choroby somatyczne

Psychologiczne determinanty
rozwoju chorób somatycznych
Błażej Karwat
O czym będzie mowa?
Zdrowie
 Zaburzenia
psychosomatyczne
 Mechanizm związku
stres – zaburzenia
w stanie zdrowia
 Uwarunkowania
osobowościowe zaburzeń
somatycznych

Wg WHO zdrowie to stan
pełnego dobrego
samopoczucia
fizycznego
psychicznego
 społecznego


a nie tylko brak choroby
lub zniedołężnienia.
Homeostaza czyli zdolność organizmu do
efektywnej obrony przed stresorami w celu
utrzymania i przywrócenia wewnętrznej
równowagi.
Zaburzenia psychosomatyczne
1. Bodźce psychiczne przyczyną
-
nerwice wegetatywne (bóle głowy, nawykowe wymioty,
jadłowstęt psychiczny, otyłość)
- źródłem jest napięcie psychiczne
2. Urazy psychiczne, ale nie wyłącznie
- choroba wrzodowa żołądka, zapalenie jelita grubego,
samoistne nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa,
alergie
3. Czynnik psychiczny zaostrza przebieg
choroby somatycznej
- cukrzyca, nadczynność tarczycy, RZS
(Tylka, 2000)
Somatyzacja

Tendencja do bycia bardziej świadomym
fizycznych niż psychicznych aspektów
stanów emocjonalnych i wyrażania ich
poprzez symptom somatyczny

Badacze nie są zgodni
co do tego czy:
◦ dochodzi do uszkodzenia narządu
◦ stosowanie tego pojęcia ma sens

Zaburzenia psychosomatyczne często
stanowią reakcję na uraz psychiczny

Uraz psychiczny (trauma)
jest odpowiedzią danej
osoby na konkretne
zdarzenie
Uraz psychiczny
Obezwładniające i nie
podlegające kontroli
wydarzenie życiowe.
 Skutkuje odczuwaniem bezbronności,
bezradności, utraty poczucia bezpieczeństwa
i panowania nad sytuacją.
 Konsekwencje: poczucie winy, erotyzacja, poczucie
odrzucenia, straty, utrata zaufania, zaburzenia
relacji przywiązania.

Trauma wczesnodziecięca

Nasze dorosłe życie zależne jest od jakości
przywiązania we wczesnym dzieciństwie
◦ Przywiązanie ufne – matka jako bezpieczna baza,
której obecność pozwala na swobodne eksplorowanie
otoczenia
Zdolność niemowlęcia do radzenia
sobie ze stresem jest skorelowana
z reakcją matki
 W relacji przywiązania matka
kształtuje rozwój reakcji radzenia
sobie ze stresem

Trauma wczesnodziecięca - stres
Szlaki układu odpowiedzialnego za stres
zlokalizowane w prawej półkuli mózgu
 Rozwój prawej półkuli bardzo intensywny ok. 2
r.ż. (ok. 3 r.ż. wszystkie drogi nerwowe)
 Stresory psychospołeczne są bardziej szkodliwe
 Przewlekły stres wiąże się z długotrwałymi
wzorami reaktywności układu
autonomicznego – może
powodować zaniki, ubytki
tkanki nerwowej

Trauma i jej skutki
Prawa półkula mózgu –
bodźce emocjonalne i społeczne,
przetwarzanie informacji odbieranych z ciała
 Zaburzenia regulacji emocji uważa się
obecnie za główną przyczynę wszystkich
zaburzeń psychicznych
 Wczesne niekorzystne doświadczenia
prowadzą do podwyższonej wrażliwości na
stres w późniejszym życiu (Graham i in., 1999)

Rodzina psychosomatyczna
Uwikłanie
 Sztywność
 Nadopiekuńczość
 Włączanie dziecka
w konflikt rodzicielski
 Mała tolerancja konfliktu

