Cały numer 13 w jednym pliku PDF

Transkrypt

Das betrifft Dich - To dotyczy ciebie, projekt S³ubfurt City, Roland Schefferski, 2005
Projekt dofinansowany ze œrodków pomocowych Unii Europejskiej
programu Phare CBC w ramach projektów Euroregionu „Sprewa-Nysa-Bóbr”.
Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne
Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne
Pro Libris
Nr 4(13) – 2005
Copyright by
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, Zielona Góra 2005
Redakcja:
Grzegorz Gorzechowski, Magdalena Gryska, Leszek Kania, S³awomir Kufel, Ewa Mielczarek,
Czes³aw Sobkowiak, Anna Szóstak, Maria Wasik
Stali wspó³pracownicy:
Krystyna Kamiñska, Miros³aw Kuleba, Ireneusz K. Szmidt,
Andrzej K. Waœkiewicz, Jacek Weso³owski
Redaktor naczelny
S³awomir Kufel
Redaktor naukowy
Anna Szóstak
Redaktor graficzny
Magdalena Gryska
Sekretarz redakcji
Ewa Mielczarek
Korekta
Grzegorz Gorzechowski
Prace plastyczne wykorzystane w numerze
Lila Karbowska
Fotografie:
Peter Adamik, Thomas Kläber, Waldemar Kremser, Piotr Polus, Dorota Wróblewska
Wydawca
Pro Libris – Wydawnictwo Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Cypriana Norwida,
al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra
Niniejsza publikacja zosta³a wsparta ze œrodków pomocowych Unii Europejskiej. Wyra¿one w niej
pogl¹dy s¹ pogl¹dami wydawcy i autorów opublikowanych tekstów i w ¿adnym wypadku
nie mog¹ byæ uto¿samiane z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej.
Sk³ad komputerowy
Agencja Reklamowa „GRAF MEDIA”, tel. (068) 451 72 78
Druk i oprawa
IMAR-DRUK, ul. Wiejska 4, 65-763 Zielona Góra
Nak³ad – 300 egz.
ISSN 1642-5995
Nr indeksu 370754
Adres Redakcji:
WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze,
al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra (z dopiskiem Pro Libris);
e-mail: [email protected]
http://www.wimbp.zgora.pl
Od Redakcji
Doczekaliœmy jednak koñca 2005 roku.
Chwilami zdawa³o siê to ma³o prawdopodobne, bo ogólnoœwiatowa histeria
wci¹¿ narasta. A to terroryœci, a to niespokojne przedmieœcia, tajne bazy i jawne
czyny polityków. Mimo wszystko jednak
doczekaliœmy koñca tego roku. Prawdopodobnie doczekamy te¿ koñca nastêpnego, i tak dalej...
Myœlê sobie, ¿e do wszystkiego trzeba
podchodziæ z dystansem. Nawet jeœli jest
to sprawnie zorganizowana bitwa polskich
i niemieckich bandytów nieopodal Berlina.
Ponoæ posz³o o to, kto bêdzie „rz¹dzi³”
podczas przysz³orocznych mistrzostw
œwiata w pi³ce no¿nej. „Wojna futbolowa”
w naszym, polsko-niemieckim prowincjonalnym wydaniu? Szansa na poprawê stosunków miêdzynarodowych? Czy mo¿e
dziedzictwo dziesi¹tków lat liberalnej polityki tak zwanych postêpowców?
Spokojny cz³owiek boi siê wyjœæ z domu,
tyje bandyta.
W takim kontekœcie, jak s¹dzê, trzeba
widzieæ teksty zape³niaj¹ce bie¿¹cy numer
„Pro Libris”. Rozwa¿ania Grzegorza Gorzechowskiego nie s¹ zbyt optymistyczne.
Potwierdzaj¹ jednak tezê, ¿e nie wszystkim i nie wszêdzie zale¿y na utrzymywaniu jako tako poprawnych kontaktów
polsko-niemieckich. Ulica S³ubicka
(chyba Sloubicka?) jest niewielka i nie do
wymówienia, natomiast Plac Frankfurcki
(Frankfurterplatz – prawda, ¿e proste?)
ma byæ gruntownie odnowiony. A mo¿e
jest w tym jakaœ metoda?
Tym bardziej doceniaæ nale¿y tych
Niemców, którzy mimo wszystko chc¹
prze³amywaæ stereotypy. W bie¿¹cym numerze goœcimy wiêc Reinharda Gröpera,
Rainera Vangermaina, Ruth Donner, Iris
Fleckenstein-Seifert, Susanne Lambrecht,
Carmen Winter oraz Ritê König. Napisa³em „goœcimy”, ale to nieœcis³e. S¹ to
wspó³pracownicy i przyjaciele pisma,
którzy udowadniaj¹, ¿e mo¿na rozmawiaæ, mo¿na robiæ to na odpowiednim
poziomie, i mo¿na wreszcie z tych rozmów odnosiæ realne korzyœci. Byæ mo¿e
nie spotkamy siê w takim gronie na mistrzostwach œwiata w pi³ce no¿nej – to
jednak inne klimaty i inne pola zainteresowañ. Porozmawiamy za to o literaturze
i sztuce. O wspania³ych wierszach Mieczys³awa Warszawskiego, przenikliwych
analizach Andrzeja K. Waœkiewicza, kolejnym znakomitym reporta¿u Cezarego
Galka czy nowatorskiej próbie krytycznoliterackiego ogl¹du lubuskiej twórczoœci
dokonywanej cyklicznie przez Czes³awa
Markiewicza. Na deser zamówimy osobiste
rozwa¿ania Czes³awa Sobkowiaka i liczne
wiersze wype³niaj¹ce ten numer pisma.
A Ciebie, ¿yczliwy Czytelniku, zapraszamy do biesiady, nie zwa¿aj na codziennoœæ œwiata, przecie¿ minie. Usi¹dŸ z nami
i popatrz – kultura i sztuka s¹ wieczne.
S³awomir Kufel
Od Redakcji
3
Spis treœci
Od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Grzegorz Gorzechowski, Transgraniczna Kraina Chichów
(Das grenzüberschreitende Land des Lachens) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Leszek Kania, Artysta dialogu (Künstler des Dialogs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Cezary Galek, Ponad brzegiem talerza, cz. I
(Über den Tellerrand hinaus, Teil I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Reinhard Gröper, Polnische Erinnerungen (Polskie przypomnienia) . . . . . . . . . . str.
Ireneusz Krzysztof Szmidt, Wiersze [M³odzi siê kochaj¹, PrzyjaŸñ] . . . . . . . . . . str.
Ma³gorzata Prusiñska, Wiersze [Kosz czereœni, *** (jak najbardziej),
*** (w g³owie) *** (genialni poeci)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Aneta Giziñska-Hwozdyk, Na szpulce czasu... (Auf der Spule der Zeit...) . . . . . . str.
Czes³aw Sobkowiak, Ksi¹¿ki i inne s³awne rzeczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Ruth Donner, Der gebrauchte Brautstrauss (U¿ywana wi¹zanka œlubna) . . . . . . str.
Rafa³ Klan, Oferta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Rainer Vangermain, Eckie (Eckie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Beata Igielska, Wiersze [ Penelopa, Obrona Narcyza] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
3
6
17
22
32
43
44
48
56
63
65
72
78
SYLWETKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 80
Czes³aw Sobkowiak, Poezja samotnoœci przezwyciê¿anej
(Dichtung einer überwundenen Einsamkeit) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 80
Mieczys³aw Warszawski, Wiersze [Wieczór pe³en doznañ
(Ein Abend voller Empfindungen), Zamieszka³oœæ (Bewohntheit),
Znad lustra wody (Von dem Wasserspiegel), Kurz. Moje zaleganie
(Staub. Mein Liegenbleiben)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 88
MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 92
Andrzej K. Waœkiewicz, Kurowicki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 92
PREZENTACJE „Pro Libris” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 99
Lila Karbowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 99
Zenon Polus, Pierwsza pomoc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 100
Iris Fleckenstein-Seifert, Grenzüberschreitung focusSZYMBORSKA
(Przekraczanie granicy – wystawa focusSZYMBORSKA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 101
Rita König, Wiersze [Dt.-poln. Übersetzerwerkstatt (Pol.-niem. warsztaty
t³umaczy), Lesen hinter Stacheldraht (Czytanie zza kolczastego drutu), Hof der
Regenbogenfabrik (Dziedziniec fabryki têczy)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 106
Susanne Lambrecht, Hans Georg Wagner – Bildhauer, Grafiker, Möbeldesigner
und Ausstellungsinitiator in Cottbus (Hans-Georg Wagner – rzeŸbiarz, grafik,
stylista mebli i inicjator wystaw w Cottbus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 108
W³adys³aw £azuka, Wiersze [U Krystyny i Irka w Gorzowie, Las. Próba opisu] . str. 112
4
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 114
Czes³aw Markiewicz, Czytanie Ÿróde³. Od „Wielkiego œwiniobicia”
do „Stanu skupienia” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 114
VARIA BIBLIOTECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 117
Maria Radziszewska, Galeria Polskiej Ilustracji Ksi¹¿kowej WiMBP
w Zielonej Górze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 117
W³adys³aw Klêpka, Wiersze [*** (Poetycka dusza), *** (W bia³ej koszul)i,
*** (Worek dziwnych), *** (Zygmunta dzwon), *** (Pewien redaktor),
*** (Znany Alfred), *** (Pisze Jan), *** (Poszed³ £ado)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 122
Jaros³aw Kuczer, Szlachcianka w ¿yciu spo³ecznym ksiêstwa
g³ogowskiego epoki wczesnonowo¿ytnej (XVI-XVIII) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 124
KRAJOBRAZY LUBUSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 130
Krystyna Kamiñska, Gmina Bledzew pe³na niespodzianek
(Voller Überraschungen: die Gemeinde Bledzew) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 130
M³odzi poeci z Klubu Szufladera (***okulary, ***Wczoraj,
*** Z okna,*** co wieczór, *** chcesz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 137
RECENZJE I OMÓWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Marcin Jerzynek, Fascynuj¹cy œwiat nowego mitu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Anna Szóstak, „Urodzi³em siê w niew³aœciwym miejscu i czasie”:
Kolumbowie (rocznik 1970) bis? Czyli paradoksów polskiego losu ci¹g dalszy . str.
Carmen Winter, Rezension zu: Gisela Waligora „Die spaziergängerin
von F. mehr oder weniger heitere memo arien”. Recenzja tomiku wierszy
Giseli Waligory „Mniej lub bardziej weso³e wspomnienia spacerowiczki z F.”) . str.
Janusz Koniusz, Nowa poetka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Czes³aw Sobkowiak, Recenzja i nie recenzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Czes³aw Sobkowiak, Odejœcie poety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
140
140
141
143
144
146
147
KRONIKA LUBUSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 149
KSI¥¯KI NADES£ANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 153
AUTORZY NUMERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 154
Spis treœci
5
6
Das grenzüberschreitende
Land des Lachens
Transgraniczna
Kraina Chichów
Die Grenzbrücke S³ubice / Frankfurt an der
Oder... Kühles Händedrücken, bittere Herzlichkeit,
höffliche Begrüßung, kurzes Anreden, schnelle
Entgegnung, gewisses Misstrauen und Distanz –
ein Treffen von Józef Oleksy und Wolfgang
Thierse, dem Marschall des Polnischen Parlaments
und dem Bundestagvorsitzenden, am kühlen
Oktobermontag 2004 an der Grenzbrücke in
S³ubice, stellt ein relativ suggestives Bild von
deutsch-polnischen Beziehungen dar, mindestens
von den offiziellen, obwohl:
– sich erstens das Treffen der polnischen und
der deutschen Parlamentabgeordneten auf die
wirklichen Elemente der Zusammenarbeit bezog,
also auch auf das Problem, das in den gegenseitigen Kontakten entstand, was für einen Erfolg im
Vergleich zu den früheren süßen politischen
Liebesgesten gehalten werden könnte, die im
Grunde genommen nicht viel Gemeinsames mit
dem wirklichen Charakter der polnische-deutschen
Kontakte zu tun hatten,
– zweitens – wie Thierse nach dem Treffen
feststellte – erlaubten die Ergebnisse des Treffens
„den deutschen Parlamentabgeordneten, die
Motivation der polnischen Angeordneten zu verstehen, die sich mit dem Gesetz über Kriegsentschädigungen und Reparationen befassten”; man
könnte sie also als einen fruchtbaren Beitrag zum
Versöhnungsprozess zwischen dem polnischen und
dem deutschen Volk ansehen.
Jedoch sowohl der unmittelbare Grund des
Treffens – die Verabschiedung des oben genannten
Gesetzes als einer Antwort unter anderem auf die
auftauchenden Ansprüche der deutschen Bürger –
als auch die Unfähigkeit, Unmöglichkeit oder auch
die Abneigung des Bundestages und der deutschen
Regierung, bereits die Möglichkeit, die Ansprüche
an die Polen zu richten, eindeutig zu eliminieren,
entdecken eine wirkliche Krise nicht so der pol-
Most graniczny S³ubice/Frankfurt nad
Odr¹... Zimny uœcisk r¹k, cierpka serdecznoœæ,
uprzejme powitanie, króciutka zaczepka,
szybka riposta, pewna nieufnoœæ i dystans –
spotkanie Józefa Oleksego i Wolfganga Thierse, Marsza³ka Sejmu i Przewodnicz¹cego
Bundestagu w ch³odny paŸdziernikowy
poniedzia³ek 2004 r. na s³ubickim moœcie
granicznym to doœæ sugestywny obraz stosunków polsko-niemieckich, przynajmniej
tych oficjalnych, chocia¿:
– po pierwsze, spotkanie polskich i niemieckich parlamentarzystów dotyczy³o rzeczywistej materii wspó³pracy, a zatem i problemu, który zaistnia³ we wzajemnych kontaktach, co wypada³oby uznaæ za sukces,
w stosunku do wczeœniejszych s³odkich
mi³osnych gestów politycznych, które
mia³y w gruncie rzeczy niewiele wspólnego
z rzeczywistym charakterem kontaktów
polsko-niemieckich,
– po drugie, wyniki spotkania przecie¿, jak
stwierdzi³ po fakcie Thierse „pozwoli³y
niemieckim parlamentarzystom zrozumieæ
motywy przyœwiecaj¹ce polskim pos³om
podejmuj¹cym ustawê w sprawie odszkodowañ i reparacji wojennych”, mo¿na by je
zatem uznaæ za owocny wk³ad w proces
pojednania polskiego i niemieckiego narodu.
Zarówno jednak¿e bezpoœrednia przyczyna spotkania – fakt uchwalenia wzmiankowanej ustawy, jako odpowiedŸ m.in. na
pojawiaj¹ce siê roszczenia obywateli Niemiec, jak te¿ nieumiejêtnoœæ, niemo¿noœæ czy
te¿ niechêæ Bundestagu i rz¹du niemieckiego
co do jednoznacznego wyeliminowania samej
mo¿liwoœci kierowania roszczeñ do Polaków
uœwiadamiaj¹ faktyczny kryzys, nie tyle jednak stosunków polsko-niemieckich, ile elit
politycznych obu krajów. Symptomy tej
s³aboœci przybra³y postaæ z jednej strony nikomu tak na dobr¹ sprawê niepotrzebnej, populistycznej ustawy, z drugiej strony brak
decyzji i lekcewa¿enie sprawy istotnej dla
Polaków i w dalszym nieco horyzoncie równie populistyczn¹ inicjatywê budowy ropoci¹gu przez Ba³tyk wspólnie z Rosjanami. Jak
czas pokaza³, gra na polskich emocjach
zwi¹zanych z drug¹ wojn¹ œwiatow¹, jak te¿
nieczyste zagrania, odwo³uj¹ce siê do niemieckiego zmys³u gospodarnoœci i zaradnoœci,
przeku³y siê na konkretn¹ liczbê g³osów
wyborców.
W kwestiach oficjalnej, ogólnopañstwowej pielêgnacji stosunków transgranicznych,
trudno oprzeæ siê wra¿eniu koniunkturalizmu
– niezale¿nie od efektów, jakoœæ polityki
wzglêdem s¹siada coraz czêœciej zdaje siê byæ
œrodkiem s³u¿¹cym osi¹ganiu doraŸnych
celów politycznych, a nie celem samym
w sobie, jak to nierzadko mo¿na us³yszeæ
w ró¿nego rodzaju oficjalnych enuncjacjach.
Trudno w³aœciwie siê temu dziwiæ, polityka
bowiem, jest niczym innym jak filozofi¹
dzia³ania, którego celem jest zawsze zdobycie, utrzymanie i wykorzystanie w³adzy.
Definicja nie wspomina o drogach osi¹gania
celu, a krótka czteroletnia kadencja, coraz
s³absza reprezentacja w parlamencie, dochodz¹cy do tego ogólnoeuropejski kryzys w³adzy nie sprzyjaj¹ dzia³aniom integracyjnym.
Te wymagaj¹ g³êbokiego, wzajemnego zrozumienia – tymczasem granica polsko-niemiecka jest jedn¹ z ostrzejszych granic jêzykowych i kulturowych, i tak naprawdê obok
nieskoordynowanych, czêsto pobie¿nych i powierzchownych dzia³añ niewiele siê robi, aby
tê ostroœæ z³agodziæ i obu s¹siadów w efektywny sposób przybli¿yæ sobie nawzajem.
W obustronnych stosunkach króluj¹ nawarstwiane przez lata stereotypy wzajemnego
postrzegania. Historia, specyfika geopolityczna, wzajemne konflikty na przestrzeni wieków tworz¹ g³êbokie koleiny, z których wynika logika wzajemnych kontaktów i codziennych dzia³añ w tym zakresie. Zmiana tego
stanu rzeczy wymaga wielu lat ciê¿kiej pracy,
uczenia siê siebie nawzajem, ale te¿ co
nisch-deutschen Beziehungen als der politischen
Eliten beider Staaten. Die Zeichen dieser
Schwäche verwandelten sich einerseits in ein
eigentlich unbrauchbares, populistisches Gesetz,
andererseits führten die mangelnde Entscheidung
und Missachtung der für die Polen wichtigen
Angelegenheit in einer weiteren Perspektive zu der
ebenso populistischen Initiative, zusammen mit
den Russen eine Erdölleitung über die Ostsee zu
bauen. Wie es sich erwies, verwandelten sich die
Ausnutzung der mit dem zweiten Weltkrieg verbundenen Gefühle der Polen sowie die an den
deutschen Sinn der Wirtschaftlichkeit und Gewandtheit appellierende Unfairness in die konkrete
Zahl der Wählerstimmen.
In den Fragen der offiziellen, allgemeinstaatlichen Pflege der grenzüberschreitenden Beziehungen ist es schwer, sich des Konjunkturalismuseindruckes zu erwehren – die Qualität der Politik
gegenüber dem Nachbarn erscheint immer häufiger
als ein dazu dienendes Mittel, gelegentliche politische Ziele zu erreichen und nicht als ein Ziel für
sich selbst, wie dies nicht selten in verschiedenartigen offiziellen Äußerungen zu hören ist. Eigentlich
ist es schwer, darüber zu wundern, weil die Politik
eigentlich nichts anderes als eine Handlungsphilosophie darstellt, deren Ziel immer ist, die Macht zu
erobern, sie festzuhalten und auszunutzen. Die
Definition sagt nichts über die Wege zum Ziel, und
die kurze vierjährige Sitzungsperiode, eine immer
schwächere Vertretung im Parlament sowie die allgemeineuropäische Machtkrise sind für die Integrationshandlungen nicht günstig. Diese verlangen
nämlich nach einem tiefen gegenseitigen
Verständnis – die polnisch-deutsche Grenze stellt
dagegen eine der schärferen Sprach- und Kulturgrenzen dar, und in Wirklichkeit wird neben unkoordinierten, oft oberflächlichen Handlungen nicht
viel gemacht, um diese Schärfe zu mildern und
beide Nachbarn effektiv anzunähern. In den gegenseitigen Beziehungen herrschen sich jahrelang
auflagernde Stereotype, sich gegenseitig wahrzunehmen. Geschichte, geopolitische Eigenart, hundertjahrelange gegenseitige Konflikte bilden tiefe
Spuren, aus denen sich die Logik der gegenseitigen
Kontakte und der alltäglichen Handlungen auf
diesem Gebiet ergeben. Die Veränderung dieses
Zustandes verlangt danach, lange Jahre hart zu
arbeiten, sich gegenseitig zu erkennen, aber auch,
7
was noch wichtiger erscheint, nach dem Willen,
sich gegenseitig kennen zu lernen. Trotz allgemeiner Feststellungen, offizieller Versicherungen
erweist es sich jedoch, dass wir von uns gegenseitig nichts wissen und das wir uns gegenüber in der
Wirklichkeit gleichgültig sind 1. Deswegen sind die
letztens stets wiederholten Worte über die Abkühlung der polnisch-deutschen Beziehungen nicht
ganz adäquat, weil sie bedeuten würden, dass die
Beziehungen einst warm waren – so waren sie nie...
Die, die es wollen
8
najwa¿niejsze, chêci wzajemnego poznania.
Tymczasem pomimo ogólnych stwierdzeñ,
oficjalnych zapewnieñ, okazuje siê nie tylko,
¿e nic o sobie nie wiemy, ale ¿e tak naprawdê
to jesteœmy sobie obojêtni 1. Dlatego nie do
koñca adekwatny jest powtarzany ostatnio
zwrot o och³odzeniu stosunków polskoniemieckich, bo to by oznacza³o, ¿e by³y
kiedyœ ciep³e – takie nie by³y one nigdy...
Ci, którym siê chce
Die Ergebnisse der Umfragenforschungen, die
darauf hinweisen, dass sich die Nachbarn gegenseitig schwach kennen und sich für die Entwicklung der polnisch-deutschen Beziehungen nicht
interessieren, beziehen sich am häufigsten auf natürliche Personen, sie bedeuten dabei jedoch nicht,
dass niemand mit niemandem zusammenarbeitet.
