Artykuł naukowy
Transkrypt
Artykuł naukowy
Marta Górka Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II FUNKCJE SIECI W ROZWOJU REGIONÓW. SIECI JAKO PARADYGMAT ROZWOJU REGIONALNEGO Immanentną cechą życia społeczno-gospodarczego w XXI wieku jest globalizacja procesów i struktur. Literatura przedmiotu dostarcza wielu definicji tego pojęcia, które akcentują ogólnoświatowy, globalny charakter procesów społecznych, ekonomicznych, politycznych i technicznych. Autorzy tych definicji zwracają również uwagę na ujednolicenie wzorów zachowania oraz wzrost współzależności i ograniczenie autonomii na poziomie makro, mezo i mikrostruktur społecznych i gospodarczych. Globalizacja zakładająca międzynarodową współpracę oraz integrację i uniformizację życia społeczno-gospodarczego na poziomie państw i regionów, bynajmniej nie likwiduje różnic regionalnych. Przeciwnie, różnice te stają się bardziej widoczne, bowiem brak dostosowania się ze strony regionów do globalnych warunków powoduje ich zacofanie względem regionów „umiędzynarodowionych”1 (Torres 2004, s. 26-29; Jewtuchowicz 2009, s. 13-15). Jest to podstawą do wysunięcia tezy, iż w warunkach globalnej konkurencji, konkurencyjność nadal pozostaje zakorzeniona w sferze lokalnej (Torres 2004, s. 21). Przedsiębiorstwa współzawodniczące na światowych rynkach wypracowują swoje strategie działania w oparciu o rynki lokalne, co oznacza, iż wykorzystują potencjał regionu do realizacji interesów o zasięgu międzynarodowym. Procesy globalizacyjne stymulują integrację na poziomie regionów, ponieważ wymagania globalnego rynku bardzo często przekraczają możliwości pojedynczych podmiotów. Region, oferujący bliskość w sensie przestrzennym, staje się tym samym miejscem, w którym przedsiębiorstwa nie radzące sobie samodzielnie w warunkach globalizacji zostają włączone w sieć współzależnych aktorów sceny regionalnej. Zaczyna się wówczas kształtować nowe spojrzenie na procesy globalizacji, do których włączenie się jest warunkowane działalnością w sferze lokalnej. Na aktualności zyskuje tym samym maksyma sformułowana pod koniec lat 70. XX wieku przez R. J. Dubos’a w odniesieniu do ochrony środowiska naturalnego – Think globally, act locally. 1 Regiony lub też środowiska umiędzynarodawiające są układem, w którym aktorzy lokalnej sceny gospodarczej i instytucjonalnej podejmują współpracę w zakresie wzmocnienia pozycji konkurencyjnej regionu na arenie międzynarodowej. Wykorzystując endogeniczne siły danego regionu, przedsiębiorstwa podejmują działania o charakterze międzynarodowym. W regionach takich wspierany jest handel zagraniczny i tworzone są warunki dla funkcjonowania globalnych firm. 1 Hasła tego, w późniejszym okresie, zaczęto stosować dla określenia innych aspektów życia społeczno-gospodarczego, przewrotnie odwracając jego brzmienie – Myśl lokalnie, działaj globalnie. W tym krótkim wyrażeniu zawarte jest pojęcie glokalizacji jako połączenia globalnego i lokalnego wymiaru rozwoju (Krzysztofek i Szczepański 2005, s. 156-159), a co za tym idzie, określenia nowych ram rozwoju regionalnego opartego na terytorium, gospodarce opartej na wiedzy oraz paradygmacie sieci społecznych. „Życie nie składa się jedynie z rozwoju w czasie, lecz również ze zróżnicowań w przestrzeni. Jeżeliby wszystko działo się w tym samym czasie, wówczas nie byłoby w ogóle rozwoju. Jeżeliby wszystko znajdowało się w tym samym miejscu, wówczas nie byłoby w ogóle odrębności. Tylko przestrzeń umożliwia istnienie odrębności, które następnie rozwijają się w czasie (…)” (Lösch 1961, s. 380). W twierdzeniu tym, którego autorem jest niemiecki teoretyk gospodarki przestrzennej A. Lösch wskazane zostały dwa główne czynniki determinujące rozwój regionalny – czas i miejsce. Kategoria czasu jest niezbędna by określić rozwój per