulturę (Butler 1990 za: Mizielińska 2007: 47).
Takie wyodrębnienie daje możliwość oddzielenia płci od tradycyjnie pełnionych ról
społecznych. Według Lindy Brannon (2002 za: Pankowska 2005: 21-22), stereotyp
męskości jest opozycyjny wobec kobiecości oraz opiera się na władzy nad światem i ludźmi, uzasadnionej agresywności i ryzykanctwie. Kobieta natomiast jest
ukazana jako istota o łagodnym usposobieniu, gadatliwa i troskliwa, a przy tym
uległa wobec innych. Jak widać, pierwszy schemat odnosi się do racjonalności
oraz działania, a drugi do ekspresji i bierności.
Przejawy stereotypów płci na podstawie badań empirycznych
Język pełni znaczące funkcje w odniesieniu do stereotypów (Maass i Arcuri 1999: 162-188). Po pierwsze, pośredniczy w ich przekazywaniu na poziomie
interpersonalnym, jak i z pokolenia na pokolenie, co wiąże się z następną funkcją
– podtrzymywaniem stereotypów. Badania pokazują różnice płci już na poziomie
komunikacyjnym. Język kobiet jest bardziej intymny oraz mniej nastawiony na status i niezależność niż język mężczyzn (Tannen 1999 za: Renzetti i Curran 2008:
200). Co więcej, komunikacja w Internecie jest również podobna. Wiadomości pisane przez kobiety są dłuższe, bardziej szczegółowe i zawierają więcej
emotikonek i przysłówków (Cohen 2001 za: Renzetti i Curran 2008: 204). Może się
to wiązać z procesem socjalizacji, w którym dziewczynki w większym stopniu za4
chęca się do wyrażania emocji. W wielu językach, w tym polskim, często nie mamy
lub nie stosujemy żeńskich form rodzajowych zamiast męskich. Nie bez znaczenia
są również utarte związki frazeologiczne; jak na przykład „męska decyzja” czy
„babskie gadanie” oraz brak odpowiedników męskich lub żeńskich w niektórych
zawodach (Pankowska 2005: 69-71). Niezaprzeczalny jest tu wpływ mediów na
proces kształtowania i utrwalania stereotypów. Często, na przykład, przedstawiają
one negatywny wizerunek feministek (Faludi 1991 za Renzetti i Curran 2008: 208).
Podkreślają przy tym ich konfliktowy i radykalny charakter. Takie wypowiedzi mogą
stać się podstawą wydawania pochopnych sądów. W reklamach ekspertami są
zwykle mężczyźni, a kobiety pełnią tradycyjne role społeczne matki i gospodyni
domowej (Fejes 1992 za: Renzetti i Curran 2008: 223). Pojawiają się również w kontekście seksualnym, reklamując produkty, które bynajmniej nie mają nic wspólnego
z ciałem. Płeć żeńska pełni tam funkcje dekoracyjne. Zwykle kobiety są oceniane
przez pryzmat wieku i urody (Pankowska 2005: 85). Takie przedstawienie kobiecości prowadzić może z kolei do przesadnej dbałości kobiet o wygląd zewnętrzny.
Nie tylko kreacje w mediach mogą wpływać na utrwalanie stereotypów.
Jak potwierdzają badania, kobiety wykonują dwa razy więcej obowiązków domowych niż mężczyźni (Coltrane 2000 za: Renzetti i Curran 2008: 261). Mężowie
natomiast wykonują zwykle prace okazjonalne. To pokazuje, że partnerski podział
obowiązków w większości przypadków ma charakter wyłącznie deklaratywny.
Często nawet praca domowa nie jest za taką uważana. W Polsce sprawa wygląda
podobnie (Szczepańska 2006). Według raportu CBOS z roku 2006 to kobiety we
wspólnym gospodarstwie domowym najczęściej zajmują się praniem i prasowaniem (85%), przygotowywaniem posiłków (75%), zmywaniem naczyń (65%),
sprzątaniem (61%), robieniem zakupów (52%). Mężczyźni zajmują się częściej
tylko zlecaniem usług do wykonania (59%) i wyrzucaniem śmieci (32%). Jak widać, w większości gospodarstw domowych znaczna większość obowiązków
domowych spoczywa na kobiecie. Zwykle to też one podejmują decyzje dotyczące
bieżących, mniejszych wydatków, np. zakupu żywności (65%) tego co będzie na
obiad (74%). Większe wydatki, jak np. zakup nowej lodówki (72%) czy sposób
spędzania wolnego czasu (70%), są negocjowane przez obie płcie. Jak widać, kobiety mają nieznacznie, ale jednak większą władzę w dysponowaniu budżetem
rodzinnym. Prawie połowa respondentek uważa, że praca zawodowa kobiety
przynosi życiu rodzinnemu więcej korzyści niż strat (46%), ale jeszcze 12% jest
zdania, że przeważają negatywne aspekty takiej sytuacji. Być może jednak zależy
to od specyfiki zawodu. Co więcej, 47% kobiet zrezygnowałoby z pracy zawodowej
na rzecz zajęcia się w większym stopniu wychowywaniem dzieci i prowadzeniem
domu, gdyby ich partner zarabiał na utrzymanie rodziny w stopniu zadowalającym.
Przypatrując się jednak dalszym wynikom zauważamy, iż ponad dwukrotnie większa liczba mężczyzn chciałaby, aby małżonka zrezygnowała z pracy zawodowej,
o ile ich dochody byłyby wystarczające. Na tym przykładzie dobrze widać, jak silnie
zakorzeniony jest jeszcze tradycyjny model rodziny, zwłaszcza wśród mężczyzn.
Należy dodać, iż decyzja pójścia do pracy przez małżonkę często nie jest wyborem, lecz koniecznością, ze względu na niemożność utrzymania się z jednej
pensji. Zauważamy tutaj, iż stereotypizacja jest problemem wielopłaszczyznowym.
Mężowie rzadko w równym stopniu zajmują się potomstwem, mimo iż
część z nich chciałaby to robić (Arendell 2000 za: Renzetti i Curran 2008: 264).
Z badań CBOS (Szczepańska 2006) wynika, iż kobiety w większym stopniu zajmują się opieką nad dziećmi oraz osobami z niepełnosprawnością. Być może same
często nie chcą angażować mężów w prace domowe lub pomoc przy dziecku.
Z pewnością czynnik kulturowy w postaci wzorców podziału obowiązków w tradycyjnej rodzinie jest również znaczący, bo w wielu gospodarstwach domowych jest
on nadal powszechny. Możemy domyślać się, iż w przypadku długotrwałej opieki
nad dzieckiem mężczyźni nie zawsze mają szansę otrzymać satysfakcjonujące
warunki do podjęcia takich działań, np. w postaci dłuższych urlopów ojcowskich.
Dochodzi tu również kwestia finansowa – niejednokrotnie małżonek zarabia więcej
niż żona, stąd racjonalnie bardziej opłacalnym staje się urlop wychowawczy kobiety.
Badania dowodzą również, iż matki są bardziej czułe wobec córek niż synów (Connor 1996 za Renzetti i Curran 2008: 124). Mamy tu wręcz do czynienia
z automatycznym charakterem użycia stereotypów. Proces ten ma miejsce dzięki
wzmocnieniu za pośrednictwem kar i nagród oraz poprzez naśladownictwo (Renzetti i Curran 2008: 119). Również ojcowie traktują odmiennie swoje dzieci ze
względu na płeć – w rozmowie z córkami częściej używają emocjonalnego języka,
smutnych tematów i złożonych zwrotów, a wobec chłopców często posługują się
językiem przepełnionym gniewem (Adams i in. 1995 za: Renzetti i Curran 2008: 124).
