Obowiązki pracodawcy i pracownika na podstawie ustawy z dnia 26

„Qui rogat non errat – kto pyta nie błądzi”
OBOWIĄZKI PRACODAWCY
I PRACOWNIKA
NA PODSTAWIE USTAWY
Z DNIA 26.06.1974 R.
KODEKS PRACY
Rzeszów 2008
1
Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa
Obywatelskiego
ul. Fredry 4/58
35-959 Rzeszów
tel/fax (0-17) 86 20 122
[email protected]
www.porso.yoyo.pl
Broszura opracowana przez Annę Ziębę
Broszura sfinansowana przez
Polsko-Amerykańską Fundację Wolności
w ramach programu „Obywatel i Prawo IV”
2
Każdy z nas nawiązując stosunek pracy powinien zdawać sobie
sprawę z tego jakie obowiązki rodzą się dla obu stron stosunku pracy,
aby móc w pełni respektować swoje prawa, a także dzięki realizacji
swoich obowiązków nie wejść z nim w sprzeczność.
Ponadto,
w stosunkach pomiędzy pracodawcą a pracownikiem można mówić
o korelacji pomiędzy prawami i obowiązkami, tzn., iż korelatem praw
pracowniczych jest zbiór obowiązków pracodawcy. Jak zatem wynika,
temat obowiązków obu stron stosunku pracy nie może zostać omówiony
bez wyraźnego naznaczenia także kwestii ich praw.
Niektóre z tych praw i obowiązków mają charakter ogólny (np.
obowiązek
poszanowania
godności
i
innych
dóbr
osobistych
pracownika), inne zaś mają charakter szczegółowy (np. obowiązek
wydania pracownikowi świadectwa pracy). Jedne prawa i obowiązki
mają charakter konkretny (np. obowiązek prowadzenia dokumentacji
związanej ze stosunkiem pracy, obowiązek prowadzenia ewidencji czasu
pracy), inne natomiast mają charakter abstrakcyjny (np. obowiązek
obiektywizmu i sprawiedliwej oceny pracownika).
Ponadto prawa i obowiązki stron w stosunkach pracy można
podzielić na główne oraz pomocnicze, czyli takie, które służą realizacji
tych pierwszych (np. głównym obowiązkiem dla pracownika jest
wykonywanie pracy pod kierownictwem pracodawcy, zaś obowiązkiem
ubocznym może być zachowanie tajemnicy służbowej).
3
OBOWIĄZKI PRACODAWCY
Obowiązki pracodawcy wymienione zostały przede wszystkim
w art. 94 KP. Zgodnie z tym artykułem, pracodawca zobowiązany jest:
• zaznajamiać pracowników podejmujących pracę z zakresem ich
obowiązków, sposobem wykonywania pracy na wyznaczonych
stanowiskach oraz ich podstawowymi uprawnieniami,
• organizować pracę w sposób zapewniający pełne wykorzystanie
czasu pracy, jak również osiąganie przez pracowników, przy
wykorzystaniu ich uzdolnień i kwalifikacji, wysokiej wydajności
i należytej jakości pracy,
• organizować
pracę
uciążliwości
pracy,
w
sposób
zwłaszcza
zapewniający
pracy
zmniejszenie
monotonnej
i
pracy
w ustalonym z góry tempie,
• przeciwdziałać dyskryminacji w zatrudnieniu, w szczególności ze
względu
na
płeć,
wiek,
niepełnosprawność,
rasę,
religię,
narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową,
pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze
względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo
w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy,
4
• zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy oraz prowadzić
systematyczne szkolenie pracowników w zakresie bezpieczeństwa
i higieny pracy,
• terminowo i prawidłowo wypłacać wynagrodzenie,
• ułatwiać pracownikom podnoszenie kwalifikacji zawodowych,
• stwarzać
pracownikom
podejmującym
zatrudnienie
po
ukończeniu szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe lub szkoły
wyższej warunki sprzyjające przystosowaniu się do należytego
wykonywania pracy,
• zaspokoić w miarę posiadanych środków socjalne potrzeby
pracowników,
• stosować obiektywne i sprawiedliwe kryteria oceny pracowników
oraz wyników ich pracy,
• prowadzić dokumentację w sprawach związanych ze stosunkiem
pracy oraz akta osobowe pracowników,
• wpływać na kształtowanie w zakładzie pracy zasad współżycia
społecznego.
5
Ponadto, można stwierdzić, iż z punktu widzenia treści stosunku
pracy, najistotniejsze są dwa obowiązki pracodawcy wobec pracownika.
Obowiązki te wynikają z art. 22KP, mianowicie:
• obowiązek zatrudniania pracownika,
• obowiązek wypłacania pracownikowi wynagrodzenia za pracę.
