Metody_pracy-materia..

Materiały opracowane przez
Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych Sp. z o.o.
ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 17, lok. 4 A, 90–248 Łódź
tel. (42) 633 17 19
fax. (42) 209 36 85
Materiały opracowane przez:
Karolinę Porczyńską
Korekta:
Anna Strożek
Skład:
Magdalena Karwan
Opracowanie graficzne:
Kinga Dudzik
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach
Europejskiego Funduszu Społecznego
Spis treści
Wstęp .......................................................................................................... 5
Wprowadzenie w tematykę szkolenia ........................................................ 8
Wyjaśnienie pojęcia „metody pracy” ....................................................... 15
Metody i techniki pracy z uczniami ......................................................... 17
Dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych .................................... 32
Rola rodziny w rozwiązywaniu poszczególnych zaburzeń ...................... 40
Metody pracy z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych......... 42
Zakończenie ............................................................................................. 47
Bibliografia............................................................................................... 48
W s t ęp
Niniejsze materiały dydaktyczne przeznaczone są dla trenerów
prowadzących szkolenia z zakresu: Metody pracy z uczniem trudnym.
Szkolenia są częścią projektu Podstawą dobra praktyka współfinansowanego ze środków pochodzących z Unii Europejskiej, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (Priorytet III Wysoka jakość systemu
oświaty, Działanie 3.3 Poprawa jakości kształcenia, Poddziałanie 3.3.2
Efektywny system kształcenia i doskonalenia nauczycieli – projekty konkursowe), realizowanego na terenie województwa wielkopolskiego. Projektem objęto 360 studentów i studentek z Wyższej Szkoły Zawodowej
„Kadry dla Europy”. Prawidłowa realizacja procesu dydaktycznowychowawczego wymaga od studentów posiadania odpowiedniej wiedzy
i kwalifikacji w konkretnych dziedzinach w połączeniu z praktycznymi
umiejętnościami. Z tego powodu tematyka niniejszych materiałów koncentruje się na podstawowych zagadnieniach związanych właśnie z procesem wychowania i nauczania. Głównym celem jest zwiększenie wiedzy
i kompetencji studentów z zakresu efektywnej realizacji procesu dydaktycznego i wychowawczego w przedszkolu i klasach I–III oraz zapoznanie przyszłych absolwentów ze specyfiką przedszkola i szkoły
podstawowej jako docelowego miejsca pracy.
5
Realizacją projektu zajmuje się Wyższa Szkoła Zawodowa „Kadry
dla Europy” w Poznaniu. Jest to nowoczesna uczelnia, posiadająca uprawnienia do kształcenia nauczycieli. WSZ KDE posiada bogate doświadczenie w realizowaniu projektów unijnych oraz różnego rodzaju kursów
i studiów podyplomowych. Doświadczenie Uczelni w implementacji projektów, w tym współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego, a także odpowiednie zaplecze kadrowe i techniczne gwarantuje
profesjonalną realizację działań w ramach niniejszego przedsięwzięcia.
Studia pedagogiczne cieszą się dużym zainteresowaniem, jednakże jakość
kształcenia na tym kierunku zbyt jest niska. Odpowiedzią na powyższy
problem ma być realizacja projektu Podstawą dobra praktyka.
Trener może rozpocząć szkolenie poniższym wprowadzeniem:
Witamy uczestników w kolejnej części szkolenia, która zakłada
realizację materiału dotyczącego metod pracy z uczniami trudnymi (czyli
uczniami z różnymi dysfunkcjami, nieprawidłowościami, nieprzystosowanymi społecznie i niepoddającymi się oddziaływaniom wychowawczym). Będziemy mówić o metodach pracy z dziećmi w wieku
przedszkolnym, jak i wczesnoszkolnym. Aby materiał był bardziej obrazowy i łatwiej przyswajalny, postaramy się ukazać różne grupy uczniów
i dostosować odpowiednie do ich potrzeb metody pracy. Tak jak wspominaliśmy w poprzednich częściach szkolenia, wykonując pracę nauczyciela, możemy mieć do czynienia z bardzo różnymi dziećmi. Zadaniem
nauczyciela jest nie tylko dostrzec i trafnie określić problem dziecka, ale
również towarzyszyć mu w fazie adaptacji i edukacji przedszkolnej
i szkolnej. Postaramy się w trakcie realizacji tej części szkolenia przygotować Was do pracy z dziećmi sprawiającymi trudności wychowawcze
6
i mającymi problemy z uczeniem się. Wyposażymy Was także w narzędzia ułatwiające pracę z takimi uczniami. Nie wymaga się od nauczyciela,
aby był zarazem świetnym diagnostą, jak i terapeutą dziecka. Musicie
wiedzieć jedynie, jakie objawy wskazują na występowanie trudności
u dzieci i jeśli nie jesteście w stanie pomóc mu samodzielnie, do jakiego
specjalisty je skierować. Chcemy Was szczególnie uwrażliwić na
potrzeby dziecka z trudnościami w uczeniu się, głównie z tego powodu,
że okres przedszkolny i pierwsze lata edukacji w szkole podstawowej są
szansą na wyrównanie braków oraz na nabycie nowej wiedzy i umiejętności. Jeśli w tym okresie rozwoju trudności dziecka nie zostaną
dostrzeżone, będą się one z czasem nasilać i mogą być przyczyną
dalszych niepowodzeń w nauce oraz spychania dziecka na margines
w grupie rówieśniczej. Oczywiście oprócz tematyki związanej z dziećmi
wykazującymi trudności zajmiemy się również omówieniem metod pracy
z dzieckiem rozwijającym się prawidłowo oraz zastanowimy się, jaką
opieką należy objąć dziecko wykazujące wybitne zdolności.
Dobór metod pracy pełni tak ważną rolę w kształceniu dzieci,
ponieważ od tych metod zależą efekty podejmowanych działań wychowawczych i edukacyjnych. Znajomość różnorodnych rozwiązań metodycznych z pewnością ułatwi Wam przygotowanie się do pracy z najmłodszymi.
Powodzenia!
7
Wprowadzenie w tematykę szkolenia
We wstępie dowiedzieliście się ogólnie, czego dotyczyć będzie ta
część szkolenia. Teraz zajmiemy się szczegółowym opisem czekających
nas tematów. Będziemy mówić o metodach pracy, jakie odpowiadają
potrzebom i możliwościom rozwojowym dzieci w wieku przedszkolnym
i wczesnoszkolnym. Poszukamy efektywnych rozwiązań i zastanowimy
się nad sposobami podniesienia jakości nauczania i wychowania.
Spróbujmy teraz przyjrzeć się poszczególnym działom tematycznym, jakie będziemy omawiać.
Metody pracy
W tej części szkolenia skupimy się na omówieniu konkretnych
metod pracy pedagogicznej. Dowiecie się, które mogą się okazać
najbardziej skuteczne i jak dostosować metodę do etapu rozwoju dziecka.
Będziemy mówić o następujących metodach:

metoda modelowania,

metoda zadaniowa,

metoda perswazji,

metoda nagradzania,

metoda karania,

metoda oddziaływań grupowych.
Wiedza z tego zakresu ułatwi Wam późniejsze dokonywanie wyborów dotyczących sposobu swojej pracy.
8
Techniki pracy
W pracy nauczyciela, poza doborem odpowiednich metod nauczania i wychowania, należy również znaleźć odpowiednie narzędzia niezbędne do ich realizacji. Taką właśnie rolę pełnią techniki, które kolejno
omówimy:

technika wymiany opinii,

techniki oparte na dramatyzacji,

techniki wzmacniania pozytywnego i negatywnego,

techniki oddziaływań niewerbalnych,

techniki organizowania czasu wolnego.
Dobór odpowiednich technik pracy ułatwia wchodzenie z dzieckiem w kontakt i budowanie relacji.
Problemy emocjonalne dziecka
Ta część będzie poświęcona problemom emocjonalnym, z jakimi
boryka się dziecko. Nawiążemy do faz rozwoju dziecka, by podkreślić,
jakie niepożądane zachowania mogą wynikać z naturalnego procesu
rozwoju, a które należy traktować jako objaw zaburzeń. Chcemy Was
uwrażliwić na potrzeby emocjonalne dziecka w tym wieku rozwojowym
i przypomnieć, że dziecko w tym czasie odbiera rzeczywistość bardzo
emocjonalnie i mimo braku umiejętności w zakresie wyrażania i werbalizowania tych emocji odczuwa je bardzo silnie. Chcemy tutaj zwrócić
uwagę również na to, że problemy emocjonalne dziecka mogą być jedynie objawem głębszego problemu i formą komunikacji.
9
Zaburzenia mowy u dziecka i elementy terapii
logopedycznej
Niestety, coraz bardziej powszechne są pojawiające się we wczesnych etapach rozwoju wady wymowy, które nieleczone mogą powodować późniejsze trudności w porozumiewaniu się i uczeniu. Najbliższe
otoczenie dziecka często nie dostrzega tych zaburzeń i ujawniają się one
dopiero, gdy dziecko trafia do grupy rówieśniczej. Oczywiście nie
wymaga się od nauczyciela specjalizacji logopedycznej, ważna jest
jednak jego rola w dostrzeganiu objawów i umiejętne pokierowanie
dziecka tak, aby mogło uniknąć konsekwencji związanych z nieprawidłowym rozwojem mowy.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej
Potocznie zespołem nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD)
określa się każde dziecko, które wykazuje nadmierną energię i chęć
wyrażania jej poprzez ekspresję ruchową. Jest to mylne wyobrażenie
i z pewnością konkretna wiedza dotycząca tego rodzaju zaburzenia
znacznie ułatwi pracę nauczycielowi i pozwoli zapobiegać niepotrzebnemu etykietyzowaniu dzieci. W tej części powiemy sobie, jakie
zachowania wskazują na możliwość występowania u dziecka zespołu
nadpobudliwości psychoruchowej i jakie metody postępowania z takim
dzieckiem mogą okazać się najskuteczniejsze. Musicie pamiętać, że
dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej pozostają w normie
intelektualnej, a nawet osiągają wyższy stopień inteligencji, co sprawia,
że nie są traktowane jak dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych.
Waszym zadaniem będzie przede wszystkim nielekceważenie zachowań
mogących świadczyć o występowaniu zaburzeń z tego zakresu.
10
Autyzm
Tutaj dowiecie się, czym jest autyzm, jakie są jego objawy i na jakiej podstawie możemy to zjawisko rozpoznać. Musicie wiedzieć, że
autyzm powinien „ujawnić się” do trzeciego roku życia dziecka. Ta wiedza jest szczególnie ważna dla nauczycieli wychowania przedszkolnego,
gdyż w tym właśnie okresie dziecko trafia pod opiekę przedszkola
i często pierwsze objawy związane z autyzmem mylone są z trudnościami
adaptacyjnymi w nowym środowisku. Postaramy się też odróżnić dzieci
ze zdiagnozowanym autyzmem od dzieci upośledzonych z cechami
autyzmu. Ważne jest, abyście wiedzieli, w jaki sposób reagować na specyficzne zachowania takich dzieci.
Dziecko z rodziny dysfunkcyjnej
W tej części chcemy Wam uzmysłowić, jak ważną rolę w życiu
dziecka ogrywa jego środowisko rodzinne. To w nim kształtowane są
pierwotne umiejętności dziecka. Dziecko, które trafia pod opiekę placówki edukacyjnej, przychodzi już z pewnym zasobem wiedzy i umiejętności. Jeśli wychowuje się w rodzinie dysfunkcyjnej, która kształtuje
negatywne wzorce zachowań, takie postawy będzie przejawiać również
w przedszkolu lub szkole. Zadaniem nauczyciela jest dostrzec trudności,
z jakimi dziecko zmaga się na gruncie rodzinnym, zapewnić mu optymalne warunki do prawidłowego rozwoju i umożliwić podjęcie oddziaływań
kompensacyjnych w celu wyrównania powstałych braków. Ważne jest,
aby nauczyciel zdawał sobie sprawę, że dzieci wywodzą się z różnych
środowisk i nie potrafią dokonywać analizy własnej sytuacji rodzinnej.
Każdy rodzic jest dla dziecka niezaprzeczalnym wzorcem do naśladowania, nawet jeśli jest osobą uzależnioną, bezrobotną czy mającą kon11
flikt z prawem. Dziecko nie wybiera rodziny, w jakiej przychodzi na
świat, dlatego też działania nauczyciela powinny polegać na towarzyszeniu dziecku również w trudnych dla niego sytuacjach, bez oceniania zachowań, które są kształtowane niezależnie od jego woli.
Dysleksja
W tej części omówimy dysfunkcję bardzo popularną wśród dzieci,
a związaną z mikrouszkodzeniami mózgu. Omówimy zasady pracy
z dzieckiem, jak i wszelkie objawy mogące świadczyć o występowaniu
tej dysfunkcji. Postaramy się uczulić nauczyciela na trudności, z jakimi
zmagają się tacy uczniowie, aby konsekwencje tych trudności nie były
kojarzone z niechęcią do nauki czy lenistwem.
Dziecko o obniżonych wynikach w nauce
W tej części zajmiemy się ogólnie problematyką dziecka wykazującego trudności w uczeniu się. Poszukamy przyczyn takiego stanu
rzeczy oraz sposobów pozytywnego wzmacniania dziecka oraz podnoszenia jego motywacji do uczenia się.
Dziecko zdolne
Wydaje się, że dziecko zdolne trudno uznać za „problem”, jednak
bez odpowiedniego prowadzenia bardzo łatwo jest uśpić naturalny
potencjał takiego ucznia i sprawić, że nie rozwinie on w pełni swoich
możliwości. Nauczyciel powinien wiedzieć, w jaki sposób oddziaływać,
aby wspierać rozwój takiego dziecka. Nie należy zapominać o tym, że
dzieci zdolne borykają się z licznymi problemami, dotyczącymi między
12
innymi relacji z rówieśnikami oraz niedostosowania systemu nauczania
do ich potrzeb. Jest to główny powód, dla którego określa się dzieci
zdolne jako te, które wymagają zaangażowania nauczyciela i jego wsparcia.
Rola rodziny w rozwiązywaniu problemów dziecka
W tej części zajmiemy się problematyką dotyczącą współpracy
z najbliższą rodziną dziecka. Jak już wspominaliśmy, dzieci trafiające do
przedszkoli i szkół mogą wywodzić się z bardzo różnych środowisk.
Jedynym sposobem na zapewnienie dziecku kompleksowego, zrównoważonego rozwoju jest dogłębne poznanie jego najbliższego otoczenia
i nawiązanie z nim współpracy. Kontakt z rodzicami powinien być
bezpośredni i dotyczyć nie tylko oceny postępów dziecka, ale również
wszelkich innych zagadnień związanych z jego prawidłowym rozwojem.
Mówiliśmy, że w tej części szkolenia poświęcimy dużo miejsca trudnościom, z jakimi boryka się dziecko na początkowych etapach edukacji.
W przypadku zdiagnozowania dysfunkcji u dziecka należy tym większy
nacisk kłaść na współpracę pomiędzy szkołą a rodziną. Tylko wspólne
oddziaływanie tych dwóch środowisk może przyczynić się do poprawy
jakości rozwoju dziecka. Oczywiście nauczyciel musi liczyć się z tym, że
nie zawsze udaje się nawiązać bezpośredni kontakt z rodzicami i nie
zawsze wykazują oni chęć i gotowość do współpracy. Dlatego też nauczyciel powinien być wyposażony w wiedzę i narzędzia umożliwiające
mu budowanie relacji z rodzicami. W przypadku rodziny dysfunkcyjnej
nauczyciel powinien włożyć jeszcze więcej wysiłku w podjęcie działań na
rzecz poprawy sytuacji dziecka, zapewnienia mu bezpieczeństwa
i możliwości rozwijania się. W tej części szkolenia będziemy zastanawiać
się, jaki wybrać grunt do współpracy z rodziną, w jaki sposób angażować
13
najbliższe otoczenie dziecka w jego wychowanie i nauczanie oraz jak
minimalizować skutki nieprawidłowych działań wychowawczych.
W trakcie trwania tego szkolenia zajmiemy się również kwestią
dotyczącą wad i zalet poszczególnych metod stosowanych podczas pracy
z dziećmi. Dowiecie się, które są skuteczne i przynoszą pożądane efekty,
a których nie należy używać. Ich zastosowanie będziemy omawiać na
przykładzie grup dzieci z określonymi trudnościami. Celem takiego
wyszczególnienia jest przygotowanie Was do pracy z podopiecznymi,
których potrzeby wymagają indywidualnego podejścia. Sposoby pracy
dobierane przez nauczyciela mają wpływ zarówno na jakość kształcenia,
jak i na indywidualny rozwój dziecka. Dbając o indywidualizację procesu kształcenia, trzeba również znajdywać rozwiązania korzystne dla
całej grupy.
Mamy nadzieję, że szczegółowe przedstawienie powyższej tematyki ułatwi Wam znacznie podjęcie roli zawodowej i sprawi, że wykonywany zawód będzie dla Was satysfakcjonującym doświadczeniem.
Przejdziemy teraz do omówienia pojęcia „metody pracy”.
14
Wyjaśnienie pojęcia „metody pracy”
W tej części omówimy dokładnie, czym są metody i jaki jest cel
ich zastosowania1. Zastanowimy się, dlaczego tak ważne jest, aby metody
pracy były zróżnicowane i w jaki sposób należy je dostosowywać do
potrzeb dzieci. Przy doborze odpowiednich metod pracy należy sugerować się celem i rezultatami, jakie chcemy uzyskać. Ważne jest, aby
przygotować taki warsztat pracy, który umożliwi sięganie po różne
narzędzia i sposoby rozwiązywania trudności.
Metoda jest pewnym ogólnym sposobem rozwiązywania problemów, bardziej szczegółowe są techniki. Dobór metody powinien być
celowy i zamierzony, podobnie jak zastosowane w trakcie pracy narzędzia. Aby właściwie dobierać metody i techniki pracy w zawodzie
nauczyciela, odwołamy się ponownie do koncepcji nauczania zintegrowanego. Główne założenia tej koncepcji wskazują na konieczność indywidualizacji procesu nauczania i wychowania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym oraz podmiotowego traktowania uczniów
i wychowanków. Te dwa główne postulaty w pełni uzasadniają potrzebę
stosowania różnorodnych metod i technik pracy. Uważny obserwator będzie w stanie w odpowiednim momencie wychwycić trudności, z jakimi
mierzy się dziecko i skutecznie im zapobiec. Indywidualizacja i podmiotowe podejście wskazują na konieczność postrzegania dziecka z sze-
1
Zob. więcej: F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Wydawnictwo Impuls,
Kraków 2001.
15
rokiej perspektywy z uwzględnieniem jego osobistej sytuacji rodzinnej,
dzięki czemu zapobiega się etykietyzowaniu dziecka i zwalnia z konieczności brania odpowiedzialności za prawidłowy przebieg własnego
rozwoju.
Powinniście pamiętać, że dobór metod nie polega na sztywnym
trzymaniu się wytycznych opisujących sposób ich zastosowania, powinien być to proces twórczego wykorzystania propozycji. To nauczyciel
w toku własnej pracy tworzy najbardziej skuteczne narzędzia ułatwiające
mu realizację określonych celów.
Zapamiętajcie kilka podstawowych zasad doboru metod pracy:

metodę dostosowujemy do dzieci, a nie dzieci do metody;

metodę dobieramy w oparciu o określony cel, jaki chcemy
uzyskać;

metoda nie ma sztywnego schematu, daje możliwość dokonywania twórczych modyfikacji;

skuteczna metoda przekłada się na widoczne efekty;

w trakcie pracy należy przeplatać ze sobą różne metody;

w każdej chwili możemy zrezygnować ze stosowania określonej metody i zastąpić ją inną, jeśli okaże się bardziej skuteczna;

własne doświadczenia są najlepszym punktem wyjścia dla
opracowywania nowych metod pracy.
Przejdźmy teraz do omówienia kluczowej części szkolenia związanej z konkretnymi metodami pracy.
16
Metody i techniki pracy z uczniami
Omówimy teraz poszczególne metody pracy, nieco uwagi poświęcimy również na przyjrzenie się technikom, jakie można wykorzystać do
pracy z dziećmi. Następnie przejdziemy do przedstawienia zasad pracy
z poszczególnymi grupami dzieci.
Metody pracy:
Metoda modelowania
Można powiedzieć, że ta metoda czerpie z uczenia się poprzez
naśladownictwo. Dziecko od pierwszych dni życia właśnie w ten sposób
przygotowuje się do nabywania różnych umiejętności i poszerzania
zasobu swojej wiedzy. Uczy się poprzez obserwację otoczenia i czerpie
z niego wzorce do naśladowania. Dziecko wyraża aprobatę i szacunek do
swoich rodziców poprzez zabawy projekcyjne, np. „zabawę w dom”.
Włącza sposób zachowania rodziców w system własnych wartości.
Kolejnym środowiskiem i nowym autorytetem jest nauczyciel. Zgodnie
z przebiegiem rozwoju dziecka początek edukacji jest jednocześnie
symbolicznym wyzwoleniem się od rodziców. W zależności od tego,
z jakimi wzorcami dziecko ma do czynienia w pierwszych okresach
rozwoju, takie też będzie zachowania i rozwiązania stosować we własnym
życiu. Dlatego też nie należy dziwić się uczniom stosującym agresję jako
główne narzędzie służące osiąganiu własnych celów, jeśli na co dzień
żyją oni w środowisku, gdzie agresja jest uznawana jako coś normalnego.
Podobnie dziecko wychowujące się w rodzinie z problemem alkoholowym uznaje widok pijanych rodziców za coś oczywistego. Nie wie,
że w innych domach jest inaczej. W takich sytuacjach dziecko uznaje
17
sytuację patologiczną za normę, jest to swoista umiejętność dzieci do
przystosowywania się do warunków, w jakich żyją2.
Ćwiczenie 1.
Cel:
Zastosowanie metody modelowej w pracy z dziećmi młodszymi.
Czas trwania:
Ok. 20 minut.
Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Zdjęcia z określonymi sytuacjami, tablica, mazaki.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Uczestnicy dobierają się w pary, jedna osoba w parze odegra rolę
dziecka, druga dorosłego. Grupy losują zdjęcia, na których są ludzie
w określonych sytuacjach, np. starsza pani usiłująca wsiąść do autobusu,
starszy mężczyzna w przepełnionym autobusie, bezdomny zbierający na
ulicy pieniądze, kobieta, której rozsypały się zakupy na chodniku, dziecko, które zgubiło się rodzicom w sklepie, itd. Osoby w parze mają za
zadanie odegrać rolę rodzica i dziecka, pozostali uczestnicy dostają do
odegrania role osób ze zdjęć. Zadaniem rodzica jest zachować się adekwatnie do sytuacji i wyjaśnić dziecku, dlaczego postąpił tak, a nie inaczej, np. ustępując miejsce siedzące starszej osobie w autobusie.
2
M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008,
s. 190−197.
18
Zachęcamy uczestników, aby na własnym przykładzie doświadczyli oddziaływań metody modelowej. Warto, aby zastanowili się, co się
dzieje z dzieckiem, gdy uczestniczy w takich sytuacjach i w jaki sposób
można je przekonać, aby zechciało brać przykład z dorosłych.
Metoda zadaniowa
Jak sama nazwa tej metody wskazuje, dotyczy ona pracy na
zadaniach, które mają zostać zrealizowane. Metoda ta może okazać się
bardzo skuteczna, zwłaszcza że z podejściem zadaniowym zazwyczaj
spotykamy się także na gruncie rodzinnym. Przykładem może być podział
obowiązków domowych między członków rodziny. Zadania do realizacji
powinny mieć określony cel i widoczne efekty pracy. Wówczas wzrasta
efektywność i motywacja do podejmowania nowych działań. Stosowanie
tej metody sprzyja nauce nowych umiejętności, zwiększa odpowiedzialność za własne czyny i buduje poczucie bycia samodzielnym. Tę
metodę stosuje się w życiu codziennym wręcz odruchowo, szkoła
natomiast jest środowiskiem, w którym takie działanie może służyć realizacji procesu dydaktycznego i celów kształcenia. Szkoła jest przede
wszystkim miejscem budowania relacji społecznych i rozwoju dziecka
właśnie w tej sferze. Metoda zadaniowa może znaleźć swoje zastosowanie w kształtowaniu u dziecka gotowości do współpracy i udzielania
pomocy koleżankom i kolegom. Nauczyciel powinien angażować
uczniów i wychowanków w pracę na rzecz osób mających trudności
w uczeniu się. Dzieci chętnie podejmują takie wyzwania, lubią wcielać
się w rolę pedagoga i uczyć swoje koleżanki czy kolegów. Należy
pamiętać, że zastosowanie tej metody poza realizacją konkretnego zadania powinno służyć również celom wyższym, czyli uwrażliwianiu na
19
potrzeby innych, uczeniu odpowiedzialności i samodzielności. Z perspektywy dziecka możliwość udzielenia wsparcia lub pomocy drugiej osobie
pozwala doświadczyć poczucia mocy i sprawstwa, co podnosi samoocenę. Takie doświadczenia kształtują jego charakter i tożsamość3.
Ćwiczenie 2.
Cel:
Zastosowanie metody zadaniowej w pracy z dziećmi młodszymi.
Czas trwania:
Ok. 15 minut.
Lista materiałów/ pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Tablica, mazaki, kartki, długopisy.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Uczestnicy dobierają się w pary, każda osoba w parze ma wymyślić zadanie dla partnera, które wykona on od razu (może to być np. narysowanie kwiatka na tablicy albo powiedzenie komuś, że ładnie się
uśmiecha). Po realizacji tej części ćwiczenia każdy zapisuje na kartce zadanie, które sam sobie zleca, np. do realizacji w domu. Ważne jest, aby
określić zamierzone efekty zadania, działania, jakie należy podjąć, aby
zadanie to zrealizować, ilość potrzebnego czasu.
W tym ćwiczeniu zachęcamy uczestników do szybkiej i twórczej
pracy. W zawodzie nauczyciela należy być przygotowanym na różne
ewentualności, łącznie z tym, że w danym momencie trzeba mieć przy-
3
Ibidem, s.197−204.
20
gotowane określone zadanie dla ucznia. Druga część ćwiczenia uczy
planowania i określania celu podejmowanych działań. Takie umiejętności
mogą się okazać bardzo przydatne w pracy z dziećmi.
Metoda perswazji
Ogólnie rzecz ujmując, perswazja jest sposobem przekonywania
kogoś do czegoś, co w zamyśle prowadzić powinno do uzyskania zmiany
postawy lub przekonań na dany temat. Takie wyjaśnienie tego pojęcia
wskazuje na możliwość zastosowania tej metody w nauczaniu wartości
i norm postępowania. Jej stosowanie sprzyja również nabywaniu umiejętności odróżniania dobra i zła. Kształtuje także postawy i wpaja odpowiednie wartości. Metoda perswazji może być poparta dyskusją, co
aranżuje sytuację swobodnej wymiany zdań i opinii. W ten sposób można
kształcić w dzieciach umiejętność operowania argumentami potwierdzającymi własne zdanie. Stosując metodę perswazji popartej dyskusją,
można swobodnie poruszać tematykę związaną z wychowaniem moralnym i etycznym, przy czym najskuteczniejsze efekty osiąga się, gdy nauczyciel podczas dyskusji wypowiada również własne zdanie w proponowanych tematach4.
Ćwiczenie 3.
Cel:
Zastosowanie metody perswazji w pracy z dziećmi młodszymi.
4
Ibidem, s. 205−207.
21
Czas trwania:
Ok. 15 minut.
Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Tablica, mazaki, karteczki ze zdaniami.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Uczestnicy dobierają się w pary, jedna osoba w parze losuje
karteczkę, na której mogą się znajdować różne stwierdzenia, np. „lody
truskawkowe są lepsze od śmietankowych”, „kawa z mlekiem jest lepsza
od kawy czarnej”, „konwalie pachną ładniej niż bez”. Zadaniem osoby,
która wylosowała karteczkę, jest przekonanie swojego rozmówcy do
słuszności tego stwierdzenia. Potem zamieniamy się rolami. Na koniec
uczestnicy dzielą się wrażeniami, w której roli czuli się lepiej – osoby
przekonywującej czy przekonywanej.
Dzięki temu ćwiczeniu zachęcamy uczestników do rozwijania
umiejętności posługiwania się argumentami. Taka umiejętność wymaga
nie tylko wiedzy w danym zakresie, ale powinna angażować również
sferę odpowiedzialną za twórcze myślenie i wyobraźnię. Ważna jest
również umiejętność określenia roli, w jakiej czujemy się lepiej.
Metoda nagradzania
Metoda ta opiera się na pozytywnym wzmacnianiu. Aby
nagradzanie było skuteczne, powinno spełniać określone warunki:

nagradzamy dziecko tylko za zachowania pożądane z perspektywy społecznie obowiązujących norm i zasad postępowania;
22

nagradzanie powinno nastąpić bezpośrednio po wystąpieniu
zachowania pożądanego jako jego następstwo;

w pierwszych fazach, kiedy pojawia się pożądane zachowanie, należy wzmacniać wszelkie jego objawy, jednak
z czasem, gdy się utrwali, należy stosować nagrody niesystematycznie, by zachowanie nie było motywowane wyłącznie pragnieniem uzyskania nagrody;

wszelkie przejawy wzmacniania materialnego należy stosować z użyciem komunikatów werbalnych, tak aby z czasem
pochwała słowna mogła zastąpić wzmocnienie materialne.
Z pewnością stosowanie metody nagradzania sprzyja motywacji
dziecka do podejmowania wysiłków związanych z uczeniem się. Jest to
działanie, które bazuje na wzmacnianiu pozytywnej strony zachowań
dziecka. Promujemy tym samym stosowanie zachowań społecznie pożądanych, zachęcając jednocześnie do podnoszenia własnej aktywności5.
Ćwiczenie 4.
Cel:
Zastosowanie metody nagradzania w pracy z dziećmi młodszymi.
Czas trwania:
Ok. 10 minut.
Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Tablica, mazaki, kartki, długopisy.
5
Ibidem, s. 208−212.
23
Opis przebiegu ćwiczenia:
Dzielimy uczestników na dwie grupy, będziemy pracować w oparciu o metodę „burzy mózgów”. Jedna grupa ma za zadanie wypisać
wszystkie pozytywne strony stosowania metody nagradzania w pracy
z dziećmi młodszymi, druga – negatywne. Wyniki prezentujemy na forum
grupy i zapisujemy w tabeli na tablicy. W ten sposób zachęcamy uczestników do uzasadniania swoich opinii.
Metoda karania
Można powiedzieć, że ta metoda przeciwstawia się założeniom
metody opisanej powyżej, która skupia się na przejawach pozytywnych
zachowań u dziecka, natomiast nie szuka rozwiązań dla zachowań
negatywnych. Punktem wyjścia dla metody karania są właśnie przejawy
zachowań niepożądanych. W tym przypadku postępowanie wychowawcze sprowadza się do stosowania świadomie dobranych kar w celu
wpojenia dziecku przekonania, że nieodpowiednie zachowanie skutkuje
nieprzyjemnymi konsekwencjami. Stosuje się takie środki, by zniechęcić
dziecko do angażowania się w działania niepożądane. Niewątpliwie
metoda ta charakteryzuje się formami przymusu, gdyż kara występuje
automatycznie jako następstwo czynów, bez próby wyjaśnienia ich skutków. Należy pamiętać, że stosowanie tej metody ma swoje dobre i złe
strony. Pozytywne odnoszą się głównie do działania krótkofalowego
i jeśli nie są poparte innymi strategiami oddziaływań wychowawczych, na
dłuższą metę są nieskuteczne6.
6
Ibidem, s. 213−218.
24
Ćwiczenie 5.
Cel:
Zastosowanie metody karania w pracy z dziećmi młodszymi.
Czas trwania:
Ok. 10 minut.
Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Tablica, mazaki.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Uczestnicy siadają w kręgu. Osoba prowadząca szkolenia prosi,
aby każdy z uczestników powiedział, co jest dla niego ważne/na czym mu
zależy. Następnie uczestnicy dostają informację, że nie mogą tego
mieć/dostać/stosować. Prosimy, aby wszyscy podzielili się swoimi odczuciami w sytuacji, gdy nie mogą otrzymać czegoś ważnego.
To ćwiczenie ma na celu ukazać, że karanie może przybierać
różne formy. Ważne, aby poczuć, jak to jest, gdy coś się traci. Warto tutaj
zastanowić się nad korzyściami płynącymi ze stosowania tej metody oraz
negatywnymi skutkami.
Metoda oddziaływań grupowych
Związana jest z umiejętnością organizowania działalności grupowej, która może służyć omawianiu interesujących zagadnień i wspólnemu przepracowanie problemów. Można ją stosować także na użytek
wykonania praktycznego zadania o określonych celach. Należy pozostawić dzieciom możliwość wyboru członków grupy. Dzieci znakomicie
potrafią określić, w czyim towarzystwie czują się najlepiej i z kim chcą
25
współpracować. Tworzenie grupy sprzyja kształtowaniu prawidłowego
przebiegu socjalizacji, wyposaża dziecko w umiejętność współpracy
i przyjmowania różnych ról społecznych. W ten sposób kształtuje się
tożsamość dziecka, które doświadczając siebie w różnych rolach, wybiera, co jest dla niego najbardziej korzystne. Podejmowanie działań grupowych buduje więzi i kształtuje własne poglądy na różne kwestie.
Obecność innych członków grupy umożliwia wymianę opinii, co wpływa
korzystnie na prawidłowy rozwój dziecka7.
Ćwiczenie 6.
Cel:
Zastosowanie metody oddziaływań grupowych w pracy z dziećmi
młodszymi.
Czas trwania:
Ok. 15 minut.
Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Kartki, długopisy.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Uczestnicy dzielą się losowo na dwie równe grupy. Każda grupa
wciela się w załogę zatopionego statku, która dopłynęła do brzegu
bezludnej wyspy. Oba zespoły otrzymują listę 15 przedmiotów, które
udało im się uratować ze statku. Wspólnie muszą się zastanowić, które
rzeczy będą najbardziej potrzebne, gdyż mogą zachować tylko osiem
z nich. Ostateczna lista zadecyduje, czy uda im się przetrwać do czasu
7
Ibidem, s. 218−222.
26
przybycia pomocy. Przykładowa lista przedmiotów: zapałki, otwieracz do
konserw, apteczka, scyzoryk, kompas, mapa, latarka, suchary, baniak
wody pitnej, paliwo, koc, liny, saperka, topór, płaszcz przeciwdeszczowy,
race świetlne.
To ćwiczenie znakomicie ukazuje, jak powstaje struktura grupy
i jak zostaje dokonany podział ról i zadań. Możemy obserwować, kto
czuje się najlepiej w poszczególnych rolach i jakie są relacje w zespole.
Istotny jest również cel, jaki obierze sobie zespół i czy będzie dążyć do
jego realizacji wspólnymi siłami. Na koniec ćwiczenia warto zachęcić
uczestników, aby zastanowili się, jak się czuli w wybranych rolach i aby
dokonali oceny efektów współpracy.
Na tym etapie zakończymy omawianie poszczególnych metod,
chcemy wyraźnie podkreślić, że w warunkach pracy pedagogicznej
rzadko zdarza się, aby były one stosowane pojedynczo, niezależnie od
siebie. Zwłaszcza że największa efektywność występuje w sytuacji, gdy
metody są stosowane naprzemiennie i nawzajem się uzupełniają. Pracując
z dziećmi, należy przede wszystkim kierować się własnymi poglądami
w oparciu o znajomość potrzeb i oczekiwań wychowanków.
Teraz omówimy techniki pracy w celu uzupełnienia dotychczasowej wiedzy.
27
Techniki oddziaływań wychowawczych
Technika wymiany opinii
Techniki z tego zakresu mają na celu bliższe poznanie się dzieci
i zbudowanie relacji umożliwiających współpracę. Są również zachętą dla
dzieci do wyrażania własnego zdania i swoich poglądów oraz zestawiania
ich z opiniami innych. Ważne, aby dzieci już od najmłodszych lat swojego życia miały możliwość budowania poczucia własnej wartości, konfrontując własne poglądy z cudzymi. Tak też dziecko uczy się werbalizacji swoich potrzeb i oczekiwań. Techniki wymiany opinii możemy
podzielić na:

Technikę „burzy mózgów” – polega ona na zapewnieniu
każdemu dziecku możliwości wyrażenia własnej opinii,
zdania, pomysłu, który zostaje zaakceptowany w wyrażonej
przez dziecko postaci, nie podlega ocenie ani krytyce. Dzięki
temu dziecko uczy się, że jego słowo ma wartość i moc
sprawczą, rozwija pewność siebie w poczuciu bezpieczeństwa. Ponadto ta technika sprzyja rozwojowi sfery twórczej,
gdyż im więcej skojarzeń i pomysłów, tym większa szansa
odniesienia sukcesu.

Technikę decyzji grupowej – polega na przepracowaniu
z zespołem jego aktualnych problemów, w odwołaniu do
powszechnie obowiązujących norm i zasad postępowania.
Jeśli np. w klasie lub grupie przedszkolnej jest uczeń, który
notorycznie przeszkadza w prowadzeniu zajęć, należy wspólnie zastanowić się nad możliwymi rozwiązaniami. Zawieramy
kontrakt społeczny, którego wszyscy muszą przestrzegać.
28
Unikamy w ten sposób sytuacji lekceważenia przejawów
nieadekwatnego zachowania, przy jednoczesnym angażowaniu
dzieci w nadawanie kształtu grupie, w jakiej się znajdują8.
Techniki oparte na dramatyzacji
Te techniki służą przede wszystkim wykorzystaniu twórczej
ekspresji uczniów w celu przepracowania określonych problemów. Tworzy się akcje sceniczne, w których uczniowie mogą wcielać się w różne
role. Techniki oparte na dramatyzacji pozwalają odegrać to, o czym
trudno się mówi, a co może stanowić istotny problem w życiu dziecka.
Ważne jest, aby posiadać odpowiednie przygotowanie do prowadzenia
tego typu zajęć. Są one stosowane w pracy z dziećmi powyżej 10 roku
życia, można jednak zmodyfikować niektóre z nich tak, aby poziom
trudności odpowiadał poziomowi rozwoju i możliwościom dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Dzieci młodsze bardzo chętnie
angażują się w odgrywanie ról i w zabawy sceniczne, gdyż tak realizują
potrzebę zabawy projekcyjnej, niezbędnej do prawidłowego rozwoju.
Technika socjodramatyczna dotyczy relacji, jakie panują w grupie rówieśniczej, pozwala rozwiązywać problemy całego zespołu poprzez odgrywanie scenek odzwierciedlających sposób funkcjonowania grupy i omawianie tego, co może wpływać niekorzystnie na relacje w grupie9.
8
9
Ibidem, s. 233−236.
Ibidem, s. 243−245.
29
Techniki wzmacniania pozytywnego i negatywnego
Techniki wzmacniania pozytywnego odwołują się do stosowania
nagród w odpowiedzi na społecznie pożądane zachowania. Nagrodą może
być natychmiastowa gratyfikacja, np. w postaci pochwały słownej, występującej równocześnie z pojawieniem się pożądanego zachowania.
Może to być również technika zawierania kontraktu, który polega na
ustaleniu zasad i wymagań, jakie musi spełnić uczeń, aby otrzymać nagrodę.
Natomiast techniki negatywnego wzmacniania związane są z karaniem za przejawy zachowań niepożądanych. Do tych technik należy:
technika szybkiej interwencji, która wymaga od nauczyciela lub
wychowawcy natychmiastowej reakcji na wszelkie próby zachowań
niepożądanych. Mogą to być również techniki napomnienia, potrąconych
punktów lub tymczasowej izolacji.
Techniki oddziaływań niewerbalnych
Do tych technik zaliczyć można technikę swobodnej ekspresji
plastycznej i technikę ignorowania zachowań niepożądanych. Pierwsza
z nich polega na wykorzystaniu dowolnych technik plastycznych w celu
wyrażenia swoich emocji, odczuć i wiedzy o otaczającym świecie. Jest to
technika znajdująca praktyczne zastosowanie w pracy z dziećmi młodszymi, gdyż wypełnia braki w zdolnościach werbalnego komunikowania
swoich potrzeb, emocji i oczekiwań. Daje dziecku swobodę wyrazu
własnych pragnień i tego, czego nie potrafi nazwać. Jednocześnie prace
plastyczne tego typu nie powinny podlegać ocenie pod kątem ich wartości
estetycznych, ważne są tutaj przekazywane treści. Stosowanie tej formy
pracy sprzyja kształtowaniu umiejętności twórczych i pobudza wyobraźnię. Techniki plastyczne mogą być świetnym narzędziem komunikacji
30
z dziećmi. Druga z wymienionych technik ma na celu bagatelizowanie
tych zachowań u dzieci, które służą przede wszystkim zwróceniu na
siebie uwagi nauczyciela. Jednakże, aby skutecznie stosować tę technikę
wygaszania negatywnych zachowań, należy w sposób właściwy interpretować intencje dziecka prezentującego dane zachowanie10.
Techniki organizowania czasu wolnego
Tego typu techniki mają zachęcić dzieci do aktywnego sposobu
spędzania czasu wolnego. Stosując je, omawia się z dziećmi różne zajęcia, które mogą wykonywać w wolnym czasie, poddaje się pewne propozycje do rozważenia i prezentuje pozytywne aspekty konstruktywnego
gospodarowania wolnym czasem11.
Omówiliśmy te techniki głównie w takim celu, aby ukazać Wam,
że stanowią one uzupełnienie dla omawianych powyżej metod pracy i są
narzędziami do ich realizacji. Istnieje wiele technik oddziaływań wychowawczych, ważną umiejętnością, jaką powinien posiadać nauczyciel, jest
dokonywanie modyfikacji tych technik na użytek dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, aby były one efektywne.
Zajmiemy się teraz opisem metod pracy z poszczególnymi grupami dzieci. Ta część tematyczna zostanie poparta propozycjami ćwiczeniowymi w części szkoleniowej. Tutaj skupimy się na założeniach teoretycznych pracy z dziećmi.
10
11
Ibidem, s. 255−258.
Ibidem, s. 258−259.
31
Dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych
Problemy emocjonalne dziecka
Problemy emocjonalne u dzieci zazwyczaj mają bardzo złożone
podłoże i można doszukiwać się przyczyn ich powstawania w: samym
dziecku, jego środowisku rodzinnym, błędach wychowawczych rodziców,
czynnikach całkowicie niezależnych, czyli dysfunkcjach układu nerwowego lub innych zaburzeniach organicznych. Podstawą diagnozy problemów emocjonalnych dziecka jest odkrycie ich przyczyny bądź czynnika, który je uaktywnił. Problemy emocjonalne mogą objawiać się trudnościami adaptacyjnymi, komunikacyjnymi, związanymi z zaspokajaniem własnych potrzeb. Mogą ujawniać się pod postacią zachowań
agresywnych, nadmiernej pobudliwości bądź wręcz przeciwnie powodować wycofanie dziecka i unikanie możliwości nawiązywania kontaktu
z rówieśnikami. Pierwszym etapem pracy z dzieckiem wykazującym problemy emocjonalne jest prowadzenie dokładnej obserwacji w celu ustalenia przyczyn takich zachowań. Jeśli istnieje podejrzenie, że trudności
dziecka mają swoje podłoże w środowisku rodzinnym, należy postarać się
o możliwie szybki kontakt z rodziną. Należy również, posługując się kryteriami diagnozy zaburzeń, wykluczyć wszelkie dysfunkcje pochodzenia
organicznego. Następnie trzeba zagwarantować dziecku opiekę i wsparcie
ze strony specjalistów. Rola nauczyciela powinna polegać na stosowaniu
pozytywnych wzmocnień względem dziecka, unikaniu kar, które mogą
uaktywnić naturalne mechanizmy obronne. Nie należy oceniać dziecka,
lepiej jest ocenić jego zachowanie, oddzielając jedno od drugiego. Warta
32
uwagi jest metoda modelowania pozwalająca dziecku dostrzec pozytywne
wzorce do naśladowania. Dziecko z zaburzeniami emocjonalnymi należy
otoczyć szczególną troską i opieką, nie osądzając sposobu, w jaki postępuje, tylko szukając rozwiązań jego problemów12.
Zaburzenia mowy u dzieci i elementy terapii logopedycznej
Problemy związane z nieprawidłowym rozwojem mowy są coraz
bardziej powszechne wśród dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym13. Niestety, główną przyczyną nieprawidłowego rozwoju w tym
zakresie są zaniedbania ze strony rodziców, którzy lekceważą pierwsze
objawy nieprawidłowego rozwoju mowy u dzieci. Dlatego też rolą nauczyciela jest dostrzeganie trudności, z jakimi zmaga się dziecko i dalsze
jego prowadzenie, jeśli zaburzenie jest na tyle poważne, że wymaga
terapii logopedycznej. Do najczęściej pojawiających się u dzieci w tym
wieku wad wymowy należą:

zaburzony szereg szumiący – zamiana w mowie czynnej głosek
„sz”, „cz” „rz”, terapia polega na usprawnieniu narządów
artykulacyjnych: języka, warg, policzków, wywołaniu dźwięku
w izolacji poszczególnych głosek, połączeniu prawidłowego
dźwięku głoski z samogłoską w nagłosie, śródgłosie, wygłosie,
ćwiczeniu dźwięków w sylabach, wyrazach, zdaniach;

zaburzony szereg syczący − głoski „s”, „z”, „c”, terapia taka
sama jak powyżej;
12
S. Turecki, S. Wernick, Jak zrozumieć problemy emocjonalne dziecka, Wydawnictwo
Amber, Warszawa 1997, s. 26.
13
Zob. J. E. Lichota, Terapia wad wymowy, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2006.
33

kappacyzm – następuje zamiana głoski „k” na „t”,
postępowanie jak wyżej;

reranie – następuje zamiana głoski „r” na „l” lub „j”,
postępowanie jak wyżej;
W przypadku dzieci z zaburzeniami mowy należy stosować
wzmocnienia pozytywne i zwracać uwagę na poprawną wymowę dziecka.
Trzeba unikać sytuacji, w których dziecko może czuć się negatywnie
oceniane z powodu nieprawidłowej wymowy. Praca z takim wychowankiem powinna opierać się na ścisłym współdziałaniu pomiędzy nauczycielem, logopedą a rodzicem, gdyż każde z nich ma niewątpliwy
wpływ na prawidłowy rozwój mowy u dziecka. Należy brać pod uwagę,
że ta sfera stanowi podstawę rozwoju w ogóle, ponieważ mowa jest głównym narzędziem komunikacji, niezbędnym do budowania relacji z ludźmi.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej
Nazwy tej (potocznie ADHD) używa się w odniesieniu do osób,
które charakteryzuje wzmocniona impulsywność i brak aktywnego układu
kontroli14. Mamy na myśli osoby, które nie są w stanie świadomie panować nad swoimi popędami, a raczej ulegają im mimo wysiłku wkładanego w pozyskanie owej kontroli. Zaburzenia towarzyszące temu zjawisku związane są z trudnościami w koncentracji uwagi i nadmierną ruchliwością. Zadaniem nauczyciela w pracy z dzieckiem z ADHD jest
przede wszystkim stworzenie odpowiednich warunków z minimalną ilością rozpraszających bodźców. Dobrze sprawdza się metoda zadaniowa,
która ułatwia dziecku koncentrację. Należy również kształcić umiejętność
14
M. Kamińska, Zrozumieć dziecko z ADHD i pomóc mu, Wydawnictwo Harmonia,
Gdańsk 2010.
34
płynnego przechodzenia od jednego ćwiczenia do drugiego, jak i wprowadzać dziecko z ADHD w grupę rówieśniczą, by uczyło się zasad
współpracy i przyswajało obowiązujące normy i zasady postępowania.
W dużej mierze uwagę należy skupić na nabywaniu przez dziecko
umiejętności wykonywania poleceń. Ważny jest system wzmocnień
pozytywnych i motywacji oraz różnicowanie przebiegu zajęć lekcyjnych
tak, aby wzbudzały one zainteresowanie (zajęcia artystyczne, wykorzystanie technik dramowych i elementów arteterapii)15.
Autyzm
Jest to całościowe zaburzenie rozwoju, które najbardziej uwidacznia się w społecznym funkcjonowaniu dziecka. Dziecko z autyzmem
ma liczne trudności w budowaniu i inicjowaniu kontaktów, gdyż
zaburzona jest jego sfera poznawcza i emocjonalna, zwłaszcza odpowiedająca za adekwatne wyrażanie uczuć, emocji i umiejętność ich różnicowania. Dzieci te również mają trudności w zakresie komunikacji, nie
potrafią zazwyczaj odczytywać i interpretować języka gestów i mowy
ciała, nie rozumieją też znaczenia wszystkich słów, zwłaszcza tych
wyrażających stany emocjonalne oraz abstrakcje. Równie słabo rozwija
się wyobraźnia, co wynika z niewielkiej elastyczności myślenia i niechęci
do zmian. Pracując z dzieckiem z autyzmem, należy przede wszystkim
odpowiadać na jego potrzeby. Ucząc dziecko, należy posługiwać się mową konkretną, wyłączyć z użycia wszelkie dodatkowe zwroty, by ułatwić
mu rozumienie określonych pojęć. Należy również w odpowiedni sposób
przygotować miejsce pracy dziecka, unikając nadmiaru bodźców mogą15
J. O’Regan Fintan, Jak pracować z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych,
Wydawnictwo K.E. Liber, Warszawa 2005, s. 34−35.
35
cych rozproszyć uwagę. Skuteczną metodą pracy z dzieckiem z autyzmem jest metoda modelowania, gdyż pokazanie wychowankowi pewnych rozwiązań lub sposobu postępowania ułatwia proces jego uczenia
się. Skuteczna może okazać się również metoda nagradzania i pozytywnych wzmocnień. Dziecko z autyzmem powinno mieć także możliwość
uczestniczenia w zajęciach grupowych w celu kształcenia kompetencji
społecznych16.
Rodzina dysfunkcyjna
Rodzina dysfunkcyjna może stać się przyczyną niepowodzeń
dziecka w nauce. Jeśli dziecko wychowuje się w rodzinie patologicznej,
a jego podstawowe potrzeby nie są zaspokojone, wówczas istnieje duże
ryzyko, że będzie wykazywało trudności w nauce i przystosowaniu do
warunków szkolnych. Nie należy zapominać, że w środowisku rodzinnym
dziecko nabywa podstawowe umiejętności społeczne, w tym również
przyswaja obowiązujące normy i zasady postępowania. Jeśli wywodzi się
z rodziny alkoholowej, normą dla niego będzie porozumiewanie się przy
pomocy krzyku lub wyrażanie swoich emocji poprzez agresję w stosunku
do otoczenia lub przedmiotów. Pracując z dzieckiem z rodziny dysfunkcyjnej, należy przede wszystkim zadbać o zaspokojenie jego podstawowych potrzeb, w następnej kolejności uruchomić aktywny kontakt z rodziną dziecka. W trakcie pracy należy zapewnić mu poczucie bezpieczeństwa. Stosując metodę modelowania w celu wpajania właściwych
norm i zasad, przydatna może się okazać również metoda zadaniowa,
która pomoże dziecku nabyć praktyczne umiejętności w danym zakresie
i metoda pozytywnych wzmocnień budująca poczucie wartości dziecka.
16
Ibidem, s. 37−39.
36
Dysleksja
Jest to powszechnie występujące zaburzenie, które może wpłynąć
na pojawiające się u dziecka trudności w nauce. Objawy, na jakie należy
zwrócić uwagę, to opóźnienie w nauce mówienia, odwracanie liter i cyfr,
wynikające z zaburzonej percepcji wzrokowej, nieprawidłowe rozpoznawanie dźwięków, trudności z orientacją przestrzenną, słaba koordynacja. W konsekwencji powstają problemy emocjonalne spowodowane
trudnościami w uczeniu się. Praca nauczyciela powinna zakładać wszechstronną stymulację dziecka i podnoszenie jego poziomu motywacji do
uczenia się. Intensywne ćwiczenia związane z nauką czytania i pisania
przy jednoczesnym wspieraniu dziecka i nagradzaniu jego sukcesów
powinny przynieść pozytywny rezultat. Dziecko musi mieć stały kontakt
ze słowem mówionym i pisanym, najlepiej jeśli ktoś będzie mu towarzyszył w trakcie pracy. Dzieci najchętniej uczą się przez zabawę, więc
takie elementy powinny pojawić się w pracy z uczniem dyslektycznym.
Należy stosować częste komunikaty pozytywne i wzmacniać podopiecznych, dostrzegając ich mocne strony17.
Dziecko o obniżonych wynikach w nauce
Mając kontakt z dzieckiem o obniżonych wynikach w nauce
należy przede wszystkim znaleźć przyczyny takich trudności. Przyczyn
niepowodzeń szkolnych można dopatrywać się w trzech elementach:
szkole, nauczycielu lub samym dziecku. Pod pojęciem szkoły jako źródła
