Analiza problemu sieroctwa na terenie Powiatu Pułtuskiego

Projekt „Polityka społeczna wobec zagrożonych wykluczeniem społecznym w Powiecie
Pułtuskim”, nr POKL.05013/09/7.2.1, współfinansowany przez Unię Europejską w ramach
Europejskiego Funduszu Społecznego
Arkadiusz Góralczyk
Analiza problemu sieroctwa na terenie Powiatu Pułtuskiego
Wszyscy respondenci zamieszkują Pułtusk, są reprezentantami różnych zawodów: dziennikarka,
kelnerka, krawcowa, szwaczka, kucharz, lekarz, listonosz, magazynier, muzyk, mechanik
samochodowy, nauczyciel polonista, opiekunka, parkingowy, pizzerman, policjant, portier,
recepcjonistka, sprzedawca, sklepowa, sprzątaczka, strażnik miejski, technik żywienia.
Zawartość Raportu
Wstęp 2
I Ogólna charakterystyka respondentów – wychowanków rodzin zastępczych
I.1 Struktura – płci, wykształcenia , wieku
I.2 Sytuacja w rodzinach zastępczych
II Sieroctwo w powiecie i w kręgu znajomych – skala zjawiska
III. Adopcja dziecka – skala gotowości respondentów i ich motywacje
IV Rekomendacje
1
Wstęp
Sieroctwo dotyka tych najsłabszych- dzieci. Z tej racji, problem sieroctwa zdaje się
szczególnie bolesny. Działania dot. przeciwdziałania temu problemowi, powinny obejmować
zarówno te skierowane na ochronę trwałości i prawidłowemu funkcjonowaniu rodzin, opartemu na
miłości i szacunku ich członków, tak aby przeciwdziałać i ograniczać skalę tzw. sieroctwu
społecznego, jak i powinny obejmować działania łagodzące i kompensujące skutki dotykające
osierocone dzieci. Warto tutaj wprowadzić rozróżnienie na sieroctwo społeczne i biologiczne. Z
przeprowadzonych badań na terenie powiatu pułtuskiego wynika że to pierwsze, sieroctwo
społeczne występuje znacznie większej skali niż biologiczne. Czym jest sieroctwo społeczne, a
czym biologiczne? Sierotami społecznym są dzieci, których rodzice żyją, ale nie mogą, nie chcą lub
nie potrafią wypełniać swoich obowiązków rodzicielskich. Z sieroctwem społecznym wiąże się
często tzw. sieroctwo duchowe, polegające na poczuciu osamotnienia, braku miłości odczuwanej
przez dziecko. Sieroty biologiczne to dzieci, których rodzice po prostu nie żyją.1 Sieroctwo , jak
czytamy we wstępie książki „Przeciw sieroctwu. Zapobieganie , opieka, pomoc instytucjonalna”
niesie ze sobą „niezaspokojone podstawowe potrzeby dziecka … - bezpieczeństwa, miłości,
akceptacji, przynależności …. które( przyp.) …powodują nie tylko złe samopoczucie, ale w istotny
sposób zakłócają jego rozwój. Sieroctwo to bardzo trudny psychologiczny i społeczny stan,
powodujący często rozległe i głębokie konsekwencje dla jego funkcjonowania - relacji
międzyludzkich, edukacji czy przyjęcia akceptowanego społecznie systemu norm i wartości. Jest to
więc stan , który stanowi także problem dla społeczeństwa polegający na stworzeniu wielu tysiącom
dzieci odpowiedniego środowiska opiekuńczo- wychowawczego.” 2 – cyt.
Przeprowadzony, w ramach przedmiotowego projektu „Polityka społeczna wobec grup
zagrożonych wykluczeniem społecznym w powiecie pułtuskim” sondaż diagnostyczny wśród
mieszkańców powiatu pułtuskiego wskazuje, że problem sieroctwa nie stanowi, w hierarchii
innych problemów społecznych występujących na terenie powiatu, poważnej skali. Przyjrzyjmy się
poniższej tabeli.