se, bowiem generalnie ujmując, rozwój jest to nowy etap w zmieniającej się sytuacji, lub też pewien proces, który określa pozytywną zmianę istniejącego stanu rzeczy. Zmiana zawsze następuje w czasie, tylko w odniesieniu do czasu zmiana może zostać zdefiniowana. Wielowymiarowość rozwoju przejawia się w tym, iż może dotyczyć różnorodnych systemów oraz struktur społeczno-gospodarczych, które zawsze osadzone są w konkretnej przestrzeni fizycznej. Rozwój tym samym staje się czynnikiem, który różnicuje jednostki terytorialne – decyduje o ich odrębności. Rozwój na poziomie regionalnym definiowany jest jako wzrost potencjału gospodarczego oraz konkurencyjności regionu w wymiarze ilościowym, jakościowym oraz strukturalnym. To rozwój w sensie ekonomicznym i społecznym, który określany jest poprzez następujące przyrodnicze, komponenty: zasoby potencjał naturalne, gospodarczy, zagospodarowanie strukturę gospodarki, infrastrukturalne, środowisko poziom życia mieszkańców, infrastrukturę technologiczną, specyfikę rynku pracy (Nijkamp i Abreu 2009; Chądzyński i in. 2007, s. 39-40). W odniesieniu do tych i wielu innych czynników kształtowane są międzyregionalne różnice, które decydują o pozycji konkurencyjnej danego regionu w skali krajowej oraz globalnej. Globalizacja stwarza nowe warunki dla rozwoju regionalnego, stąd też wielu badaczy podjęło problematykę regionu i jego znaczenia w globalizującym się świecie. Międzynarodowa integracja gospodarcza, względna homogenizacja kultury, rozwój instytucji o charakterze globalnym oraz postęp technologiczny przełamujący bariery czasu i przestrzeni 2 zakwestionowały jednak istotność terytorium. Zaczęto obwieszczać „koniec terytorium” (Badie 1995), powstanie globalnego społeczeństwa sieci (Castells 2011), które oderwane jest od konkretnego miejsca. Z drugiej jednak strony, różnice międzyregionalne stały się bardziej widoczne, dlatego też kategorię terytorium nadal stosuje się do wyjaśniania zmian społecznogospodarczych. W oparciu o dostępną literaturę można wskazać trzy główne kierunki w interpretacji rozwoju regionalnego. Badacze dla określenia pewnego stylu myślenia, który jest powszechnie obowiązujący w analizie zjawisk na poziomie regionalnym, posługują się pojęciem paradygmatu. Paradygmat gospodarki opartej na wiedzy, paradygmat sieci i terytorium, prezentowane przez różnych autorów, organizują sposób postrzegania rozwoju regionu. Określenie „nowy paradygmat” w odniesieniu do powyższych założeń, jest stosowane dla podkreślenia zmianyw postrzeganiu procesów rozwojowych w wymiarze terytorialnym. A. Kukliński pisze o gospodarce opartej na wiedzy jako nowym paradygmacie trwałego rozwoju. Wyciąga ten wniosek na podstawie analizy teoretycznych oraz empirycznych treści prezentowanych w ostatnim trzydziestoleciu przez trzy organizacje międzynarodowe – OECD, Bank Światowy i Unię Europejską (Kukliński 2007, s. 35-36; Kukliński 2001; Goldberg 2004; Komisja Europejska 2003). M. Granovetter prowadząc badania w Dolinie Krzemowej dowiódł, iż sukces gospodarczy tego regionu jest wynikiem obecności sieci społecznych (Castilla i in. 2000, s. 219). Śladami amerykańskiego socjologa, inni badawcze zaczęli rozpatrywać rozwój regionalny w odniesieniu do paradygmatu sieciowego. Paradygmat terytorium natomiast, określa w jaki sposób konkretna przestrzeń geograficzna, sama w sobie, stanowi determinantę rozwoju. Terytorium jest w tym rozumieniu pewną formę organizacji i relacji międzyludzkich, która łącząc elementy gospodarcze, społeczne, historyczne i kulturalne charakterystyczne dla danego obszaru, umożliwia ciągłą interakcję pomiędzy sferą społeczną i ekonomiczną (Jewtuchowicz 2005, s. 64-66). Kategoria sieci występuje w wielu opracowaniach z zakresu rozwoju regionalnego (Cook i Morgan 1993, s. 543-564; Saxenian 