Pierwszy
z
tych
obowiązków,
czyli
obowiązek
zatrudniania
pracownika z mocy umowy o pracę lub innego aktu, który jest podstawą
stosunku pracy spoczywa na pracodawcy. Zgodnie z tym, pracodawca
obowiązany
jest
udostępnić
pracownikowi
stanowisko
pracy
w zakładzie odpowiednie do rodzaju pracy jaką pracownik obowiązany
jest świadczyć. Korelatem tego obowiązku jest prawo pracownika do
rzeczywistego wykonywania pracy.
Kolejny z wyżej wymienionych obowiązków, czyli obowiązek
wypłacenia pracownikowi wynagrodzenia za pracę ciąży na każdym
pracodawcy niezależnie od tego, czy zobowiązuje się on wobec
pracownika do wypłacania określonego wynagrodzenia, albowiem
korzystanie
z
pracy
nieodpłatnej
jest
zabronione,
a odmienne
postanowienia są nieważne i ulegają zastąpieniu przez odpowiednie
przepisy płacowe.
Ponadto, z podstawowych zasad prawa pracy także wynikają pewne
obowiązki dla pracodawcy, mianowicie:
6
• obowiązek poszanowania godności i innych dóbr osobistych
pracownika (art. 11’ KP) – oznacza on, iż pracownik pomimo tego,
iż zobowiązuje się świadczyć pracę podporządkowaną na rzecz
pracodawcy, to jego dobra osobiste nie mogą doznać żadnego
uszczerbku ze strony pracodawcy. Jak zatem wynika, obowiązek
ten stanowi zarazem granicę dla pracodawcy co do wydawanych
przez niego poleceń, oceny pracownika i stosowania kar wobec
niego.
•
obowiązek równego traktowania pracowników (art. 112 KP) –
oznacza, że wszyscy pracownicy, wykonujący taką samą pracę
mają takie same prawa. Ponadto obowiązek ten wiąże się ściśle
i uzupełnia
obowiązkiem
z
zakazem
stosowania
dyskryminacji
obiektywnych
pracowników
i
oraz
sprawiedliwych
kryteriów oceny pracowników i wyników ich pracy.
• obowiązek
zapewnienia
pracownikom
bezpiecznych
i higienicznych warunków pracy (art. 15 KP) – oznacza, iż prawo
do wykonywania pracy określonego rodzaju może być tylko wtedy
w pełni realizowane, gdy pracownik ten nie doznaje przeszkód
w świadczeniu tej pracy, tzn. gdy warunki pracy są pod każdym
względem dogodne, bezpieczne i higieniczne. Obowiązek ten jak
zatem wynika z powyższego wiąże się z obowiązkiem zatrudnia
7
pracownika na stanowisku odpowiednim ze względu na rodzaj
umówionej pracy.
• obowiązek zaspokajania bytowych, socjalnych oraz kulturalnych
potrzeb pracowników stosownie do możliwości i warunków (art.
16 KP) a zgodnie z art. 94 KP „w miarę posiadanych środków”.
• obowiązek ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji
zawodowych (art. 17 KP) – jest to obowiązek zarówno wobec całej
załogi, jak i indywidualnych pracowników. Przejawia się on
w obowiązku organizowania i finansowania różnych form szkoleń
i dokształcania zawodowego.
Na uwagę zasługuje także obowiązek pracodawcy z art. 943 KP,
a mianowicie obowiązek przeciwdziałania mobbingowi w zakładzie
pracy czyli działaniom lub zachowaniom dotyczącym pracownika lub
skierowanym przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym
i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące
u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub
mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub
wyeliminowanie z zespołu współpracowników.
Ponadto,
należy
dodać,
iż
w
oświadczeniu
pracodawcy
o wypowiedzeniu umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony lub
o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia, pracodawca
8
powinien
wskazać
rozwiązanie
tej
przyczynę
umowy
a
uzasadniającą
także
powinno
wypowiedzenie
zawierać
lub
pouczenie
o przysługującym pracownikowi prawie odwołania do sądu pracy.
Pracodawca o zamiarze wypowiedzenia pracownikowi umowy o pracę
zawartej na czas nieokreślony powinien ponadto zawiadomić zakładową
organizację
związkową
i podać
jej
przyczynę,
która
uzasadnia
zwolnienie danej osoby. Pracodawca taki nie może natomiast,
wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi, jeżeli brakuje mu nie
więcej niż dwa lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, a okres
zatrudnienia umożliwia mu uzyskanie prawa do emerytury wraz
z osiągnięciem tego wieku. Nie dopuszczalne jest także rozwiązanie
umowy o pracę w czasie urlopu pracownika, a także w czasie innej
usprawiedliwionej jego nieobecności w pracy, jeżeli nie upłynął okres,
który uprawnia do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia.