Tylko 18 respondentów na 398 (przy 96 wskazaniach – „nie wiem”) uważa , że stopień
problemu sieroctwa jest bardzo duży lub duży. Tylko jeden respondent stwierdził, że problem
1
Na podstawie: Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej (oprac. i przyg. materiałów)- Problematyka społeczna w
województwie mazowieckim. Diagnoza, 2000 r. ; dostępny: (www.mcps.mazovia.pl/plik.php?plik=diagnoza.pdf
28.05.2011 r.)
2
Sylwia Badora (red.) „Przeciw sieroctwu. Zapobieganie, opieka, pomoc instytucjonalna”; Państwowa Wyższa Szkoła
Zawodowa im. Prof. Stanisława Tarnowskiego w Tarnobrzegu, Tarnobrzeg 2009 r., s.7
2
sieroctwa dotknął jego rodzinę. Respondenci zapytani o teren, w którym występuje problem
sieroctwa zdecydowanie najczęściej wskazywali ( -ponad 67%, wskazań przy blisko 21 % wskazań
na wariant „nie wiem”), że dotyczy to zarówno miasta Pułtuska jak i wsi . Jednocześnie
zdecydowanie najwięcej respondentów wskazała, że problem sieroctwa dotyka osoby z rodzin
ubogich - zarówno chłopców , jak i dziewczęta. Do głównych przyczyn sieroctwa respondenci
zaliczyli zdarzenia losowe (60,8% wskazań respondentów), trudna sytuacja rodzin (46% wskazań
respondentów) oraz nieodpowiedzialność bliskich (49 % wskazań respondentów). Co ciekawe
lekko ponad 17% respondentów wskazało na zaniedbania władz powiatowych. Respondenci
sondażu ocenili także wysiłki władz powiatowych dot. rozwiązania problemu sieroctwa w
powiecie pułtuskim. Najcześciej respondenci wskazywali na opcję „coś robią, ale poniżej swoich
możliwości (154 respondentów- tj. 38,7%)”. Na drugim miejscu respondenci wskazywali
odpowiedź – „Nie wiem” (88 wskazań czyli 22,1%) Na trzecim miejscu „starają się granicach
swoich możliwości (79 respondentów, tj. 19,80%). Na czwartym miejscu pod względem częstości
padała odpowiedź „W ogóle się nie starają (77 respondentów, tj. 19,30%).
I Ogólna charakterystyka respondentów – wychowanków rodzin zastępczych.
I.1 Struktura – płci, wykształcenia , wieku.
Podczas ankietowania wyodrębniono 27 respondentów, którzy wychowywali się w rodzinach
zastępczych. Wśród respondentów było 14 kobiet oraz 13 mężczyzn. Na podstawie tak małej próby
respondentów trudno znajdować jakieś istotnie ważne korelacje pomiędzy różnymi odpowiedziami,
czy cechami respondentów. Jednak mimo to, niniejsze przeprowadzone badanie ilościowe, w
uzupełnieniu badaniami jakościowymi może okazać się przydatne dla stworzenia rekomendacji dla
polityki społecznej w obszarze sieroctwa. Przekrój wieku respondentów obrazuje poniższy wykres.
Jak widzimy najwięcej ,bo 11 respondentów, jest w wieku od 21 do 30 lat. Na drugim miejscu
respondenci w wieku od 31 do 40 lat w liczbie 8, potem respondenci będący w dwóch grupach
wiekowych 41-50 lat oraz pow. 50 lat. Dwóch respondentów jest grupie wiekowej od 16 do 20 lat.
Jeśli chodzi o strukturę wykształcenia respondentów to prezentuje ją poniższy wykres.
3
Widzimy, że wsród respondentów dominują Ci, którzy legitymują się wykształceniem średnim,
potem wyższym. Respondenci z wyksztłceniem podstawowym to mniejszość.
Tak więc wychowanie się w Domach Dziecka oraz rodzinach innych niż biologiczne, nie tylko nie
przekreśla szans edukacyjnych, ale wręcz przeciwnie, może i powinnien stanowić stymulujący
rozwój, w tym edukacyjny, po przeżywanej traumie w rodzinie biologicznej.