1994; Scott 1992, s. 219-233; Storper 1997). Autorzy tych publikacji zwracają uwagę na pozytywne aspekty współpracy sieciowej, która staje się warunkiem sukcesu regionu w globalnej gospodarce opartej na wiedzy. Wewnątrzregionalne powiązania i kooperacja pomiędzy aktorami sceny gospodarczej umożliwiają spełnienie kluczowych dla GOW postulatów – wprowadzania innowacji, dyfuzji wiedzy oraz budowania kapitału społecznego. Na tę zależność zwrócił również uwagę 3 M. Castells, według którego kluczowa dla gospodarki opartej na wiedzy jest jej sieciowa organizacja (Castells 2005, s. 8-10). Sieć jako forma organizacji produkcji, dystrybucji i zarządzania, jest zdaniem M. Castells’a analogią współczesnego rozwoju gospodarczego. Zwiększony dostęp do zasobów, rozproszenie odpowiedzialności i redukcja ryzyka, elastyczność i adaptacja do zmiennych warunków otoczenia globalnego oraz płynność przepływów wiedzy i umiejętności to główne zalety struktur sieciowych (Perry 1995, s. 5). Z perspektywy socjologicznej natomiast, udział w sieciach społecznych, rozumianych jako „zbiór węzłów lub aktorów (osób lub organizacji) połączonych relacjami społecznymi lub więziami specjalnego typu”(Castilla i in. 2000, s. 219), pozwala zwiększyć zaufanie pomiędzy partnerami. W sieci bowiem, ze względu na jej relacyjny charakter, aktorzy w swoich działaniach odwołują się do wcześniejszych interakcji i wspólnych doświadczeń, a w zależności od struktury sieci tworzone są określone warunki, by to zaufanie jeszcze bardziej umacniać (Castilla i in. 2000, s. 219). Zaufanie pomiędzy uczestnikami sieci pozwala w dalszej kolejności na budowę, w ramach istniejących struktur, odpowiedniego poziomu kapitału społecznego. W odniesieniu do strefy działalności gospodarczej, podkreśla się, iż sieci społeczne warunkują wielość transakcji ekonomicznych. Zwraca się również uwagę na społeczne zakorzenienie podmiotów gospodarczych i osadzenie ich działań w kontekście społecznym (Granovetter 1992, s. 65-66). W wymiarze regionalnym natomiast wskazuje się, iż kooperacja w sieciach stanowi wyznacznik przewagi konkurencyjnej regionów i powinna stać się przedmiotem szczególnej troski polityki regionalnej w ramach nowego paradygmatu rozwoju (OECD 2009, s. 36), zwłaszcza w aspekcie tworzenia innowacji. Istnieje bogata literatura na temat warunkowania procesów innowacyjnych przez procesy sieciowe (Almeida i Kogut 1999, s. 905-917; Cook 1996, s. 159-171; Grandori i Soda 1995, s. 183-214; Hagedoom, Duysters 2002, s. 167-188). Autorzy tych pozycji wymieniają korzyści jakie generuje sieć w procesie tworzenia innowacji. Podkreślają jednocześnie, iż sieci są niezbędne nie tylko po to, by zwiększyć dostęp do specjalistycznej wiedzy i usprawnić dyfuzję innowacji technologicznych, ale w równej mierze są istotne ze względu na możliwość wzajemnego uczenia się aktorów sieci od siebie. Sieci o zasięgu regionalnym wpływają analogicznie na procesy uczenia się oraz tworzenia innowacji w regionie. Powiązanie tych procesów odnajdujemy w koncepcji regionu uczącego się. Region, który w naturalny sposób oferuje bliskość geograficzną, jest także miejscem bliskości kulturowej, organizacyjnej, przemysłowej i instytucjonalnej. Bliskość tak interpretowana jest z kolei jedną z kluczowych kategorii rozwoju regionalnego. Aby jednak 4 rozwój się dokonywał, musi zostać stworzona odpowiednia przestrzeń relacji pomiędzy aktorami regionalnej sceny gospodarczej oraz pomiędzy członkami danej społeczności lokalnej (Jewtuchowicz 2005, s. 61-62). Takie warunki stwarza sieć, która zespala swoich uczestników i generuje pozytywne efekty synergii. Aktorzy sieci kooperacyjnej, która zawiązuje się na obszarze spójnego regionu wykorzystują atuty i endogeniczne czynniki tegoż regionu dla osiągnięcia sukcesu rynkowego, zarówno