Zwangsläufig werden mehrere Projekte mit dem
grenzüberschreitenden Charakter in den Grenzgebieten realisiert, wo die Zusammenarbeit zwischen
unterschiedlichen Subjekten auf dem lokalen oder
weiteren regionalen Niveau eine relativ oft auftretende Erschienung ist, wozu als Beispiel das vorliegende Periodikum „Pro Libris” dienen kann,
dessen polnisch-deutscher Charakter Resultat eines
gemeinsamen Projektes ist. Also im Zusammenhang mit der Oberflächlichkeit und Vernachlässigung, die in dem Entwicklungsbereich der polnischdeutschen Zusammenarbeit auftreten, im Zusammenhang mit gemeinsamen Bemühungen, sich
gegenseitig kennen zu lernen, machen Initiativen
nicht nur wichtiger Institutionen, sondern auch die
der kleinen, oft gelegentlichen Subjekte, deren
Tätigkeit darauf hinweist, dass man jedoch auch
gegen Willen der Politiker, gegen verschiedenen
Unwillen etwas machen kann, ohne sich auf große
Ziele und stolze Rhetorik zu berufen, eine große
Freude – im Grunde genommen sind doch vor allem
Handlungen, gemeinsame Handlungen wichtig.
Dies ändert jedoch nicht die Tatsache, dass es
sogar bei den zweiseitig realisierten Projekten oft
Wyniki badañ ankietowych, wskazuj¹cych
na s³ab¹ znajomoœæ s¹siada oraz na brak zainteresowania co do rozwoju stosunków polskoniemieckich najczêœciej dotycz¹ osób fizycznych, nie oznaczaj¹ przy tym, ¿e nikt ze sob¹
nie wspó³pracuje. Si³¹ rzeczy o wiele wiêcej
projektów o charakterze transgranicznym jest
realizowanych w regionach przygranicznych,
gdzie wspó³praca pomiêdzy ró¿nymi podmiotami na poziomie lokalnym, czy szerszym
regionalnym jest zjawiskiem dosyæ czêstym,
wspominaj¹c chocia¿by niniejszy periodyk –
Pro Libris – którego polsko-niemiecki charakter jest efektem wspólnego przedsiêwziêcia.
W kontekœcie zatem zaniedbañ i powierzchownoœci, jakie maj¹ miejsce w zakresie rozwoju polsko-niemieckiej wspó³pracy, wspólnych starañ na rzecz wzajemnego poznawania, niezmiernie ciesz¹ inicjatywy nie tylko
powa¿nych instytucji, ale te¿ tych niewielkich, czêsto doraŸnie powo³ywanych podmiotów, których dzia³alnoœæ pokazuje, ¿e
wbrew politykom, ró¿nym niechêciom mo¿na
jednak coœ zrobiæ bez koniecznoœci
odwo³ywania siê do wielkich celów i targania
za sob¹ ca³ej tej nadymanej retoryki – bo
w gruncie rzeczy licz¹ siê przede wszystkim
dzia³ania, wspólne dzia³ania.
Nie zmienia to jednak faktu, ¿e nawet przy
obustronnie realizowanych projektach brak
czêsto porozumienia, owej nici ³¹cz¹cej wzajemne d¹¿enia. Co bywa przyczyn¹ nie-
1 Über die Probleme der Verständigung zwischen Polen
und Deutschen schreibt Andreas Billerst in dem Text „Den
Kuckuck nach Athen tragen”, in: Xing – Ein Kulturmagazin, Słubfurt, Projektheft 05/2005; siehe auch den
Artikel von Odette Bereska in „Pro Libris“, Nr. 6.
1 O problemach w porozumieniu pomiędzy Polakami i Niemcami pisze Andreas Billert w tekście „Den Kuckuck nach
Athen tragen” (Nieść kukułkę do Aten) [w:] Xing – Ein Kulturmagazin. Słubfurt. Projektheft 05/2005; zob.też tekst
Odette Bereski w nr 6. „Pro Libris”.
porozumieñ, wynikaj¹cych z ró¿nych kulturowych pni. Przy czym czêsto nie pomaga
nawet znajomoœæ jêzyka. Jak ró¿ne bowiem
mog¹ mieæ znaczenia te same, zdawa³oby siê
s³owa, te same pojêcia, ca³e cz¹stki znaczeñ,
które niedopowiedziane, tworz¹ zupe³nie
obcy sobie obraz w odbiorze dwóch ró¿nych
nacji. O tym mo¿na siê przekonaæ tylko
w codziennej, komunikacyjnej praktyce i to
nie takiej przypadkowej, ale zorganizowanej
wokó³ konkretnego przedsiêwziêcia.
Most graniczny S³ubice/Frankfurt nad
Odr¹... wicher, niesprzyjaj¹ce warunki atmosferyczne, rozhuœtana lina i linoskoczek balansuj¹cy na krawêdzi stalowego kawa³ka
rzeczywistoœci, wyniesieni ponad rzekê, most
i ludzi. Spadnie, czy nie spadnie? To doœæ
sugestywny obraz wychodzenia sobie naprzeciw, chocia¿... Majowe, wietrzne popo³udnie
jednoczy zgromadzonych przechodniów równie podekscytowanych niesamowitym wyczynem, równie niedowierzaj¹cych, przera¿onych, jak i zaciekawionych niezale¿nie od
narodowoœci.
„Po tym, kiedy zobaczy³am jak ma³o
ludzie wiedz¹ tu o sobie nawzajem, d³ugo siê
zastanawia³am jak ich zjednoczyæ, jak daæ
okazjê do wspólnego prze¿ycia. Chcia³am im
daæ historiê, która bêdzie zatañczona na moœcie” mówi o swoim projekcie „Taniec miêdzy
granicami. Gra pomiêdzy dwiema rzeczywistoœciami” Sandrine Nicoletta, boloñska artystka 2. Dzia³anie owo to czêœæ inicjatywy
nazwanej „S³ubfurt City?”, projektu realizowanego przez stowarzyszenie S³ubfurt, w
ramach którego przez rok mieszkañcy S³ubic
i Frankfurtu nad Odr¹, jak te¿ przyjezdni czy
przypadkowi goœcie mieli okazjê uczestniczyæ w cyklu najprzeró¿niejszych dzia³añ
artystycznych. Sama nazwa S³ubfurt, czego
nietrudno siê domyœliæ, to zbitka nazw obu
miejscowoœci, które zreszt¹ przed wojn¹ by³y
czêœci¹ tego samego miasta. Do tej idei
poniek¹d odwo³uje siê idea S³ubfurtu.
Poniek¹d bowiem, dzisiaj obie dawne przedwojenne czêœci miasta zamieszkuj¹ zupe³nie
2 Taniec pomiędzy granicami. Gra pomiędzy dwiema
rzeczywistościami, „Słubfurt Profil”, nr 4, 20.06.2005
an Verständnis fehlt, an dem Faden, der gemeinsame Bestrebungen verbindet. Was zum Grund der
Missverständnisse wird, die sich aus unterschiedlichen kulturellen Wurzeln ergeben. Wobei nicht
einmal Sprachkenntnisse behilflich sind. Wie
unterschiedlich können nämlich die Bedeutungen
der scheinbar gleichen Wörter oder Begriffe, ganze
Bedeutungselemente, die – wenn sie nicht völlig
geklärt werden – ein gegenseitig ganz fremdes Bild
im Bewusstsein zweier verschiedener Nationen
bilden. Darüber kann man sich nur in der alltäglichen Kommunikationspraxis überzeugen, die nicht
zufällig ist, sondern um ein konkretes Projekt
organisiert werden muss.
Die Grenzbrücke S³ubice/Frankfurt an der
Oder .... Wind, ungünstige Wetterbedingungen, ein
in Schwung gebrachtes Seil und ein Seiltänzer, der
am Rande eines Stahlelementes der Wirklichkeit
balanciert, über dem Fluss, der Brücke und den
Menschen. Fällt er oder fällt er nicht? Es ist ein relativ suggestives Bild, sich einander entgegenzukommen, obwohl... Ein windiger Mainachmittag
vereinigt die versammelten Fußgänger, die über die
ungewöhnliche Leistung unabhängig von der
Nation gleich aufgeregt, gleich misstrauisch,
erschrocken und interessiert sind.
„Nachdem ich gesehen hatte, wie wenig die
Menschen hier voneinander wissen, überlegte ich
lange, wie man sie vereinigen, wie man ihnen eine
Gelegenheit zu gemeinsamem Erlebnis bilden
kann. Ich wollte ihnen eine Geschichte schenken,
die an der Brücke getanzt wird” – erzählt Sandrine
Nicoletta, eine Künstlerin aus Bologne, von ihrem
Projekt „Tanz zwischen den Grenzen. Spiel zwischen zwei Wirklichkeiten” 2. Dieses Unternehmen
ist ein Teil der als „S³ubfurt City?” genannten
Initiative, eines von dem Verein S³ubfurt realisierten Projektes, in dessen Rahmen die Einwohner von S³ubice und Frankfurt an der Oder
sowie die angekommenen, auch zufälligen Gäste
ein ganzes Jahr lang die Möglichkeit haben, an verschiedenen künstlerischen Unternehmen teilzunehmen. Die Bezeichnung S³ubfurt selbst, was nicht
schwer zu raten ist, stellt eine Kontamination der
Namen beider Städte dar, die übrigens vor dem
2 Taniec miedzy granicami. Gra pomiędzy dwiema rzeczywistościami, (Tanz zwischen den Grenzen. Spiel zwischen zwei Wirklichkeiten), in: Słubfurt Profil, Nr. 4,
20.06.2005
9
Kriege Teile ein und derselben Stadt waren. Auf
diese Idee eben bezieht sich gewissermaßen die
Idee von S³ubfurt. Gewissermaßen, weil heute
beide Stadtteile, die in der Vorkriegszeit ein Ganzes
bildeten, von ganz anderen Menschen bewohnt
werden. Polen und Deutsche – außer dem Wohnsitz
haben sie miteinander nichts Gemeinsames oder
auch entdecken sie erst das, was Gemeinsames sie
haben können. Und dabei sollte ihnen unter
anderem dieses Projekt helfen. Der Verein
S³ubfurt, eigentlich zwei Vereine, weil aus gesetzlichen Gründen die eine in S³ubice und die andere
in Frankfurt an der Oder registriert wurden, stellten
sich zum Ziel, beide Grenzstädte zu verbinden.
Jedoch unabhängig davon, ob die Idee sehr ernst ist
oder nur als ein Vorwand existiert, unterschiedliche
Handlungen mit künstlerischem Charakter zu
inspirieren, kann der Verwirklichungsprozess der
Idee, auf der die beiden Organisationen basieren,
einen Weg zur idealen Verständigung und Einigung
darstellen, wobei es im Grunde genommen genügen wird, ihn zu wandeln, ohne dass die Absicht
besteht, sein Ende zu erreichen – eine wortwörtlich
verstandene Idee ist nämlich etwas kontrovers und
in einer kürzen Zeit eigentlich nicht völlig realisierbar.
Teilt oder verbindet die Brücke in S³ubice?
Sicher stellte sich diese Frage vielmals Michael
Kurzwelly, der Begründer der Idee von S³ubfurt,
der aus dem ehemaligen Westdeutschland kam, der
wunderbar Polnisch spricht, was für einen
Deutschen in sich selbst etwas Extravagantes und
gewissermaßen Absurdes ist. Dieses Absurde, eigentlich diese Seltsamkeit, die stets von den Polen
selbst betont wird, die fast jeden von einem Deutschen öffentlich ausgesprochenen, mit Mühe syllabisierten polnischen Satz mit jubelnden Ovationen
belohnen, wird sicherlich früher oder später zu
einem mit der gutnachbarlichen Logik übereinstimmenden Prinzip. Jedoch – nicht böswillig gemeint
– ist es immer noch eine ungewöhnliche Leistung.
Die von Kurzwelly firmierten Handlungen
basieren in einem hohen Grade auf der Absurdität.
Wer mit gesundem Menschenverstand würde eine
Mauer bauen, um zu verbinden, als erst vor kurzem
eine in Berlin eben zu demselben Zweck gefallen
ist? Der Bau und die Enthüllung von S³ubfurter
Stadtmauer initiierten das Jubiläumsjahr anlässlich
des fünften Bestehenstages von S³ubfurt, sie stell-
10
inni ludzie. Polacy i Niemcy – oprócz miejsca
zamieszkania nie maj¹cy ze sob¹ nic wspólnego, albo te¿ dopiero odkrywaj¹cy, co mog¹
mieæ ze sob¹ wspólnego. A pomóc im w tym
ma m.in. ten projekt.
Stowarzyszenie S³ubfurt, a w³aœciwie stowarzyszenia, bo ze wzglêdów prawnych,
jedno jest zarejestrowane w S³ubicach, a drugie we Frankfurcie nad Odr¹, za cel postawi³y
sobie po³¹czenie dwóch miast granicznych.
Niezale¿nie jednak od tego, czy idea jest
œmiertelnie powa¿na, czy funkcjonuje tylko
jako pretekst do inspirowania okreœlonych
dzia³añ o charakterze artystycznym, proces
realizacji, stoj¹cego u pod³o¿a obu organizacji
pomys³u, mo¿e byæ œcie¿k¹ do idealnej zgody
i porozumienia, któr¹ w gruncie rzeczy wystarczy kroczyæ bez zamiaru osi¹gniêcia jej
kresu – idea bowiem traktowana dos³ownie
jest doœæ kontrowersyjna i raczej w najbli¿szym czasie niemo¿liwa do pe³nej realizacji.
Czy most w S³ubicach dzieli czy ³¹czy?
Zapewne nie raz stawia³ sobie to pytanie
Michael Kurzwelly, twórca idei S³ubfurtu –
przyby³y z dawnych Niemiec Zachodnich,
mówi¹cy œwietnie po polsku, co jak na
Niemca samo w sobie jest czymœ ekstrawaganckim i poniek¹d absurdalnym. Ów absurd,
w³aœciwie niesamowitoœæ, notorycznie podkreœlana przez samych Polaków, nagradzaj¹cych owacj¹ na stoj¹co nieomal ka¿de
pojawiaj¹ce siê publicznie w ustach Niemca
niesk³adnie sylabizowane polskie zdanie, prêdzej czy póŸniej stanie siê zapewne zasad¹,
zgodnie z dobros¹siedzk¹ logik¹. Jak na razie
jednak, mówi¹c bez cienia z³oœliwoœci,
wyczyn to nie lada.
Dzia³ania firmowane przez Kurzwellego
w du¿ej mierze opieraj¹ siê na absurdzie. No
bo kto na zdrowy rozum, budowa³by mur, aby
³¹czyæ, kiedy dopiero co jeden rozebrano
w Berlinie, dok³adnie w tym samym celu?
Budowa i ods³oniêcie S³ubfurckiego Muru
Miejskiego zapocz¹tkowa³a rok jubileuszowy
z okazji 5. rocznicy istnienia S³ubfurtu, by³a
te¿ pocz¹tkiem realizacji cyklu akcji w przestrzeni otwartej „S³ubfurt City?”, w ramach
którego grupa artystów z Polski, Niemiec,
W³och i Austrii stworzy³a kilkanaœcie
niepokoj¹cych, ale te¿ i inspiruj¹cych sytuacji
artystycznych.
Choæ sama idea spajania poprzez mur
pachnie absurdem, absurd to tylko na pozór –
mur, jako ¿e „prowizorycznie okreœla granice
nowej to¿samoœci” ma wysokoœæ równie
prowizoryczn¹, zaledwie 50 cm. Pojawiaj¹c
siê w miejskiej przestrzeni pozwala zmêczonym przechodniom spocz¹æ na chwilê,
usi¹œæ obok innych, stwarzaj¹c mo¿liwoœæ
zaistnienia sytuacji komunikacyjnej w miejscu, gdzie tego rodzaju mo¿liwoœæ do tej pory
nie istnia³a.
Ów wspomniany absurd objawia siê w zderzeniu ze zdroworozs¹dkowymi reakcjami
myœlowymi. Dzia³ania w ramach „S³ubfurt
City?” wytr¹caj¹ z równowagi i pozwalaj¹
przypadkowym uczestnikom wyjrzeæ spoza
swojej codziennej mentalnoœci na s³ubfurck¹
rzeczywistoœæ, a tym samym na siebie samego
w tym kontekœcie, wzbudzaj¹ niepokój
i podejrzliwoœæ. Interwencja Rolanda Schefferskiego „Das betrifft dich – to dotyczy
ciebie”, który wyprodukowa³ ca³a masê monet o wymiarach i wygl¹dzie bilonu euro
z wyryt¹ tytu³ow¹ inskrypcj¹, rozrzucaj¹c je
po S³ubicach i Frankfurcie by³a jednym
z takich dzia³añ. Reakcje znajduj¹cych monety
ludzi, którzy ochoczo je podnosz¹c, uwierzyli
w nag³y przyp³yw szczêœcia, bywa³y ró¿ne, od
zdawkowego uœmiechu poprzez rozgl¹danie
siê w poszukiwaniu ukrytej kamery a¿ do
totalnej nieufnoœci pewnego niemieckiego
ma³¿eñstwa, które wêsz¹c jak¹œ „dêt¹ sprawê”
po krótkiej naradzie wyrzuci³o monetê do
kosza.
To tylko kilka przyk³adów dzia³añ, jakie
w ramach „S³ubfurt City?” ujrza³y œwiat³o
dzienne, oprócz tego mia³o miejsce wiele
innych akcji, takich jak m.in. projekt zabudowy mostu granicznego – przeniesienie nañ
centrum miasta, czy nawadnianie Odry,
którym warto poœwiêciæ osobny tekst.
Projekt zakoñczy³ siê 30 czerwca 2005 r.,
dok³adnie rok od otwarcia muru miejskiego,
nie koñcz¹c oczywiœcie dzia³alnoœci stowarzyszenia, którego przedstawiciele wraz z podsumowaniem, zaprezentowali kolejny pomys³
„S³ubfurt – Triennale” – festiwal naukowo-
ten auch den Anfang eines Zyklus von
Veranstaltungen unter freiem Himmel „S³ubfurt
City?” dar, in deren Rahmen eine Gruppe der
Künstler aus Polen, Deutschland, Italien und Österreich einige sowohl beunruhigende als auch
inspirierende künstlerische Situationen schuf.
Obwohl die Idee selbst, durch die Mauer zu
verbinden, nach Absurdität riecht, stellt sie nur eine
scheinbare Absurdität dar – die Mauer, weil sie
„die Grenzen der neuen Identität provisorisch bestimmt”, hat eine gleich symbolische Höhe von nur
50 cm. Indem sie in einem Stadtraum erscheint,
erlaubt sie den müden Fußgängern, sich eine kurze
Weile auszuruhen, sich neben die anderen zu setzen
und macht dadurch eine kommunikative Situation
dort möglich, wo eine solche Möglichkeit bis jetzt
nicht bestand.
Diese oben erwähnte Absurdität drückt sich in
der Gegenüberstellung mit Denkreaktionen eines
gesunden Menschenverstandes aus. Die Handlungen im Rahmen von „S³ubfurt City?” bringen
aus dem Gleichgewicht und erlauben zufälligen
Teilnehmern, hinter ihrer alltäglichen Mentalität
auf die S³ubfurter Wirklichkeit und damit in
diesem Zusammenhang auf sich selbst zu sehen,
sie machen unruhig und misstrauisch. Eine solche
Handlung stellte die Intervention von Roland
Schefferski dar, der eine Menge Münzen herstellte,
die der Größe und dem Aussehen nach den EUROMünzen ähnelten und mit einer Titelinschrift versehen wurden; Schefferski hat sie in S³ubice und
Frankfurt verteilt. Die Reaktionen der Menschen,
die die Münzen fanden, sie gern von der Erde
aufhoben und an ein plötzliches Glück zu glauben
begannen, waren sehr unterschiedlich, angefangen
damit, dass sie banal lächelten und sich nach einer
versteckten Kamera umschauten bis sie total misstrauisch wurden, wie ein deutsches Ehepaar, das
eine List witternd nach einem kurzen Gespräch die
Münze in eine Mülltonne einwarf.
Dies waren nur einige Beispiele von
Handlungen, die im Rahmen von „S³ubfurt City?”
an die Tageslicht kamen; außerdem gab es viele
andere Aktionen, z.B. das Projekt, die Grenzbrücke
zu bebauen – hierher das Stadtzentrum zu versetzen, oder das Projekt, die Oder zu bewässern, die
eines Sondertextes wert sind.
Das Projekt endete am 30. Juni 2005, genau ein
Jahr nach der Enthüllung der Stadtmauer; selb-
11
stverständlich bedeutete es nicht das Ende der
Tätigkeit der Gesellschaft, deren Vertreter mit dem
Resume’ die nächste Idee „S³ubfurt – Triennale” –
ein wissenschaftlich-künstlerisches Festival –
darstellten, während dessen die Studenten aus
Viadrina vorhaben, das Problem zu untersuchen,
eine eindeutige Kulturidentität in der Epoche der
fortschreitenden Globalisierung zu behalten und
die Frage zu beantworten, ob sich Menschen aus
zwei Kulturwelten mit einer Stadt identifizieren
können; sie wollen sich auch mit ähnlichen Problemen befassen, die sich eng mit der Besonderheit
einer zweinationalen Stadt verbinden.