Przyjrzyjmy się strukturze stanu cywilnego respondentów.
Najwięcej osób reprezentuje stan wolny – panna/kawaler. Ośmiu respondentów znajduje się w
związku małżeńskim, cztery osoby są rozwiedzione, jedna jest wdowcem/wdową.
4
I.2 Sytuacja w rodzinach zastępczych
Przyjrzyjmy się sytuacji respondentów w rodzinach zastępczych.
Najwięcej respondentów wskazało na wychowanie w domu dziecka (11 osób), potem
w niespokrewnionej rodzinie zastepczej (8 osób). Kolejną najczestszą sytuacją było wychowanie
przez najblizszych krewnych,(7 osób) tj. rodzeństwo, lub dziadka/babcię. Potem przez dalszych
krewnych (ciotka/wuj, kuzyni, dalsi krewni (4 osoby). Najrzadszą sytuacją było wychowanie w
spokrewnionej rodzinie zastępczej,. Nikt nie wskazał niespokrewnionej rodziny zastępczej.
W dziesięciu przypadkach na 27 powodem wychowania respondenta w innej rodzinie
niż biologicznej lub w domu dziecka była śmierć rodziców. W 9 –ciu było odebranie praw
rodzicielskich, w 7 –miu przypadkach rodzice zrzekli się praw rodzicielskich w dwóch pozostałych
było ubezwłasnowolnienie.
Wymienione wyżej przyczyny bezpośrednie mają swoje różnorakie źródła, m.in.: w
ubóstwie (wskazało 5 respondentów), złych warunkach mieszkaniowych (wskazało 4
respondentów), bezrobociu rodziców (wskazało 3 respondentów), Alkoholizmu i innych
uzależnieniach ( wskazało siedmiu respondentów) ciężkich chorobach somatycznych i
5
psychicznych (wskazało 3 respondentów), niezaradności rodziców w sprawach opiekuńczych i
wychowawczych (wskazało 2 respondentów), przedwczesnego macierzyństwa (wskazało 5
respondentów). Warto dodać , że respondenci mogli zaznaczać kilka wariantów odpowiedzi,
chociaż jak wynika z częstości wskazań, w większości wskazywali jedną przyczynę pośrednią.
Mimo to, przyczyny pośrednie np. ubóstwo i alkoholizm czy bezradność w sprawach
wychowawczych, mogą iść w parze. Jak widać, najczęściej wymienianymi przyczynami
pośrednimi wychowania respondenta poza rodziną biologiczną były uzależnienia od alkoholu i
innych używek. Na drugim miejscu wskazań znajduje się ubóstwo. Niestety mała próba nie
pozwala uznać tych częstości jako reprezentatywne. Pozwala jedynie określić czy potwierdzić
założone przyczyny wychowywania respondentów w rodzinach zastępczych i domach dziecka.
W 10 przypadkach na 18, (ponieważ w 9 przypadkach rodzice umarli) respondenci
utrzymywali kontakty z którymś z biologicznych rodziców. Częstość tych kontaktów była także
różna, w zależności od danego respondenta. Od kilku razy w tygodniu (3 najczęstsze przypadki) do
„raz na rok” (12 przypadek) Z uwagi na małą ilość respondentów trudno wyciągać jakieś bardziej
szczegółowe wnioski. Częstość wskazań była od 3 do jednego przy poszczególnych wariantach
częstotliwości spotkań.
Poniższy wykres przedstawia okres wychowywania respondentów w rodzinie
zastępczej.
Jak widać z powyższego wykresu, najwięcej respondentów – dziesięciu, wychowywało
się dłużej niż 10 lat w rodzinach zastępczych lub domach dziecka.
Poniżej znajduje się wykres porównawczy dot. częstości zmiany domów dziecka i
częstościami zmiany rodzin zastępczych wśród respondentów
Respondenci ocenili także czas pobytu w rodzinach zastępczych. Rozkład ocen
prezentuje wykres poniżej.