jednostkowego jak i całej sieci. Tym samym pojawia się nowa kategoria, która warunkuje rozwój – kategoria terytorium. Współczesna gospodarka charakteryzuje się między innymi stale rosnącą złożonością i różnorodnością interakcji społeczno-ekonomicznych. Podczas gdy transakcje, które są stosunkowo częste, proste i charakteryzujące się przewidywalne występują niezależnie od otoczenia, relacje nieregularnością, nieprzewidywalnością, niepewnością i dużą złożonością (których znaczenie jest coraz większe w warunkach globalnej gospodarki opartej na wiedzy), są mocno osadzone w regionalnym kontekście, a ich przebieg w dużej mierze zależy od bliskości (geograficznej, kulturowej, organizacyjnej i instytucjonalnej) partnerów interakcji (Scott i Storper 1995, s. 506-507). Tym samym region (jako określone terytorium), staje się źródłem informacji i akumulacji wiedzy oraz umiejętności. Staje się pewną formą organizacji, która zmniejsza niepewność i ryzyko, wspierając tym samym potencjał innowacyjny (Pietrzyk 2006, s. 34). Terytorium oferuje określone warunki prowadzenia działalności gospodarczej, jest systemem, którego istota wyraża się w więziach, interakcjach i stosunkach społecznych. Jest przestrzenią życia, która ma własną historię i kulturę, własny potencjał gospodarczy i potencjał ludzki (Jewtuchowicz 2005, s. 63-66). Terytorium wpływa na życie pojedynczych osób i funkcjonowanie całych organizacji, jest miejscem stałej interakcji między sferą społeczną a sferą ekonomiczną. Terytorium tworzone jest przez sieć aktorów lokalnej sceny gospodarczej i społecznej, a powiązania pomiędzy nimi stanowią miarę współczesnego rozwoju. Siecią społeczną, zgodnie z Encyklopedią Socjologii, jest każda sieć, którą tworzą jednostki ludzkie, grupa, zbiorowość, organizacja lub każdy inny obiekt społeczny (Sławecki, 2011, s. 49). Jest to zatem grupa aktorów, którą łączą relacje zależności. Sieci występowały zawsze i wszędzie. Tym, co podlegało nieustannym zmianom na przestrzeni kilkudziesięciu lat zainteresowania tą problematyką, jest kontekst społeczny, polityczny, technologiczny i gospodarczy ich występowania. W zależności od kontekstu i aktualnej „mody” w wyjaśnianiu procesów społeczno-gospodarczych, zainteresowanie strukturami sieci z niedużego, dostrzeganego przez wąską grupę naukowców z różnych 5 dziedzin, stopniowo rosło, aż do obecnego momentu, w którym sieci społeczne są postrzegane jako naczelna zasada organizująca działalność gospodarczą. Rozwój struktur sieciowych nie jest wyłącznie przejawem „mody na sieci”, ale jest również koniecznością. Koniecznością, która podyktowana jest występowaniem takich procesów i zjawisk w przestrzeni społeczno-gospodarczej jak (Lachiewicz i Zakrzewska-Bielawska 2012, s. 40): Globalizacja, której przejawem jest w skali globalnej wzrost współzależności podmiotów gospodarczych, wzrost współzależności państw narodowych i ich większa integracja, homogenizacja kultury i uniformizacja społeczeństwa; Rozwój innowacji technologicznych, a szczególnie technologii informacyjnych i komunikacyjnych, czego następstwem jest „kurczenie się” świata w rozumieniu M. McLuhana i powstanie społeczeństwa sieci w terminologii M. Castellsa. Ze względu na nowy sposób koordynacji działalności – logikę przestrzeni przepływów, przestrzeń miejsca przestaje być ograniczeniem, a świat staje się globalną wioską w rozumieniu McLuhana; Wzrost znaczenia zasobów niematerialnych w przestrzeni gospodarczej tj. wiedza, umiejętności, kapitał ludzki i społeczny. Rozwój opiera się na paradygmacie gospodarki opartej na wiedzy; Zmiana organizacyjna w ramach struktur korporacyjnych, które podążają w kierunku coraz większej decentralizacji i specjalizacji, która sprzyja kształtowaniu różnych modeli struktur sieciowych. Sieci