Weltschöpfung
Die Tatsache, dass eine Stadt ins Leben gerufen
wurde, die nicht existiert und es ist fast sicher, dass
viel Wasser in der Oder verfließt, bis sie im von
den ersten S³ubfurt-Bewohnern erwünschten körperlichen und geistigen Zustand zu funktionieren
beginnt, ist Schöpfung einer virtuellen Wirklichkeit, die zwar ein absurdes Geschmack hat, jedoch
keine Fiktionsschöpfung ist. S³ubfurt stellt nämlich
einen Geisteszustand dar – was nicht nur einen
mentalen, sondern auch einen fast transzedenten
Ausmaß hat. Selbst Kurzwelly, als er in Interviews
nach seinen Motivationen, nach der Herkunft der
Idee gefragt wird, antwortet, dass er ein Mensch
der Grenze ist. Als er viele Jahre lang in Frankreich
und Polen wohnte – in Posen blieb er 8 Jahre lang
-, lernte er nicht nur die Sprache und oberflächlich
eine fremde Kultur kennen, sondern – was am
wichtigsten ist – hörte er auf, Mensch einer Heimat
zu sein – in Posen lernte er seine heute bereits ehemalige Frau kennen, hat zwei polnische Kinder.
Deswegen als er eine Stadt „schuf”, die „an der
Grenze zweier Städte existiert, die gar nicht
existieren” 3, wie er in den selbst vorbereiteten
Materialien zu diesem Thema angibt, schuf er
einen Raum für sich selbst, einen Raum, in dem er
existieren kann, ohne sich eindeutig mit
Deutschen, Polen oder Franzosen zu identifizieren,
wo er zwischen traditionellen Identitäten und ohne
Schaden für das eigene Identitätsgefühl funktionieren und sich einfach als S³ubfurter bestimmen
3 Siehe u.a. www.slubfurt.net; die im Weiteren angegebenen Informationen stammen unter anderem aus der Internetseite von Michael Kurzwelle www.artrans.de .
12
artystyczny, podczas którego studenci
Viadriny zamierzaj¹ badaæ problem utrzymania jednoznacznej to¿samoœci kulturowej
w dobie postêpuj¹cej globalizacji, czy ludzie
dwojga kultur mog¹ uto¿samiaæ siê z jednym
miastem i inne tym podobne zagadnienia,
które œciœle wi¹¿¹ siê ze specyfik¹ binacjonalnego miasta.
Tworzenie œwiata
Fakt powo³ania do ¿ycia miasta, którego
nie ma i zapewne sporo wody w Odrze
up³ynie zanim bêdzie w po¿¹danym przez
pierwszych s³ubfurtczyków stanie ducha
i materii funkcjonowaæ, jest tworzeniem rzeczywistoœci wirtualnej, co ma wprawdzie posmak absurdu, niemniej jednak nie jest tworzeniem fikcji. S³ubfurt bowiem jest stanem
ducha – a jako taki zyskuje wymiar nie tylko
mentalny, ale te¿ niemal transcendentalny.
Sam Kurzwelly pytany w wywiadach o motywacje, o pochodzenie pomys³u, odpowiada
¿e jest cz³owiekiem granicy. Mieszkaj¹c przez
wiele lat we Francji i w Polsce – w Poznaniu
przebywa³ przez 8 lat – nie tylko nauczy³ siê
jêzyka i lizn¹³ nieco obcej kultury, ale co
najwa¿niejsze przesta³ byæ cz³owiekiem jednej ojczyzny – w Poznaniu pozna³ by³¹ ju¿
obecnie ¿onê, ma dwójkê polskich dzieci.
Dlatego „tworz¹c” miasto, które „istnieje na
granicy dwóch pañstw, które nie istniej¹” 3,
jak podaj¹ przygotowane przez niego materia³y na ten temat, stworzy³ przestrzeñ dla
siebie, przestrzeñ, w której mo¿e funkcjonowaæ, nie identyfikuj¹c siê jednoznacznie
jako Niemiec, ani jako Polak czy Francuz,
gdzie mo¿e funkcjonowaæ pomiêdzy tradycyjnymi to¿samoœciami i bez szkody dla
w³asnego poczucia to¿samoœci, okreœliæ siê po
prostu jako s³ubfurtczyk 4. To zawieszenie
„pomiêdzy” charakteryzuje siê funkcjonowaniem w okreœlonych „granicach przekraczaj¹cych granice” (te tradycyjne), samej idei
3 zob. m.in. www.slubfurt.net, podawane dalej informacje
zaczerpnięte m.in. ze strony internetowej Michaela
Kurzwellego www.artrans.de .
4 zob. m.in. wywiad z Patrycją Delong [w:] www.art.artpp.
net/slubfurt/pl/city/p1pl.html
S³ubfurtu nadaje to z kolei wymiar transcendentalny.
Jonathan Carroll pisz¹c powieœæ „Kraina
Chichów” dotkn¹³ problemu twórcy, który
poruszaj¹c siê w materii artystycznej by³
w stanie kreowaæ rzeczywistoœæ. Pisarz wynajêty przez córkê zmar³ego genialnego autora
bajek, nieœwiadomy swojej roli mia³ napisaæ
ksi¹¿kê o jej ojcu, co doprowadzi³o do jego
ponownego o¿ywienia i zaistnienia w œwiecie,
który – jak siê okaza³o – by³ wykreowany
przez samego powracaj¹cego bajkopisarza.
Dzia³ania wokó³ S³ubfurtu, to rodzaj
tworzenia sklejki rzeczywistoœci, poprzez
³¹czenie wyprodukowanych przez siebie faktów – wirtualnych i medialnych, ale te¿
w znacznej mierze mentalnych. A zatem
S³ubfurtu nie ma, ale ludzie ju¿ wierz¹, ¿e jest
– si³a ludzkiego przekonania jest stokroæ mocniejsza od wszelkich uchwa³, papierowych
porozumieñ czy uzgodnieñ na szczeblu ministerialnym.
Uparte wbijanie do g³ów idei S³ubfurtu,
konsekwentne przypominanie tej nazwy,
tworzenie podstawy w powietrzu, bazuj¹cej
na zwi¹zkach pomiêdzy wykreowanymi faktami, na fundamencie jedynie ludzkich chêci
i przekonañ, bez oparcia tak naprawdê
w rzeczywistoœci, przynajmniej tej fizycznej,
tej któr¹ odzwierciedlaj¹ mapy i umieszczone
tablice przy wjeŸdzie do miejscowoœci, jest
tworzeniem mapy œwiata, który dopiero siê
rodzi. Wystarczaj¹c¹ podstaw¹ legitymizuj¹c¹
wirtualn¹ ideê jest jednak rzeczywistoœæ mentalna, wystarczy wiêc przekonaæ ludzi, aby
uwierzyli, ¿e to ma sens lub te¿, ¿e tak ju¿ po
prostu jest. Sam proces przekonywania odbywa siê za spraw¹ budowania swoistej
mitologii miejsca, pozwalaj¹cej wykreowaæ
now¹ to¿samoœæ.
Tworzone s¹ zatem wirtualne instytucje
i elementy mitologizuj¹ce, uwiarygodniaj¹ce
S³ubfurt – powstaje ratusz, oczywiœcie na
moœcie, w miejscu przejœcia granicznego,
gdzie mo¿na wyrobiæ sobie s³ubfurcki dowód
osobisty, Schefferski projektuje walutê, która
zostaje rozrzucona wszêdzie dooko³a, powstaje god³o – kogut i jajo, mur miejski ju¿ jest,
nazwy ulic te¿ ju¿ zmieniono w ramach hap-
kann 4. Dieses „Dazwischenhängen” charakterisiert
sich dadurch, dass man in bestimmten „grenzüberschreitenden Grenzen” funktioniert (es handelt sich
um traditionelle Grenzen), was folglich der S³ubfurt-Idee einen transzedenten Charakter angibt.
Jonathan Carrol berührte in seinem Roman
„Das Land des Lachens” das Problem eines
Schöpfers, der im Stande war, die Wirklichkeit zu
kreieren, als er sich in der künstlerischen Materie
bewegte. Der Schriftsteller wurde von der Tochter
eines verstorbenen genialen Märchenautors gedungen und sollte seiner Rolle unbewusst ein Buch
über ihren Vater schreiben, was dazu führte, dass
der Vater wieder lebendig wurde und in der Welt
wieder existierte, die – wie es sich erwies – eine
von dem zurückkehrenden Fabeldichter selbst
kreierte Wirklichkeit war.
Die Handlungen um S³ubfurt stellen eine Art
Zusammenklebung der Wirklichkeit dar, was durch
Verbindung der von sich selbst hergestellten –
virtuellen und medialen, aber auch mentalen –
Tatsachen zu Stande kommt. S³ubfurt gibt es also
nicht, aber die Menschen glauben bereits, dass es
es gibt – die Kraft der menschlichen Überzeugung
ist hundertmal stärker als alle Gesetze, Papierverständigungen und Ministereinigungen.
Die eigensinnige Einprägung der S³ubfurtIdee, die konsequente Erinnerung an diese
Bezeichnung, die Bildung eines Fundaments in der
Luft, das auf Beziehungen zwischen kreierten
Tatsachen, auf Grundlagen von nur menschlichem
Willen und menschlichen Überzeugungen basiert,
ohne wirklichen Bezug auf die mindestens physische Wirklichkeit, die auf den Landkarten und
Einfahrtsschildern verschiedener Ortschaften
widerspiegelt wird, stellt eine solche Gestaltung
der Weltkarte dar, die erst entsteht. Die ausreichende Grundlage, die die virtuelle Wirklichkeit
legitimiert, ist jedoch die mentale Wirklichkeit, es
reicht also, die Menschen zu überzeugen, daran zu
glauben, dass dies einen Sinn hat oder dass es einfach so ist. Der Überzeugungsprozess selbst verläuft mittels Bildung einer eigenartigen Ortmythologie, die es erlaubt, eine neue Identität zu kreieren.
Es werden also virtuelle Institutionen und
mythologisierende Elemente gegründet, die
4 Siehe u.a. ein Interview mit Patrycja Delong, (in:)
www.art.artpp.net/slubfurt/pl/city/plpl.html
13
S³ubfurt glaubwürdig machen – es entsteht – selbstverständlich auf der Brücke an Stelle des
Grenzübergangs – ein Rathaus, wo man sich einen
S³ubfurter Ausweis ausstellen lassen kann,
Schefferski entwirft eine Währung, die überall
verteilt wird, es entsteht ein Wappen – Hahn und
Ei, es gibt bereits die Stadtmauer, bei einem
Happening wurden bereits auch die Straßenbezeichnungen gewechselt. Die Hauptstraße in
Frankfurt und S³ubice wird ab jetzt als S³ubfurter
Straße bezeichnet. Es entstehen Institutionen wie
S³ubfurter Informationszentrum und S³ubfurter
Jugendklub Backdoor. Kurzwelly selbst nimmt den
Namen W³adys³aw Müller an und ernennt sich zum
Bürgermeister. Im Rathaus, also an der Grenzübergangsstelle, werden den Bewohnern, wie er feststellt, jeden Sonntag Pfannkuchen und Kaffee
serviert und deshalb stehen dort ständig Menschenschlangen. Unter seinem eigenen Namen
funktioniert er als Architekt und Reiseführer in
S³ubfurt. Alle genannten Elemente sind in einem so
großen Maße überzeugend, dass manchmal auch
dieser Name offiziell als eine wirkliche Stadt funktioniert. Es scheint, dass es nur die Frage der Zeit
ist, um die Menschen davon zu überzeugen, dass
sie wirklich Einwohner des zweisprachigen
S³ubfurts sind, das „an der Grenze zweier Städte
liegt, die nie bestanden haben”.
Expansion der Idee
Die S³ubfurt-Idee erfreut sich großer Erfolge
und es kann nicht bestritten werden, dass sie
erstens immer mehr ernste Anhänger gewinnt – das
Jubiläumsjahr und das Projekt „S³ubfurt City?”
wurden in diesem Aspekt am wichtigsten, zweitens
beherrscht sie Gebiete, die mindestens am Anfang
für sie fremd waren. Schon heute dringt sie ziemlich frech aus der Sphäre der Kunst und Kultur in
die der Wirklichkeit näheren, obwohl nicht selten
im gleichen Grade in der Sphäre von Wünschen
und Träumen bleibenden Probleme ein.
Seit der Wende erleben die Bewohner der
Ostländer eine Identitätskrise, dies bezieht sich
besonders auf die östlichsten Länder. Die Statistiken erschrecken – aus Frankfurt an der Oder,
einer Stadt mit fast einhunderttausend Einwohnern
am Ende der 80er Jahre ist ein viel kleineres
Städtchen mit über sechzigtausend Einwohnern
14
peningu. G³ówna ulica we Frankurcie i S³ubicach to od teraz ulica S³ubfurcka. Powstaj¹
instytucje takie jak S³ubfurckie Centrum
Informacji i S³ubfurcki Klub M³odzie¿owy
Backdoor. Sam Kurzwelly przyjmuje miano
W³adys³aw Müller i mianuje siê burmistrzem.
W ratuszu, czyli na przejœciu granicznym, jak
twierdzi, serwuje mieszkañcom co niedziela
kawê i p¹czki i st¹d pojawiaj¹ce siê tam notorycznie kolejki ludzi. Pod swoim w³asnym
nazwiskiem funkcjonuje jako miejski architekt i przewodnik po S³ubfurcie. Te wszystkie
elementy s¹ na tyle przekonuj¹ce, ¿e czasem
nawet nazwa ta funkcjonuje w oficjalnym
obiegu jako rzeczywiste miasto. Wydaje siê,
¿e to kwestia czasu, aby wpoiæ ludziom przekonanie, ¿e tak naprawdê s¹ mieszkañcami dwujêzycznego S³ubfurtu, znajduj¹cego siê, na
„granicy dwóch miast, które nigdy nie istnia³y”.
S³ubfurt zatem jako projekt artystyczny
ma szansê staæ siê rzeczywistoœci¹. Niekoniecznie jako jedno miasto w miejscu S³ubic
i Frankfurtu, ale w³aœnie jako stan ducha,
wcielenie idei integracji, polsko-niemieckiego
porozumienia i wspó³pracy.
Ekspansja idei
Idea S³ubfurtu œwiêci zatem triumfy i nie
sposób zaprzeczyæ, ¿e po pierwsze zdobywa
coraz wiêcej powa¿nych zwolenników – rok
jubileuszowy i projekt „S³ubfurt City?” sta³
siê w tym wzglêdzie kluczowy, po drugie
zaw³aszcza dziedziny, które pocz¹tkowo
przynajmniej by³y jej obce. Ju¿ dzisiaj zatem
doœæ obcesowo przenika ze sfery sztuki i kultury w zagadnienia mniej nieco oderwane od
rzeczywistoœci, chocia¿ nierzadko w równym
stopniu pozostaj¹ce w sferze ¿yczeñ i marzeñ.
Od czasu przewrotu wschodnie landy
prze¿ywaj¹ kryzys to¿samoœci, dotyczy to
szczególnie tych najbardziej wysuniêtych na
wschód. Statystyki s¹ zastraszaj¹ce – z Frankfurtu nad Odr¹, niespe³na stutysiêcznego
miasta z koñca lat 80. zosta³a du¿o mniejsza
mieœcina z liczb¹ mieszkañców na poziomie
szeœædziesiêciu kilku tysiêcy. Mieszkañców
i przemykaj¹cych przez miasto przechodniów
strasz¹ puste bloki, niemal ca³e dzielnice. Nie
znajduj¹c chêtnych na opuszczone mieszkania w³adze miasta rozpoczê³y wyburzanie
pustostanów. Si³a robocza – przede wszystkim
m³odzie¿, nie potrafi¹c znaleŸæ tu miejsca dla
siebie, uciek³a na zachód w poszukiwaniu lepszego ¿ycia.
Brak umiejêtnoœci szybkiego zaakceptowania zmian, jakie zasz³y po upadku muru
berliñskiego spowodowa³a, ¿e Frankfurt
d³ugo nie móg³ odnaleŸæ swojego nowego
oblicza, które pomog³oby miastu i m³odym
ludziom znaleŸæ cz¹stkê siebie w udanych inwestycjach i pomóc stworzyæ now¹ to¿samoœæ miasta i mieszkañców. Przywi¹zanie do
wizji jeszcze zza czasów DDR – Frankfurt
nad Odr¹ jako miasto przemys³u elektronicznego – sta³o siê przyczyn¹ zaprzepaszczenia miliarda marek i wybudowania kolejnej strasz¹cej dzisiaj ruiny.
Koncepcje marketingowe przybiera³y ró¿n¹ postaæ: Frankfurt jako miasto Kleista,
Frankfurt – brama na wschód, oœrodek sportu,
wreszcie jako czêœæ S³ubfurtu, co równie¿
ostatnimi czasy zaistnia³o w strategiach rozwoju miasta. Niestety ¿adna z tych koncepcji
nie ma na tyle si³y przebicia, aby wprowadziæ
jakieœ o¿ywienie w zakresie rozwoju gospodarczego 5. Idea S³ubfurtu jednak zaczyna
dopiero siê rozwijaæ i o ile nie jest przekonuj¹ca dla inwestorów mo¿e byæ przekonuj¹ca dla turystów. Zreszt¹ S³ubice, które
pocz¹tkowo mia³y znaczenie marginalne
rozwijaj¹ siê zupe³nie inaczej, przede wszystkim nie by³o tu problemu z migracj¹, wrêcz
odwrotnie problem dotyczy braku mieszkañ.
W ka¿dym razie S³ubice przesta³y ju¿ obecnie
w œwiadomoœci frankfurtczyków spe³niaæ
funkcjê tylko zaplecza handlowego, znacznie
zyskuj¹c w stosunku do partnerskiego miasta,
staj¹c siê tym samym przedmiotem zwyczajnego zainteresowania Niemców, jako miejsce
odpoczynku i rozrywki, co znakomicie wpisuje siê w ofertê turystyczn¹ promowanego polsko-niemieckiego miasta.
W S³ubfurcie funkcjonuje instytucja
„mobilnej informacji turystycznej”, w ramach
übriggeblieben. Den Einwohnern und vorbeigehenden Fußgängern jagen leere Wohnblocks, fast
ganze Siedlungen Angst ein. Nachdem die
Stadtverwaltung keine willigen Menschen gefunden hatte, die die verlassenen Wohnungen
bewohnen wollten, begann sie leere Häuser
abzureißen. Die Arbeitskräfte – vor allem
Jugendliche – flohen nach Westen auf der Suche
nach einem besseren Leben, weil sie hier keinen
Platz für sich selbst finden konnten.
Die mangelnde Fähigkeit, Veränderungen, die
es nach dem Fall der Berliner Mauer gab, schnell
akzeptieren zu können, verursachte, dass Frankfurt
eine lange Zeit seinen neuen Charakter nicht finden konnte, der der Stadt und den jungen Menschen
dabei geholfen hätte, einen kleinen Teil von sich
selbst in den gelungenen Investitionen zu finden
und eine neue Identität der Stadt und ihrer
Einwohner zu schaffen. Die Anhänglichkeit für
eine Vision noch aus der DDR-Zeiten – Frankfurt
an der Oder als eine Stadt der elektronischen
Industrie – wurde zur Grundlage, eine Milliarde
Mark verschwendet und eine weitere, heute
erschreckende Ruine gebaut zu haben.
Die Marketingkonzeptionen waren unterschiedlich: Frankfurt als Kleist-Stadt, Frankfurt –
Tor nach Osten, Sportzentrum, endlich ein Teil von
S³ubfurt, was auch in der letzten Zeit in den
Entwicklungsstrategien stand. Leider hat keine dieser Konzeptionen eine solche Durchschlagskraft,
dass sie etwas in der Wirtschaftsentwicklung
ankurbeln kann 5. Die S³ubfurt-Idee beginnt jedoch
erst sich zu entwickeln und auch wenn sie für
Investoren nicht überzeugend ist, kann sie für
Touristen überzeugend sein. S³ubice, das übrigens
am Anfang eine Randbedeutung hatte, entwickelt
sich auf eine andere Art und Weise, vor allem gab
es hier keine Migrationsprobleme, ganz im
Gegenteil betrifft das Problem hier einen großen
Mangel an Wohnungen. In jedem Fall hörte
S³ubice heutzutage auf im Bewusstsein der
Frankfurter Bürger die Rolle eines Handelshinterlandes zu spielen und gewann viel im
Vergleich zu der Partnerstadt, indem es dadurch
zum gewöhnlichen Interessenobjekt der Deutschen, zum Erholungs- und Unterhaltungsplatz
5 zob. Fangt doch mal mit’ner Bockwurstbude an (Zacznij
od budki z kiełbasami) [w:] „Xing”, op. Cit.
5 Siehe: Fangt doch mal mit’ner Bockwurstbude an, (in:)
„Xing“, ebenda.
15
wurde, was sich wunderbar in das touristische
Angebot der polnisch-deutschen Stadt einschreibt.
In S³ubfurt existiert die Institution einer
„mobilen touristischen Information”, in deren
Rahmen Bürgermeister W³adys³aw Müller zusammen mit dem städtischen Reiseführer in einer
Person mit einem Bus über Europa reist und für die
„in der Welt jüngste Stadt” wirbt. Die
Promotionstreffen, während deren Projektresultate,
Filme über S³ubfurt, die Zeitschrift „Profil”, die
erste S³ubfurter Zeitschrift sowie andere
Materialien dargestellt werden, sind ein ausgezeichnetes Mittel, um nicht nur Anhänger der Idee,
sondern auch Menschen zu gewinnen, die daran
interessiert sind, dieses Wunder mit eigenen Augen
zu sehen. Selbst die Tatsache, dass der Bus der
„touristischen Information” Berlin, Siena in Italien
oder Linz in Österreich besucht, lässt die S³ubfurtIdee außerhalb des relativ engen Regionsspektrums
zu verbreitern, wobei es ihm gelingt, das touristische Produkt zu verkaufen, das auf genius loci der
polnisch-deutschen Hybride basiert.