6
Większość respondentów dobrze lub bardzo dobrze ocenia pobyt w rodzinach
zastępczych lub w domach dziecka. Jednak znaczny odsetek respondentów, blisko 41 % ocenia źle
lub bardzo źle pobyt w placówkach zastępczych. Ponad połowa respondentów (55%) wskazuje na
to, że doświadczyła jakiś trudności związanych z pobytem w placówce zastępczej. Najczęstszymi
były te natury psychologicznej (depresje, długie okresy złego samopoczucia, nerwice) – wskazań,
materialne (brak odpowiedniego wyżywienia, odzieży, mieszkania) – 9 wskazań oraz społeczne
(brak bliskich osób, problemy w kontaktach z innymi) – 8 osób. Respondenci także wskazywali
inne problemy (trudności). Pięć wskazań dotyczyło problemów edukacyjnych/ intelektualnych
(trudności z nauką), po dwa wskazania dotyczyło trudności zdrowotnych (choroby przewlekłe,
częste choroby fizyczne) oraz prawnych (konflikt z prawem, przestępstwa). Do objawów tych
trudności, jakie respondenci wskazali nalezą m.in. niekontaktowość i trudności w komunikowaniu
społecznym (5 wskazań), kompleksy, brak pewności siebie i wiary we własne siły (4 wskazań),
przygnębienie, zły nastrój, depresja (3), samotność, brak znajomych przyjaciół (2 wskazania),
poczucie niższości (1), brak miłości (1), zbyt dużo niepotrzebnego myślenia(1), łamanie prawa ,
przestępstwo (1), brak własnych pieniędzy (1), głód , brak jedzenia (1), brak odpowiedniego
ubrania (1), nerwica (1), brak odpowiednich wzorców (1), brak odpowiedniego wychowania (1),
demoralizacja (1), walka o byt , o władzę (1)
Jednak trzynastu respondentów (stanowiących lekko ponad 48 %) uważa, że w pełni
otrzymywała wsparcie i pomoc w rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu aktywności
życiowych. Dziesięciu respondentów uważa, że taką pomoc otrzymywała częściowo. Cztery osoby
uważają, że takiej pomocy nie otrzymywały.
Powyższe potwierdza fakt, że nawet całkowita pomoc nie jest w stanie zniwelować
wszystkich negatywnych objawów i skutków związanych z byciem osieroconym. Pochodne do tego
problemu są zebrane odpowiedzi dot. braku rodziców. Ponad 70 % respondentów stwierdziło, że
bardzo ich im brakowało rodziców, 11 procent respondentów, stwierdziła , że brakowało. Reszta
raczej lub zdecydowania nie odczuwała braku rodziców. Dzisiaj ta tęsknota wśród respondentów
trochę opadła, ale odsetek osób odczuwających brak rodziców jest nadal najwyższy. Powróćmy do
pomocy udzielanej respondentom. Na czym polegała przedmiotowa pomoc – wsparcie
respondentów? Rodzaje i częstość ich występowania prezentuje poniższy wykres.,
Osobami najczęściej udzielającymi wsparcia respondentom byli opiekunowie/ rodzice
zastępczy (18 wskazań). Na drugim miejscu pracownicy socjalni, chociaż przy tej grupie liczba
wskazań gwałtownie zmalała w porównaniu z rodzicami zastępczymi/ opiekunami (tylko pięć
wskazań). Respondenci także wskazywali na nauczycieli (3 wskazania), kolegów i koleżanek ( 3
wskazania), terapeutów – psychologów, couchów (tylko dwa wskazania), kolegów i koleżanek (3
wskazania), od sąsiadów (2 wskazania), od lekarzy
( 1 wskazanie). Z poniższego wykresu
7
widzimy, że poszczególne typy wsparcia mniej więcej się równoważą w swojej częstości. Nie ma
diametralnych różnic.
Zdaniem respondentów najważniejszym rodzajem pomocy jest wsparcie
psychologiczne. (Mean 1,87;Median 1)3 Potem kolejno wskazywane były: pomoc materialna (Mean
2.05; Median 2), edukacyjna (Mean 3,17; Median 3), prawna (Mean 3,29; Median 4), zdrowotna
(Mean: 3,86;Median 4)
Respondenci ocenili też swój kontakt z opiekunem. Rozkład częstości ocen
przedstawiał się następująco (Zobacz na poniższym wykresie).