kooperacyjne, holdingowe, agencyjne, franczyzowe, sieci aliansów pozwalają szybciej i sprawniej osiągać efekty skali, a poprzez wydzielenie czynności, które nie są kluczowe, „na zewnątrz” firmy (sieci outsourcingowe), pogłębiona zostaje dalsza specjalizacja i profesjonalizacja w danym zakresie; Niepewna sytuacja na rynkach zbytu, zachwiana koniunktura gospodarcza i rosnące niepokoje gospodarcze, które związane są z kryzysem finansowym i skróceniem cyklu życia produktu. Procesy te wymuszają konieczność innowacyjnych działań przy jednoczesnym dostosowaniu oferty rynkowej do potrzeb klientów, co z kolei nierzadko jest związane z ponoszeniem ogromnych nakładów na działania z zakresu B+R. W przypadku ograniczonych środków jednej firmy, sieć przedsiębiorstw wydaje się być najlepszym rozwiązaniem, który umożliwi osiągnięcie sukcesu rynkowego. 6 Sieci społeczne tworzy grupa aktorów (indywidualnych lub zbiorowych), którą łączą relacje zależności. Przenosząc rozważania na poziom zbiorowości (a konkretnie instytucji, przedsiębiorstw) sieci społeczne określić można jako sieci międzyorganizacyjne. Zdolność do współdziałania oraz uczenia się stanowią kryteria niezbędne do zaistnienia środowiska sprzyjającego innowacjom i przedsiębiorczości, w którym to nie przedsiębiorstwa tworzą środowisko lokalne, lecz owe środowisko warunkuje powstawanie przestrzeni gospodarczej regionu. Środowisko innowacji definiowane jest jako terytorialnie zorientowany zbiór, w którym interakcje pomiędzy uczestnikami sieci sprzyjają procesom wzajemnego uczenia się, a przez to generowania innowacji. Niekiedy w literaturze odnaleźć można interpretację środowiska innowacyjnego jako aktora zbiorowego, jako kapitału powiązań i relacji, który powstaje na skutek zaistnienia sieci współpracy. Innowacyjne środowisko przedsiębiorczości jest zatem kształtowane w otoczeniu zależnych od siebie podmiotów gospodarczych, uczelni wyższych, administracji samorządowej, instytucji badawczo-rozwojowych, instytucji otoczenia biznesu. Podstawową zasadą funkcjonowania podmiotów gospodarczych, ich głównym celem i racją bytu jest maksymalizowanie zysków. Istnieje bogata literatura oparta na badaniach empirycznych, w której opisywane są korzyści dla przedsiębiorstw i innych podmiotów społeczno-gospodarczych z tworzenia oraz udziału w sieciach społecznych (sieciach międzyorganizacyjnych, instytucjonalnych,). Są to między innymi: Lepszy dostęp do zasobów, dostęp do zasobów nie będących wcześniej w posiadaniu firmy – uważa się powszechnie, że jest to podstawowy motyw udziału w strukturach sieci (Gulati i in. 2011, s. 12). W szczególności istotny jest dostęp do zasobu jakim jest wiedza – jawna i ukryta, ponieważ zgodnie z przesłankami koncepcji gospodarki opartej na wiedzy, to wiedza znamionuje postęp w nowym tysiącleciu; Podział ryzyka i rozłożenie odpowiedzialności pomiędzy uczestnikami sieci – w dalszej kolejności sprzyja to wzrostowi innowacyjności i kreatywności. Ze względu na to, iż „twórcza destrukcja” wiąże się ze znacznym ryzykiem, potencjalne straty w przypadku indywidualnego działania są ponoszone przez jedną firmę (i mogą doprowadzić do jej bankructwa), w przypadku struktur sieciowych ewentualne niepowodzenia są dużo mniejsze dla pojedynczych organizacji i nie oddziałują w takim stopniu na kondycję przedsiębiorstw (Casebeer i in. 2009, s. 610-626); Wykorzystanie w efektywny sposób wszystkich zasobów sieci (Provan i Lemaire 2012, s. 638-648), dzięki czemu łatwiej osiągnąć efekt skali (osiągnięcie pewnej 7 „masy krytycznej” produkcji, która umożliwia zmniejszenie kosztów) i wzmocnić efekty synergiczne w sieci; Lepsza pozycja konkurencyjna i przetargowa, która zakrawa na pozycję monopolistyczną – sieć, jako połączenie kilku firm z założenia posiada lepszą pozycję na rynku; Wzrost