Die Marketingeffekte lassen sich erst nach
einer Zeit verifizieren. Jedoch unabhängig von den
Ergebnissen wird die praktische Dimension, die die
S³ubfurter-Idee betritt, zu einem gemeinsamen
Interesse der Einwohner sowohl der einen als auch
der anderen Stadt. Kurz gesagt, in Anbetracht einer
relativ schwierigen wirtschaftlichen Situation beider Seiten kann die Idee einer ideellen Integration
sich zu lohnen beginnen. Die Tätigkeit von
S³ubfurt basiert in einem hohen Grade auf dem an
beiden Oderseiten funktionierenden akademischen
Zentrum, das jetzt das Schlüsselelement der
Entwicklung beider Städte ist – also sowohl die
Viadrina, wo übrigens Michael Kurzwelly die
Studenten unterrichtet, als auch das Collegium
Polonicum in S³ubice nicht nur Garant der
Entwicklung von grenzüberschreitenden Handlungen der Gesellschaft, sondern auch eine nicht zu
erschöpfende Quelle von Ideen und frischem
Studentenblut sind.
Übersetzt von Bogumi³a Husak
16
której burmistrz W³adys³aw Müller wraz
z miejskim przewodnikiem w jednej osobie
je¿d¿¹ busem po Europie i promuj¹ „najm³odsze miasto na œwiecie”. Promocyjne spotkania,
na których prezentowane s¹ efekty projektów,
filmy o S³ubfurcie, gazeta „Profil”, która jest
pierwszym dziennikiem s³ubfurckim, jak te¿
innych materia³ów s¹ œwietnym medium
w pozyskiwaniu nie tylko zwolenników idei,
ale te¿ osób zainteresowanych zobaczeniem
owego cudu na w³asne oczy. Sam fakt wizyty
busa „informacji turystycznej” w Berlinie,
w Sienie we W³oszech i w austriackim Linzu
pozwala rozprzestrzeniaæ ideê S³ubfurtu poza
doœæ w¹skie spektrum regionu, przy czym
udaje mu siê sprzedaæ produkt turystyczny
oparty na genius loci polsko-niemieckiej
hybrydy.
Marketingowe efekty bêd¹ mo¿liwe do
zweryfikowania dopiero po pewnym czasie.
Niezale¿nie jednak od wyników, praktyczny
wymiar, w jaki wkracza idea S³ubfurtu staje
siê wspólnym interesem mieszkañców jednego i drugiego miasta. Krótko mówi¹c,
wobec doœæ trudnej sytuacji gospodarczej obu
stron, zamys³ integracji idealnej mo¿e po
prostu zacz¹æ siê op³acaæ. Dzia³alnoœæ
S³ubfurtu oparta jest w du¿ym stopniu na
dzia³aj¹cym po obu stronach Odry oœrodku
akademickim, obecnie kluczowym elemencie
rozwoju obu miast, a zatem zarówno Viadrina, gdzie zreszt¹ Michael Kurzwelly prowadzi zajêcia dla studentów, jak te¿ s³ubickie
Collegium Polonicum s¹ nie tylko gwarantem
rozwoju transgranicznych dzia³añ stowarzyszenia, ale te¿ niewyczerpanym Ÿród³em
pomys³ów i œwie¿ej studenckiej krwi.
Artysta dialogu
Künstler des Dialogs
Leszek Kania
Leszek Kania
Interwencja Rolanda Schefferskiego,
przeprowadzona w bie¿¹cym roku w ramach
miêdzynarodowego projektu S³ubfurt City, to
kolejne niekonwencjonalne dzia³anie berliñskiego twórcy dotycz¹ce skomplikowanych
relacji polsko-niemieckich. Odnosi³ siê do
nich wielokrotnie w swoich obiektach, instalacjach i akcjach. Historia, pamiêæ, rozliczenie z przesz³oœci¹, ale tak¿e wspó³czesne
uwarunkowania wzajemnego s¹siedztwa stanowi¹ przedmiot jego artystycznych rozwa¿añ. Warto podkreœliæ, ¿e czêœæ dokonañ
zwi¹zanych z tymi zagadnieniami artysta zrealizowa³ na Œrodkowym Nadodrzu. W listopadzie 2000 roku, a wiêc jeszcze przed
wst¹pieniem Polski do Unii Europejskiej, by³
on inicjatorem ROZMOWY – EIN GESPRÄCH, która odby³a siê w Collegium
Polonicum w S³ubicach. Do dyskusji zaprosi³
twórców, krytyków sztuki i naukowców z obu
krajów. Zgodnie z zamys³em inicjatora,
spotkanie przy jednym stole mia³o wymiar
aktu twórczego. By³o form¹ wspólnego
dzia³ania artystycznego, generuj¹cego proces
wzajemnej komunikacji. Szukano wówczas
odpowiedzi na zasadnicze pytania: Jesteœmy
ju¿ Europejczykami, czy jeszcze tylko
Niemcami i Polakami? Co oznacza byæ
Europejczykiem? Czy bycie nim, oddala nas
czy te¿ przybli¿a?
Znakomitym uzupe³nieniem poruszanych
wówczas kwestii sta³a siê INWENTARYZACJA-BESTANDSAUFNAHME, któr¹ artysta
mia³ mo¿liwoœæ zrealizowaæ przed dwoma
laty w zielonogórskim muzeum, wykorzystuj¹c przechowywane w magazynach niemieckie zabytki pochodz¹ce z przedwojennego Heimatmuseum. Wype³ni³ nimi œciœle
powierzchniê galerii NOWY WIEK, tworz¹c
monumentalny obraz poœwiêcony by³ym mieszkañcom Zielonej Góry. Wystawa wzbudzi³a
du¿e zainteresowanie i nie mniejsze emocje,
bêd¹c pretekstem do szerokiej, obustronnej
Die Intervention von Roland Schefferski,
die in diesem Jahr im Rahmen des internationalen Projekts „S³ubfurt City?” durchgeführt wurde, stellt eine weitere unkonventionelle, auf komplizierte deutsch-polnische
Verhältnisse bezogene Handlung des Berliner
Künstlers dar. Auf diese Verhältnisse stützte
er sich vielmals in seinen Objekten, Installationen und Aktionen. Geschichte, Erinnerung,
Abrechnung mit der Vergangenheit, aber auch
die heutigen Bedingungen der gemeinsamen
Nachbarschaft bilden den Gegenstand seiner
künstlerischen Überlegung. Es ist zu unterstreichen, dass der Künstler einen Teil seiner
mit den genannten Problemen verbundenen
Leistungen auf dem Gebiet des Mittel-OderLandes verwirklichte. Im November 2000,
also noch bevor Polen der Europäischen
Union beitrat, hatte er ROZMOWY – EIN
GESPRÄCH ins Werk gesetzt. Die
Diskussion, zu der er Künstler, Kunstkritiker
und Wissenschaftler aus beiden Ländern einlud, fand im Collegium Polonicum in S³ubice
statt. Der Absicht des Initiators nach hatte das
Treffen an einem Tisch den Rang einer
schöpferischen Handlung. Es war eine Form,
künstlerisch gemeinsam zu handeln, was den
Prozess der gemeinsamen Kommunikation
generieren sollte. Damals wurde nach einer
Antwort auf die wesentlichen Fragen gesucht:
Sind wir schon Europäer, oder immer noch
nur Deutsche und Polen? Was bedeutet,
Europäer zu sein? Nähert uns an oder entfernt
uns die Tatsache, Europäer zu sein?
Zu einer wunderbaren Ergänzung der
damals berührten Fragen wurde INWENTARYZACJA – BESTANDSAUFNAHME,
deren Verwirklichung vor zwei Jahren im
Grünberger Museum möglich war und bei der
sein Autor die in den Lagerräumen aufbewahrten deutschen Kunstdenkmäler aus dem
vor dem Kriege bestehenden Heimatmuseum
nutzen konnte. Er machte damit die ganze
Leszek Kania
17
Fläche der Galerie „NOWY WIEK” (Neues
Jahrhundert) voll und bildete dank dessen ein
monumentales Bild, das den ehemaligen
Bewohnern von Zielona Góra gewidmet
wurde. Indem die Ausstellung einen Vorwand
zum weiten, beiderseitigen Gedankenaustausch zum Thema des gemeinsamen
europäischen kulturellen Vermächtnisses und
der kulturellen Identität darstellte, erweckte
sie ein großes Interesse und nicht kleinere
Emotionen. Als er im Jahre 2004 an dem
Projekt „Dialog Loci” in Kostrzyñ teilnahm,
knüpfte er an die tragische Geschichte der
Stadt an, die während des Krieges fast vernichtet wurde. Auf dem Gebiet der ehemaligen Altstadt, in den Ruinen eines der Häuser,
bildete er ein Zimmerteil nach. Es war jedoch
keine Rekonstruierung in der wortwörtlichen
Bedeutung. Er stellte ins Zimmer einen
gegenwärtigen Tisch, vier Stühle und eine
typische Schrankwand, die in den heutigen
Wohnungen massenweise zu treffen ist.
Versteckte Lautsprecher sendeten natürliche
Geräusche des Heimes, wodurch eine
Lebensillusion suggeriert wurde. An dem Ort,
wo das Leben wahrscheinlich hätte dauern
können, wenn nicht der Krieg gewesen wäre...
Die Schaffensgrundlage von Schefferski
bildet eine intellektuelle Überlegung, die sich
in einer Verwirklichungsform ausdrückt, die
den Rahmen traditioneller Darstellungsarten
sprengt. Er bewegt sich gern in dem Bereichs
des täglichen Lebens, indem er seine Arbeiten
oft im öffentlichen Raum lokalisiert. Eine
Straße, einen Laden hält er für eine genauso
18
wymiany myœli na temat wspólnego europejskiego dziedzictwa kulturalnego i kulturowej
to¿samoœci. Uczestnicz¹c w roku 2004 w projekcie „Dialog Loci” w Kostrzynie, nawi¹za³
do tragicznej historii tego miasta, niemal
doszczêtnie zniszczonego w czasie dzia³añ
wojennych. Na terenie dawnej starówki,
w ruinach jednego z domów odtworzy³ fragment pokoju. Nie by³a to jednak¿e rekonstrukcja w dos³ownym znaczeniu. Postawi³
wspó³czesny stó³, cztery krzes³a i typow¹
mebloœciankê, jakich wiele mo¿na spotkaæ
w dzisiejszych mieszkaniach. Z ukrytych
g³oœników emitowa³ naturalne odg³osy
„domowego ogniska” sugeruj¹c iluzjê ¿ycia.
W miejscu, w którym gdyby nie wojna
mog³oby ono przypuszczalnie trwaæ...
Podstaw¹ twórczoœci Schefferskiego jest
intelektualna refleksja, która znajduje wyraz
w postaci realizacji wykraczaj¹cych poza
tradycyjne sposoby obrazowania. Chêtnie
porusza siê w obszarach ¿ycia codziennego,
lokalizuj¹c czêsto swoje prace w przestrzeni
publicznej. Ulica, sklep s¹ dla niego tak samo
dobrymi miejscami do zaistnienia sztuki, jak
galeria czy muzeum. Zró¿nicowane œrodki
i media, jakie stosuje s³u¿¹ jedynie wizualizacji zamierzonej idei. Przystêpuj¹c do projektu
S³ubfurt City, postanowi³ wybiæ okolicznoœciow¹ monetê przeznaczon¹ dla mieszkañców
S³ubic i Frankfurtu nad Odr¹. Pracuj¹c nad
koncepcj¹, uwzglêdni³ rozmaite aspekty
funkcjonowania pieni¹dza, akcentuj¹c jego
istotê jako zjawiska spo³ecznego. Nawi¹za³
do idei wspólnej europejskiej waluty. Przeprowadzona na pocz¹tku 2002 roku gigantyczna operacja wprowadzenia euro w krajach
Unii wi¹za³a siê z przekonaniem, i¿ bêdzie
ono spoiwem kontynentalnej jednoœci i ukoronowaniem zjednoczeniowych marzeñ. Dziœ
sprawa wydaje siê bardziej skomplikowana,
choæ globalna unifikacja jest nieunikniona.
A póki co, Polska chc¹c wejœæ do „strefy
euro” musi w ci¹gu najbli¿szych lat spe³niæ
œciœle okreœlone kryteria konwergencji.
Artysta wyprzedzi³ ten proces tworz¹c
monetê adresowan¹ do Polaków i Niemców
mieszkaj¹cych po obu stronach Odry, bêd¹cej
granic¹ dwóch pañstw. W S³ubicach i Frankfurcie, które stanowi³y w przesz³oœci jeden
organizm. Pieni¹dze Schefferskiego zosta³y
wyprodukowane w mennicy pañstwowej. Ich
wygl¹d, materia³ i kszta³t na pierwszy rzut
oka przypominaj¹ obowi¹zuj¹c¹ monetê o
nominale jednego euro. Twórca wprowadzi³
swoj¹ walutê do obiegu w nietypowy sposób.
„Zgubi³” kilkaset egzemplarzy w ró¿nych
miejscach obu miast, maj¹c pewnoœæ, i¿
zostan¹ one znalezione. Akcja zosta³a zarejestrowana kamer¹ filmow¹. Reakcje znalazców
mia³y charakter emocjonalny, czysto zmys³owy, polegaj¹cy na skojarzeniu z prawdziwym bilonem. Zachowania by³y wiêc
bardzo ró¿ne – od radoœci, po z³oœæ, któr¹
zamanifestowa³ pewien mieszkaniec Frankfurtu, wrzucaj¹c po prostu swoje znalezisko
do kosza na œmieci. Wa¿niejsza z pewnoœci¹
okaza³a siê funkcja informacyjna monety.
gute Stelle der Kunstexistenz, wie es eine
Galerie oder ein Museum sind. Die von ihm
angewandten differenzierten Mittel und
Medien dienen nur der Veranschaulichung der
geplanten Idee. Als er sich entschied, an dem
Projekt „S³ubfurt City?” teilzunehmen,
beschloss er, eine Gelegenheitsmünze für
Bewohner von Frankfurt und S³ubice zu
schlagen. In seiner Konzeption berücksichtigte er unterschiedliche Geldwirkungsaspekte und akzentuierte das Geldwesen als
eine gesellschaftliche Erscheinung. Er knü-
pfte an die Idee einer gemeinsamen europäischen Währung an. Die Anfang 2000 durchgeführte gigantische Operation, EURO in den
EU-Ländern einzuführen, war mit der
Überzeugung verbunden, dass EURO die
Kontinenteinheit verwirklicht und Vereinigungsträume krönt. Heute scheint diese
Angelegenheit komplizierter zu sein, obwohl
eine globale Vereinheitlichung unvermeidbar
ist. Aber vorläufig muss Polen in den nächsten Jahren streng bestimmte Konvergenzkriterien erfüllen, wenn es in die „Euro-Zone”
hineingehen will.
Der Künstler, als er seine Münze schuf,
die an Polen und Deutsche adressiert wurde,
die beiderseits der Oder leben, die Grenze
zweier Staaten ist, war diesem Prozess voraus.
An Polen und Deutsche in S³ubice und Frankfurt, die in der Vergangenheit ein Organismus waren. Die Münzen von Schefferski
wurden in der staatlichen Geldprägestelle produziert. Ihr Aussehen, Stoff, ihre Form ähneln
auf den ersten Augenblick der geltenden
Leszek Kania
19
Münze mit einem Wert von einem Euro. Der
Künstler setzte seine Währung auf eine untypische Art und Weise in Umlauf. Er „verlor”
mehrere Hunderte davon an unterschiedlichen
Stellen beider Städte und war sicher, dass sie
gefunden werden. Die Aktion wurde mit einer
Filmkamera dokumentiert. Reaktionen der
Finder hatten einen emotionellen, rein sinnlichen Charakter, der in der Assoziierung mit
einer wahren Münze bestand. Die Verhaltensweisen der Menschen waren sehr unterschiedlich. Angefangen mit Freude bis Ärger,
die ein Bewohner Frankfurts manifestierte, als
er seinen Fund einfach in eine Mülltonne einwarf. Sicherlich ist die Informationsfunktion
der Münze wichtiger. Sie zwingt zu einer
kurzen Überlegung. Es ist eine Art „Korrespondenz”, die der Autor der Währungsintervention dem Empfänger vermitteln will. Die
an der Vorderseite stehende Ziffer 1 sowie
eine zweisprachige Inskription klingen eindeutig: DAS BETRIFFT DICH - TO DOTYCZY CIEBIE. Indem er sich mit dieser
Zmusza ona do chwili zastanowienia. To
rodzaj „korespondencji”, jak¹ autor monetarnej interwencji pragnie przekazaæ odbiorcy.
Umieszczona na awersie cyfra 1 oraz inskrypcja w dwóch jêzykach brzmi¹ jednoznacznie:
DAS BETRIFFT DICH – TO DOTYCZY
CIEBIE. Kieruj¹c ów komunikat do pojedynczego cz³owieka, zwraca uwagê na
wspóln¹, wynikaj¹c¹ z przesz³oœci odpowiedzialnoœæ, która dotyczy równie¿ teraŸniejszoœci, lecz przede wszystkim przysz³oœci.
Artysta najbardziej jednak obawia siê ludzkiej
obojêtnoœci. To ona bowiem sprawia, ¿e spo³ecznoœci dwóch s¹siaduj¹cych ze sob¹ krajów nie wykazuj¹ wiêkszego zainteresowania
we wzajemnym poznaniu. Wci¹¿ obowi¹zuj¹
negatywne stereotypy, rodz¹ce obawy, niechêæ czy wrêcz wrogoœæ. Źród³a tych uczuæ
tkwi¹ zarówno w historii, jak i we wspó³czesnoœci.
Wilhelm Gerloff, autor socjologicznej
monografii pt. „Geld und Gesellschaft”
poœwiêconej pieni¹dzowi, wydanej w 1952 r.
20
we Frankfurcie nad Menem, pisze : Pieni¹dz
jest nie tylko œrodkiem gospodarczym, jest on
w swej istocie wyrazem form spo³ecznych
i sposobów wspó³¿ycia. Moneta Schefferskiego wybita dla S³ubfurtu nie posiada funkcji
œrodka p³atniczego. Jest œrodkiem porozumienia i wymiany myœli. Jej wartoœæ trudno
przeceniæ...
Roland Schefferski – ur. 1956 r. w Katowicach w polsko-niemieckiej rodzinie.
W latach 1976-81 studiowa³ na Wydziale
RzeŸby PWSSP we Wroc³awiu. Od 1984 r.
mieszka i tworzy w Berlinie.
Mitteilung an jeden einzelnen Menschen
richtet, macht er auf gemeinsame, sich aus der
Vergangenheit ergebende Verantwortlichkeit
aufmerksam, die sich auch auf die Gegenwart,
aber vor allem auf die Zukunft bezieht. Der
Künstler hat jedoch vor menschlicher
Gleichgültigkeit die größte Angst. Sie verursacht nämlich, dass die Gesellschaften der
beiden Nachbarstaaten kein größeres Interesse daran haben, sich gegenseitig kennen zu
lernen. Immer noch gelten negative Stereotype, die Angst, Abneigung oder auch
Feindlichkeit erwecken. Die Quellen dieser
Gefühle haben sowohl in der Geschichte als
auch in der Gegenwart ihren Ursprung.
Wilhelm Gerloff, Verfasser der soziologischen Monographie „Geld und Gesellschaft-,
die dem Geld gewidmet und im Jahre 1952 in
Frankfurt am Main veröffentlicht wurde,
schreibt, dass Geld nicht nur ein
Wirtschaftsmittel, sondern in seinem Wesen
ein Ausdruck gesellschaftlicher Formen und
Zusammenlebensarten ist. Die für S³ubfurt
hergestellte Münze von Schefferski ist ihrer
Funktion nach kein Zahlungsmittel. Sie ist ein
Verständigungs- und Gedankenaustauschmittel. Es ist schwer, ihren Wert zu überschätzen...
Roland Schefferski – geb. 1956 in
Katowice in einer polnisch-deutschen
Familie. 1976-1981 studierte er an der
Skulpturfakultät der Staatlichen Hochschule
für Bildende Kunst in Wroc³aw. Seit 1984 lebt
und arbeitet er in Berlin.
Leszek Kania
21
Über den
Tellerrand hinaus
Ponad
brzegiem talerza
Eine Reportage von Cezary Galek,
Radio Zachód, Februar 2003, (Teil I)
reporta¿, Radio Zachód, luty 2003
(czêœæ I)
Cezary Galek
Henryk Bereska: Es waren die Zwanziger
Jahre des letzten Jahrhunderts. Dreizehn Jahre
meiner Kindheit verbrachte ich in Schlesien.
Szopienice war damals eine Ortschaft, in der die
Mehrheit entweder unter Tage oder in den Hütten
arbeitete. Einen Teil bildeten Arbeiter, die zugleich
Bauer waren, d.h. neben ihrer Arbeit als Kumpel
besaßen sie jeweils einen kleinen Stall, in dem sie
Ziegen, Schweine und Kaninchen hielten. Alles
war so idyllisch und so ländlich geprägt. Direkt
hinter den Häusern lagen Felder und es türmten
sich riesige Halden auf, auf denen die Kinder wunderbar Indianer spielen konnten. Die eine Halde
war schwarz, die andere weiß. Probleme gab es
damals noch keine.
Dies waren eigentlich die ersten Jahrzehnte
nach einem langen Zeitraum, in dem die Ortschaft
unter preußischer Herrschaft gestanden hatte.
Henryk Bereska: To by³y lata dwudzieste
zesz³ego wieku. Trzynaœcie lat dzieciñstwa
spêdzi³em na Œl¹sku. Szopienice by³y wtedy
tak¹ miejscowoœci¹, w której wiêkszoœæ pracowa³a w kopalniach i hutach. Czêœæ stanowili ch³oporobotnicy. Mieli chlewiki, w których
trzymali kozy, œwinie, i króliki. To wszystko
by³o takie sielskie i takie wiejskie. Tu¿ za
domem by³y pola i ogromne ha³dy, wspania³e
dla dzieci do zabawy w Indian. Jedna ha³da
by³a czarna, druga bia³a. Wtedy nie by³o
¿adnych problemów.
To by³y w³aœciwie pierwsze dziesiêciolecia po d³ugim okresie, gdy ta miejscowoœæ
nale¿a³a do Prus.