Różnice można zobaczyć na poziomie zabaw, które różnią się ze względu na płeć
dziecka. Wobec potomków płci męskiej częściej stosuje się zabawy interakcyjne
zamiast werbalnych (MacDonald i Parke 1986 za: Renzetti i Curran 2008: 125).
Ciekawy jest również fakt, iż zabawki dziewczynek nakierowane są na macierzyństwo i prowadzenie domu, stąd lalki i miniaturowe pralki, a w pokojach chłopców
dominuje bardziej zróżnicowany sprzęt: samochody, klocki, zabawy edukacyjne i mili-
5
tarne (Rheingold i Cook 1975 za: Renzetti i Curran 2008: 127). Zabawy te przekładają się na późniejsze zachowanie osób o odmiennej płci np. poprzez preferencje
dotyczące edukacji czy pracy. Badania dowodzą również, iż rodzice częściej kupują lalki dziewczynkom, a chłopcom piłki (Sterna i Karraker 1989 za: Lott i Maluso
2004: 100). Zabawki pełnią tu znaczącą rolę, ponieważ rozwijają umiejętności społeczne, emocjonalne i intelektualne, przygotowując tym samym do pełnienia w
przyszłości określonych ról.
Nie tylko wczesne dzieciństwo ma wpływ na kształtowanie stereotypów.
Bardzo ważny jest również okres dojrzewania. Badania pokazują, iż w losowo wybranych czasopismach dla nastolatek – „Bravo”, „Bravo Girl”, „Dziewczyna” –
dominuje tematyka seksu, mody, kosmetyków i muzyki. Rzadko kiedy można spotkać artykuły dotyczące edukacji, aspiracji zawodowych, a już w ogóle nie
występują tematy ekonomii, polityki czy odkryć naukowych, w przeciwieństwie do
męskich magazynów (Pankowska 2005: 86-87). W ten sposób zainteresowania
dziewczyn zostają ukierunkowane. Niewykluczone jest jednak, iż gdyby w czasopismach pojawiała się tematyka polityki, to coraz więcej dziewczyn zaczęłoby się
nią interesować. Uwarunkowania dotyczące wychowania przeplatają się z wpływami biologicznymi. Badania wykazały mianowicie przewagę chłopców w zdolnościach poznawczych, m.in. w: zdolnościach myślenia abstrakcyjnego, orientacji
wzrokowo-przestrzennej, zdolnościach matematycznych i przewagę dziewczynek
w zakresie np. wrażliwości zmysłowej, głównie słuchowej i dotykowej, odróżniania
barw oraz pamięci mechanicznej (tamże: 43-47). Jednakże wielu naukowców upatruje przyczyn tego stanu rzeczy w czynnikach motywacyjnych. Niektórzy autorzy
odwołują się do odmiennej budowy mózgu jako potwierdzenia podziałów płciowych
(Moir i Jessel 1993 za: Buczkowski 2005: 116-117). Z pewnością fakt zależności
kobiet od zjawisk takich jak menstruacja, ciąża czy menopauza oraz konieczność
opieki nad dziećmi przyczyniły się do uzależnienia kobiet od mężczyzn (Buczkowski 2005: 47-48). W dzisiejszych czasach istnieje jednak możliwość przezwyciężenia różnic biologicznych, dzięki np. sztucznemu zapłodnieniu oraz pigułce
antykoncepcyjnej, co powoduje odejście kobiet od tradycyjnej roli matki. Mniejsza
zdolność kobiet do fizycznego wysiłku niwelowana jest również poprzez proces
mechanizacji pracy. Jednak według Simone de Beauvoir różnic w traktowaniu kobiet i mężczyzn nie należy szukać w czynnikach biologicznych, lecz społecznych,
ponieważ fizyczność sama w sobie nie rodzi dyskryminacji, a dopiero wartość nadana jej przez społeczeństwo (1972 za: Mizielińska 2004: 34-36). Być może
znaczącą rolę odgrywa tu nieświadomość kobiet w kwestii stereotypizacji oraz ni-
ska solidarność jej przedstawicielek. Wydaje się, iż internalizacja wzorców jest
kwestią wieloczynnikową.
Według badań Alice Eagly (1987 za Mackie i in. 1999: 62) społecznie pełnione role wpływają na treść stereotypów, stąd na przykład schemat, iż kobiety,
posiadając cechy ekspresyjne, zorientowane są na relacje międzyludzkie a mężczyźni preferują zadania oraz sprawdzanie własnych umiejętności. Nadmierna
generalizacja może okazać się tutaj nietrafna. Co więcej, badania Geerta Hofstede
(1980 za: Best i Wiliams 2004: 122) pokazały, iż mężczyźni najczęściej przywiązują wagę do takich wartości jak są asertywność i pieniądze, a kobiety do
wychowania i edukacji. Mamy tu do czynienia z samospełniającym się proroctwem, gdzie sposób traktowania przedstawicieli określonej płci wpływa na ich
realne zachowanie.
Nie bez znaczenia jest również podejście samych kobiet. Według badań
Striebera Whitleya (1986 za: Hyde i Frost 2004: 27-28) kobiety częściej przypisywały swoje osiągnięcia szczęściu, a mężczyźni zdolnościom. Być może dlatego, iż
dziewczynki uczy się być skromnymi, a sukces z ich strony nie jest zbyt dobrze
postrzegany, w przeciwieństwie do chłopców, którzy zachęcani są do rywalizacji
i chwalenia się swoimi osiągnięciami. Należy dodać również, iż, jak podają Alice
Eagly i Maureen Crowley (1986 za: Hyde i Frost 2004: 33-34), kobiety częściej
otrzymują pomoc od mężczyzn, a same udzielają jej przedstawicielom obojga płci
w równym stopniu. Z pewnością nie bez znaczenia jest tu stereotyp ofiarnej kobiety.
Niektóre jednak badania pokazują brak różnic w obrębie przedstawicieli
obojga płci. Alice Eagly i Blair Johnson (1989 za: Hyde i Frost 2004: 36-37) przyjmują, iż przy zachowaniach przywódczych nie występują różnice płciowe. Jak
podają Eleanor Maccoby i Carol Jacklin na poziomie aktywności motorycznej korelacja z płcią jest również niejasna (1974 za: Hyde i Frost 2004: 42-43). Co więcej,
mamy do czynienia z większą liczbą różnic indywidualnych w obrębie płci niż różnic międzypłciowych (Pankowska 2005: 47). Również dociekania dotyczące
rzekomo większej agresji i potrzeby osiągnięć oraz wyższej samooceny
u mężczyzn nie są jednoznaczne (tamże: 47-52). Niewykluczone, iż wyniki te są
konsekwencją stosowania odmiennych metodologii, założeń oraz wynikają z faktu
nieuwzględnienia różnic kulturowych.
6
Konsekwencje istnienia stereotypów płci
Stereotypy płci mogą mieć dalekosiężne skutki. Mianowicie, jak podaje Michelle Rosaldo (1974 za: Pratto 2004: 149), mężczyźni cieszą się w społeczeństwie większym prestiżem, szacunkiem społecznym, zarobkami oraz mają
lepsze samopoczucie i samoocenę. Częściej pełnią funkcję autorytetów społecznych, politycznych i naukowych. Kobiety nierzadko napotykają na bariery kulturowe w tych obszarach, do czego odnoszą się pojęcia: „lepka podłoga” lub „szklany sufit”, obrazujące utrudnienia w procesie awansu kobiet oraz „szklane ruchome
schody”, przedstawiające zjawisko odwrotne w stosunku do mężczyzn (Pankowska 2005: 121). Co więcej, jeśli już pełnią przywódcze funkcje, to częściej oceniane są przez mężczyzn negatywnie, jako że wykonują zadania niezgodne ze
stereotypowo przypisaną im rolą społeczną (Jacobson i in. 1977 za: Unger i Saundra 2004: 277). Według danych GUS (Oleński 2007), praca domowa zajmuje
kobietom prawie 5 godzin dziennie, a mężczyznom dwa razy mniej, przy czym
pracują oni zawodowo o godzinę dłużej niż współmałżonka. Należy pamiętać, iż
dobrze prowadzony dom daje lepsze warunki do rozwoju zarówno dzieci, jak i dorosłych, a w perspektywie globalnej przyczynia się do wzrostu gospodarczego.