Rodzina psychosomatyczna

Uwikłanie
◦ nadmierne podporządkowanie, ingerencja w myśli, uczucia,
działania innych, słabo oddzielone podsystemy rodzinne, granice
pokoleniowe przekraczane przez koalicje

Nadopiekuńczość
◦ uniemożliwia rozwój autonomii i zainteresowań poza rodziną

Mała tolerancja konfliktu
◦ całkowite negowanie jego istnienia, brak przyzwolenia na wyrażanie
różnic

Sztywność
◦ z trudem podejmują decyzję o zmianie, zaprzeczają istnieniu innego
problemu (niż dziecko)

Włączanie dziecka w konflikt rodzicielski
◦ zamiana konfliktu małżeńskiego na konflikt rodzicielski
stres
podejmowanie zachowań
niekorzystnych dla zdrowia
stres
fizjologiczna odpowiedź na
działające stresory
Fizjologiczna odpowiedź na działające stresory
Zdarzenie
Percepcja
Interpretacja bodźca jako
stresującego
Pobudzenie jednej lub więcej osi:
◦ oś bezpośredniego unerwienia
narządów wewnętrznych
◦ oś neurohormonalna
◦ oś endokrynologiczna
Działania na narządy
oś bezpośredniego unerwienia
narządów wewnętrznych
oś neurohormonalna
oś endokrynologiczna
Oś bezpośredniego unerwienia narządów

Autonomiczny układ nerwowy
AKTYWACJA
◦ współczulny (sympatyczny)
HAMOWANIE
◦ przywspółczulny (parasympatyczny)

Komunikacja pomiędzy CUN, a narządami
wewnętrznymi
AKTYWACJA
noradrenalina, adrenalina, dopamina








rozszerzenie źrenic
zwężenie naczyń krwionośnych
przyśpieszenie akcji serca
UKŁAD
wzrost ciśnienia tętnicze
WSPÓŁCZULNY
rozszerzenie oskrzeli
hamowanie wydzielania gruczołów trawiennych
zwiększenie wydzielania glukozy w wątrobie
kierowanie większej ilości krwi do mięśni
szkieletowych
HAMOWANIE
acetylocholina






zwolnienie oraz funkcje regeneracyjne
mniejsze ukrwienie mięśni
szkieletowych
zwiększony przepływ krwi przez
trzewia
wzrost wydzielania gruczołów
trawiennych
UKŁAD
obniżenie ciśnienia krwi, tętna PRZYWSPÓŁCZULNY
magazynowanie glukozy w postaci
glikogenu w wątrobie
Oś neurohormonalna
Zapoczątkowana w grzbietowoprzyśrodkowej części ciała migdałowatego i
biegnąca przez boczne i tylne obszary
podwzgórza do rdzenia nadnerczy
 Wydzielanie katecholamin: adrenaliny
i noradrenaliny do krwiobiegu
 Skutkiem jest zwiększona aktywność
sercowo-naczyniowa,
oddechowa, nerwowa,
mięśniowa.

Oś endokrynologiczna
◦ I – adrenokortykalna
◦ II – somatotropowa
◦ III – tarczycowa
I - Oś adrenokortykalna
CRH – kortykoliberyna
ACTH – hormon adrenokortykotropowy
Kortyzol, kortykosteron, aldosteron
Kortyzol, kortykosteron, aldosteron
wzrost wytwarzania glukozy, ciał
ketonowych, wolnych kwasów
tłuszczowych
 zahamowanie mechanizmów
immunologicznych
 zatrzymuje sól w organizmie i powoduje
wzrost ciśnienia tętniczego

II - Oś somatotropowa
SRF
GH
SRF – somatoliberyna
GH – hormon wzrostu (somatotropina)
Hormon wzrostu
pobudza uwalnianie mineralokorykoidów
 mobilizacja tłuszczów zmagazynowanych
w organizmie
 wzrost stężenia glukozy i wolnych
kwasów tłuszczowych