***
***
SPRECHER: Nach dem Ersten Weltkrieg fielen nur einige wenige grenznahe Kreise
Oberschlesiens dem jungen polnischen Staat zu.
Die überwiegende Mehrheit verblieb jedoch beim
deutschen Staat und bestätigte somit - zumindest
im territorialen Sinne - den Zustand nach der letzten Teilung Polens. Die neue Grenze wurde zum
Herd vieler endloser Konflikte und legte sich wie
ein Schleier über die Beziehungen zwischen den
Polen und Deutschen während der gesamten
Zwischenkriegszeit. Nichts desto trotz mussten
ungeachtet dieser Umstände die Deutschen und die
Polen in beiden Teilen des geteilten Oberschlesiens
nebeneinander leben. All dies führte zu vielen
Missverständnissen und auch Konflikten, andererseits zwangen diese Bedingungen zur mehr oder
minder friedlichen Koexistenz wie auch zur
Toleranz im Hinnehmen der kulturellen Andersartigkeit und bezüglich der nationalen Brauchtümer. Polen und Deutsche lebten nun einmal Seite
22
NARRATOR: Po pierwszej wojnie œwiatowej tylko kilka nadgranicznych powiatów
Górnego Œl¹ska wesz³o w sk³ad pañstwa polskiego. Zdecydowana ich wiêkszoœæ nadal
pozosta³a w pañstwie niemieckim utrwalaj¹c
niejako, w sensie terytorialnym, porozbiorowy stan. Nowa granica sta³a siê zarzewiem
kolejnych konfliktów polsko-niemieckich
i rzutowa³a na wzajemne relacje Polaków
i Niemców w ca³ym miêdzywojennym okresie. Niemniej jednak, w obu podzielonych
czêœciach Górnego Œl¹ska przysz³o ¿yæ
Polakom i Niemcom obok siebie. Rodzi³o to
wiele nieporozumieñ i konfliktów, ale te¿
zmusza³o do koegzystencji i tolerowania wzajemnych odmiennoœci kulturowych i tradycji
narodowych. W konkretnym mieœcie, miasteczku czy te¿ wsi ¿yli obok siebie Polacy
i Niemcy.
***
Henryk Bereska: Dwa kilometry dalej,
w Sosnowcu, byli Rosjanie. Niedaleko, w Mys³owicach by³a Austria. Ju¿ w czasach polskich, kiedy chodzi³em do szko³y, mo¿na by³o
swobodnie przekraczaæ dawne granice. Jako
dzieciak nie mog³em sobie wyobraziæ, ¿e
jeszcze niedawno to wszystko by³o niemieckie. Moi rodzice chodzili do niemieckich
szkó³. Koœcio³y by³y polsko-niemieckie, wiêc
czêœæ rodziny chodzi³a na mszê polsk¹, czêœæ
na niemieck¹.
Wszystkie sytuacje by³y zupe³nie bezkonfliktowe. S³owo „kompromis” by³o wtedy
nieznane, a ¿y³o siê kompromisowo i nie by³o
¿adnych, w moim odczuciu, problemów.
By³o trochê ewangelików, którzy mieli
trudniejszy los, poniewa¿ katolicy uwa¿ali, ¿e
oni s¹ najlepsi. ¯ydów by³o sporo. Wówczas
nie wiedzia³em, ¿e to byli ¯ydzi. Chodzi³o siê
do sklepów do ¯yda. Nie wiedzia³em, ¿e to
by³ ¯yd i w ogóle nie by³ to ¿aden problem ¯yd czy nie ¯yd. Chodzi³o siê dwa, trzy kilometry na zakupy do Sosnowca, poniewa¿ tam
by³o mo¿na wszystko najtaniej kupiæ. To by³a
czysta egzotyka. Pamiêtam, ¿e wchodziliœmy
do jednego, drugiego podwórka, potem po
schodach do jakiegoœ sklepu z ubraniami…
i ten cudowny zapach ubrañ. A potem by³y
dziwne, teatralne zabawy, ¿eby cenê ubiæ.
Cena pierwsza by³a, powiedzmy, piêædziesi¹t,
co koñczy³o siê wychodzeniem. Potem znowu
mama by³a ci¹gniêta z powrotem i w koñcu
wysz³a jakaœ bagatelna, piêkna suma za fajny
ancug czy inne ubranie wspania³e. Po prostu
innoœæ tych ludzi by³a dla dziecka ciekawa
i zabawna. Nie by³o nigdy zasady, ¿e coœ jest
gorsze. Je¿eli chodzi o ¯ydów, to pamiêtam
jeszcze, ¿e bodaj¿e w koñcu 1938 roku by³y
jakieœ nagonki – „Nie kupowaæ u ¯ydów!”.
Wtedy w³aœnie zauwa¿y³em, ¿e tych ¯ydów
jest trochê. Potem pozamykano sklepy, w
których kupowaliœmy o³ówki czy zeszyty do
szko³y, ale nikt siê tym nie przejmowa³. Nadal
kupowaliœmy u nich, wiêc ten zakaz nie by³
wielk¹ rzecz¹.
Nasi górnicy zarabiali niewiele, ale byli
nastawieni na „eleganckoœæ”. Mój ojciec mia³
an Seite in einer ganz konkreten Stadt, in einem
ganz konkreten Städtchen oder Dorf.
***
Henryk Bereska: Im zwei Kilometer entfernten Sosnowiec waren die Russen. Nicht weit davon
entfernt, in Mys³owice, war schon Österreich.
Bereits zu polnischen Zeiten, als ich noch zur
Schule ging, konnten man all diese ehemaligen
Grenzen völlig frei überqueren. Als kleiner Junge
konnte ich mir gar nicht vorstellen, dass all dies bis
vor noch nicht allzu langer Zeit noch deutsch
gewesen war. Meine Eltern besuchten deutsche
Schulen. Die Kirchen waren deutsch-polnisch, ein
Teil der Familie ging also zur deutschen, der andere
zur polnischen Messe.
Alle auftretenden Situationen verliefen völlig
konfliktlos. Ein Wort wie „Kompromiss” kannte
man damals nicht, diesen Kompromiss lebte man
einfach, und in meiner Wahrnehmung traten keinerlei Probleme auf. Es gab einige Protestanten, die
ein härteres Schicksal ereilte, da sich die
Katholiken für etwas Besseres hielten. Es gab auch
Juden, recht viele. Damals wusste ich nicht, dass
sie Juden waren. In die Einkaufsläden ging man
halt zum Juden. Wie gesagt, wusste ich gar nicht,
dass die Kaufleute Juden waren, und überhaupt
spielte das auch keine Rolle - Jude oder NichtJude. Zum Einkaufen ging man zwei, drei
Kilometer ins benachbarte Sosnowiec, da dort alles
preiswerter angeboten wurde. Das war die reinste
Exotik. Ich kann mich daran erinnern, dass wir erst
in den einen, dann in den anderen Hinterhof gingen, dann die Treppen hinauf zu irgendeinem
Bekleidungsgeschäft… und dieser wunderbare
Geruch der Kleidung. Daraufhin folgten in der Tat
sonderbare, geradezu theatralische Szenen des
Feilschens um den besten Preis. Der erste
Vorschlag betrug, sagen wir, Fünfzig, woraufhin
wir uns anschickten, unverzüglich das Geschäft zu
verlassen. Daraufhin zerrte man die werte Mama
wieder in den Laden zurück und schließlich wurde
ein feiner Preis für einen feinen Anzug oder ein
anderes herrliches Kleidungsstück vereinbart, der
im Vergleich fast eine Bagatelle darstellte. Die
Andersartigkeit dieser Menschen war für uns
Kinder einfach interessant und amüsant zugleich.
Einen Grundsatz, dass etwas oder jemand schlechter sei, den gab es niemals. Und wenn es um die
Juden geht, so kann ich mich noch daran erinnern,
dass es, wenn ich mich recht entsinne, Ende 1938
diese Hetzjagd gab: „Kauft nicht beim Juden!”.
Erst da habe ich eigentlich bemerkt, dass es von
Cezary Galek
23
diesen Juden nicht wenige gab. Nach und nach
wurden ihre Geschäfte geschlossen, aber darum
kümmerte sich niemand. Unsere Bleistifte oder
Schulhefte kauften wir auch weiterhin dort wo
immer, womit das Verbot letztlich keine große
Sache war.
Unsere Kumpel verdienten zwar nicht viel,
legten aber größten Wert auf „Eleganz”. Mein
Vater besaß herrliche Anzüge, gefertigt aus Stoffen
aus dem damals für seine Tuchmacherfabriken
berühmten Bielsko. Ins Haus kam der jüdische
Schneider, ein überaus vornehmer, älterer Herr,
sehr nett und schick anzusehen. Er nahm die Maße.
Kehrte zurück. Das war eine solche Normalität,
dass alle mit allen zusammenlebten, mit den Juden,
und mit den Deutschen… Eigentlich waren meine
Eltern, zumindest in einem gewissen Maße, auch
Deutsche, aber sie sprachen selbstverständlich
Polnisch, d.h. Schlesisch – in diesen Regionen
spricht man so einen schönen Dialekt. Als kleiner
Junge soll ich anfänglich Deutsch und Polnisch
gesprochen haben. Bis zu einem gewissen Zeitpunkt war das auch normal, aber als ich dann später
in die Schule kam, da sprach man nur noch Polnisch.
***
SPRECHER: Mein von Feldern umgebenes
Heimatstädtchen lag auf Hügeln inmitten der
Halden und Schachttürme der Kohlegruben. Vor
dem Haus floss die Rawa. Und darauf meine
Schiffchen. Auf den Halden spielten wir Indianer
und ließen mit dem Rauch, der aus den
Schornsteinen emporstieg, unsere Drachen fliegen.
Aus den Fenstern des Bergmannshauses, des sog.
„Familok”, erstreckte sich der Blick auf den brach
liegenden Garten und auf die schwarze Halde. Und
so saßen wir, zwei Alte, Josef und Paulus, der eine
blind und der andere taub, der greise Drabik und
ich. Am Tage machte der Schnaps die Runde. Ein
Schnäpschen ohne besonderen Anlass, einfach so,
auf unser Treffen. Die etwas beleibtere Nysia
reichte Stullchen – zum Schnaps muss es einfach
etwas zwischen die Zähne geben. Die Gläser wurden
randvoll gefüllt und in einem Zug den Rachen hinunter geschüttet. Darauf folgte eine verzogene
Miene. Die Schnapsgläser wurden zurückgestellt
und so wurde immer wieder aufs Neue eingeschenkt.
Abgemessen aber wurde ohne Eile. Eile schadet nur.
***
Henryk Bereska: Akustisch war das eine herrliche und alles andere als eine Geschichte städtis-
24
wspania³e ubrania robione z bielskich materia³ów. Przychodzi³ krawiec ¿ydowski,
wspania³y, starszy pan, bardzo mi³y, piêkny.
Bra³ miarê. Wraca³. To by³y takie normalnoœci - wspó³¿ycie ze wszystkimi, z ¯ydami,
Niemcami… W³aœciwie moi rodzice te¿ do
pewnego stopnia byli Niemcami, ale mówili
oczywiœcie po polsku, czyli po œl¹sku - w tych
okolicach jest to taki piêkny dialekt. Podobno,
na pocz¹tku, jako ma³y dzieciak, mówi³em po
niemiecku i po polsku. Do pewnego czasu to
by³y normalne sytuacje, potem, gdy
chodzi³em do szko³y, to mówi³o siê wy³¹cznie
po polsku.
***
NARRATOR: Moje miasteczko le¿a³o na
wzgórzach otoczone polami, wœród ha³d
i wie¿ kopalñ. Rzeka Rawa przed domem. Na
niej moje ³ódki. Na ha³dach bawiliœmy siê
w Indian i puszczaliœmy latawce z dymem
kominów. W górniczej chacie, familoku spojrzenie na ogród le¿¹cy od³ogiem i czarn¹
ha³dê. Siedzieliœmy, dwóch starców, Josef
i Paulus, œlepy i g³uchy, staruch Drabik i ja.
W bia³y dzieñ kr¹¿y³a gorza³ka. Sznaps bez
szczególnych okazji, ot tak, za nasze spotkanie. Gruba Nysia wnios³a kanapki - zak¹ska
musi byæ do gorza³ki. Kieliszki wype³nione
po brzegi wychylane za jednym zamachem.
Grymas. Odstawiane powoli i co chwila
nape³niane po brzegi. Odmierzane bez poœpiechu. Poœpiech tylko szkodzi.
***
Henryk Bereska: Pod wzglêdem akustyki, to by³a œwietna, niemiejska historia: szmaciarze, którzy zbierali ga³gany i skórki
królicze, i te cepy, te kozy, ten jêzyk œl¹ski…
Na dzia³kach schodzi³y siê ch³opy i r¿nê³y
w karty, gra³ akordeon. Ta muzyka brzmi mi
œwietnie. S¹siedzi obok, dobrzy pijacy, bo
spêdzaj¹ dwanaœcie godzin w niebezpiecznych warunkach, wiêc zawsze potem
by³o dobre picie. Czasem te¿ na szychcie.
Idylliczny obraz. Oczywiœcie by³y antagonizmy, na pewno byli jacyœ fanatycy, agre-
sywni, ale tego siê nie wyczuwa³o. Obok
s¹siedzi nie byli tacy. To by³a rodzina,
w której niemal wszyscy pracowali na dole.
Ja nie wyczuwa³em ¿adnych antagonizmów i by³em trochê zdumiony wejœciem
wojska niemieckiego 2 wrzeœnia, a mo¿e
3 wrzeœnia 1939 roku. Nagle zjawi³o siê sporo
ludzi z jakimiœ chor¹giewkami… i to mnie
zdziwi³o. Wejœcie Niemców nie okaza³o siê
jakieœ groŸne. I te armaty, i te wojska weso³o
wkracza³y. Niewiele siê dowiedzia³em, co siê
dzia³o poza t¹ stref¹. By³ to Generalgouvernement (Generalne Gubernatorstwo), który
siê zacz¹³ zaraz w Sosnowcu. W ogóle nie
mia³em pojêcia co siê z ¯ydami dzia³o i co siê
dzia³o w Oœwiêcimiu. Rodzice ukrywali te
tematy, po prostu nic dzieciom nie mówili.
Trochê siê dziwi³em, gdzie nasz krawiec siê
podzia³, który czêsto przychodzi³. Tak, by³em
w kompletnej niewiedzy. Trudne do uwierzenia, ale by³ to okres, w którym radia nie
odbieraliœmy, poniewa¿ zabrano nam g³oœniki.
Gazety by³y nacechowane ideologi¹ niemieck¹, hitlerowsk¹. Ja, dobrze czu³em siê
w harcerstwie i wtedy, w 39. roku bardzo mi
siê podoba³o chodzenie po lasach, wêdrówki
po górach - Beskidach, itp. Pojecha³em na tak
zwany Landdintz, to znaczy na s³u¿bê na wsi.
***
NARRATOR: Wzajemne relacje Polaków i Niemców na Górnym Œl¹sku pogorszy³y siê znacznie po dojœciu do w³adzy
Hitlera i wybuchu II wojny œwiatowej.
Polskie powiaty Górnego Œl¹ska przy³¹czono
do dawnej prowincji Œl¹sk i w³¹czono do
Rzeszy. Polacy posiadaj¹cy niemieckie obywatelstwo powo³ani zostali do Wehrmachtu
lub do Niemieckich Wojskowych S³u¿b
Pomocniczych. Przedwojenni obywatele
polscy zostali wpisani na jedn¹ z niemieckich
list narodowoœciowych. Najczêœciej wbrew
w³asnej woli. W latach II wojny œwiatowej
naziœci systematycznie niszczyli polsk¹ tradycjê i kulturê na Górnym Œl¹sku. Wielu
Niemców uleg³o ówczesnej sytuacji i odwróci³o siê od swoich polskich znajomych
i s¹siadów. Jednak wielu nie podda³o siê
chen Charakters: Lumpensammler, die Lumpen
und Hasenfelle sammelten, Dreschflegel, Ziegen
und über all dem diese schlesische Mundart…
In den Schrebergärten kamen Männer zum
Kartenspielen zusammen, das Akkordeon spielte.
Diese Musik klingt einfach wunderbar in meinen
Ohren. Die Nachbarn von nebenan waren standfeste Trinker, da sie zwölf Stunden unter
gefährlichen Bedingungen verbrachten und danach
also ordentlich gezecht wurde. Manchmal sogar
während der Schicht. Ein idyllisches Bild.
Selbstverständlich gab es auch Antagonismen, es
gab sicherlich auch etwas wie aggressive Fanatiker,
was jedoch nicht spürbar war. Die Nachbarn von
nebenan waren nicht so. Es war eine Familie, in der
nahezu alle unter Tage gearbeitet haben.
Ich verspürte keinerlei Feindseeligkeiten und
der Einmarsch der deutschen Truppen am 2. (oder
vielleicht 3.) September 1939 hat mich dann schon
ein wenig überrascht. Plötzlich erschienen viele
Menschen mit irgendwelchen Fähnchen… und dies
erstaunte mich erst recht. Der Einmarsch der
Deutschen stellte sich nicht sonderlich schrecklich
dar. Wie die Kanonen marschierten auch die
Soldaten fröhlich ein. Ich erfuhr nicht viel über das,
was außerhalb dieser Region vor sich ging. Das
war das Generalgouvernement, das direkt in
Sosnowiec anfing. Ich hatte überhaupt keine
Ahnung, was mit den Juden geschah und was sich
in Auschwitz zutrug. Die Eltern schwiegen zu
diesem Thema, erzählten den Kindern einfach
überhaupt nichts davon. Ich wunderte mich ein
wenig darüber, wo unser Schneider, der doch so
häufig zu uns gekommen war, plötzlich abblieb. So
vollkommen ahnungslos war ich. Es ist kaum
vorstellbar, aber es war eine Zeit, in der wir auch
keinen Radiosender hören konnten, da man uns die
Lautsprecher wegnahm und die Zeitungen von der
deutschen Nazi-Ideologie durchdrungen waren. Ich
fühlte mich bei den Pfadfindern ausgesprochen gut
und es gefiel mir damals, 1939, durch die Wälder
zu streifen und in den Bergen wie den Beskiden zu
wandern. Ich fuhr zum sog. Landdienst, das heißt
zum Dienst auf dem Lande.
***
SPRECHER: Die gegenseitigen Beziehungen
zwischen den Polen und den Deutschen in
Oberschlesien verschlechterten sich erheblich,
nachdem Hitler an die Macht kam, und dann später
nach dem Ausbruch des II. Weltkrieges ohnehin.
Die polnischen Kreise Oberschlesiens wurden der
ehemaligen Provinz Schlesien und damit dem
Cezary Galek
25
Reich angegliedert. Polen mit einer deutschen
Staatsangehörigkeit wurden zum Dienst in der
Wehrmacht oder in den Deutschen Hilfstruppen
einbezogen. Polnische Staatsbürger aus der
Vorkriegszeit wurden in eine der deutschen
Volkslisten eingetragen. Meistens gegen ihren
eigenen Willen. In den Jahren des Zweiten
Weltkrieges zerstörten die Nazis systematisch die
polnische Tradition und Kultur in Oberschlesien.
Viele Deutsche gaben dem auf ihnen lastenden
Druck nach und kehrten ihren alten polnischen
Bekannten und Nachbarn den Rücken zu. Viele
von ihnen ließen sich jedoch nicht unterkriegen
und änderten gar nichts an ihren Beziehungen zu
den seit Jahren in der Nachbarschaft wohnenden
Polen.
***
Henryk Bereska: In Niederschlesien, in der
Nähe von Boles³awiec (deustsch: Bunzlau), verbrachte ich ein ganzes Jahr. Dort schien der Krieg
gar nicht angekommen zu sein. Es gab viele Polen,
die auf den Feldern desselben Bauern arbeiteten,
bei dem auch ich zum Dienst eingeteilt war. Meine
Beziehung zu ihm war durchaus gut. Abends trafen
wir uns alle etwas abseits des Dorfes am
Lagerfeuer, so um zu plaudern… Ich wurde auch
eingeladen, obwohl das überhaupt nicht gern gesehen wurde, da sie mich damals für einen
Hitlerjungen hielten. Dazu aber wurde ich gezwungen – ein jeder musste doch der Hitlerjugend
beitreten, das gehörte eben dazu. Langsam fügte
man sich in diese Gemeinschaft ein, da man stets
und ständig mit dieser faschistischen Ideologie
überflutet wurde. Ich traf mich mit einigen Polen,
die dafür waren, dass sich Frankreich in den Krieg
einmischt. Es waren die Vierziger und die Polen
zählten sehr auf England und Frankreich.
Krieg in Frankreich und … wenn ich mich
recht erinnere, dann am 10. Mai die Kapitulation.
Die Polen konnten das nicht fassen, sie glaubten
diese Nachricht einfach nicht. Dann, nach ein paar
Tagen, erfuhren sie auf einem anderen Wege, dass
dies wohl doch die Wahrheit sei. Daraufhin versanken sie in Resignation und Trauer darüber, dass
all ihre Hoffnungen auf einmal zerschlagen wurden. Als ich nach einem Jahr dann wieder nach
Schlesien zurückkehrte, gab es verschiedene
Volkslisten - die Volkslisten 1 und 2 waren ganz
ordentlich, halt deutsch. Wenn man dort eingetragen war, durfte man das Gymnasium besuchen, ein
Studium aufnehmen oder im Büro arbeiten. Wer
dagegen auf der Volksliste 3 stand, durfte es nicht
26
presji w³adz i nie zmieni³o swego stosunku do
mieszkaj¹cych od lat w s¹siedztwie Polaków.