Możemy zauważyć, iż niski prestiż prac domowych wynika z wykonywania tych
czynności przez kobiety, a one same także jej nie doceniają, o czym świadczyć
może nieokreślanie ich mianem pracy. Być może jest to konsekwencją ciągłej konieczności powtarzania czynności domowych, np. sprzątania, co sprawia, iż efekt
nie zawsze jest widoczny. Sytuacja ta mogłaby być zmieniona poprzez kampanie
uświadamiające lub odpowiednią politykę społeczną, np. urlopy ojcowskie lub płacenie składek ubezpieczeniowych podczas urlopu wychowawczego. Nieodpłatna
praca w domu postrzegana jest jako mało prestiżowa. Ta sama kwestia dotyczy
zawodów wysoko sfeminizowanych, jak np. przedszkolanka, nauczycielka czy pielęgniarka, mimo iż prace te nie tylko wymagają sprawności technicznej, ale i niedocenianych społecznie kompetencji emocjonalnych. Uznawane są one jako typowe
dla kobiet, które niejako z natury miałyby je posiadać. Ta nieuzasadniona generalizacja rodzi dysproporcje w zakresie wynagrodzeń za pracę kobiet i mężczyzn, jak
również większe ryzyko bezrobocia w przypadku kobiet.
Jednej z przyczyn dyskryminacji należy upatrywać w procesie socjalizacji,
który utrwala zakorzenione praktyki społeczne. Nie bez znaczenia jest również
świadomość nierówności płci na rynku pracy, która zniechęca kobiety do aktywnego działania na tym polu, albo wręcz przeciwnie, wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy
z istnienia tego zjawiska, więc nie ma wiedzy, aby się przed nim bronić. Możliwe
również, iż część osób akceptuje nierówności płci (w badaniach m.in. Siemieńskiej
zarówno kobiety jak i mężczyźni akceptują dyskryminację ze względu na płeć).
Być może przyczyna tkwi w głębokim zakorzenieniu zjawiska stereotypizacji, przez
co ich przejawy są traktowane jako coś naturalnego.
Stereotypy płci są krzywdzące nie tylko dla kobiet. Mężczyźni mogą odczuwać ich oddziaływanie w przypadku problemów z urlopem wychowawczych lub
nieobecnościami w pracy spowodowanymi chorobą dziecka. Co więcej, głębokie
zmiany, jakie nastąpiły w relacjach damsko-męskich, spadek znaczenia siły fizycznej oraz prawdopodobna w przyszłości zbędna rola mężczyzny w procesie
prokreacji stały się przyczyną kryzysu męskości (Pankowska 2005: 160). Mężczyźni są coraz bardziej narażeni na choroby i nałogi. Niewykluczone również, iż
mają coraz większe problemy z poczuciem własnej tożsamości.
Kolejne różnice w traktowaniu przedstawicieli płci męskiej i żeńskiej odnoszą się do zagadnień w systemie edukacji. Różnice można zauważyć na poziomie
proksemiki. Często występuje w klasie podział na ławki przeznaczone dla dziewczyn i chłopców (Thorne 1993 za: Renzetti i Curran 2008: 155). Taka segregacja
płciowa wzmacnia stereotypizację i zmniejsza szansę na owocną współpracę oraz
rozwój przedstawicieli obojga płci.
Ukryty program jako narzędzie stereotypizacji płci
Szkoła może pełnić rozmaite funkcje: instrukcyjną – dzięki wyposażeniu
w wiedzę, alokacyjną – opierającą się na umiejscowieniu jednostek w strukturze
społecznej, selekcyjną – poprzez wybór odpowiedniego typu kształcenia oraz regulacji ambicji – dzięki kontroli możliwości subiektywnie postrzeganych przez
uczniów (Kopciewicz 2007: 247). Jednak nie wszystkie jej działania są zamierzone
i zauważane przez uczestników tych praktyk. Szczególnym przypadkiem utrwalania stereotypów może być tu ukryty program. Jest to niejawne przekazywanie
określonych wartości i stereotypów uczniom (Renzetti i Curran 2008: 191). Nieświadomość tych mechanizmów może stać się niebezpieczna zarówno dla
uczniów, jak i nauczycieli. Według Teresy Bauman (1993 za: Nowotniak 2007:
181), aby dotrzeć do ukrytych treści zawartych w edukacji, niezbędne jest osadzenie w określonej kulturze i społeczeństwie. Analiza, związana z kontekstem
społeczno-kulturowym jest tutaj niezbędna. Na ukryty program składają się m.in.
wpływ rówieśników oraz środków masowego przekazu, atmosfera w domu, styl
pracy nauczycieli, rozwiązania architektoniczne, a nawet emocjonalność ucznia
7
(Nowotniak 2007: 192). Jest wiele definicji tego pojęcia, ponieważ zagadnieniem
tym zajmują się naukowcy z różnych dziedzin. To wpajanie czegoś, co nie jest zaplanowane (Jackson 1989 za: Pankowska 2005: 88). Ukryty program pełni tutaj
ważne funkcje adaptacyjne i nie zawsze jest procesem w pełni świadomym.
Za tym zjawiskiem mogą stać również reguły dotyczące relacji między
uczniem a nauczycielem. Aby zdobyć dobry stopień, uczniowie muszą podporządkować się nauczycielowi – myślenie odmienne nie jest nagradzane (WawrzyniakBeszterda 2007: 78). Coraz częściej obserwuje się ogromną presję nakierowaną
na wymierne osiągnięcia czy hierarchizację przedmiotów i przypisywanie określonych zdolności ze względu na płeć, zatracając w ten sposób indywidualny rozwój
wychowanków.
Cechy dziewczynek i chłopców są zestawiane najczęściej na zasadzie
przeciwieństwa. Według Lucyny Kopciewicz (2007: 206), dziewczęta w czasie
edukacji przechodzą trening m.in. podporządkowania autorytetom, niepewności w
wystąpieniach publicznych oraz przymusu wyboru między atrakcyjnością fizyczną
a intelektualną, podczas gdy u chłopców kształtowane są umiejętności podejmowania decyzji, krytycznego podejścia do władzy i śmiałego zabierania głosu.
Kształtowanie lub nie określonych umiejętności może stać się znaczące w dorosłym życiu. Idea ukrytego programu jest tu tożsama z manipulacją. Co więcej,
badania Aliny Kalinowskiej, Renaty Stawowy i Marioli Chomczyńskiej-Miliszkiewicz
(za Nowotnia 2007: 195) pokazały, iż chłopcy poprzez specyficzne traktowanie ze
strony kadry nauczycielskiej mają większe szanse na osiągnięcie sukcesu edukacyjnego. Inne badania wskazują przyczynę tego zjawiska w fakcie, że nauczyciele
w szkołach podstawowych częściej zmuszają uczniów niż uczennice do wysiłku
intelektualnego, podsuwając chłopcom różne wskazówki (Renzetti i Curran 2008:
150). Być może wynika to z faktu, iż w szkołach uczą najczęściej kobiety, a tym
samym zwracają one większą uwagę na uczniów płci przeciwnej. Często też to
chłopcy pełnią w grupie rolę liderów, co zwiększa ich samoocenę (tamże: 156). W
miarę dorastania stereotypy stają się coraz bardziej widoczne. Dla chłopców źródłem prestiżu są osiągnięcia sportowe, poczucie humoru, skłonność do ryzyka i
niegrzecznych zachowań, jak również pewność siebie, w przeciwieństwie do nastolatek, które oceniane są zwykle poprzez pryzmat urody (tamże: 157-158).