III - Oś tarczycowa
TRH – tyreoliberyna
TSH – hormon tyreotropowy
T3, T4 – hormony tarczycy
Hormony tarczycy
zwiększają przemianę materii
 zwiększają częstość akcji serca, jego
kurczliwość, obwodowy opór naczyniowy
powodując wzrost ciśnienia tętniczego
 zwiększa działanie glukokortykoidów
i hormonu wzrostu

A może krótka przerwa zanim przejdziemy dalej?
Czynniki osobowości w koncepcji Wielkiej
Piątki wg McCrae, Costy
 Cechy temperamentu i aleksytymia
 Represyjny styl osobowość
 Wzory zachowania A i C
 Osobowość Typu D

Pięcioczynnikowy model osobowości
Neurotyczność
 Ekstrawertyczność
 Otwartość na doświadczenie
 Sumienność
 Ugodowość

Neurotyczność
◦ brak równowagi emocjonalnej
◦ podatność na doświadczanie
negatywnych emocji
◦ tendencja do wyolbrzymiania
dolegliwości
i przeżywanych problemów
Składniki:
lęk, agresywna wrogość, depresyjność,
nadmierny samokrytycyzm,
impulsywność, nadwrażliwość
Lęk
strach
◦ nerwowy, spięty, zamartwia się i rozmyśla
o niepowodzeniach
Agresywna wrogość
złość
◦ rozdrażnienie, gniewność, trudne we
współżyciu
cyniczna wrogość vs neurotyczna wrogość
choroby układu krążenia vs choroby nowotworowe
Depresyjność
smutek
◦ przeżywa smutek, poczucie beznadziejności
i osamotnienia, czuje się winny
i małowartościowy
Nadmierny krytycyzm
wstydu
poczucie
◦ zażenowany, czuje się gorszy od innych, jest
wrażliwy na wyśmiewanie, dokuczanie
Impulsywność
skłonność do ulegania
pokusom, poddawania się pragnieniom
Nadwrażliwość
niezdolność do
skutecznego radzenia sobie ze stresem
◦ może załamywać się, panikować, być nadmiernie
zależny od pomocy innych
Nasilenie negatywnych emocji
Przejawiają więcej dolegliwości
somatycznych, tj. zawroty głowy,
zaburzenia snu, utrata energii, poczucie
wyczerpania, bóle głowy, biegunki, bóle
gardła
 Krótszy okres przeżycia

(Leventhal i in. 1996, Christensen i in. 1992,
Suls, Bunde, 2005, Costa, McCrae 1987)
Neurotyczność
dowody związku
neurotyczności z chorobami
sercowo-naczyniowymi (Wiebe, Forenberry, 2006)
 związek afektu negatywnego z innymi
chorobami somatycznymi (układu
trawiennego, nerek, postępu HIV) (Ickovics i wsp. ,

2001, Christensen, 2002

choroby niedokrwiennej serca, wrzodowej,
łuszczycy, nadciśnienia tętniczego, chorób
nowotworowych (Ogińska-Bulik, Juczyński, 2007).
Ugodowość
◦ nastawienie do ludzi
◦ orientację interpersonalną
altruizm vs antagonizm
◦ zaufanie do ludzi lub jego brak
Składniki:
zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość,
skłonność do rozczulania się
Niski poziom ugodowości




czynnik ryzyka choroby
wieńcowej (Costa, McCrae, 1992)
osoby o niskiej ugodowości: agresywne,
egocentryczne, rywalizujące, mają gorszy stan zdrowia
psychicznego i fizycznego
wyższe wartości ciśnienia krwi, silniejsze objawy
choroby niedokrwiennej, wyższe wskaźniki
śmiertelności (Sanderson, 2004)
choroba niedokrwienna serca, wrzodowa, łuszczyca
nadciśnienie tętnicze, choroby nowotworowe (OgińskaBulik, Juczyński, 2007).
Gniew i wrogość
50-75% większe ryzyko wystąpienia choroby
wieńcowej (Wiliams, 2000, Ogińska-Bulik, 1998)
 zaczopowanie naczyń krwionośnych