***
Henryk Bereska: Spêdzi³em na Dolnym
Œl¹sku, w pobli¿u Boles³awca, ca³y rok. Tam
wojna jakby nie dochodzi³a. By³o tam sporo
Polaków, którzy pracowali na roli u tego
samego ch³opa, u którego ja by³em. Mia³em
z nim dobre kontakty. Wszyscy spotykali siê
wieczorami, trochê za wsi¹, przy ognisku,
takie tam gadki… Mnie te¿ zapraszali, chocia¿ nie by³o to dobrze widziane, bo wtedy
brali mnie za Hitlerjugend. Zwi¹zane to by³o
z przymusem - trzeba by³o nale¿eæ do Hitlerjugend. Powoli wnika³o siê w to, poniewa¿
cz³owiek by³ wci¹¿ zalewany ideologi¹
faszystowsk¹. Spotyka³em siê z Polakami,
którzy chcieli, ¿eby Francja siê w³¹czy³a. To
by³y lata 40. Polacy bardzo liczyli na Angliê
i Francjê.
Wojna we Francji… 10. maja, bodaj¿e,
kapitulacja. Oni nie chcieli wierzyæ, nie
wierzyli. Potem, po paru dniach, w jakiœ inny
sposób dowiedzieli siê, ¿e to jednak prawda.
By³a wiêc wielka rezygnacja, smutek, ¿e te
nadzieje prysnê³y. Gdy wróci³em po roku na
Œl¹sk, by³y ró¿ne volkslisty - jedynka i dwójka by³y doœæ porz¹dne, niemieckie. Nale¿¹c
do nich mo¿na by³o chodziæ do gimnazjum,
na studia, pracowaæ w biurach. Trzecia volkslista - ju¿ nie. Trzeba by³o zostaæ orcem na
dole. Myœmy mieli trójkê, jak wiêkszoœæ ca³a moja rodzina, ogromna rodzina, bo sporo
by³o Beresków. Jakieœ biuro poszukiwa³o
w Katowicach ucznia. Nie by³o to dla mnie,
bo ja mia³em trójkê, ale poniewa¿ by³y tam
egzaminy (pisanie, dyktando), a ja by³em
z tych, którzy pisali najlepiej ortograficznie,
to zosta³em w tym biurze uczniem. To siê
nazywa³o Kreisekasse.
***
W Katowicach by³o lotnisko. By³y tam
szybowce i przeprowadzano na nich kursy.
Dostawa³em cztery tygodnie urlopu, wiêc
przez nastêpne lata co roku szkoli³em siê na
szybowcach. W wieku siedemnastu lat zaliczy³em egzaminy A, B, C, wiêc lata³em ju¿
nieŸle. To cudowne lataæ na szybowcach!
Latanie to by³a dla mnie wielka sprawa, to
mnie najbardziej interesowa³o. Poza tym
piêkna ideologia faszystowska, dziêki której
cz³owiek dowiedzia³ siê jak œwietni s¹
niemieccy myœliwcy, jak wszystkich potrafi¹
zestrzeliæ, jaka to wspania³a przygoda lataæ
i zestrzeliwaæ przeciwników. I cz³owiek,
maj¹c lat szesnaœcie, siedemnaœcie, by³
og³upiony. Wtenczas nie by³o m¹drych czy
odwa¿nych ludzi, którzy by dorastaj¹cym
cz³owiekiem potrafili kierowaæ. Rodzice
mieli obawy. A ja stara³em siê dostaæ do lotnictwa.
***
To by³o dla mnie pewnego rodzaju szczêœcie – parê miesiêcy spêdzi³em w pobli¿u
München (Monachium) w szkole lotniczej.
Uczyliœmy siê w niej lataæ na takich
samolotach, które przygotowywa³y do pilotowania myœliwca. Ju¿ wtedy samoloty
niemieckie nie mia³y ¿adnych szans w stosunku do angielskich i amerykañskich.
Myœmy nie doszli ju¿ do tego etapu, ¿eby
nasz zestrzeliwano. To by³ luty 44. O dziwo,
zamiast wys³aæ nas, m³odych, osiemnastoletnich ch³opców na front, ten, który zbli¿a³ siê
do Austrii, wys³ali nas w Alpy. Zrobili z nas
spadochroniarzy, ale nikt z nas nie mia³ pojêcia co to jest spadochron. Potem spêdziliœmy
trzy miesi¹ce we wsiach alpejskich. To by³o
absolutnie nie do wiary! Tu za³ama³y siê fronty. Te setki tysiêcy, które ginê³y na frontach,
na wszystkich frontach wschodnich, a myœmy
tu siedzieli po tych wsiach alpejskich. To by³a
sytuacja niewiarygodna! W³aœciwie ju¿ wtedy
wiadomoœci nie dociera³y. Nie wiadomo by³o
jak ten front wygl¹da. Próbowano nas zmyliæ.
Wiadomo by³o, ¿e nasze strony, ¿e Œl¹sk jest
zajêty przez Ruskich i by³y to straszne wiadomoœci, ¿e wszyscy poginêli, ¿e wszystkich
rozstrzelano! Czu³em siê wtedy absolutnie
osamotniony, bo wiadomo, ¿e wróciæ ju¿ nie
bêdê móg³. Przypuszcza³em, ¿e nikt z moich
nie ¿yje, wiec smutne to by³y czasy. Dosta³em
mehr. Da blieb einem nur, sich ganz unten
abzuackern. Wir, d.h. meine ganze Familie - eine
riesige Familie, da es von uns Bereskis eine ganze
Menge gab - standen wie die meisten auf der 3.
Irgendein Büro in Katowice suchte einen Lehrling.
Es war nichts für mich, da ich ja der Abteilung 3
zugeordnet war, aber da es dort eine
Aufnahmeprüfung gab (Schreiben und Diktat) und
ich zu jenen zählte, die orthographisch am besten
schreiben konnten, wurde ich Lehrling in diesem
Büro. Es hieß Kreiskasse.
***
Katowice besaß einen Flughafen. Dort gab es
Segelflugzeuge, mit denen Flugkurse durchgeführt
wurden. Ich bekam immer vier Wochen Urlaub,
also nahm ich in den nacheinander folgenden
Jahren Flugunterricht im Segelfliegen. Mit 17
bestand ich schon die A-, B- und C-Prüfungen,
musste also wohl schon relativ gut fliegen können.
Segelflugzeug zu fliegen ist herrlich! Fliegen war
für mich eine große Sache, das hat mich am meisten interessiert. Darüber hinaus gab es noch diese
prächtige faschistische Ideologie, dank derer der
Mensch erfahren konnte, wie gut die deutschen
Jagdflieger seien, wie gut sie alle abschießen können und was das für ein herrliches Abenteuer sei,
zu fliegen und die Gegner vom Himmel zu holen.
Und man wurde mit sechszehn oder siebzehn blind
gemacht. Da gab es keine klugen oder mutigen
Menschen, die dem heranwachsenden Jugendlichen den Weg hätten zeigen können. Die Eltern
sorgten sich. Und ich war einfach nur darum
bemüht, Flieger zu werden.
***
Henryk Bereska: Es war für mich eine Art
von Glück - einige Monate verbrachte ich in
München an der Flugschule. Wir lernten dort
Maschinen zu fliegen, die uns in die Lage versetzen sollten, einen Jagdflieger zu beherrschen. Aber
bereits damals hatten die deutschen Flugzeuge
keine Chancen mehr gegen die englischen oder
amerikanischen. Aber wir erreichten dann nicht
mehr den Zeitpunkt, an dem man uns hätte
abschießen können. Es war Februar ‘44. Seltsamer
Weise schickte man uns, junge achtzehnjährige
Jungs, nicht an die sich Österreich nähernde Front,
sondern in die Alpen. Wir wurden zu
Fallschirmspringern, aber keiner von uns hatte eine
Ahnung, was ein Fallschirm überhaupt ist. Danach
verbrachten wir drei Monate in irgendwelchen
Cezary Galek
27
Alpendörfern. Das war absolut unglaublich! Die
Fronten brachen ein. Hunderttausende fielen an
sämtlichen Ostfronten und wir saßen hier in irgendwo in den Alpen verlorenen Dörfern. Es war eine
ganz und gar unglaubliche Situation! Eigentlich
erreichten uns zu diesem Zeitpunkt keine Nachrichten mehr. Keiner wusste, wie die Frontlinien aussahen. Man versuchte uns irrezuführen. Wir
erfuhren, dass unsere Heimat, Schlesien, von den
Russen eingenommen wurde und es gab schreckliche Nachrichten, dass alle gefallen seien, dass
man alle erschossen hätte! Ich fühlte mich vollends
verlassen, da klar war, dass ich nicht mehr zurückkehren kann. Ich vermutete, dass dieses Inferno
keiner meiner Nächsten überlebt hatte; es waren
also alles in allem sehr traurige Zeiten. Ich geriet
damals in amerikanische Gefangenschaft. Als man
mich später entließ, glich ich einem Gerippe. Bei
meinem Anblick fingen irgendwelche Frauen in
der österreichischen Ortschaft Linds an zu weinen.
Ich war erstaunt, da ich das nicht spürte. Ich hatte
mich noch in keinem Spiegel betrachten können.
Das war wohl die Strafe für meine Dummheit und
für die Unfähigkeit, gewisse Zusammenhänge zu
erkennen. Es dauerte noch ein wenig, aber
schließlich erkannte ich, was was ist. So ein
Auschwitz oder Dachau – das konnte man kaum
glauben. Wir waren eigentlich ganz in der Nähe, da
Burg nicht weit von Dachau entfernt liegt. Bei aus
unterschiedlichen Gründen ausgelösten Alarmen
sahen wir sogar die Menschen, die so gar nicht
nach Häscher oder nach Mörder ausgesehen haben.
Ihre Gesichter waren so menschlich, dass das
Ganze nicht zu dem Bild von Auschwitz oder
Dachau passte, zu dem Bild von Mördern, Verbrechern und einer Bande von üblen Schurken…
***
Henryk Bereska: Dann wurde ich aus der
Gefangenschaft entlassen. Viele meiner Schlesier,
und es waren vor allem die aus der 1. und 2.
Volksliste, befürchteten, dass etwas Schlimmes
passieren kann. Die Mehrheit - von der Volksliste 3
- blieb daheim. Sie waren vor allem Arbeiter. Und
sie fühlten sich auch nicht sonderlich belastet. Es
war für sie bereits der vierte Wechsel ihrer
Staatsangehörigkeit. Zunächst waren sie Deutsche,
dann, im Jahre 1920, plötzlich Polen, später ‘39
wieder Deutsche und nun wieder Polen. Es wurde
langsam normal, von Zeit zu Zeit die Staatsangehörigkeit zu wechseln. Wären sie geflüchtet,
würden sie wieder Deutsche werden. Da sind sie
eben geblieben.
28
siê wtedy do amerykañskiej niewoli. PóŸniej
kiedy mnie wypuszczono by³em takim koœciotrupem. Jakieœ kobiety, w miejscowoœci
austriackiej Linds, rozp³aka³y siê na mój
widok. By³em zdumiony, bo tego nie
odczuwa³em. Nie widzia³em siê w ¿adnym
lustrze. To by³a taka kara za moj¹ g³upotê i tê
moj¹ niezdolnoœæ zrozumienia tego wszystkiego. Trwa³o to pewien czas, ale zrozumia³em co jest co. Taki Oœwiêcim czy Dachau
– to by³o nie do wiary. Myœmy w³aœciwie byli
w pobli¿u, Burg jest niedaleko Dachau. Przy
jakichœ alarmach myœmy widzieli nawet tych,
którzy nie wygl¹dali na oprawców, na jakichœ
morderców. Ich twarze, takie bardzo ludzkie,
wiêc jakoœ to nie pasowa³o do obrazu
Auschwitz, Dachau, ¿e to s¹ mordercy, ¿e to
s¹ z³oczyñcy, ¿e to jest banda ³otrów...
***
Henryk Bereska: Potem wyszed³em z niewoli. Mnóstwo moich Œl¹zaków, a byli to
przede wszystkim ci z dwójki, z jedynki,
obawia³o, ¿e siê mo¿e coœ staæ. Wiêkszoœæ –
ta z trójk¹ - zosta³a. To byli przede wszystkim
robotnicy. I nie czuli siê w³aœciwie niczym
obarczeni. To by³a czwarta ju¿ wtedy zmiana
obywatelstwa. Najpierw byli Niemcami,
potem – w 20. roku Polakami, potem w 39. –
Niemcami, teraz znowu Polakami. To po
prostu sta³o siê normalne, takie przechodzenie
co pewien czas z jednego obywatelstwa na
drugie. Gdyby uciekli staliby siê znowu
Niemcami. Zostali.
***
Ja wtedy, po prostu, zjawi³em siê pewnego
dnia w Szopienicach. Dociera³em dziwnymi
drogami, na piechotê, wieloma poci¹gami towarowymi. By³o sporo tych poci¹gów, w których Polacy wracali z zachodu, z Niemiec.
Zobaczy³em, ¿e wszystko jest tak jak by³o:
ojciec pracowa³, wychudzony trochê. W³aœciwie nie by³o zmian, poza tym, ¿e du¿ej czêœci
Niemców, Œl¹zaków niemieckich nie by³o.
Mia³em ochotê zostaæ. Poszed³em do takiego
studium przygotowawczego. Móg³bym wtedy
zrobiæ maturê. Skoñczy³o siê to dla mnie
bardzo szybko, poniewa¿ zaproponowano mi
wspó³pracê. Ze strony UB by³o zrozumia³e, ¿e
maj¹c taki ¿yciorys jak ja w ostatnich latach,
trzeba wykazaæ siê lojalnoœci¹. Dla mnie to
by³o nie do przyjêcia, wiêc szybko znikn¹³em.
Przeszed³em na drug¹ stronê. NRD jeszcze
nie by³o. To by³ 47. rok. By³em na stoczni
w pobli¿u Bremy. Drug¹, straszn¹ zimê
spêdzi³em na Schlezwig-Holstein. Pracowa³em trochê u ch³opów na £u¿ycach. Tam, na
wsi, spotka³em cz³owieka, j¹ka³ê, nazywaj¹cego siê Buk. I Buk, j¹kaj¹c siê, powiedzia³
mi, ¿e jest w Berlinie takie studium przygotowawcze, które akurat opuœci³em w Polsce.
Kwiecieñ 47. roku - zacz¹³ siê dla mnie rok
akademicki. Koñcz¹c w 48. roku maturê,
poszed³em zaraz na uniwersytet w Berlinie
(Humboldt Uniwersität), po nim na germanistykê i slawistykê, z takim spojrzeniem na
polonistykê, która siê póŸniej tutaj utworzy³a,
a której by³em pierwszym studentem.
***
NARRATOR: Po zakoñczeniu II wojny
œwiatowej Niemcy, mieszkaj¹cy najpierw
w radzieckiej strefie okupacyjnej, a od 1949.,
w uzale¿nionej pod ka¿dym wzglêdem od
ZSRR, Niemieckiej Republice Demokratycznej, zostali poddani ideologicznej indoktrynacji. Symbolem podzielonych Niemiec
i podzielonej Europy sta³ siê podzielony
Berlin. Mieszkañcy wschodniej czêœci miasta,
podobnie jak ca³ej NRD i innych pañstw
sowieckiego bloku, zostali odciêci od œwiatowych trendów w kulturze, gospodarce
i ¿yciu politycznym. Wszystkie obszary ¿ycia
ludzi poddane zosta³y inwigilacji, cenzurze
oraz urzêdowym trendom.
***
Henryk Bereska: Czasy studenckie by³y
wspania³e, poniewa¿ doœæ szybko zapozna³em
siê z polskim biurem informacyjnym, w którym pozna³em Tadeusza Borowskiego. On, po
pobytach w Auschwitz, w Dachau uwierzy³
w tê now¹ drogê. Uwierzy³ w to, ¿e rzeczy-
***
Eines Tagen bin ich dann einfach in Szopienice
aufgetaucht. Ich kam auf seltsamen Wegen: zu Fuß
oder in Güterzügen. Es fuhren eine ganze Menge
von Zügen, in denen Polen aus dem Westen, aus
Deutschland, zurückkehrten. Ich sah, dass alles
beim Alten blieb: mein etwas abgemagerter Vater
arbeitete. Eigentlich gab es kaum Veränderungen,
außer, dass es einen großen Teil der Deutschen und
der deutschen Schlesier nicht mehr gab. Ich hatte
Lust zu bleiben. Ich besuchte ein Studium, dass
mich auf das Abitur vorbereiten sollte. Es endete
für mich jedoch äußerst schnell, da man mir eine
Zusammenarbeit anbot. Für den polnischen
Geheimdienst Bezpieka war es selbstverständlich,
dass man mit solch einem Lebenslauf wie dem
meinigen – insbesondere in den letzten Jahren besonders darum bemüht sein müsse, seine
Loyalität unter Beweis zu stellen. Das war für mich
aber inakzeptabel, also tauchte ich schnellstens
unter. Ich überquerte die Grenze. Die DDR gab es
damals noch nicht. Es war das Jahr 1947. Ich
arbeitete auf einer Werft in der Nähe von Bremen.
Den zweiten furchtbaren Winter verbrachte ich in
Schleswig-Holstein. Dann arbeitete ich hin und
wieder bei den Bauern in der Lausitz. Dort, auf
dem Lande, traf ich einen Menschen, den Stotterer
Buk. Und Buk teilte mir stotternd mit, dass es in
Berlin so ein Vorbereitungsstudium gibt, wie ich es
eben in Polen abgebrochen hatte. Im April ‘47
begann für mich das neue Studienjahr. Nachdem
ich ‘48 das Abitur ablegte, nahm ich unverzüglich
ein Studium an der Humboldt Universität in Berlin
auf und danach studierte ich Germanistik und
Slawistik, mit solch einem Blick auf die Polonistik,
wie sie sich später hier herausgebildet hatte und
derer erste Student ich war.
***
SPRECHER: Nach Beendigung des II.
Weltkrieges wurden die zunächst in der sowjetischen Besatzungszone SBZ und ab 1949 in der in
jeder Hinsicht von der UdSSR abhängigen DDR
wohnenden Deutschen einer massiven ideologischen Beeinflussungsmaschinerie unterzogen. Zum
Symbol für das geteilte Deutschland und das
geteilte Europa wurde Berlin. Die Einwohner des
östlichen Teils der Stadt, ähnlich wie die in der
gesamten DDR sowie in den übrigen Staaten des
Ostblocks, wurden von den Welttrends in der
Kultur, der Wirtschaft und des politischen Lebens
abgeschnitten. Alle Bereiche des menschlichen
Cezary Galek
29
Lebens wurden von nun an ständig überwacht, zensiert und je nach gerade herrschender
Interessenlage von Amtswege her gelenkt.
***
Henryk Bereska: Die Studienzeit war wundervoll, da ich hier schnell Kontakte mit dem polnischen Informationsbüro aufnahm, in dem ich
auch Tadeusz Borowski kennen gelernt hatte. Nach
seinen Aufenthalten in Auschwitz und Dachau
glaubte er jetzt an den neuen Weg. Er glaubte fest
daran, dass es eine reale Chance gibt, eine neue,
gerechte Welt aufzubauen. Diese Gespräche hier…
Ich wohnte auf dem Prenzlauer Berg und er in
Pankow, was nicht allzu weit voneinander entfernt
ist. Wir kamen häufig zusammen. Die
Spaziergänge mit ihm, die Gespräche mit dem nur
etwas älteren und dennoch so schwer vom Leben
geprüften Tadeusz Borowski waren für mich
äußerst wichtig. Ich, der ich in einer absoluten
Unwissenheit gelebt hatte, durchschaute nun
langsam, aber dafür sehr deutlich diese
Vergangenheit, das heißt, dass ich erkannte, dass
das, was man darüber erzählt, auch die Wahrheit
war. Zunächst, nach dem Kriegsende, wollte ich
einfach nicht glauben, dass es diese Sachen tatsächlich gegeben haben soll… Borowskis Problem
bestand nun wiederum darin, dass er unbedingt an
die neue Utopie glauben wollte. Die Ideologie der
DDR und auch schon die, die in der SBZ verbreitet wurde, wirkte sogar ein wenig erschreckend.
Bereits damals tauchten blaue Uniformen auf,
Trommeln, militärische Lieder und Märsche. Die
Polen waren erstarrt vor Schreck und Borowski
hoffte dagegen, dass all dies doch etwas vollkommen anderes sei, dass dies der Sozialismus sei, eine
Richtung der gerechten Utopie. Aber es waren dennoch äußerst ernsthafte Probleme, mit denen er
sich auseinandersetzte. 1950 reiste Borowski ab
und beging dann in Warszawa Selbstmord. In
dieser Zeit arbeitete ich für einen Verlag, der die
nationale Klassik herausgab, um die verlorene
Generation mit „meiner” großen Literatur anderer
Länder bekannt zu machen. Schon damals, am
Beginn meiner Studienzeit, arbeitete ich an einer
Anthologie, die den Titel „Mickiewicz: ein
Volkslesebuch” trug. So sah damals meine
Zusammenarbeit mit den Polen aus. Ich übersetzte
verschiedenes, wie Bsp. Ró¿ewicz’s Gedichte. Ich
tauchte in diese Arbeit ganz ein. Ich fand auch
Zugang zur neuen Literatur, die für mich schwierig
war, da ich meine Studienjahre eher mit den
Werken Rilkes oder Hoffmans verbracht hatte. Das
30
wiœcie jest szansa na zbudowanie nowego,
sprawiedliwego œwiata. Te nasze rozmowy
tutaj… Mieszka³em w Prenzlauerberg, a on w
Panko, co nie jest daleko od siebie. Czêsto
spotykaliœmy siê. Spacery z nim by³y dla
mnie bardzo wa¿ne, te rozmowy z Tadeuszem
Borowskim, niewiele starszym ode mnie, a jak
bardzo doœwiadczonym przez ¿ycie. Ja, który
by³em w kompletnej niewiedzy powoli, ale
doœæ radykalnie poznawa³em przesz³oœæ, to
znaczy dowiedzia³em siê, ¿e to co mówi¹, to
prawda. Na pocz¹tku, po zakoñczeniu wojny
nie chcia³em wierzyæ, ¿e rzeczywiœcie istnia³y
te rzeczy… Problem Borowskiego by³ taki, ¿e
chcia³ koniecznie, chcia³ wierzyæ w tê now¹
utopiê. Ta ideologia enerdowska, przedenerdowska nawet troszkê przera¿a³a. Ju¿ wtedy
zaczê³y siê mundury niebieskie, bêbenki, militarne piosenki i marsze. Polacy byli przera¿eni, natomiast Borowski wtedy mia³ nadziejê,
¿e to jest jednak zupe³nie coœ innego, ¿e to jest
socjalizm, kierunek jakiejœ sprawiedliwej
utopii. I to by³y powa¿ne problemy. W 50. roku
Borowski wyjecha³, a potem w Warszawie
pope³ni³ samobójstwo. W tym czasie wspó³pracowa³em z wydawnictwem, które wydawa³o klasykê narodow¹, ¿eby zapoznaæ tê
generacjê zatracon¹ z tak¹ „moj¹” wielk¹ literatur¹ innych krajów. Ju¿ wtenczas, na pocz¹tku
moich studiów, pracowa³em nad antologi¹, to
siê nazywa³o „Mickiewicz Volksliesbuch”.