Widać tutaj wyraźnie, iż dziewczyny mają mniej opcji wyboru, jeśli chodzi o dziedziny, dzięki którym mogą zyskać uznanie i szacunek ze strony otoczenia i
rówieśników. Jak wskazują badania, często ukrywają one swoje osiągnięcia w
obawie przez odrzuceniem (tamże: 162). Mechanizm ten staje się blokadą dla
przedstawicielek płci żeńskiej w drodze do kariery zawodowej. Na poziomie uniwersyteckim widzimy również zróżnicowanie fakultetów ze względu na płeć:
kobiety częściej wybierają kierunki humanistyczne, co doskonale wpisuje się we
wcześniej wspomnianą socjalizację w szkołach podstawowych, gdzie to chłopców
uważano za bardziej uzdolnionych w przedmiotach ścisłych.
Stereotypy płci w podręcznikach
Niejednokrotnie treści zawarte w podręcznikach stanowią odzwierciedlenie
światopoglądu autorów (Nowotniak 2007: 195). Znaczący może się okazać nie tylko przekaz werbalny, ale również wizualny, w postaci sugestywnych ilustracji, na
które młodsze dzieci zwracają szczególną uwagę. Badania pokazują, iż już książeczki obrazkowe dla przedszkolaków kreują obraz aktywnego chłopca i pasywnej
dziewczynki, przedstawicielki płci żeńskiej często pełnią rolę gospodyń domowych
lub zupełnie w nich nie występują (Weitzman i in. 1972 za: Renzetti i Curran 2008:
131). Badania, choć nie najnowsze, są częstokroć aktualne również dziś. Bohaterki w książkach dla dzieci pojawiają się niezwykle rzadko. Baśnie również przepełnione są ukrytymi treściami, jak np. w „Kopciuszku”, gdzie życie dziewczyny odmienia się dzięki zbiegowi okoliczności oraz jej niezwykłej urodzie, czy w „Jasiu i
Małgosi”, gdzie kształtuje się pogląd, iż ludzie brzydcy, jak Baba-jaga, są źli (Żłobicki
2002: 89-90). Często jednak nawet nie zastanawiamy się nad ukrytym sensem
bajek, które są przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Według badań Barbary Szackiej (1987 za: Żłobicki 2002: 75) nad podręcznikami wydanymi w Polsce w latach 1979 – 1983 dla klas I – V przedstawiają
one obraz wyizolowanej rodziny, w której matki zajmują się domem, a ojcowie zarabiają na jej utrzymanie. Co więcej, obraz ten jest harmonijny i pełen spokoju.
Podobnych danych dostarczają badania Sary Delamont, która wskazuje na seksizm w podręcznikach, objawiający się m.in. podziałem zawodów czy ról społecznych na męskie i żeńskie, np. nie występują lekarki (1989 za: Żłobicki 2002:
77). Bohaterami historycznymi i literackimi w podręcznikach są zwykle mężczyźni,
a osiągnięcia naukowe kobiet zwykle pomijane (Kopciewicz 2007: 32). Duża dysproporcja między postaciami męskimi i żeńskimi może sprawić, iż dzieci nie będą
dostrzegać udziału kobiet w rozwoju literatury, nauki czy sztuki. Ponadto, warto
dodać, że taka nierównowaga nie zachęca dziewczynek do udzielania się na tych
polach.
8
Stereotypy płci w czytankach jako przejaw ukrytego programu
w edukacji wczesnoszkolnej – badania własne
Istnieje kilka sposobów teoretycznego podejścia do badania zjawiska stereotypizacji (Deaux i Kite 2004: 355-358). Pierwszy z nich – perspektywa
społeczno-kulturowa – opiera się na przekonaniu, iż to kultura reprodukuje schematy poznawcze poprzez socjalizację (podejście kulturowe) lub ograniczone
możliwości poznawcze (podejście strukturalne), które są właściwe ogółowi społeczeństwa. Druga perspektywa – motywacyjna – głosi, iż stereotypy są niezbędne
dla umacniania tożsamości, a ostatnia – poznawcza – kładzie nacisk na funkcjonalność stereotypów, ponieważ pomagają nam one porządkować informacje.
Pragnę tutaj oprzeć się na pierwszej z nich, wychodząc z założenia, iż to socjalizacja w wieku wczesnoszkolnym sprzyja budowaniu schematów poznawczych w
postaci stereotypizacji kobiet i mężczyzn, stając się tym samym częścią ukrytego
programu.
W badaniach posłużyłam się analizą treści czytanek z podręczników do
klasy pierwszej szkoły podstawowej z 12 tekstów z części III i V z 2000 r., obowiązujących do 2008 r. (Łukasik i Petkowicz 2000a: 12, 16, 26-27, 30, 36-37, 42-43,
48; Łukasik i Petkowicz 2000b: 8-9, 16-17, 30-31, 36) oraz 15 tekstów z części III
i V z 2009 r., obowiązujących do 2011 r. (Łukasik i Petkowicz 2009a: 42, 44-45,
48, 50-53; Łukasik i Petkowicz 2009: 3-4, 6-11, 14-15, 22-23, 28, 38, 50-53). Posiłkowałam się również analizą ilustracji we wspomnianych już podręcznikach z roku 2009.
Metodą, którą się posłużyłam, było kodowanie zdanie po zdaniu treści czytanek i tworzenia do tego ram analitycznych według niżej zamieszczonego wzoru:
„Kosmata ćma”
Jacuś rozwiązuje różne rebusy. A tu do pokoju wpada kosmata ćma. Dostaje się pod
klosz lampy.
Tatusiu, ćma ! Trzeba ja uwolnić, bo może się spalić ! – krzyczy Jacuś. Tatuś odchyla
klosz i woła:
Leć, malutka, na wolność. Wróć do swoich!
Tatuś, dlaczego ćmy lubią latać nocą?
Bo to takie nocne motyle.
Kodowanie:
Jacuś rozwiązuje rebusy.
Ćma wpada do pokoju i dostaje się pod klosz lampy.
Chłopiec woła tatę, aby uwolnił ćmę, bo może się spalić.
Tatuś ratuje ćmę.
Tatuś odpowiada na pytanie chłopca, że ćmy lubią latać nocą, ponieważ są to
nocne motyle.
Ramy analityczne:
1. Rozwiązywanie łamigłówek jako męskie zadanie – stereotypowo męska cecha
– chłopcy są bardziej uzdolnieni pod względem wnioskowania logicznego od
dziewczyn.
2. Bohater męskiej płci – stereotypowo męska rola.
3. Tato jako autorytet w sprawach paranaukowych – stereotypowo męska rola.
Kierując się kryterium nasycenia treścią, metodą doboru próby była próba
celowa. Analizę oparłam na pytaniu głównym: Jakie stereotypy płciowe istnieją
w czytankach dla uczniów klas pierwszych szkoły podstawowej? Oraz czterech
pytaniach szczegółowych:
1. Jakie stereotypy płciowe istnieją w czytankach dla uczniów klas pierwszych
szkoły podstawowej na płaszczyźnie zajęć, zabaw dzieci przeciwnej płci i co
z tego wynika w odniesieniu do ról społecznych?
szkoły podstawowej w odniesieniu do zawodu?
szkoły podstawowej w odniesieniu do cech charakteru?