◦ 8% G

18% G
(Iribarren, za: Sanderson, 2004)
4 x wyższe ryzyko śmierci (Barefoot, 1989)
Temperament
„Temperamentem nazywamy te cechy
osobowości, które są dziedziczone
i obecne od wczesnego dzieciństwa.”
(S. Diamont,1957; Buss i Plomin, 1984)
Np. lękliwość,
towarzyskość,
agresywność,
impulsywność
Temperament
Wrażliwość sensoryczna, wytrzymałość,
żwawość, perseweratywność
 Reaktywność emocjonalna

◦ Tendencja do intensywnego reagowania na bodźce
wywołujące emocje, przejawia się w dużej wrażliwości
oraz niskiej odporności emocjonalnej

Aktywność
◦ tendencja do podejmowania
zachowań o dużej wartości
stymulacyjnej lub do
podejmowania zachowań
dostarczających silnej
stymulacji zewnętrznej
Reaktywność emocjonalna i aktywność






Mężczyźni z chorobą wieńcową (Strelau, 2006)
Kobiety z rakiem piersi – większe nasilenie RE
u kobiet zdrowych
Depresyjność, uległość + palenie tytoniu
u chorych na raka płuc
Reaktywność z depresyjnością
Aktywność z depresyjnością i uległością
Depresyjność i wrogość – zawał serca (Strelau,
Zawadzki, 2005)
Aleksytymia –
brak słów dla emocji





Niezdolność do werbalizacji emocji
Niezdolność do odróżnienia pobudzenia
emocjonalnego od emocji
Zubożenie życia uczuciowego
Operacyjny styl myślenia (koncentrowanie się
na powierzchownych aspektach zjawiska,
konkretach, niechęć do sięgania do istoty
sprawy)
Trudności w ekspresji emocji
Aleksytymia







Brak umiejętności
rozpoznawania
różnorodnych stanów emocjonalnych
Przewaga emocji negatywnych
Trudność w ekspresji emocji
Brak zdolności do marzeń
Wąskie zainteresowania
Obniżona ciekawość poznawcza
Skłonność do unikania wsparcia społecznego,
poszukiwania pomocy
Aleksytymia - zdrowie
Doznawanie przewlekłego bólu
 Zaburzenia ze strony układu oddechowego

(Rodin, Solovey, 1997)

Nadciśnienie tętnicze, choroba
niedokrwienna serca, choroby
nowotworowe (Fava, Rodin, Solovey, 1997)
◦ Ubóstwo wyobrażeń – choroba niedokrwienna
serca
◦ Deficyt wglądu w życie emocjonalne – choroba
wrzodowa (Maruszewski, 2001)
Represyjny styl osobowości

Unikanie myśli oraz kontaktów
interpersonalnych mogących spowodować
świadome konflikty, kłopotliwe przeżycia

Niski poziom
lęku, silne
predyspozycje do
postaw
obronnych
Represyjny styl osobowości - zdrowie

Wahania wartości ciśnienia tętniczego (Weinberg,
1979)
Związek z rakiem piersi
 Słabsza aktywność Naturalnych Zabójców (Levy i

in., 1987).
Represja
Usunięcie ze świadomości myśli, uczuć,
impulsów, pragnień, wspomnień, fantazji
 Treści takie mogą być przyczyną nerwic
 Wyparcie może być przyczyną nerwicy i innych
chorób

Wzory zachowania
wzór A
N E
wzór C i D
N I
Łagodność
Brak pośpiechu

Wzór zachowania B
Poddanie się prądowi życia
Umiejętność odprężania się
Łatwiejsze doświadczanie satysfakcji
Wzór zachowania A

zachowanie to efekt interakcji pomiędzy
zmiennymi sytuacyjnymi a osobowościowymi

człowiek angażuje się w permanentną walkę
w zdobycie jak największej liczby celów (często
niejasno sprecyzowanych) w jak najkrótszym
czasie
Wzór zachowania A