Tak wygl¹da³a wówczas moja wspó³praca
z Polakami. T³umaczy³em sporo rzeczy, wiersze Ró¿ewicza na przyk³ad. Wsi¹k³em w tê
pracê. Tak¿e wszed³em ju¿ w tê now¹ literaturê, która by³a dla mnie trudna, poniewa¿ dorasta³em w latach uniwersyteckich raczej razem
z Rilke, Hoffmanem. To by³a ta wielka
niemiecka poezja, która by³a zupe³nie inna ni¿
to, co pisa³ Ró¿ewicz w latach powojennych.
Zacz¹³em pracowaæ w wydawnictwie AUFPO.
Od tego czasu, to by³ 52., 53. rok, robiê t³umaczenia i redakcje do dnia dzisiejszego. To
jest piêædziesi¹t lat pracy nad literatur¹ polsk¹.
***
NARRATOR: Urodzi³em siê na
górnoœl¹skim styku trzech krajów. Osiem lat
po pierwszej i trzynaœcie lat przed drug¹
wojn¹ œwiatow¹. Z Marii i Józefa - moich
rodziców. I rzuci³o mnie w berliñski styk
czterech krajów. Rzeki, kana³y rozcina³y
udrêczone miasto nieszczêœcia, a póŸniej mur.
Dalej na wschód krwawi¹ca rzeka - Odra.
Dwa narody dziel¹ca. Przez œrodek czujnie
strze¿ona linia podzia³u. By³em przewoŸnikiem. Wioz³em cenne ³adunki na drugi
brzeg, w niemiecki las liter. S³owa polskiej
poezji.
cdn.
war die große deutsche Dichtung, die so vollkommen anders war als das, was dann in der
Nachkriegszeit Ró¿ewicz so schrieb. Ich begann
für den Verlag AUFPO zu arbeiten. Von dieser Zeit
an, und zwar seit 1952 oder ‘53, bin ich bis heute
als Übersetzer und Redakteur tätig. Das sind fünfzig Jahre Arbeit an der polnischen Literatur.
***
SPRECHER: Ich bin im oberschlesischen
Dreiländereck auf die Welt gekommen. Acht Jahre
nach dem ersten und dreizehn vor dem zweiten
Weltkrieg, als Sohn meiner Eltern - Maria und
Josef. Und dann verschlug es mich an das Berliner
Vierländereck. Flüsse und Kanäle teilten die
geplagte Unglücksstadt, später die Mauer. Weiter
in Richtung Osten, der blutende Fluss - die Oder.
Sie teilte zwei Völker. Durch die Mitte eine scharf
bewachte Trennungslinie. Ich war ein Fährmann,
der die Ladung von einem Ufer an das andere übersetzte, in das deutsche Buchstabendickicht. Worte
der polnischen Poesie.
Fortsetzung folgt
Übersetzt von Grzegorz Za³oga
Cezary Galek
31
32
Polnische
Erinnerungen
Polskie
przypomnienia
Reinhard Gröper
Reinhard Gröper
Zu den Erlebnissen meiner Kinderzeit, die
sich mir unauslöschlich eingeprägt haben,
gehört eine winterliche Begegnung im Kriegsjahr 1941. Ich war elf Jahre alt, mein
Bruder, den die Begegnung ebenso betrifft,
neun. Es war an einem der ersten Januartage,
einem Sonntag; eiskalt war es, 20° Kälte soll
es gehabt haben. Der Schnee lag so hoch, dass
wir Schlitten fahren konnten, ohne nur auf
gefrorener Erde herumzurutschen. Wir beide
wanderten nach dem Mittagessen mit
unserem Schlitten in den Nachbarort, weil
dort am Berg der Weg durch die Weinberge
herunter eine ordentliche Schussfahrt versprach. Die Funken sprühten unter den
Schlittenkufen. In solcher Teufelsfahrt hatte
das Schlittenfahren für Buben unseres Alters
seinen Reiz. Im Nachbarort angelangt hörten
wir Fanfarenblasen. Wer blies und warum? Es
war kein Tag dafür, uns kein Anlass bekannt.
Natürlich zogen die Fanfaren uns an. Wir
stießen auf einen ungewöhnlichen Zug:
Männer der Nazipartei trieben eine Frau vor
sich her durch die Straßen. Die Fanfarenbläser
waren Hitlerjungen; andere Hitlerjungen
liefen voraus, klingelten an den Haustüren. Es
war eine schmächtige Frau. Ich meine mich
zu erinnern, ihr Wintermantel sei schäbig
gewesen, als Krägelchen mit einem Pelz
besetzt. Das Haar war der Frau abgeschnitten,
der Kahlkopf machte sie erst recht ärmlich;
ich hatte noch nie eine Frau ohne Haar gesehen. Sie trug einen Pfahl, wie die, an die Vater
die Tomatenpflanzen band, daran eine
Papptafel. Der Zug bewegte sich widerwillig,
die Frau hielt ihn auf. Auf der Tafel stand:
„Ich bin eine Polenhure”. Aus der Menge, die
ihr folgte, wurde sie beschimpft, bespuckt.
Kindliche Neugier zog uns hinterher. Die Frau
Do prze¿yæ z okresu dzieciñstwa, które
pozostaj¹ niezatarte w mojej pamiêci, nale¿y
widok, jaki ujrza³em wojennej zimy 1941
roku. Mia³em wtedy jedenaœcie lat, zaœ mój
brat, bêd¹cy równie¿ œwiadkiem owego
widoku, liczy³ wiosen dziewiêæ. By³o to jednego z pierwszych dni stycznia, w niedzielê,
kiedy – jak mówiono – mia³o byæ dwadzieœcia
stopni mrozu. Œnieg le¿a³ wysoki, tak ¿e
mogliœmy zje¿d¿aæ po nim sankami, a nie
tylko œlizgaæ siê po zmarzniêtej ziemi. Po
obiedzie udaliœmy siê z bratem do s¹siedniej
miejscowoœci, gdzie droga wiod¹ca ze stoku
poœród winnic obiecywa³a wspania³e zjazdy, a
spod p³óz pob³yskiwa³o iskierkami. Taka
niemal diabelska jazda mia³a dla ch³opców
w naszym wieku szczególny urok. Ale
zbli¿aj¹c siê do celu, us³yszeliœmy dŸwiêk tr¹bek. Zainteresowa³o nas, kto gra i dlaczego.
Nie by³o tego dnia ¿adnego œwiêta ani jakiejœ
innej okazji. Oczywiœcie, pod¹¿yliœmy w tym
kierunku i natknêliœmy siê na osobliwy
pochód: naziœci prowadzili przed sob¹ œrodkiem jezdni jak¹œ kobietê. Fanfarzystami byli
m³odzi z Hitlerjugend; ich koledzy wyprzedzali kolumnê i podbiegali do domów,
wywo³uj¹c mieszkañców. Kobieta krocz¹ca
na przedzie by³a szczup³a. O ile sobie dobrze
przypominam, mia³a wytarty p³aszcz z ko³nierzem obszytym lichym futerkiem. Zgolono jej
w³osy i z t¹ ³ysin¹ wygl¹da³a fatalnie; nigdy
dot¹d nie widzia³em kobiety bez w³osów.
W rêku trzyma³a palik, taki do jakiego ojciec
przywi¹zywa³ krzewy pomidorów, a do palika
przytwierdzono tekturowy szyld. Pochód
posuwa³ siê apatycznie w tempie nadawanym
przez kobietê. Na tekturze wypisano zdanie:
„Jestem polsk¹ kurw¹”. Mot³och, który za ni¹
pod¹¿a³, plu³ na ni¹ i j¹ l¿y³. Dzieciêca ciekawoœæ kaza³a nam iœæ w œlad za nimi. Kobieta
pracowa³a jako pomoc domowa u miejscowego ogrodnika i rzekomo kocha³a siê z polskim robotnikiem, który pracowa³ w tym
ogrodnictwie.
Czy jako jedenastolatek wiedzia³em, co to
znaczy „polska kurwa”? W ka¿dym razie
oznacza³o to coœ nieprzyzwoitego, a czyn
nieprzyzwoity to czyn zas³uguj¹cy na potêpienie. Nie mam zamiaru opisywaæ dalszych
szczegó³ów, tak¿e tego, ¿e zdarza³y siê wœród
reakcji ludzi tak¿e protesty. Nie relacjonujê
zatem gehenny tej kobiety oraz polskiego
robotnika. Ci, którzy na polecenie partii organizowali tak zwane „akcje dyscyplinarne”
(„Rügeaktion”), stanêli w 1947 roku przed
s¹dem i S¹d Krajowy w Stuttgarcie skaza³ ich
na kary wiêzienia. Obecnie Kobiecy Zespó³
Historyczny (Geschichtswerkstatt der Frauen)
stara siê odtworzyæ przebieg owego zdarzenia, pozosta³em chyba jedynym jego
naocznym œwiadkiem.
Có¿ jedenastolatek móg³ wtedy wiedzieæ
o Polsce? Mój ojciec w latach 1926-1933
kierowa³ miejsk¹ bibliotek¹ w Bunzlau, czyli
w dzisiejszym Boles³awcu. W swoich Zapis-
war die Hausangestellte eines Gärtners; angeblich hatte sie mit einem polnischen
Zwangsarbeiter, der in dieser Gärtnerei arbeitete, eine Intimbeziehung gehabt. Ob ich als
Elfjähriger wusste, was das hieß: „Polenhure”? Etwas Unanständiges war jedenfalls
damit gemeint, und etwas Unanständiges zu
tun, ist schandbar. Ich will Einzelheiten dieses
Zuges hier nicht nachzeichnen, nicht weiter
berichten, dass es auch Proteste gab.
Ebensowenig will ich nachzeichnen den
Leidensweg der Frau wie den des polnischen
Arbeiters. Für diejenigen, die verantwortlich
waren für diese, wie man das damals nannte,
„Rügeaktion” gab es 1947 ein gerichtliches
Nachspiel; das Stuttgarter Landgericht verurteilte sie zu Gefängnisstrafen. Heute arbeitet eine Geschichtswerkstatt der Frauen dieser
Stadt den Vorgang auf; als wohl fast noch der
einzige Augenzeuge bin ich daran beteiligt.
Was wusste der Elfjährige von Polen?
Mein Vater leitete von 1926 bis 1933 die
Stadtbücherei des einstigen Bunzlau, heute
Boleslawiec. In dem Lebensbericht, den mein
Vater meinem Bruder und mir hinterlassen
hat, erwähnt er, er habe damals sich Gesam-
Reinhard Gröper
33
tkenntnisse über die polnische Literatur zu
verschaffen gesucht, zur Zulassung an der
Leipziger Büchereischule eine Arbeit über
Wladyslaw Stanislaw Reymonts Nobelpreisroman Die Bauern eingereicht, auch Reymonts Roman Das gelobte Land oder wie der
deutsche Titel damals noch lautete Lodz und
Reymonts Bauernnovellen habe er gelesen.
Davon schlug natürlich kaum etwas schon auf
den Elfjährigen durch, es manifestierte sich
allenfalls in der Grundgesinnung im
Elternhaus. 1939 marschierte mein Vater, als
älterer Gefreiter, mit in Polen ein. Uns Buben
schickte er polnische Sloty die ersten ausländischen Münzen, die wir besaßen und
einen polnischen Mützenadler; ihn habe ich
auf den Dankbrief gezeichnet; mit dem Brief
ist die Kinderzeichnung noch erhalten. In den
Urlaub brachte Vater seine eigenen Aquarelle
mit von verschlammten Dorfstraßen, von strohgedeckten oder tief verschneiten Bauernhütten, auch hatten ältere Bauern und Kindern
ihm Modell gesessen mein Vater hatte, ehe er
sich dem Bibliothekarberuf zuwandte, an der
Leipziger Akademie studiert. Er brachte außerdem mit Aquarelle eines jungen Krakauer
kach z ¿ycia, które pozostawi³ mojemu bratu
i mnie, wspomina, ¿e aby byæ przyjêtym do
Szko³y Bibliotekarstwa w Lipsku, stara³ siê
przyswoiæ sobie wiedzê o polskiej literaturze
ze szczególnym uwzglêdnieniem twórczoœci
W³adys³awa Stanis³awa Reymonta, pisz¹c
w tym celu rozprawê na temat Ch³opów,
powieœci nagrodzonej Literack¹ Nagrod¹
Nobla, przeczyta³ równie¿ Ziemiê obiecan¹
tego¿ autora, ukaza³a siê ona wtedy w Niemczech pod tytu³em Lodz oraz jego Nowele
ch³opskie (Bauernnovellen). Oczywiœcie,
niemal nic z tego nie dociera³o do jedenastolatka, który kszta³towa³ swój charakter co
najwy¿ej pod wp³ywem atmosfery panuj¹cej
w rodzinnym domu. W roku 1939, jako starszy szeregowiec, ojciec znalaz³ siê w Polsce.
Nam, ch³opcom, przys³a³ polskie z³otówki
pierwsze zagraniczne monety, jakie mieliœmy
oraz polskiego orze³ka z ¿o³nierskiej czapki;
narysowa³em go pisz¹c do ojca list z podziêkowaniem; list z dzieciêcym rysunkiem
zachowa³ siê do dziœ. Przyje¿d¿aj¹c na urlop,
ojciec przywióz³ malowane przez siebie
akwarele z pogr¹¿onymi w b³ocie wiejskimi
drogami, z pokrytymi s³om¹ albo ton¹cymi
w œniegu cha³upami, czasem pozowali mu
wiejscy starcy i dzieci – ojciec, zanim zdecydowa³ siê wybraæ zawód bibliotekarza,
studiowa³ w Akademii Sztuk Piêknych
w Lipsku. Poza w³asnymi pracami przywióz³
tak¿e akwarelê m³odego krakowskiego
malarza nazwiskiem Serwin-Oracki 1. W Zapiskach z ¿ycia ojciec odnotowa³: „Pewnego
dnia po musztrze (...) uda³em siê do okaza³ej
ksiêgarni, w której, jak na to wskazywa³a
wystawa, mo¿na by³o nabyæ tak¿e dzie³a w
jêzyku niemieckim. Wewn¹trz, oprócz
ksi¹¿ek, wy³o¿ono na sto³ach grafikê, poœród
której znalaz³em litografiê, jaka mi siê spodoba³a, z motywem wiejskiego koœció³ka.
Naby³em j¹ i spyta³em o nazwisko artysty, na
co sprzedaj¹ca pani odpar³a z uœmiechem: Ten
pan stoi w³aœnie obok pana. Uradowany zwróci³em siê do zadbanego m³odego cz³owieka,
wyra¿aj¹c podziw dla jego sztuki i chêæ obejrzenia tak¿e innych jego prac. Przedstawi1 Mieczysław Serwin-Oracki (1912–1977) – przyp. tłumacza.
34
liœmy siê. Zaprosi³ mnie do swego atelier.
Postanowi³em udaæ siê tam zaraz. Kiedy ju¿
szliœmy przez o¿ywiony krakowski rynek,
zacz¹³em siê zastanawiaæ, jakie przykre
nastêpstwa mo¿e wywo³aæ moja wizyta u polskiego artysty. (...) Ale mimo to zostaliœmy
przyjació³mi. Odwiedza³em go niemal ka¿dego wolnego popo³udnia. Obcowanie z nim
i jego mi³¹ ¿on¹ sta³o siê dla mnie okazj¹ do
czynienia dobra. Przynosi³em bowiem produkty do przygotowania kolacji dla trojga,
a nawet pieczywo przys³ane mi ze Stuttgartu
na Bo¿e Narodzenie. Rysowaliœmy siê nieraz
wzajemnie. Czasem obecni byli tak¿e jego
koledzy. Chêtnie s³ucha³em, jak opowiadali
o polskich dziejach i o polskiej kulturze.
Wszyscy byli patriotami i g³êboko prze¿ywali
nieszczêœcie, jakie spad³o na ich ojczyznê.
(...) W tym gronie us³ysza³em po raz pierwszy
nazwisko symbolisty Jacka Malczewskiego,
którego chwalono za niepospolity talent. To,
¿e w czasie mojego pobytu w Krakowie
wojenne wydarzenia nie znajdowa³y jeszcze
reperkusji w sztuce, zrozumia³e by³o dlatego,
¿e by³y to pierwsze miesi¹ce wojny. Widoczne by³o, ¿e naród polski jest jeszcze
Malers, Oratzki-Servin. Mein Vater schreibt
in seinem Lebensbericht: „An einem der folgenden Tage ging ich nach dem nun regelmäßigen Exerzierdienst (...) in eine ansehnliche Buch- und Kunsthandlung, deren Sortiment, wie im Schaufenster zu sehen war, deutsche Literatur enthielt. Auf den Verkaufstischen fand ich außer Büchern graphische
Blätter, hierunter eine künstlerisch ansprechende Lithographie. Ihr Motiv war eine polnische Dorfkirche. Ich kaufte das Blatt und
fragte, wer es gemacht habe. Die Buchhändlerin antwortete lächelnd: «Der Herr steht
neben Ihnen». Erfreut wandte ich mich dem
gepflegt wirkenden jungen Manne zu, erklärte
ihm mein Wohlgefallen an seiner Arbeit und
wünschte, noch mehr sehen zu können. Wir
machten uns bekannt. Er lud mich in sein
Atelier ein. Ohne weiteres war ich bereit, mit
ihm sofort dahin zu gehen. Während wir über
den belebten Marktplatz gingen, überlegte ich
tiefsinnig, ob der Besuch bei einem polnischen Künstler unangenehme Folgen haben
könnte (...). Wir wurden Freunde. Fast jeden
dienstfreien Nachmittag suchte ich ihn auf.
Der Umgang mit ihm und seiner liebenswürdigen Frau wurde zur Wohltat für mich.
Mir war es möglich, stets ein Abendbrot für
uns drei mitzubringen, schließlich sogar Weihnachtsgebäck, das ich aus Stuttgart erhielt.
Wir zeichneten uns gegenseitig. Manchmal
waren auch Kollegen von ihm zugegen. Ich
ließ mir gern von der Geschichte und der
Kultur Polens erzählen. Sie waren alle nationalbewusst und vom Unglück ihres Vaterlandes
stark betroffen. (...) Zufällig hörte ich in jenem
Kreise das erste Mal den Namen des Symbolisten Jacek Malczewski, den man als einen
außergewöhnlichen Könner verehren muss.
Dass es zu der Zeit, da ich in Krakau war,
noch keine bildneriche Auseinandersetzung
mit den Kriegsgeschehnissen gab, ist verständlich, weil es sich doch nur um die allerersten
Monate des Zweiten Weltkriegs handelte. Das
polnische Volk befand sich sichtlich noch im
Zustand eines Schocks. In Krakau lebte es sogar
noch in einer friedensähnlichen Phase. Die Krakauer Künstler allerdings konnten schon nicht
mehr mit dem Absatz ihrer Bilder rechnen”.
Reinhard Gröper
35
Vater wurde mit seiner Kompanie versetzt
als Stabswache im Radziwillschloss Balice
bei Krakau. Diese Versetzung und das Fraternisierungsverbot brachen die Kontakte ab.
Nach anderem setzt mein Vater seinen
Bericht über die Begegnung in Krakau fort:
„Nachdem im Mai 1940 die deutschen
Truppen die Maginotlinie durchstoßen hatten,
(...) wurden wir (...) nach Krakau zurück
befohlen und der Transport des Bataillons
nach dem Westen vorbereitet. Noch einmal
konnte ich kurz den Maler Oratzki-Servin
besuchen. Es gab ein herzliches Wiedersehen.
Er erschreckte mich aber, indem er erzählte, er
habe einen SSOffizier porträtiert, der die
Arbeit jedoch nicht bezahlte. Ohne zuviel
dazu zu sagen, sah ich das zunächst nur für
einen üblen Charakterzug dieses SS-Offiziers
an, doch konnte es auch sein, dass er beauftragt war, den Umgang Oratzki-Servins mit
deutschen Soldaten, der oft stattgefunden
hatte, zu erkunden. Es war auch möglich, dass
die SS aus rassepolitischen Gründen gegen
die jüngere polnische Intelligenz vernichtend
vorzugehen strebte und sich deshalb Einblicke in deren Verhältnisse zu verschaffen
suchte”. Mein Vater schließt den Bericht der
Begegnung mit Oratzki-Servin: „An OratzkiServin behielt ich für mein Leben beste
Erinnerungen. Möge ihm ein gutes Schicksal
zuteil gewesen sein”.