4. Jaka nowa tematyka pojawiła się w czytankach dla uczniów klas pierwszych
szkoły podstawowej w odniesieniu do stereotypów płci?
Według Sandry Lipsitz Bem, ukryte założenia dotyczące płci, czyli pryzmaty rodzaju, przybierają trzy formy: androcentryzm (w centrum uwagi znajduje się
pierwiastek męski), polaryzacja rodzajowa (przydzielenie kobietom i mężczyznom
innych zadań) oraz esencjonalizm biologiczny (uzasadniający dwa poprzednie
pryzmaty w imię odmienności gatunkowej) (Pankowska 2005: 18). Poprzez analizę
chciałam dowiedzieć się, która z perspektyw dominuje ilościowo w przypadku tekstów zamieszczonych w podręcznikach dla dzieci z klas pierwszych przed i po
2008 roku.
Czytanki obowiązujące do 2008 roku, które poddałam analizie, noszą następujące tytuły: „List do Babci”, „List do Dziadka”, „Zabawy na śniegu”, „Kosmata
1.
2.
3.
4.
5.
9
ćma”, „Nierozważny Tomek”, „Mała koronczarka”, „Zawody”, „Mama w kuchni”
oraz „Śniadanie zajączka”. Pierwsze dwie odnoszą się do ról społecznych kobiet
i mężczyzn. Babcia robi w nich zakupy i gotuje zupę, a więc pełni swoją kobiecą
rolę w sposób stereotypowy, a dziadek zabiera wnuczka do kina i na spacery.
Uderza tutaj domatorstwo babci i aktywny sposób spędzania czasu dziadka z wnuczkiem. Co więcej, czytanki te zostały zestawione na przeciwległych stronach, co
wzmaga ich siłę kontrastu. Obraz jawi nam się jako harmonijny i wysoce wyidealizowany. Jeśli chodzi o przedstawicieli płci męskiej w postaci ojca lub dziadka, to
są oni w części czytanek autorytetami w sprawach paranaukowych; to do nich
przychodzi najczęściej dziecko i zadaje pytania. Co więcej, bardziej ciekawi świata
są chłopcy. Trzeci tekst, który wpisuje się w takie same ramy analityczne, nosi sugestywny tytuł „Mama w kuchni”. Obraz kobiety jest przedstawiony stereotypowo.
Mama krząta się po kuchni od rana, jest trochę niezdarna, bo ciągle zadumana,
codziennie przypala mleko i sypie sól do herbaty. Zauważamy dużą infantylizację
kobiecej kreacji. Pośrednio o rolach społecznych dowiadujemy się z kolejnej czytanki, która ukazuje zabawy dzieci. Dziewczynki jeżdżą na sankach, chłopcy
natomiast lepią bałwana, budują fortece i rzucają kulami do celu. Widać tu większą
różnorodność form zabaw w przypadku chłopców, zdają się być one bardziej pomysłowe i rozwijające wyobraźnię. Należy dodać, iż mają one charakter militarny,
dobrze wpisujący się w stereotypowe zajęcia chłopców.
Następny tekst nosi sugestywny tytuł „Nierozważny Tomek”. Odnosi się do
aspektu cech charakteru. Chłopiec jeździ na łyżwach na kruchym lodzie, po czym
wpada do wody. Skłonność do zachowań ryzykownych idealnie wpisuje się w stereotyp. Tomka ratuje nieznajomy. Zauważamy tutaj chyba najczęściej występującą
w czytankach rolę męską – odważnego bohatera. Na tym jednak autor nie poprzestaje, gdyż chorego chłopca w domu odwiedzają koleżanki. Widzimy stereotypowe
kobiece cechy: opiekuńczość i chęć niesienia pomocy. Zostają one bliżej scharakteryzowane w czytance pt.: „Mała koronczarka”. Ukazuje ona historię, w której
kapryśna królewna chce mieć suknię z białej koronki i poleca to zadanie koronczarce. Dziewczyna myśli, iż nie podoła zadaniu, więc płacze. Na początku widzimy tupiącą kapryśną i rozpieszczoną królewnę. Potem na plan wysuwa się niepewna swoich umiejętności, płaczliwa koronczarka. Wszystkie te cechy nie cieszą
się społecznym uznaniem.
Kolejnym aspektem stereotypizacji jest podział na zawody damskie i męskie. W czytance nazwy zawodów występują wyłącznie w formie męskiej: malarza,
lekarza, murarza, stolarza, piekarza i pisarza. Być może jest to jednak kwestia
konwencji literackiej. Trzeba również mieć na względzie, że w języku polskim nie
wszystkie z wymienionych profesji mają swoje żeńskie odpowiedniki.
Ostatnią czytanką, która nad wyraz uwidacznia stereotypowe podejście,
jest „Śniadanie zajączka”. Zwierzę zauważa pod krzakiem rannego wróbelka Czykczyka. Znamienny jest komentarz: „Jakiś zły chłopiec uderzył go kamieniem”. Należałoby zastanowić się, dlaczego nie napisano bardziej neutralnie: „dziecko” lub
„ktoś”. Chuligaństwo przypisuje się tu chłopcu. Ten przykład doskonale obrazuje,
jak niesprawiedliwe i krzywdzące mogą okazać się stereotypy.
Teksty, które obowiązywały w „Wesołej szkole” do 2008 roku, zestawiłam
z czytankami wydanymi po tej dacie, ukazanymi w części III i V podręcznika (m.in.
„Szałas”, „Ogłoszenie”, „Głos królewny Malinki”, „Do mamy”).
W aspekcie ról społecznych nie pojawiła się już czytanka „List do babci”
oraz „List do dziadka”. Zostały one zastąpione neutralnym tekstem, w którym dzieci proszą mamę, aby zawsze się cieszyła. Ponadto, kreacja dorosłych płci męskiej
jako autorytetów paranaukowych praktycznie nie występuje. Ciekawa jest również
kwestia nieobecności roli kobiety jak gospodyni domowej. Niestety, zostaje ona
przemilczana i pozostawiona bez żadnej alternatywy. Zmianę obserwujemy na poziomie tekstów odnoszących się do zabaw dzieci. Poprzednią czytankę zastąpiono
tekstem opisującym zabawę w Indian. Przedstawia ona ojca wraz z synem, którzy
budują szałas oraz bawią się w wojowników. Ilustracja ta dobrze obrazuje stereotypowo męskie role i skłonność do agresji. Tak jak i wcześniej, to aktywne sposoby
spędzania czasu wolnego oraz nastawione na rozwój wyobraźni. Co więcej, w zabawie uczestniczą tylko przedstawiciele płci męskiej, co potwierdza ogłoszenie
zamieszczone na przeciwległej stronie. Chłopcy szukają chętnych do budowy szałasu. Jednakże w kolejnej czytance zaznaczone jest, iż wszyscy go budowali. Być
może określenie to odnosi się też do dziewczynek, gdyż obrazek będący ilustracją
czytanki przedstawia chłopca i dwie dziewczynki, które są widoczne również w tle
przy szałasie. Wprowadzenie przedstawicielek płci przeciwnej łagodzi przekaz,
tym bardziej, iż jest on umieszczony w postaci ilustracji, a jak wiadomo, dzieci
w okresie wczesnoszkolnym bardziej wrażliwe są na odbiór wizualny niż werbalny.