Pracodawca obowiązany jest także do wypłacania odpraw z tytułu
zwolnień z przyczyn leżących po stronie zakładu pracy, z tytułu odpraw
emerytalnych
i rentowych,
z
tytułu
odpraw
pośmiertnych,
odszkodowań i renty wyrównawczej.
Kolejnym obowiązkiem pracodawcy zasługującym na omówienie
jest obowiązek wydania świadectwa pracy. Zgodnie z art. 97 KP
w związku
z rozwiązaniem
lub
wygaśnięciem
stosunku
pracy
pracodawca jest obowiązany niezwłocznie wydać pracownikowi
świadectwo pracy, a jego wydanie nie może być uzależnione od
uprzedniego rozliczenia się pracownika z pracodawcą.
9
W przypadku rozwiązania lub wygaśnięcia umowy o pracę
z pracownikiem, z którym dotychczasowy pracodawca nawiązuje
kolejną umowę o pracę bezpośrednio po rozwiązaniu lub wygaśnięciu
poprzedniej umowy o pracę, pracodawca obowiązany jest wydać
pracownikowi świadectwo pracy, tylko na jego żądanie.
W świadectwie pracy należy powinny znaleźć się informacje
dotyczące okresu i rodzaju wykonywanej pracy, zajmowanych
stanowisk, trybu rozwiązania albo okoliczności wygaśnięcia stosunku
pracy, a także inne informacje niezbędne do ustalenia uprawnień
pracowniczych i uprawnień z ubezpieczenia społecznego. Ponadto,
w świadectwie
pracy
wynagrodzenia
za
zamieszcza
się
wzmiankę
pracę w myśl przepisów
o
zajęciu
o postępowaniu
egzekucyjnym. Na żądanie pracownika w świadectwie pracy podaje się
także informację o wysokości i składnikach wynagrodzenia oraz
o uzyskanych kwalifikacjach.
W ciągu 7 dni od otrzymania świadectwa pracy pracownik może
wystąpić z wnioskiem do pracodawcy o sprostowanie świadectwa.
W razie nieuwzględnienia wniosku pracownikowi przysługuje, w ciągu
7 dni od zawiadomienia o odmowie sprostowania świadectwa pracy,
prawo wystąpienia z żądaniem jego sprostowania do sądu pracy.
Ponadto, pracownikowi za szkodę wyrządzoną mu przez
pracodawcę
w wyniku
niewydania
10
lub
wydania
niewłaściwego
świadectwa pracy, przysługuje roszczenie o naprawienie tej szkody.
Odszkodowanie które może uzyskać w ten sposób pracownik równa się
wynagrodzeniu za czas pozostawania bez pracy z tego powodu,
jednakże nie dłuższy niż 6 tygodni.
11
OBOWIĄZKI PRACOWNIKA
Jak to już wcześniej zostało powiedziane przy omawianiu
obowiązków pracodawcy, do podstawowych obowiązków pracownika
według art. 22§1 KP jest obowiązek wykonywania pracy określonego
rodzaju. Obowiązek ten uściślają i konkretyzują przepisy wskazujące, jak
pracownik obowiązany jest wykonywać swoją pracę. Stanowi o tym art.
100 KP, który stanowi, iż ma on wykonywać swą pracę sumiennie
i starannie. Sumienność oznacza, iż pracownik powinien wykonywać
swą pracę w sposób najlepszy zgodnie z intencjami pracownika,
staranność zaś oznacza, iż powinien wykonywać tą pracę z dbałością,
dokładnością, dobry efekt.
Kolejnym obowiązkiem pracownika jest obowiązek przestrzegania
ustalonego z pracodawcą czasu pracy, a co się z tym wiąże punktualne
stawianie się do pracy i stosowanie się do obowiązującego w zakładzie
rozkładu czasu pracy.
Wśród obowiązków spoczywających na pracowniku, można
wyróżnić i takie, które mają na celu przede wszystkim zabezpieczenie
prawidłowego przebiegu pracy zespołowej w zakładzie pracy.
12
Wśród tych obowiązków porządkowych wymienić należy:
• przestrzeganie regulaminu pracy oraz ustalonego w zakładzie
pracy porządku, tzn. stosowanie reguł organizacyjnych, które
w swoim założeniu mają zapewnić ład w zakładzie pracy,
niezakłócony tok czynności oraz należyty wygląd pomieszczeń
oraz stanowisk roboczych,
• przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
• przestrzeganie przepisów przeciwpożarowych, co wiąże się nijako
z obowiązkiem zachowania bezpieczeństwa w pracy i ochrony
mienia pracodawcy,
• przestrzeganie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego,
czyli stosowanie się do norm pozaustawowych, czyli na zasadzie
wzajemności, życzliwości, solidarności, z zachowaniem kultury
w kontaktach osobistych, a także okazując sobie pomoc wzajemną.