elastyczności, możliwości i szybkości działania, związany ze zintegrowaniem zasobów uczestników sieci; Dyfuzja wiedzy, dostęp do informacji i możliwość dzielenia się wiedzą (Perechuda 2007, s. 56). Wiedza wykorzystana w odpowiedni sposób prowadzi do powstania innowacji, innowacje z kolei postrzegane są jako proces interaktywnego uczenia się (Morgan 1997, s. 493). Sieci są najlepszym generatorem i nośnikiem wiedzy, dlatego też procesy uczenia się i innowacji są powiązane kategorią sieci; Zwiększenie kapitału społecznego poprzez odniesienie do takich kategorii sieciowych jak: kategoria wpływu (adaptacja wzorów zachowania i postaw w ramach sieci), widoczności (poprzez grupę lub osobę odniesienia), bliskości (zmniejsza ryzyko współpracy, zacieśnia relacje, zwiększa zaufanie), i kategoria pośrednictwa (zwiększa ilość i jakość informacji); Polepszenie wizerunku firmy, która tworzy sieci z innymi organizacjami cieszącymi się dobrą reputacją na rynku; Coraz częściej kategoria sieci jest wykorzystywana w koncepcjach z zakresu rozwoju regionalnego jako ten element, który w pośredni lub bezpośredni sposób przyczynia się do wzrostu gospodarczego i konkurencyjności regionu. Koncepcje, które w największym stopniu odwołują się do sieciowości to: koncepcja innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości, dystryktu przemysłowego, koncepcja klastrów, regionalnego systemu innowacji oraz regionu uczącego się. Duża ilość koncepcji oraz podejść teoretycznych tłumaczących rozwój regionalny wynika ze zmienności warunków społeczno-gospodarczych oraz specyfiki badanych obszarów. Ta różnorodność powoduje trudności w określeniu wzorca czy też modelu rozwoju terytorialnego, który byłby na tyle uniwersalny, iż mógłby być stosowany w odniesieniu do całego świata. Wśród licznych teorii zajmujących się omawianym zagadnieniem, można jednak wskazać pewne elementy wspólne, których uwzględnienie w teorii było konieczne ze względu na charakter procesów społeczno-gospodarczych w XXI wieku. Z tego powodu w 8 wielu koncepcjach rozwoju regionalnego pojawiają się pojęcia: globalizacja, konkurencja, elastyczność, zmienność, innowacje, lokalizacja, wiedza, współpraca i sieci. Twierdzenie, które może zostać utworzone z powiazania tych pojęć brzmi następująco: globalizacja, która określa zasady konkurencji na poziomie światowym, krajowych i regionalnym, wymusza szybkie dostosowywanie się do zmiennych warunków, których spełnienie jest możliwe dzięki tworzeniu innowacji. Innowacje z kolei powstają w wyniku wdrożenia sprawnego systemu innowacji, który opiera się na współpracy sieciowej, tworzeniu, wymianie i wykorzystywaniu wiedzy przez aktorów regionalnej sceny gospodarczej. Bibliografia: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. P. Almeida, B. Kogut, Localization and knowledge and the mobility of engineers in regional networks, [w:] Management Science, tom 45, nr 7, 1999. B. Badie, La fin des territoires, Fayard, Paryż 1995. A. Casebeer, J. Popp, C. Scott, Positively deviant networks: What are they and why do we need them? [w:] Journal of Health Organization and Management, 23(6), 2009. M. Castells, Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa 2011. M. Castells, The Network Society: from Knowledge to Policy, [w:] M. Castells, G. Cardoso, Johns Hopkins (red.), The Network Society From Knowledge to Policy, Center for Transatlantic Relations, Waszyngton 2005. E. J. Castilla, H. Hwang, E. Granovetter , M. Granovetter, Social Networks in Silicon Valley, [w:] Chong-Moon Lee, W. F. Miller, M. Gong Hancock, H. S. Rowen (red.), The Silicon Valley Edge, , Stanford University Press, Stanford 2000. J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, Region i jego rozwój w warunkach globalizacji, CeDeWu, Warszawa 2007. P. Cooke, The new wave of