Kolejna czytanka przedstawia Janka, który ćwiczy judo, i siostrę, która wraz z tatą
jeździ konno. Zauważamy tu już zróżnicowanie płci, co daje wrażenie neutralności
przekazu, mimo iż sztuki walki ćwiczy tylko chłopiec. Warto również dodać, iż jeździectwo jest postrzegane jako prestiżowy sport.
Czytanka pt. „Nierozważny Tomek” również się nie pojawia. Są jednak inne odnoszące się do cech charakteru chłopców. Jedna z nich przedstawia
10
bohaterski czyn Wojtka, który wyniósł z płomieni dziecko i wezwał strażaków. W nagrodę dostał hełm strażacki. Widzimy, tak jak poprzednio, męskie bohaterstwo
oraz skłonność do zachowań ryzykownych. Warto zauważyć, że spotyka się ono
z dużą aprobatą społeczną – nagroda jest tutaj formą pochwały. Kolejna czytanka
również niemal identycznie przerysowuje stereotypowo męską cechę. Ukazuje ona
dwóch chłopców: Jerzego i Adama, którzy spieszą na pomoc kotkom uwięzionym
w koszyku na rzece. Ryzykowny i bohaterski czyn staje się znowu udziałem płci
męskiej.
Jeśli chodzi o cechy charakteru, to w nowszych czytankach pojawia się
nieco inny kierunek wartościowania. Królewna Malinka ukazana jest mianowicie
jako dobra i troskliwa opiekunka zwierząt, a nie kapryśna, płaczliwa i niepewna
siebie postać. Te cechy są społecznie oceniane jako pozytywne, nie mniej jednak
nadal wpisują się one w stereotyp płci żeńskiej. Co więcej, w kolejnej czytance widzimy dzieci karmiące ptaki i tu również zauważamy przewagę dziewcząt.
Opiekuńczość jest cechą wpisującą się w kobiecość.
W przypadku zawodów zostaje rozwiana wątpliwość dotycząca tego, czy
formy męskie są wyłącznie kwestią konwencji literackiej, ponieważ tekst zilustrowany jest obrazkami samych mężczyzn. Jak widać ten stereotyp zostaje nadal
utrzymany. Takie zawody, jak malarz, pisarz, stolarz, murarz i piekarz pozostają
domeną mężczyzn. W kolejnych czytankach występuje król jako symbol władzy,
oraz pan leśniczy, być może jednak ze względu na nieobecność w języku polskim
żeńskiego odpowiednika tego ostatniego. Pojawia się również pani, zatrudniona w
banku, co wydaje się być dużym postępem, ponieważ pierwszy raz pojawia się
kobieta pracująca poza domem, z wyjątkiem ilustracji lekarki z podpisem „lekarz”.
Stereotyp, choć nieśmiało, w pewien sposób zostaje przełamany.
Nowoczesną tematyką pojawiającą się w czytankach są scenki rodzajowe
przedstawiające ludzi w codziennych sytuacjach. Wcześniej obraz świata jawił się
jako wyidealizowany. Przy pracach codziennych obserwowaliśmy tylko mamę, która z uśmiechem na ustach krzątała się po kuchni. W podręcznikach późniejszych
obserwujemy rodziców obojga płci w prozaicznych sytuacjach. Pierwszą z nich jest
na przykład wizyta w banku – tato obsługuje konto, ucząc przy tym córkę. Co ciekawe, mamy tutaj do czynienia z damsko-męską stycznością, a nie tylko, jak to
było w poprzednich przypadkach, stycznością osób tej samej płci, a nowe umiejętności praktyczne zdobywa dziewczynka. Kolejnym przykładem niestereotypowego
ujęcia ról płciowych jest wizyta w sklepie – ojciec kupuje córce buty na narty. Jest
to wprawdzie specjalistyczne obuwie sportowe, ale jednak. Zauważamy również
podkreślenie, iż takie buty ma Beata i Bartek, a więc jest to sport przeznaczony
zarówno dla dziewczyn, jak i chłopców. Następnym nowym trendem jest obecność
nowoczesnych technologii. W czytance obserwujemy zderzenie dwóch obrazów.
Bartek robi zakupy w supermarkecie, a Beatka z mamą w domu przez Internet.
Dostrzec można tu przełamanie stereotypu kobiet, które boją się nowoczesnych
technologii. Co więcej chłopiec nie dość, że zajmuje się robieniem zakupów, to
czyni to jeszcze w tradycyjny sposób, poprzez pójście do sklepu. Historyjka obrazkowa rozwija się – dalej obserwujemy kuriera, który przynosi przesyłkę do domu.
Jest to mężczyzna – być może dlatego, iż nie ma w języku polskim odpowiednika
tego zawodu, lub po prostu częściej ten zawód wykonuje mężczyzna. Nie mniej
jednak taki nowoczesny sposób robienia zakupów na pewno nie jest elementem,
który pasuje do zestereotypizowanej konwencji.
W nowszych podręcznikach nie występuje również czytanka o zajączku.
Zostaje ona jednak zastąpiona opowiadaniem o Czarku, którego napadł nieznajomy. Z ilustracji jasno wynika, iż jest to łysy, wyrośnięty chłopiec. Jednak Czarek nie
chce oddać czapki, odważnie jej broni. Widzimy transmisję stereotypowych cech
męskich: odwaga, chuligaństwo oraz skłonność do zachowań ryzykownych i niebezpiecznych, tak jak miało to miejsce we wcześniejszych tekstach.
W ramach podsumowania warto stworzyć typologię, która odnosiłaby się
do wyżej wymienionych czytanek zarówno przed, jak i po 2008 roku. W obrębie ról
społecznych najczęstszym schematem jest mężczyzna w postaci bohatera, ewentualnie autorytetu naukowego. Kobieta pełni rolę gospodyni domowej. W aspekcie
zawodów są to profesje stereotypowo męskie i żeńskie. W ramach cech charakteru zauważamy również wyraźne rozróżnienie. Chłopiec jest zwykle podejmującym
ryzyko bohaterem lub chuliganem, a dziewczynka opiekunką. Stereotypowe ujęcie
płci na przestrzeni lat 2000/2008 – 2009/2011 zmieniło się znacznie. O ile wyraźnie stereotypowy podział na męskie i żeńskie zawody został utrzymany, obserwujemy jednak przykład kobiety pracującej poza domem, jak również ilustrację z lekarką, co wzmacnia niestereotypowe ujęcie. Także cechy charakteru płci żeńskiej
zostały nieco przekształcone z niezdarnej i zadumanej ku dobrej opiekunce zwierząt oraz troskliwej koleżance. Obraz nadal zostaje utrzymany w konwencji
stereotypowej, jednakże budzi bardziej pozytywne emocje. Jeśli chodzi o role społeczne, to męski typ uległ częściowej zmianie – został wyeliminowany stereotyp
mężczyzny jako autorytetu naukowego, przy pogłębieniu stereotypu bohatera.
Szcze-gólnie nieobecność tego ostatniego w odniesieniu do płci żeńskiej jest bardzo widoczna – bohaterka nie pojawia się ani razu. Wśród stereotypów
11
dotyczących ko-biet wyeliminowano gospodynię domową, jednak w jej miejsce nie
umieszczono żadnej innej roli. Można byłoby powiązać to z czytankami o zawodach, ale tu i tak pani z banku czy lekarka pełnią role poboczne.