Art. 100 KP wskazuje również na obowiązek dbałości o dobro
pracodawcy. Dbałość ta powinna przejawiać się zarówno w należytym
wykonywaniu przez pracownika obowiązków, które wynikają z umowy
o pracę, a także przedsiębraniu starań niewchodzących w zakres
obowiązków wynikających z umowy, a które są konieczne do
odwrócenia grożącej pracodawcy szkody bądź do zmniejszenia jej
13
rozmiarów albo aby usunąć skutki szkody, która już powstała. Owa
dbałość o dobro pracodawcy polega również na podejmowaniu
wysiłków mających na celu powiększenie majątku pracodawcy.
Przejawem dbałości o dobro zakładu pracy jest również obowiązek
ochrony mienia zakładu pracy, który obejmuje zarówno składniki
majątkowe powierzane pracownikowi z obowiązkiem wyliczenia się, np.
określone towary, gotówka, a także mienie używane przez pracownika
w toku trwania stosunku pracy, np. narzędzia, surowce, oraz składniki
pozostające w zasięgu działań pracownika inne przedmioty majątkowe.
Z obowiązkiem o którym mowa powyżej, czyli dbałości o dobro
pracodawcy wiąże się obowiązek przestrzegania tajemnicy. W ramach
tego obowiązku mieści się obowiązek zachowania w tajemnicy
informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę,
a także tajemnica określona w odrębnych przepisach, np. państwowa.
Obowiązki
pracownika
dotyczą
także
dbania
o
dobro
współpracowników, właściwego odnoszenia się do przełożonych
i klientów
oraz
przestrzeganie
zasady
kultury
współżycia,
poszanowania prawa do odmienności poglądów i apolityczności.
Pracownik zobowiązany jest także dbać o zdrowie i życie osób z którymi
pracuje i dlatego w razie zagrożenia życia lub zdrowia ludzkiego,
a także o wypadku przy pracy, musi on niezwłocznie zawiadomić
przełożonego. W sytuacji takiej, pracownik powinien także ostrzec
14
współpracowników oraz inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia
o grożącym im niebezpieczeństwie.
Ponadto, pracownik obowiązany jest niezwłocznie powiadomić
komórkę do spraw kadrowych o zmianach stanu rodzinnego,
warunkujących nabycie albo utratę prawa do świadczeń z zakładu pracy
i z ubezpieczenia społecznego oraz o zmianie adresu.
Kolejnym omawianym obowiązkiem pracownika jest obowiązek
stosowania się do poleceń pracodawcy. Jak zatem wynika z KP,
pracownik
obowiązany
jest
stosować
się
do
poleceń
swoich
przełożonych, które dotyczą pracy i nie są sprzeczne z przepisami prawa
lub umową o pracę. Pracownika obowiązują oczywiście tylko te
polecenia, które są zgodne z prawem i są możliwe do wykonania. Dodać
należy także, iż niewykonanie polecenia nielegalnego, czyli sprzecznego
z prawem, lub polecenia niemożliwego do wykonania nie uzasadnia
odpowiedzialności pracownika. W sytuacji zaś, gdy pracownik błędnie
uznał polecenie za nieważne, wówczas z powodu samowolnego jego
niewykonania poniesie przewidzianą w prawie odpowiedzialność. Jak
zatem wynika, pracownik powinien bezzwłocznie po otrzymaniu
polecenia, które uważa za nieprawidłowe, przedstawić swe zastrzeżenia
pracodawcy i w ten sposób uczynić zadość obowiązkowi sumienności
w wykonywaniu pracy i dbałości o dobro pracodawcy.
15
Na zakończenie należy dodać, iż owe prawa, jak i obowiązki
pracodawcy i pracownika oprócz uregulowań w przepisach prawa mogą
być także dodatkowo ustalone w umowie o pracę. Jednakże owe
postanowienia umowne nie mogą pogarszać sytuacji pracownika, czyli
nie mogą odbierać lub ograniczać jego uprawnień wynikających
z przepisów
prawa
ani
też
tworzyć
nowych
obowiązków
nieprzewidzianych w tychże przepisach. Uregulowania te mogą
dotyczyć tylko kwestii, które prawo uznaje za dyspozytywne, a także
tych, które w sposób wyraźny pozwala regulować umowa, jak np.
obowiązek
powstrzymania
się
pracownika
od
działalności
konkurencyjnej w stosunku do pracodawcy. Umowa o pracę może także
konkretyzować obowiązki ustawowe, podając w jaki sposób mają być
spełniane, a także wprowadzać nowe uprawnienia pracownicze.
Przy opracowaniu wykorzystano:
1. L. Florek, T. Zieliński, “Prawo pracy” , Warszawa 2005
2. Ustawa z dnia 26.06.1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. 98.21.94)
16