niepowodzeń dziecka rozumiemy brak przygotowania odpowiedniego
zaplecza dydaktycznego, niesprawny system edukacyjny, zbyt liczne
17
Ibidem, s. 49−51.
37
klasy szkolne i grupy przedszkolne oraz niestosowanie zasad indywidualizacji procesu nauczania i podmiotowego traktowania uczniów.
Osoba nauczyciela może mieć ogromny wpływ na prawidłowy
i skuteczny proces uczenia się dziecka. Jeśli nauczyciel nie traktuje dzieci
podmiotowo, a jego zachowanie względem nich ma charakter oceniający,
ponadto stosuje wobec dzieci formy poniżania i zastraszania, wówczas
motywacja dziecka do podejmowania wysiłku intelektualnego spada,
gdyż czuje, że i tak nie jest w stanie sprostać wymogom nauczyciela.
Poza osobistymi cechami, w jakie wyposażony jest nauczyciel, znaczenie
ma również jego przygotowanie metodyczne i dydaktyczne. Przyczyna
obniżonych możliwości ucznia w zdobywaniu wiedzy może być związana z nim samym. Patrzymy tutaj na predyspozycje ucznia i możliwości
wynikające z zasobów, jakie posiada, czyli zdolności intelektualnych,
poznawczych, cech charakteru i nawyków związanych z uczeniem się.
Możemy mówić o dwóch rodzajach niepowodzeń: dydaktycznych
– związanych z samym procesem uczenia się, oraz wychowawczych –
dotyczących umiejętności przestrzegania społecznie przyjętych norm
i zasad postępowania. W postępowaniu z dzieckiem o obniżonych wynikach w nauce, trzeba stosować profilaktykę, opartą na indywidualizacji
procesu nauczania. W działaniach profilaktycznych warto posługiwać się
metodami problemowymi i dotyczącymi pracy w grupie. Wspólne szukanie rozwiązań może podnieść poziom motywacji do uczenia się. Praca
z takim dzieckiem wymaga stałej kontroli poziomu motywacji i wzmacniania pozytywnego. Warto też stosować metody zadaniowe, by dziecko
mogło dostrzec efekty własnej pracy. W przypadku, gdy trudności
w uczeniu się zostaną zbyt późno dostrzeżone, należy zająć się szczegółową i rzetelną diagnozą pedagogiczną, która oceni szanse dziecka na wy-
38
równanie braków edukacyjnych. Kolejnym etapem jest terapia dydaktyczna
oparta o diagnozę, a polegająca na podejmowaniu działań wyrównawczych
i kompensacyjnych, umożliwiających nadrobienie zaległości18.
Dziecko zdolne
Dziecko zdolne wykazuje dużą szybkość uczenia się, wysoki
poziom zaawansowania w poszczególnych dziedzinach, oryginalność
i elastyczność myślenia, łatwość rozumienia pojęć abstrakcyjnych,
wysoki poziom myślenia twórczego, wrażliwość na problemy i wytrwałość w ich rozwiązywaniu, bogate słownictwo i duży zasób wiedzy.
Mimo że dziecko zdolne nie sprawia zwykle większych trudności, jednak
niewątpliwie wymaga stałego wsparcia i stwarzania możliwości rozwijania swojego potencjału. Do najskuteczniejszych metod pracy z dzieckiem zdolnym można zaliczyć różnicowanie i doskonalenie lekcji,
stosowanie metod aktywizujących i technik twórczego myślenia, stosowanie nauczania problemowego, kształcenie wieloprofilowe i wielostronne. Dziecko zdolne zaliczane jest do grupy osób o szczególnych
potrzebach edukacyjnych. Ważne jest, aby we właściwy sposób poświęcić
mu uwagę i przygotować miejsce pracy, by mogło wciąż doskonalić
swoje umiejętności19.
18
19
F. Bereźnicki, op. cit., s. 405−421.
Ibidem, s. 459−471.
39
Rola rodziny w rozwiązywaniu poszczególnych
zaburzeń
Wielokrotnie wspominaliśmy, jak istotna jest rola rodziców w prawidłowym rozwoju dziecka. Wszędzie tam, gdzie rozwój jest zaburzony,
a istnieje uzasadnione przypuszczenie, że przyczyn tego typu trudności
można się dopatrywać w środowisku rodzinnym dziecka, nauczyciel jest
zobowiązany do podjęcia działań na rzecz zaangażowania najbliższego
otoczenia wychowanka do współpracy. Należy organizować spotkania
z rodzicami, najlepiej, żeby podczas przynajmniej jednego z takich spotkań dziecko również było obecne. To pozwoli zaobserwować, w jaki
sposób układają się relacje na linii rodzic–dziecko. Ważne, aby podczas
spotkań ustalić wspólne sposoby oddziaływania na dziecko i współpracy
z nim, tak aby środowisko szkolne i rodzinne nawzajem się uzupełniały.
Tylko wszechstronne oddziaływanie może przyczynić się do poprawy
jakości funkcjonowania dziecka.
W tej części omówiliśmy różne grupy dzieci, z jakimi możecie
spotkać się w swojej przyszłej pracy zawodowej. Na tej podstawie
chcemy Wam pokazać, jak istotne w zawodzie nauczyciela jest
kompleksowe przygotowanie do pełnienia tej roli. Często jedyną szansą
dla dzieci z trudnościami jest trafna diagnoza i podjęcie koniecznych form
pracy korekcyjnej, usprawniającej, wyrównawczej albo terapeutycznej.
Staraliśmy się podać przykłady metod, przy pomocy których należy
pracować z poszczególnymi grupami dzieci. Szczegółowy tryb postępo-
40
wania otrzymacie w materiałach szkoleniowych, tam również dostarczone
zostaną Wam konkretne narzędzia pracy.
Teraz spróbujemy omówić wady i zalety stosowania poszczególnych metod pracy z dziećmi, w odwołaniu do powyższej charakterystyki zaburzeń i trudności.
41
Metody pracy z uczniami o specjalnych
potrzebach edukacyjnych
W tej części szkolenia zajmiemy się analizą wad i zalet metod
stosowanych w pracy z poszczególnymi grupami dzieci20.
Dziecko z problemami emocjonalnymi
Ważną rolę odgrywa niewątpliwie metoda pozytywnych wzmocnień, gdyż buduje ona poczucie wartości u dziecka, jak również poczucie
sprawstwa i mocy. Jednocześnie dobrze sprawdzają się metody
modelowania, kiedy to nauczyciel lub koledzy i koleżanki z grupy przedszkolnej pokazują dziecku prawidłowe sposoby reagowania i zachowania
się w określonych sytuacjach. Daje to sposobność nauki prawidłowych
wzorców postępowania poprzez naśladownictwo. Do pracy z dzieckiem
z zaburzeniami emocjonalnymi potrzeba przede wszystkim dobrego przygotowania, niestety, zbyt liczebne grupy przedszkolne i szkolne często
uniemożliwiają stosowanie różnych metod. W przypadku takiego dziecka
nie należy stosować karania, gdyż może ono wzmocnić zachowania
niepożądane. Metody perswazji działają tylko w przypadku, kiedy mamy
pewność, że dziecko jest na odpowiednim poziomie rozwoju, by
zrozumieć nasz przekaz.
20
F.J. O’Regan, Jak pracować z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych,
Wydawnictwo K.E. Liber, Warszawa 2005.
42
Dziecko z zaburzeniami mowy
Przede wszystkim trzeba pamiętać, że dziecko bardzo przeżywa
bycie niezrozumianym i takie doświadczenia powodują jego frustrację.
Dlatego należy wzmacniać pozytywnie dziecko, nie zapominając o tym,
by nagroda była wiązana konsekwentnie z jego osiągnięciami. Należy
podkreślać każdy nawet najmniejszy sukces, bo to podnosi motywację.
Nie należy stosować kar, które mogą powodować wycofanie się dziecka
z relacji. Skuteczną metodą może być oddziaływanie grupowe, umożliwiające uzyskanie akceptacji ze strony grupy mimo pewnych deficytów
w rozwoju. Należy również uwzględnić tutaj konieczność nawiązania