Cechy psychologiczne
◦
◦
◦
◦

silna potrzeba osiągnięć
tendencja do współzawodnictwa
tendencja do dominacji
agresywność
Cechy behawioralne
◦ wysoka dynamika zachowań
◦ energia przejawiana w zachowaniu
◦ pośpiech i niecierpliwość
◦ Liczne badania pozwoliły na wykluczenie
związku WZA i występowaniem incydentów
wieńcowych
 Interwencje terapeutyczne ukierunkowane na
modyfikację tego wzoru zachowania nie są obecnie
zalecane (Myrtek, 2007)
Wzór zachowania C
Cancer Prone Personality

Cechy:
◦
◦
◦
◦
◦
cierpliwość
spokój
kooperatywność
uległość wobec autorytetów
ukrywanie negatywnych
emocji
Wzór zachowania C

Dwa nurty badań
◦ rola doświadczanych wydarzeń
 utrata znaczącego emocjonalnie obiektu
 ilość doświadczanych wydarzeń zwiększał ryzyko
◦ rola specyficznych cech osobowości
 brak ekspresji emocjonalnej
 rozwój poczucia bezradności w obliczu stresu
N E U
Osobowość Typu D
Distressed personality

Cechy:
◦ negatywna emocjonalność (częste doświadczanie emocji
negatywnych, a rzadkie pozytywnych)
◦ zahamowanie społeczne (brak komunikatywności, wycofanie,
brak asertywności, niska ekspresja emocjonalna)
◦ Fizjologiczne konsekwencje powstrzymania się od wyrażania
emocji
Osoba z osobowością D
zamartwianie się i odczuwanie napięcia
 niskie lub brak poczucia bezpieczeństwa
 pesymizm
 poczucie bycia nieszczęśliwym
 niska skłonność do dzielenia się emocjami (głównie
z obawy przed odrzuceniem, dezaprobatą)
 dyskomfort w obecności innych ludzi, zwłaszcza obcych
 słabe więzi z innymi ludźmi
 tendencja do obwiniania się

Objawy stresu psychologicznego
charakterystyczne dla osobowości D
depresja
 trudności w korzystaniu z wsparcia społ.
 niski poziom poczucia własnej wartości
 niski poziom satysfakcji z życia
 poczucie wyczerpania (de Fruyt, Denollet, 2002).

Depresja a choroba niedokrwienna
serca

Zespoły depresyjne współwystępują z wieloma
zaburzeniami somatycznymi
◦ Dania, Weeke, 1979
grupa 6000 pacjentów z chorobą afektywną jedno- lub
dwubiegunową, 5-letni okres katamnezy, śmiertelność
z powodu schorzeń układu sercowo-naczyniowego o 50%
większa
Choroba niedokrwienna serca
depresja
Symptomy depresyjne
ryzyko zachorowania IHD
(większe nasilenie)
ryzyko śmierci sercowej
„Pacjenci ze współistniejącym zespołem
depresyjnym stanowią grupę wysokiego
ryzyka zgonu lub ponownego zawału.”
 „Wystąpienie zespołu depresyjnego w
istotny sposób pogarsza rokowania.”
 „Zakłada się, że uszkodzony po zawale
mięsień serca, ostre niedokrwienie i
negatywny stres emocjonalny mogą łatwo
wywołać groźne dla życia zaburzenia
rytmu.”

Bufory antystresowe

Wsparcie społeczne
◦ lepiej funkcjonujący układ immunologiczny

Optymizm i poczucie humoru
◦ adaptacyjne formy radzenia sobie ze stresem

Świadomość
◦ zrównoważony temperament

Zrównoważony temperament
Psychologiczna odporność
Wsparcie
społeczne
• Bliskie relacje z innymi ludźmi
Cechy
charakteru
• Empatia, odpowiedzialność, optymizm,
szacunek do siebie i innych
Umiejętności
• Rozwiązywanie konfliktów,
korzystanie z pomocy innych,
radzenie sobie
z negatywnymi emocjami