Zastanawiając się nad przyczynami tego stanu rzeczy, wysnułam hipotezę
nieświadomości, gdyż książki te są tworzone głównie przez kobiety. Wysoce
prawdopodobne jest, iż przygotowanie pedagogiczne w niewystarczającym stopniu
uwrażliwia na kwestię stereotypizacji poprzez braki w wiedzy socjologicznej na tym
kierunku studiów. Natomiast przyczyn zmiany należy być może upatrywać w nowej
podstawie programowej, a co się z tym wiąże w zmianie ilustratorów i rzeczoznawców dopuszczających książki do użytku szkolnego. Mniemam również, iż
nowoczesne trendy globalizacyjne nakierowane na likwidację nierówności płci nie
są tu bez znaczenia.
Wnioski
Polska ratyfikowała „Konwencję o eliminacji form dyskryminacji płciowej”,
w tym usunięcia z podręczników stereotypów płci (Kopciewicz 2007: 58). Widzimy
jednak, iż wymogi te nie zostały w pełni spełnione.
Podsumowując, w co drugiej czytance z podręczników z lat 2000/2008 zauważamy jaskrawe przejawy stereotypizacji. Chłopcy są aktywni, ciekawi świata.
Dorośli mężczyźni są zwykle wykształceni i utrzymują rodzinę. Lubią ryzyko, czasem są chuliganami oraz autorytetami dla swoich dzieci i wnuków. Ich role i zadania są bardziej różnorodne niż dziewczynek. Płeć żeńska natomiast jest rozmarzona i płaczliwa. Czasem wręcz kapryśna i lubiąca się stroić. Kobieta w domu pełni
stereotypową rolę gospodyni domowej. Efekt wzmacniają sugestywne tytuły, np.
„Nierozważny Tomek”, „Mama w kuchni” i ilustracje. Obraz stereotypowego rozróżnienia na płeć męską i żeńską w prezentowanych aspektach jest wyidealizowany. Inaczej ma się rzecz w czytankach z podręczników z lat 2009/2011, w których nie obserwujemy już tak dużego podziału. Kobiety pełnią najczęściej rolę
opiekunek lub ich obecność jest pomijana, jak w przypadku wyeliminowania roli
gospodyni domowej i postawienia jej bez żadnej alternatywy. Bohaterka płci żeńskiej nie pojawia się ani razu. Przełamanie stereotypów jest jednak posiłkowane
ilustracjami i tekstem pobocznym, który wzmacnia siłę przekazu. Co więcej, pojawiają się również sytuacje prozaiczne, jak np. wizyta w sklepie oraz nowoczesne
technologie i nowe zajęcia z nimi związane, w postaci robienia zakupów przez Internet przez matkę wraz z córką.
Mając na względzie, iż ukryty program ma realny wpływ na uczniów
i uczennice, a stereotypy płci w czytankach stanowią element socjalizacji dzieci,
należałoby zastanowić się, jaki obraz zostaje im przekazywany. Matka ukazana
jest jako zatroskana o dobro swoich dzieci, zajmuje się najczęściej pracami domowymi. Płeć żeńska występuje głównie w roli opiekunki. Dodatkowo zabawy
dziewczynek, w przeciwieństwie do zajęć chłopców, są raczej bierne i konwencjonalne. Dzieci dostają w ten sposób gotowy schemat dotyczący tego, jak ma
wyglądać społeczna rola kobiety. Takie przedstawienie nie zachęca do działania,
raczej do skupienia się na funkcjach rodzicielskich.
Inaczej wygląda obraz ojca czy dziadka, którzy zaspokajają potrzebę ciekawości dzieci poprzez odpowiedzi na nurtujące je pytania oraz są pomysłodawcami niedzielnych wypadów. Ich rola jest aktywna. Jako chłopcy, najczęściej
są podejmującymi ryzyko bohaterami. Dzięki takiemu ukazaniu, dzieci mogą postrzegać mężczyzn przez pryzmat ich działań. Aktywność i kompetencja niejako
zostają wpisane w ich rolę.
Według wcześniej wyszczególnionych pryzmatów rodzaju Sandry Lipsitz
Bem, mamy tutaj do czynienia z polaryzacją rodzajową, tzn. wyraźnie widzimy
skonstruowanie przedstawienia chłopców na zasadzie przeciwieństwa do tego,
czym zajmują się i jak przedstawione są dziewczynki. Zajęcia płci męskiej są oddzielone od zajęć płci żeńskiej i zbiegają się tylko w przypadku zajęć sportowych,
np. jazdy konnej, a i tak nie zawsze – przykład chłopca trenującego judo. Warto
zauważyć również, iż zajęcia chłopców są bardziej różnorodne i związane z rozwojem intelektualnym lub technicznym. Chłopiec jest podziwiany i nagradzany za
swoje bohaterskie czyny. W przypadku dziewczyn taki motyw nie występuje ani
razu. Może to rodzić podejrzenia, iż nie są one zdolne do takich czynów, co oczywiście jest nieprawdą. Chłopcom zostaje dostarczony obraz bardziej prestiżowych
zachowań i postaw niż infantylizowanej płci przeciwnej. Dziewczyny utożsamiane
są zwykle z pomocą przy domowych czynnościach lub opiekuńczością wobec chorego kolegi. Często ukazane są jako niezdarne.
Taki obraz płci w czytankach może przyczynić się do lęku kobiety przed
sukcesem, braku poczucia swojej wartości oraz sprzyjać aprobacie tradycyjnej roli
kobiety przez mężczyzn. W przypadku chłopców obraz jest przeciwny – to pewni
siebie znawcy świata, choć nie zawsze pozytywnie wartościowani, jak w przypadku chłopców-chuliganów. Ta ostatnia kwestia może stać się tym bardziej
niebezpieczna, iż jak pokazały wcześniejsze badania, zachowania agresywne
przedstawicieli płci męskiej są bardziej aprobowane, przez to i tendencja do ich
12
naśladownictwa u chłopców może się okazać silniejsza. Co więcej, stereotypy
obecne w czytankach mogą kanalizować obecne wzorce, wzmacniać identyfikację
ze względu na płeć oraz wpływ socjalizacji. Podręczniki nie podejmują również
trudnych tematów. W większości przedstawiają wyidealizowany obraz tradycyjnej
rodziny, nie mówiąc już o związkach partnerskich czy homoseksualnych. Z pewnością nie bez znaczenia jest tutaj konserwatyzm społeczeństwa polskiego. W nowszych czytankach pojawiają się nowoczesne technologie, jednak jest tylko jedna
czytanka, która zachęca do podejmowania świadomych decyzji. Dziewczynki są w
nich coraz bardziej niezależne i kompetentne, ale i opiekuńcze. Chłopcy ukazani
są raczej jako skłonni do zachowań ryzykownych niż jako dojrzali przedstawiciele
swojej płci. Takie ukazanie kobiet i mężczyzn ukierunkowuje również relacje damsko-męskie. Dziewczynki mogą bać się niegrzecznych chłopców, oni zaś mogą
wyrażać dezaprobatę w przypadku stereotypowo nudnych zabaw z przedstawicielkami płci przeciwnej. Szczególnie wyraziste jest również dychotomiczne ujęcie,
które lekceważy wielość odmian kobiecości i męskości.
Zdaję sobie sprawę, iż stereotypy pełnią ważne funkcje, np. zapewniają
bezpieczeństwo poznawcze. Jednakże uważam, iż nie należy nasilać istniejących
już w społeczeństwie utartych schematów chociażby poprzez czytanki. Zagadnienie to staje się jeszcze bardziej poważne, gdy weźmiemy pod uwagę wrażliwość
poznawczą dzieci w wieku szkolnym. Nie mniej jednak, stereotypy mogą ulegać
zmianie w czasie. Dzięki nowym wynalazkom technicznym i naukowym, jak np.
pigułka antykoncepcyjna, działalności ruchów feministycznych, kobiety są coraz
bardziej niezależne oraz rzadziej sprowadzane wyłącznie do roli matki i żony. Tym
samym, mężczyźni coraz częściej angażują się w pracę w domu i opiekę nad
dziećmi. Jawi się nam tutaj coraz wyraźniej perspektywa indywidualizacji, jak również zacierania się różnic płciowych, niepozbawiona jednak ujemnych skutków
ubocznych. Jednakże przekształcanie stereotypów jest procesem skomplikowanym i wolnym w stosunku do zachodzących w społeczeństwie zmian.