współpracy z logopedą, który jest niezbędny w korekcji wad wymowy.
Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo
Ważnym elementem w przypadku dzieci z ADHD jest umiejętność odpowiadania na ich potrzeby. Należy skupić się na przekierowaniu
ich uwagi na realizację konkretnych zadań. Skuteczne mogą się okazać
metody nastawione na rozwój umiejętności twórczych, gdyż z perspektywy dziecka mogą być one interesujące. Poza tym dziecko z ADHD
chce widzieć efekty swojej pracy, dlatego skutecznie możemy stosować
metodę zadaniową, przy okazji ucząc reagowania na polecenia. Niemniej
jednak przy braku możliwości pracy indywidualnej z dzieckiem z ADHD
większość metod pracy okazuje się być nieskuteczna. Dziecko takie
wymaga zazwyczaj stałego podążania za nim, co przy pracy z grupą może
okazać się nierealne.
43
Dziecko autystyczne
Skuteczną metodą jest metoda pracy grupowej, która wpaja dziecku
zasady współdziałania, pokazując w praktyce, co można zyskać,
współpracując z innymi. Należy pamiętać, że z perspektywy dziecka
z autyzmem
równie
ważna
jest
metoda
modelowania,
gdyż
ci
wychowankowie bardzo dobrze uczą się poprzez naśladownictwo. Niestety,
praca z dzieckiem z autyzmem jest absorbująca i najlepiej sprawdza się
obecność „cienia”, czyli dodatkowej osoby towarzyszącej dziecku w procesie edukacji.
Dziecko z rodziny dysfunkcyjnej
Dzieci z takich rodzin wymagają zazwyczaj wieloprofilowego oddziaływania, jednak mimo możliwości stosowania różnych metod (modelowania ułatwiającego uczenie norm społecznych i zasad postępowania,
metody zadaniowej ukazującej efekty własnej pracy i podnoszącej
poczucie wartości, nagradzania, pozytywnego wzmacniania) żadna z nich
nie okaże się skuteczna, jeśli nie wystąpi współpraca ze środowiskiem
rodzinnym dziecka. Konieczne są działania redukujące negatywny wpływ
środowiska pochodzenia dziecka na jego rozwój.
Dziecko z dysleksją
Wymaga wsparcia, jak tylko pojawią się pierwsze trudności. Należy reagować natychmiast, by zapobiec rozwojowi zaburzeń emocjonalnych na tym tle. U dziecka z dysleksją najważniejsze jest wyćwiczenie
umiejętności związanych z prawidłowym operowaniem słowem pisanym
i mówionym. Aby ćwiczenia przynosiły pożądany efekt, należy przeko-
44
nać dziecko do tego, że nauka może być zabawą. Warto angażować inne
dzieci w pomoc, co ułatwi budowanie relacji i wchodzenie w grupę. Na
pewno nie można liczyć na efekty metody zadaniowej nastawionej tylko na
konkretny rezultat ani na metody związane z karaniem za popełniane błędy.
Dziecko o obniżonych wynikach w nauce
Najistotniejszą rolę odgrywa profilaktyka pedagogiczna, mająca
na celu zapewnienie wszystkim uczniom warunków do optymalnego rozwoju poprzez wyrównywanie szans edukacyjnych. Polega to na działaniach kompensacyjnych i wyrównawczych, kiedy dziecko nie osiąga
efektów dających mu szanse na prawidłowy rozwój. Większość metod
okaże się nieskuteczna, w przypadku gdy trudności w uczeniu się dziecka
wynikają ze złych warunków socjobytowych bądź dysfunkcji rodziny.
Należy uwzględnić ograniczenia systemu edukacji w zakresie podejmowania działań profilaktycznych.
Dziecko zdolne
Przede wszystkim trzeba pamiętać, że system i program nauczania
jest przewidziany dla ucznia średniego. Uczeń zdolny jest pewnym odstępstwem, a co więcej, wymaga szczególnych metod postępowania wykraczających poza możliwości ucznia średniego. Najbardziej efektywnym
sposobem wspierania ucznia zdolnego w rozwoju jest zapewnienie mu
możliwości korzystania z zajęć pozalekcyjnych oraz rozszerzanie prac
domowych i zadań w trakcie trwania toku lekcyjnego. Nie należy również
zaniedbywać rozwoju sfery społecznej dziecka zdolnego, gdyż często ma
ono trudności w budowaniu relacji z rówieśnikami.
45
Wnioski, jakie nasuwają się po omówieniu tematyki związanej
z metodami pracy z dziećmi, wskazują na konieczność stałego ulepszania
swojego warsztatu pracy i własnych zasobów. Stosując metody naprzemiennie i różnicując je w zależności od potrzeb i oczekiwań wychowanków, tworzymy szansę na sprostanie wymaganiom stawianym przez
rozwój dzieci. Powyżej opisaliśmy różne typy zaburzeń i dysfunkcji, jak
i czynników wpływających na występowanie trudności w uczeniu się.
Naszym celem było uświadomienie Wam, że bardzo często dzieci nie są
diagnozowane, gdy mają jeszcze szansę na prawidłowy rozwój. To na
Was spoczywa odpowiedzialność za dzieci trafiające pod Waszą opiekę.
Wystarczy czasem w porę zauważyć jakąś nieprawidłowość, by diametralnie zmienić sytuację dziecka i uchronić je przed licznymi konsekwencjami. Powinniście również zapamiętać, że nie ma uniwersalnych
metod postępowania, każda metoda ma swoje dobre i złe strony i nie
sprawdzi się we wszystkich sytuacjach. To tak naprawdę od Was zależy,
jakie metody wykorzystacie i na ile okażą się one skuteczne.
46
Zakończenie
Na zakończenie chcemy jeszcze dodać, że ta część szkolenia
składała się w głównej mierze z materiałów teoretycznych, dostrzegamy
bowiem dużą potrzebę przygotowania nauczyciela również pod kątem
wiedzy teoretycznej. Natomiast część szkoleniowa i materiały, które
otrzymacie, będą miały charakter propozycji praktycznych rozwiązań do
zastosowania w dalszej pracy.
Mamy nadzieję, że zdobyliście podstawy wiedzy dotyczące metod
pracy z dziećmi borykającymi się z różnymi dysfunkcjami, trudnościami
i że dostrzegacie, jak wiele możliwości dla własnego rozwoju oferuje zawód nauczyciela.
Powodzenia!
47
Bibliografia
 Bereźnicki F., Dydaktyka kształcenia ogólnego, Wydawnictwo Impuls,
Kraków 2001.
 Cytowska B., Winczura B., Dziecko z zaburzeniami rozwoju,
Wydawnictwo Impuls, Kraków 2006.
 Dudek M., Wsparcie rodziny dysfunkcjonalnej, Wydawnictwo
Maternus, Tychy 2010.
 Kossewska J., Kompleksowe wspomaganie rozwoju uczniów
z autyzmem i zaburzeniami pokrewnymi, Wydawnictwo Impuls,
Kraków 2009.
 Kamińska M., Zrozumieć dziecko z ADHD i pomóc mu,
Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2010.
 Lichota J.E., Terapia wad wymowy, Wydawnictwo Impuls,
Kraków 2006.
 Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls,
Kraków 2008.
 Minczakiewicz E.M., Jak krok po kroku wprowadzać dzieci
o specjalnych potrzebach edukacyjnych w świat zabawy i nauki,
Wydawnictwo Impuls, Kraków 2006.
 Niemierko B., Diagnostyka edukacyjna, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2009.
 O’Regan F.J., Jak pracować z dziećmi o specjalnych potrzebach
edukacyjnych, Wydawnictwo K.E. Liber, Warszawa 2005.
48
 Raymond S., Jak pomóc dzieciom radzić sobie z dysleksją,
Wydawnictwo Jedność, Kielce 2004.
 Turecki S., Wernick S., Jak zrozumieć problemy emocjonalne
dziecka, Wydawnictwo Amber, Warszawa 1997.
 Werning R., Lütje-Klose B., Pedagogika trudności w uczeniu się,
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2009.
 Zimmerman B. J., Bonner S., Kovach R., Zdolny uczeń, Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2008.
49