W większości respondeni ocenili pozytywnie kontakt z opiekunem (15 wskazań –
„dobry” lub „bardzo dobry”). Szesciu respondentów oceniło, że ów kontakt był średni i tyle samo,
również sześciu, że zły lub bardzo zły.
Przyjrzyjmy się strukturze wskazań respondentów dot. ich zadowolenia z życia, w tabeli
krzyżowej łącznie z reprezetowanym przez nich wykształceniem.
Poziom wykształcenia
3
Respondenci oceniali ważność poprzez wskazanie najważniejszego ich zdaniem rodzaju pomocy, lub jeśli było kilka
wskazań to 1 stanowił stopień najważniejszy.
8
Podstawowe
N
C%
Jestem bardzo zadowolony ze swojego życia
Proszę ocenić
swoje ogólne
zadowolenie z
życia.
Jestem raczej zadowolony ze swojego życia
Jestem raczej niezadowolony ze swojego życia
Jestem bardzo niezadowolony ze swojego życia
Wyższe
Średnie
N
C%
N
C%
5
27,80%
2
33,30%
3
50,00%
1
16,70%
1
33,30%
5
27,80%
1
33,30%
8
44,40%
1
33,30%
Większość respondentów jest bardzo lub raczej zadowolonych z życia. Trudno przy tak
małej reprezentacji (27 osób)o próbę znalezienia korelacji między zadowoleniem z życia, a
wykształceniem.
II Sieroctwo w powiecie i w kręgu znajomych – skala zjawiska
Większość badanych, uważa , że sieroctwo w powiecie pułtuskim nie stanowi
poważnego problemu. Warto podkreślić, że respondenci sami zostali osieroceni jako dzieci.
Rozkład częstości odpowiedzi obrazuje tabela niżej
Badanie diagnozowało znajomość respondentów nt. istnienia placówek pomagającym
dzieciom osieroconym. W zdecydowanej większości respondenci znają takie placówki i najczęściej
wymieniali Domy Dziecka. Blisko 70 % respondentów zna także rozwiązania prawne regulujące
kwestie związane z udzielaniem pomocy osieroconym.
W 6 przypadkach na 24 respondenci, orzekli, że znają osoby, które oddały swoje dzieci
na wychowanie innym instytucjom lub osobom. Trzy wskazania były na całkowicie dobrowolne
oddanie dziecka, dwa dobrowolne, ale rodzice nie mieli wyjścia, jedno pod przymusem (wyrokiem
sądu). Do przyczyn oddania dziecka respondencji zaliczyli: złe warunki mieszkaniowe (4
wskazania- najczęściej), alkoholizm ( 2 wskazania), niezaradność rodziców w sprawach opiekuńczo
– wychowawczych (2 wskazania), przedwczesne macierzyństwo, bezrobocie rodziców, ubóstwo
(po 1 wskazaniu). Oczywiście, respondenci mogli wskazać i wskazywali kilka przyczyn, ponieważ,
co oczywiste, jeden czynnik implikuje drugi. Są one wzajemnie powiązane. Np. bezrobocie wiąże
się z ubóstwem itp. Respondenci wskazali, że jedna rodzina przyjęła z powrotem dziecko po dlugim
okresie pracy nad sobą, dwie nie przyjęły dziecka, mimo pracy nad sobą. Trzy wskazane rodziny w
ogóle nie pracują nad sobą.
Dwóch respndentów: kobieta i męźczyzna, będący w przedziale wiekowym 31- 40 lat
oraz pow. 50 lat, rozważało oddanie swojego dziecka do adopcji. Ewentualnym powodem oddania
dziecka są dla nich nieporadność wychowawcza („gdybym nie umiał sobie z nimi – dzieckiemporadzić”) oraz kłopoty materialne. Pozostali czyli 25 osób, wskazało a wariant „nie”. Zanotowano
9
ich reakcje na pytanie o mołziwość oodania własnego dziecka na wychowanie do kogoś innego.