regional innovation networks: analysis, characteristics and strategy, [w:] Small Business Economics, tom 8, nr 2, 1996. P. Cooke, K. Morgan, The network paradigm: New departures in corporate and regional development, [w:] Environment and Planning D: Society and Space Nr 11, 1993. I. Goldberg, Poland and the Knowledge Economy, Waszyngton, 2004. A. Grandori, G. Soda, Inter-firm networks: antecedents, mechanisms and forms [w:] Organization Studies, tom 16, nr 2, 1995. M. Granovetter, Economic Action and Social Structure: the Problem of Embeddedness, [w:] M. Granovetter, R. Swedberg (red.), The Sociology of Economic Life, Westview Press, San Francisco 1992. R. Gulati, D. Lavie, R. Madhavan, How do networks matter? The performance effects of interorganizational networks. [w:] Research in Organizational Behavior, nr 31, 2011. J. Hagedoorn, G. Duysters, External sources of innovative capabilities: the preference for strategic alliances or mergers and acquisitions, [w:] Journal of Management Studies, tom 39, 2002. A. Jewtuchowicz, Terytorium jako podstawa procesu tworzenia innowacyjnych środowisk przedsiębiorczości, [w:] A. Nowakowska (red.), Budowanie zdolności innowacyjnych regionów, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009. A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005. Komisja Europejska, Third European Raport on Science and Technology. Indicators Towards a Knowledge Economy, Bruksela 2003. K. Krzysztofek, M.S. Szczepański, Zrozumieć rozwój - od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005. A. Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy (GOW) jako nowy paradygmat trwałego rozwoju, [w:] G. Grzelak, A. Tucholska (red.), Rozwój, region, przestrzeń, Wyd. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007. A. Kukliński, GOW – wyzwanie dla Polski XXI wieku, Warszawa 2001. 9 21. S. Lachiewicz, A. Zakrzewska-Bielawska, Sieć przedsiębiorstw jako skuteczna forma organizacyjna w warunkach kryzysu gospodarczego, [w:] Management and Business Administration. Central Europe, Nr 4(117), 2012. 22. A. Lösch, Gospodarka przestrzenna. Teoria lokalizacji, PWE, Warszawa 1961. 23. K. Morgan , The Learning Region: Institutions, Innovation and Regional Renewal, [w:] Regional Studies, tom 31.5, 1997. 24. P. Nijkamp, M. Abreu, Regional development theory [w:] Serie Research Memoranda 0029, VU University, Amsterdam 2009. 25. OECD, Investing for growth: Building Innovative Regions, Background Report, OECD, Paryż 2009. 26. K. Perechuda, Dyfuzja wiedzy w przedsiębiorstwie sieciowym. Wizualizacja i kompozycja, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2007. 27. M. Perry, Small Firms and Networked Economies, [w:] Routledge Studies in Small Business, Londyn 1999. 28. I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warszawa 2006. 29. K.G. Provan, R.H. Lemaire, Core concepts and key ideas for understanding public sector organizational networks: Using research to inform scholarship and practice, [w:] Public Administration Review, 72(5), 2012. 30. A. L. Saxenian, Regional advantage: Culture and competition in Silicon Valley and Route 128, 1994. 31. A.J. Scott, The collective order of flexible production agglomerations: Lessons for local economic development policy and strategic choice, [w:] Economic Geography Nr 68, 1992. 32. A. J. Scott, M. Storper, The Wealth of Regions, Futures, tom 27, 1995. 33. B. Sławecki, Zatrudnianie po znajomości. Kapitał społeczny na rynku pracy, C.H. Beck, Warszawa 2011. 34. M. Storper, The regional world: Territorial development in a global economy, Guilford, Nowy Jork 1997. 35. O. Torres, Lokalna globalizacja czy globalna lokalizacja. Rozważania na temat glokalizacji, [w:] A. Jewtuchowicz (red.), Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004. 10