Bibliografia
Best, Deborah, Wiliams, John. 2004. Perspektywa międzykulturowa. W: Bogdan
Wojciszke (red.) Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Tłum.
Sylwia Pikiel. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 118-145.
Buczkowski, Adam. 2005. Społeczne tworzenie ciała – płeć kulturowa i płeć biologiczna. Kraków: TAiWPN UNIVERSITAS.
Cross, Susan Rosw, Markus, Hasel. 2004. Płeć w myśleniu, przekonaniach i działaniu: podejście poznawcze. W: Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety i mężczyźni:
odmienne spojrzenie na różnice. Tłum. Sylwia Pikiel. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s.48-80.
Deaux, Kay, Kite, Mary. 2004. Stereotypy płci. W: Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety
i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Tłum. Sylwia Pikiel. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 354-382.
Dovidio, John, Brigham, John, Johnson, Blair, Gaertner, Samuel. 1999. Stereotypizacja, uprzedzenia i dyskryminacja: spojrzenie z innej perspektywy. W: C. Neil
Macrae, Charles Stangor, Miles Hewstone (red.) Stereotypy i uprzedzenia.
Tłum. Małgorzata Majchrzak, Anna i Magdalena Kacmajor, Agnieszka Nowak.
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 225-260.
Grabowska, Magdalena. 2007. Stereotypy płci we wczesnej dorosłości: wybrane uwarunkowania. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
Hyde, Janet, Frost, Laurie. 2004. Metaanalizy w psychologii kobiety. W: Bogdan
Kopciewicz, Lucyna. 2007. Rodzaj i edukacja. Studium fenomenologiczne z zastosowaniem teorii społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wydawnictwo
Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP.
Kurcz, Ida. 2001. Zmiana stereotypów. W: Mirosław Kofta, Aleksandra JasińskaKania (red.) Stereotypy i uprzedzenia: uwarunkowania psychologiczne i kulturowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, s. 3-25.
Lott, Bernice, Maluso, Diane. 2004. Społeczne uczenie się męskości i kobiecości.
W: Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na
różnice. Tłum. Sylwia Pikiel. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 97-117.
Łukasik, Stanisłwa, Petkowicz, Helena. 2009a. Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie 1. Podręcznik część 3. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna.
Łukasik, Stanisłwa. Petkowicz, Helena. 2009b. Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie 1. Podręcznik część 5. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna.
Łukasik, Stanisłwa, Petkowicz, Helena. 2000a. Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie 1. Podręcznik część 3. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna.
13
Łukasik, Stanisłwa, Petkowicz, Helena. 2000b. Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie 1. Podręcznik część 5. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna.
Maass, Anne, Arcuri, Luciano. 1999. Język a stereotypizacja. W: C. Neil Macrae,
Charles Stangor, Miles Hewstone (red.) Stereotypy i uprzedzenia. Tłum. Małgorzata Majchrzak, Anna i Magdalena Kacmajor, Agnieszka Nowak. Gdańsk:
Mądrzycki, Tadeusz. 1974. Wpływ postaw na rozumowanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Mackie, Diane. Hamilton, David., Susskind, Joshua, Rosselli, Francine. 1999. Stereotypy jako reprezentacje indywidualne i zbiorowe. W: C. Neil Macrea.
Charles Stangor. Miles Hewstone (red.) Stereotypy i uprzedzenia. Tłum. Małgorzata Majchrzak. Anna i Magdalena Kacmajor. Agnieszka Nowak. Gdańsk:
Mizielińska, Joanna. 2004. Dekonstrukcje kobiecości: podmiot feminizmu a problem wykluczenia, Gdańsk: Słowo/Obraz Terytoria.
Mizielińska, Joanna. 2007. Płeć, ciało, seksualność: od feminizmu do teorii queer,
Kraków: TAiWPN UNIVERSITAS.
Nowotniak, Justyna. 2007. Ukryty program wychowania. W: Maria Dudzikowa, Maria Czerepaniak-Walczak (red.) Wychowanie. Pojęcia-procesy-konteksty.
Interdyscyplinarne ujęcie Tom 3. Gdańsk: Gdańskiej Wydawnictwo Psychologiczne, s. 181-206.
Oleński, Józef. 2007. Kobiety w Polsce. Komunikat z badań. Dostęp:
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_Kobiety_w_Polsce.pdf
[12.11.2011].
Pankowska, Dorota 2005. Wychowanie a role płciowe. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Pratto, Felicia. 2004. Polityka płci: różnice między kobieta i mężczyzną w sypialni,
kuchni i gabinecie. W: Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Tłum. Sylwia Pikiel. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 146-194.
Renzetti, Claire. Curran, Daniel. 2008. Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo. Tłum.
Agnieszka Gromkowska-Melosik. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Stangor, Charles, Schaller, Mark. 1999. Stereotypy jako reprezentacje indywidualne i zbiorowe. W: C. Neil Macrea, Charles Stangor, Miles Hewstone (red.)
Stereotypy i uprzedzenia. Tłum. Małgorzata Majchrzak, Anna i Magdalena
Kacmajor, Agnieszka Nowak. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 13-36.
Unger Rhoda, Saundra. 2004. Seksizm: perspektywa zintegrowana. W: Bogdan
Wawrzyniak-Beszterda, Renata. 2007. Język w wychowaniu – neutralne medium
czy narzędzie wpływu? Recz o tym, co się dzieje w klasie szkolnej. W: Maria
Dudzikowa, Maria Czerepaniak-Walczak (red.) Wychowanie. Pojęcia-procesykonteksty. Interdyscyplinarne ujęcie Tom 3. Gdańsk: Gdańskiej Wydawnictwo
Psychologiczne, s. 67-90.
Szczepańska, Joanna. 2006. Kobiety i mężczyźni o podziale obowiązków w gospodarstwie domowym. Komunikat z badań, Dostęp: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2006/K_183_06.PDF [06.11.2011].
Żłobicki, Wiktor. 2002. Ukryty program w edukacji. Między niewiedzą a manipulacją. Kraków: Oficyna Wydawnicza
Katarzyna Sanocka
Studentka III roku socjologii studiów stacjonarnych na Uniwersytecie Wrocławskim, wiceprezeska Rady Kół Naukowych UWr., wiceprezeska Koła Inicjatyw
Społecznych Studentów, starostka roku.
Od drugiego roku interesuje się tematyką płci kulturowej. Na początku
przeprowadzała analizę stereotypów płci w czytankach w latach 2000/2008, później poszerzyła ją o analizę porównawczą z lat 2009/2011. W roku 2010/2011
przygotowała pracę licencjacką: „Stereotypy płci wśród podchorążych Wyższej
Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych im. gen. T. Kościuszki”.
14

Katarzyna Sanocka Stereotypy płci w czytankach – wybrane

Transkrypt

Podobne dokumenty

Sytuacja kobiet na polskim rynku pracy

godziny wychowawczej: Stereotypy płci

Scenariusz zajec Rownosc plci

Rozwój seksualności dziecka Zainteresowania sferą seksualną

Wersja do druku

Szkolenie dotyczące zasady równości szans kobiet i mężczyzn w