Oto ich rozkład na poniższym wykresie.
III Adopcja dziecka – skala gotowości respondentów i ich motywacje
Czternaście respondentów czyli ponad połowa, rozważało też przyjęcie dziecka na
wychowanie. Najczęstszymi motywacjami takiej decyzji była chęć obdarowania dziecka miłością
oraz chec pomocy dzieciom.
VI Rekomendacje (ustalone po przeprowadzaniu badania ilościowego i jakościowego)
W powiecie pułtuskim mamy głównie do czynienia z sieroctwem społecznym. Dzieci te
często nie mają zaspokojonych podstawowych potrzeb społecznych Problemem palącym jest brak
niespokrewnionych, zawodowych rodzin zastępczych, które muszą przejść odpowiednie
przeszkolenie psychologiczne, mieć odpowiednie warunki mieszkaniowe i być przygotowanym na
10
często występujące problemy wychowawcze
dziecka, które objęło się swoją opieką.
Organizatorem tych szkoleń jest PCPR. Głównym powodem wymienionych deficytów są bariery
mentalne i ekonomiczne
Rekomenduje się podejmować działania zmierzające do pozyskania chętnych do zakładania
zawodowych rodzin zastępczych poprzez odpowiednie lokalne kampanie społeczne, w miarę
możliwości finansowych i formalno- prawnych podwyższana uposażeń z racji pełnienia funkcji
niespokrewnionej zawodowej rodziny zastępczej.
Należy także rozważyć możliwość zorganizowania domu dziecka, ze względu na fakt przepełnienia
takich placówek w ościennych powiatach (na terenie powiatu nie ma domu dziecka).
Rekomenduje się też organizowanie lokalnych
kampanii nt. pożyteczności korzystania z
poradnictwa psychologicznego, psychiatrycznego łamiących negatywny stereotyp „psychiatra jest
dla głupich” w którym korzystanie z pomocy psychologicznej i psychiatrycznej jest wstydliwe.
Zdarzają się problemy z używkami, agresją w szkole i poza nią
Należy zorganizować także terapie dla całych rodzin, prowadzonych
przez specjalistów –
psychologów oraz couchów, także w kontekście występowania i ograniczania przemocy w rodzinie.
Odpowiednia terapia rodzin pozwoliła by utrzymać lub umożliwić zatrzymanie lub powrót jakieś
części dzieci do rodzin naturalnych. Terapie nakierowane powinny być także na odbudowywanie
poczucia własnej wartości u dzieci osieroconych. W badaniu (którego ten raport dotyczy)
ilościowym osób wychowujących się w rodzinach zastępczych, pomoc psychologiczna została
przez respondentów uznana za najważniejszą. Trzeba być przygotowanym na problemy w szkole
dziecka adoptowanego, jego deficyty rozwojowe i zdrowotne, jakie występują u dzieci niekiedy
zaniedbanych, które się adoptowało.
Rekomenduje się także zatrudnienie większej ilości specjalistów psychologów , psychoterapeutów
odpowiednio specjalizujących się w terapii dzieci osieroconych, rodzin zastępczych
.
.
Osoby osierocone mają słabe wsparcie ze strony państwa, np. w postaci mieszkań.
Utrudnia to im udany start w dorosłe życie. Nie ma także mieszkań chronionych dla wychowanków
Domu Dziecka. W TBS (Towarzystwie Budownictwa Społecznego) jeden wychowanek domu
dziecka dostał mieszkanie. Należy podjąć starania aby takich mieszkań powstawało więcej.
Działanie systemowe – z tej racji , że występuje nieuzasadnione „odwrócenie” wysokości
świadczeń na dzieci w rodzinach zastępczych tj. na starsze dzieci przeznacza się mniejsze kwoty,
chociaż generują one (dzieci) zazwyczaj większe koszty( Świadczenia z w rodzinach zastępczych
wynoszą: dziecko w wieku 0-7 lat – 988 zł., w wieku 7-18 lat-658 zł ) należy poprzez działania
lobbingowe np. u rodzimych posłów, podejmować próby wpłynięcia na zmianę niekorzystnych
przepisów
11