Blättern wir von diesen meinen und
meines Vaters persönlichen Erinnerungen in
die Dreißigerjahre des 19 Jahrhundert zurück:
Polen unterliegt in seinem Freiheitskampf
gegen die Russen. Vielleicht wissen Sie von
der Polenbegeisterung in unserem Land. So
etwa richtet Ludwig Uhland in Tübingen, der
aufrechte Demokrat, Haupt der Schwäbischen
Dichterschule, einen Brief an die Deutsche
Bundesversammlung in Frankfurt, nicht zuletzt gegen die preußische Hilfe für Russland
gerichtet; er schreibt: „Der Kampf (...), den
die edle Nation der Polen für ihre lang unterdrückte Selbständigkeit verzweiflungsvoll
besteht, hat das Mitgefühl des deutschen
Volkes in einem jene Hülfeleistungen völlig
entgegengesetzten Sinne lebhaft angeregt.
Erinnerungen mussten erwachen an die Tage
36
w stanie szoku. Ten okres w Krakowie przypomina³ do z³udzenia czasy pokoju. Natomiast krakowscy artyœci nie mogli ju¿ liczyæ
na sprzeda¿ swoich prac”.
Po pewnym czasie kompaniê, w której
s³u¿y³ ojciec, przeniesiono do pe³nienia s³u¿by wartowniczej przy sztabie, ulokowanym
w pa³acu Radziwi³³ów w Balicach pod
Krakowem. Zarówno przeniesienie formacji,
jak i zakaz fraternizacji z Polakami, przerwa³y
kontakty. Po pewnym czasie ojciec kontynuuje relacjê o krakowskim epizodzie: „PóŸniej,
kiedy w maju 1940 roku wojska niemieckie
sforsowa³y Liniê Maginota (...) zostaliœmy
odkomenderowani z powrotem do Krakowa
i nasz batalion przygotowywa³ siê do wyjazdu
na Zachód. Wtedy raz jeszcze na krótko
odwiedzi³em Serwina-Orackiego. Nasze
spotkanie by³o serdeczne, lecz Oracki przerazi³ mnie, kiedy powiedzia³, ¿e portretowa³ oficera SS, który jednakowo¿ za wykonan¹
pracê nie zap³aci³. Nie wypowiadaj¹c siê do
koñca pomyœla³em najpierw, ¿e dowodzi to
brzydkiego rysu w charakterze tego oficera,
lecz potem przysz³a mi do g³owy myœl, ¿e byæ
mo¿e mia³ on dokonaæ rozeznania doœæ
czêstych stosunków Serwina-Orackiego
z niemieckimi ¿o³nierzami. Niewykluczone
te¿, ¿e z rasowo-politycznych wzglêdów SS
inwigilowa³a m³od¹ polsk¹ inteligencjê
w celu jej wyniszczenia”. Relacjê swoj¹
o przygodzie z Serwinem-Orackim koñczy
ojciec takimi oto s³owami: „Po spotkaniu
z Serwinem-Orackim pozostan¹ we mnie do
koñca ¿ycia najlepsze wspomnienia. Niech
los bêdzie dla niego ³askawy”.
Przenieœmy siê teraz myœlami od wspomnieñ moich i mojego ojca do lat trzydziestych
dziewiêtnastego stulecia: Moskale st³umili
wtedy polskie d¹¿enia niepodleg³oœciowe,
wyra¿one w powstaniu. Wiadomo o fali entuzjazmu dla Polaków, jaka ogarnê³a nasz kraj.
Wtedy to szczery demokrata, Ludwig Uhland
z Tybingi, g³owa Szwabskiej Szko³y Poetyckiej (Schwäbische Dichterschule), wystosowa³ petycjê do Deutsche Bundesversammlung we Frankfurcie nad Menem, oponuj¹c
nie tylko przeciwko pomocy udzielanej Rosji
przez Prusy. Uhland uzasadnia³: „Walka (...),
któr¹ prowadzi przeciw nieustêpliwemu ciemiê¿cy zrozpaczony wieloletni¹ niewol¹ szlachetny naród polski, rozbudzi³a w niemieckim
narodzie wspó³czucie, wyra¿ane w o¿ywionej
pomocy zdecydowanie przeciwstawnej tamtej
(scil. Pruskiej). Przypomina nam to dni
w³asnej walki wyzwoleñczej”. Uhland wzywa
Bundesversammlung (Zgromadzenie Zwi¹zkowe) do „podjêcia wszelkimi dostêpnymi
œrodkami wspólnych przedsiêwziêæ, maj¹cych na celu jak najszybsze powstrzymanie
wojny odwetowej, skierowanej przeciwko
Polakom”. A jeœli ju¿ mowa o Ludwigu
Uhlandzie, wypada w tym miejscu przypomnieæ jego wiersz pod tytu³em Mickiewicz.
Pozwolê sobie zacytowaæ ostatni¹ zwrotkê
tego utworu:
des eigenen Befreiungskampfes”. Uhland
fordert die Bundesversammlung auf, „alle ihr
zu Gebote stehenden gemeinsamen Maßnahmen zur Hemmung des Vertilgungskrieges
gegen die Polen (...) schleunigst in
Anordnung zu bringen”. Und ist von Uhland
die Rede, ist sein 1833 enstandenes Gedicht
Mickiewicz in Erinnerung zu bringen. Ich
zitiere dessen letzte Strophe:
Mitten in der stillen Feier
Wird ein Saitengriff getan;
Ha! wie schwillet diese Leier
Voller stets und mächt’ger an!
Leben schaffen solche Geister,
Dann wird Totes neu geboren;
Ja! mir bürgt des Liedes Meister:
Noch ist Polen nicht verloren!
Justinus Kerner, der Arzt und Parapsychologe, der romantischste unter den
Romantikern der Schwäbischen Dichterschule, öffnet in Weinsberg sein Haus weit für
die Flüchtlinge aus der polnischen
Niederlage. Wir haben den Bericht seines
Sohnes Theobald: „Es war im Jahr 1831, der
W tej tajemnej ciszy œwiêta
Potr¹cona drgnê³a struna;
Lir¹ zrzuca ciasne pêta
Œmia³o ten co ponoæ umar³!
Têgi umys³ ¿ycie rodzi,
Niby martwe teraz drgnê³o;
Pieœni mistrz pieœni¹ przewodzi:
Jeszcze Polska nie zginê³a!
Reinhard Gröper
37
Aufstand der Polen gegen Russland war
blutig niedergeschlagen, die Polen unter
Generalissimus Rybinski nach Preußen
übergedrängt; es ging der Zug der flüchtigen
Polen durch Deustchland nach Frankreich. Im
Oktober kamen täglich in kleineren und
größeren Abteilungen die Polen durch
Weinsberg; meist übernachteten sie in Öhringen und fuhren von da auf Leiterwagen vor
unserem Hause an. Das Mitleiden mit diesen
aus dem Vaterland vertriebenen Unglücklichen musste die Gastfreundschaft erhöhen,
die Wände des kleinen Kernerhauses schienen
sich gutherzig von selbst zu dehnen, um die
flüchtigen Ankömmlinge zu fassen.
Im Garten am Hause wurden Tische
aufgeschlagen und daran die Flüchtlinge in
der kurzen Rast – in Heilbronn waren
Massenquartiere für sie bereit – getränkt und
gespeist; viele aber, namentlich Offiziere,
denen das unruhige Treiben, das Wirtshausleben, die fortwährenden Ovationen zur
Last waren, zogen es vor, hier im gastlichen
Landhause länger zu verweilen. Für uns
Kinder gab es da kein Bett und keine
Schlafstube mehr, die Eltern zogen in ein
38
Justinus Kerner, lekarz i parapsycholog,
najbardziej romantyczny poœród romantyków
Szwabskiej Szko³y Poetyckiej, otworzy³ szeroko podwoje swego domu w Weinsbergu dla
polskich uchodŸców po st³umionym powstaniu. Posiadamy relacjê jego syna Theobalda:
„By³o to w roku 1831, kiedy krwawo
st³umiono powstanie Polaków przeciwko
Rosji i Polacy pod przywództwem genera³a
Macieja Rybiñskiego przedostawali siê na
obszar Prus; pochód Polaków ci¹gn¹³ przez
Niemcy ku Francji. W paŸdzierniku Polacy
pojawiali siê codziennie w mniejszych lub
wiêkszych grupach; nocowali najczêœciej
w Öhringen przyje¿d¿aj¹c stamt¹d na drabiniastych wozach przed nasz dom. Wspó³czucie, jakie towarzyszy³o nieszczêœliwym
uchodŸcom, wzmaga³o jeszcze nasz¹ goœcinnoœæ, dziêki czemu niejako bezwiednie
rozstêpowa³y siê œciany szczup³ego domostwa Kernera po to, aby pomieœciæ sto³y z posi³kami i napojami dla uchodŸców, którzy
zatrzymywali siê u nas na krótki postój –
w Heilbronn czeka³y na nich kwatery zbiorowe – natomiast wielu spoœród oficerów,
którym ci¹¿y³y ustawiczne przemieszczenia,
popasy w zajazdach oraz nieustaj¹ce owacje,
wola³o przebywaæ w goœcinie na wsi. Dla nas,
dzieci, nie starczy³o ³ó¿ek, rodzice wprowadzili siê do mansardy, a my k³adliœmy siê
obok nich na pod³odze; we wszystkich pokojach nasza dobra i pracowita matka przygotowa³a legowiska na kanapie, na krzes³ach
i w ³ó¿kach, a my w naszych schowkach na
górze ¿yczyliœmy co wieczór przed zaœniêciem
«dobrej nocy» tym bezdomnym tam na dole
z tak¹ moc¹ i z ca³ej duszy, ¿e z pewnoœci¹
spa³o im siê u nas dobrze i ze spokojem œnili
o rodzinach, które pozostawili tak daleko.
Chyba najbardziej dostojnym, ale i najbardziej nieszczêœliwym cz³owiekiem wœród
uciekinierów by³ genera³ Maciej Rybiñski.
Widocznym by³o, i¿ troska i zmartwienie
o rozszarpan¹ ojczyznê zaledwie w ci¹gu
kilku miesiêcy wydatnie pog³êbi³y na jego
czole i surowej twarzy bruzdy, których dot¹d
przydawa³y mu tylko wiek i choroby.
Do tego dochodzi³a mêcz¹ca podró¿ oraz
trwaj¹ce zamieszanie wokó³ jego osoby. Szu-
ka³ wiêc spokoju i pozosta³ u nas dziesiêæ dni.
Mieszka³ w altanie, milcz¹cy, zamkniêty
w sobie i wyraŸnie regenerowa³ si³y, ale i tutaj
nie oszczêdzono mu przykroœci. Pewnego
wieczora siedzieliœmy w pokoju szwajcarskim
przy kolacji z genera³em Rybiñskim i oœmioma dopiero co przyby³ymi polskimi oficerami
spod ró¿nych barw pu³kowych. I ledwie
zaczêto jeœæ, wœród oficerów powsta³ spór
coraz to gwa³towniejszy. Genera³ kilkakroæ
daremnie prosi³ o opanowanie, a¿ wreszcie
gromkim g³osem rzek³: «Panowie! Nie wypada, abyœmy w domu gospodarza rozmawiali
jêzykiem, którego on nie rozumie, proszê
zatem panów, abyœcie odt¹d rozmawiali po
niemiecku lub po francusku». Rozmowy
przycich³y, ale tylko na chwilê, gdy¿ zaraz
potem wymiana s³ów znów stawa³a siê coraz
g³oœniejsza i zapalczywa, a w ca³ym zgie³ku
pojawi³o siê s³owo «zdrajca». Wtedy
Rybiñski wsta³, w¹s dr¿a³ mu ze zdenerwowania, i zawo³a³: «Zanim wst¹pimy na francusk¹
ziemiê i rozstaniemy siê na zawsze, jeszcze
raz jako wasz zwierzchnik rozkazujê, abyœcie
natychmiast zamilkli!».
I rzeczywiœcie wszyscy siê uciszyli,
w milczeniu wychodzili jeden po drugim,
Dachzimmer, wir legten uns auf den Boden
neben sie; in allen Wohn- und Schlafzimmern
aber hatte unsere gute, fleißige Mutter auf
Sofa, Stühlen und in Betten für die Polen
Lagerstätten bereitet und wir in unserem
Verstecke oben wünschten jede Nacht vor
dem Einschlafen den Heimatlosen unten so
fest und von ganzer Seele gute Nacht, dass sie
gewiss jedesmal gut geschlafen und freundlich von den Ihren in der Ferne geträumt
haben.
Unter diesen Flüchtlingen war wohl der
vornehmste, aber auch der unglücklichste
Generalissimus Rybinski. Man sah, nicht
durch das Alter allein waren in die hohe Stirne
und die scharfen Gesichtszüge so tiefe, eckige
Furchen gerissen, Sorge und Kummer um sein
zerfleischtes Vaterland hatten ihn in kurzen
Monaten mehr als vorher ein langes Leben alt
und krank gemacht.
Dazu kam die ermüdende Reise, der fortgesetzte Festtumult um ihn. Er suchte Ruhe,
nur Ruhe und blieb bei uns zehn Tage. Er
wohnte im Gartenhaus still und zurückgezogen und erholte sich sichtlich, doch auch hier
blieb ihm Schmerz nicht erspart.
Eines Abends saßen wir mit Rybinski
nebst acht neu angekommenen polnischen
Offizieren, welche verschiedenen Regimentern
angehörten, im Schweizerzimmer beim
Nachtessen. Kaum hatte es begonnen, so entstand unter den Offizieren ein politischer
Streit, der immer heftiger wurde. Rybinski
hatte mehrmals vergeblich zum Frieden
gemahnt, endlich rief er den Offizieren zu :
«Es ist unpassend, im Beisein des Hausherrn
in einer Sprache zu reden, die er nicht versteht, ich bitte Sie, nun deutsch oder französisch
zu sprechen!».
Dadurch stockte die Unterhaltung, aber
nur auf kurze Zeit, und der Wortkampf wurde
immer lauter und hitziger und mehrmals fiel
das Wort «Verräter». Da erhob sich Rybinski,
sein grauer Schnurrbart zitterte vor
Aufregung, und er rief: «Wollt ihr noch einmal dem Kommando eures Obergenerals folgen, eh’ wir den französischen Boden betreten
und uns auf immer trennen, so befehle ich
euch: keiner rede heute mehr ein Wort!».
Reinhard Gröper
39
Da ward alles still, stumm entfernte sich
einer um den anderen von den Offizieren,
einige küssten Rybinski die Hand, einer der
jüngsten, Matuszynski mit Namen, weinte
helle Tränen. Mein Vater behielt diesen
Matuszynski, als die anderen abreisten,
zurück. Er hatte Medizin studiert, war im
Insurgentenheer Militärarzt gewesen und
mein Vater und Professor Eschenmayer ließen
ihn in Tübingen seine Studien vollenden.
Einige Jahre darauf starb er als geachteter
Arzt in Paris an Heimweh nach seinen Eltern
und seinem Vaterlande.
Ein inniger Freund von ihm war der
Komponist Chopin, den er auch ärztlich
behandelte.
„(...) Der Abschied Rybinskis von meinen
Eltern war traurig und herzlich. Ich (...) durfte
ihn in der Chaise bis Heilbronn begleiten.
Dort gab er mir zum Abschied einen Kuss
und sagte «Ne m’oubliez pas!», was mich in
meiner jungendlichen Polenbegeisterung ganz
stolz machte.
Von Paris aus schrieb Rybinski an meinen
Vater und Lelewel, der Vorstand des Pariser
Polenkomitees, sandte ihm ein Dankschreiben”.
Darf ich auch das zitieren?
„Brief des Comité National Polonais,
Paris, 9 Mai 1832: „An den Herrn Doktor
Kerner zu Weinsberg. Auf die uns geschehene
Anzeige, sowohl von der durch Sie unseren
Kriegern während dem heiligen Kampfe gereichten Unterstützung als nach unserem Fall
bewiesenen Teilnahme an unserem Unglück,
und endlich von der brüderlichen Aufnahme
unserer Unglücksgenossen auf ihrer Wanderschaft und den ihnen erwiesenen Wohltaten,
zollen wir Ihnen hiermit den verbindlichsten
Dank, sich Ihrem gütigen weiteren Andenken
empfehlend. Gruß und Bruderschaft. Der
Sekretär Valerian Pietkiewicz. Der Präsident
Lelewel”.
Lassen Sie mich den Kreis schließen: in
meiner vergangenes Jahr erschienenen
Novelle Nach Venedig erzähle ich wie vier
Sechzehnjährige, die 1945 zuletzt noch Soldat
40
niektórzy ca³owali genera³a w rêkê, zaœ
najm³odszy z nich, Matuszyñski, p³aka³ rzewnymi ³zami. Mój ojciec zatrzyma³ Matuszyñskiego. Studiowa³ on medycynê, a w powstaniu by³ lekarzem; ojciec i profesor
Eschenmeyer umo¿liwili mu dalsze studia
w Tybindze. Kilka lat póŸniej Matuszyñski
zmar³ w Pary¿u jako uznany lekarz, z³o¿ony
têsknot¹ za rodzicami i ojczyzn¹. Jego
bliskim przyjacielem by³ Fryderyk Chopin,
którego Matuszyñski tak¿e leczy³.
(...) Smutne i serdeczne by³o po¿egnanie
genera³a Rybiñskiego z moimi rodzicami.
Pozwolono mi (...) towarzyszyæ mu w kolasce
wioz¹cej go do Heilbronn. Na po¿egnanie
genera³ poca³owa³ mnie, mówi¹c «ne m’oubliez pas!», co mnie wprawi³o w dumê.
Genera³ Rybiñski napisa³ z Pary¿a do mojego ojca, natomiast stoj¹cy na czele Narodowego Komitetu Polskiego w Pary¿u Joachim
Lelewel nades³a³ szczególne podziêkowanie”.
Niech mi bêdzie wolno owo dziêkczynne
pismo przytoczyæ:
„Comité National Polonais, Pary¿, 9 maja
1832:
Do Pana doktora Kernera w Weinsbergu.
Œwiadomoœæ nasza, zarówno o poparciu,
jakiego udziela³ Pan ³askawie w œwiêtej
wojnie naszym bojownikom, o Pañskim
wspó³czuciu w naszym nieszczêœciu oraz o
braterskiej goœcinie i dobrodziejstwach
wyœwiadczanych naszym zrz¹dzeniem losu i
dalek¹ wêdrówk¹ utrudzonym ziomkom, ka¿e
nam wyraziæ Szanownemu Panu nasze gor¹ce
podziêkowanie, polecaj¹c siê w dalszym
ci¹gu Pañskiej ³askawej pamiêci. £¹czymy
wyrazy braterstwa i g³êbokiego szacunku:
Walerian Pietkiewicz sekretarz.
Joachim Lelewel przewodnicz¹cy”.
Pozwol¹ Pañstwo, ¿e zamknê ten fragment niejako osobistym zapisem: w mojej
noweli Nach Venedig (Do Wenecji) opowiadam o tym, jak czwórka szesnastolatków
zmobilizowanych w ostatnich dniach wojny
chce siê ratowaæ w obliczu klêski, ale sami nie
wiedz¹, gdzie w³aœciwie jest ich miejsce; znajduje siê w owej noweli fragment, który pozwolê sobie przytoczyæ:
„- Wiesz, o czym myœlê? - zapyta³ Anders.
Wyrówna³em z nim krok. - U nas w domu, w
alkierzu, wisi jakiœ dziwny obraz. (…) Ten,
kto go namalowa³, nazywa³ siê Malczewski.
Wiem, ¿e to Polak. Ojciec mówi³, ¿e umar³
wtedy, kiedy ja siê urodzi³em, ale to w tej
chwili nie ma ¿adnego znaczenia. W ka¿dym
razie by³ to dobry malarz, a ten obraz jest
jedynie reprodukcj¹. Ojciec przywióz³ go
z «wyprawy» na Polskê. Nazywa³ go Pokus¹.
Dok³adniej, lecz mniej zwiêŸle, Pokus¹
Fortuny. T¹ Fortun¹ jest naga kobieta. Nie
omieszka³em gwizdn¹æ przez zêby. Po
Andersie bym siê tego nie spodziewa³.
Przedstawia on kobietê zwrócon¹ twarz¹
do patrz¹cego, która siedzi z pochylon¹ g³ow¹
i prawym kolanem przysuniêtym pod pierœ.
Jej podbrzusze to drapie¿ny kot. Zza jej
pleców wystaje r¹bek anielskiego skrzyd³a
br¹zowoczarnej barwy. Przepaska podtrzymuje w³osy. W palcach ma monetê. Zwodzi ni¹
pasterza. Wyczuwa siê, ¿e patrz¹c spod
powiek cofnie rêkê, gdyby ch³opak usi³owa³
siêgn¹æ po pieni¹dz. Ten ch³opak w baraniej
czapie przypomina³ ojcu mnie, bo rzekomo
hatten sein müssen, sich durchschlagen, ohne
zu wissen, wohin sie nun eigentlich gehören.
Sie finden darin folgende Passage:
„Weißt du, woran ich denke, fragte Anders
mich im Weitergehen.
Ich holte neben ihm auf.
Wir haben zu Hause in der
Rumpelkammer ein Bild hängen.
Das heißt: Du denkst an zu Hause?
Nein, an das Bild. Der Maler heißt
Malczewski. Ich weiß, er ist ein Pole. Vater
sagt, er ist so lange tot, wie ich alt bin, da
spiele das keine Rolle mehr. Jedenfalls sei er
gut. Ein Õldruck ist es. Vater hat ihn aus dem
Polenfeldzug mitgebracht. Die Versuchung,
nennt er es. Genauer, aber umständlicher, ist
es Die Versuchung durch das Glück. Das
Glück ist eine nackte Frau.
Ich unterließ, durch die Zähne zu pfeifen.
Bei Anders wäre ich gar nicht auf den
Gedanken gekommen.
Sie kehrt dem Betrachter die Front zu, sitzt
mit gesenktem Kopf und gegen die Brust
angezogenem rechten Knie. Ihr Unterleib ist
der einer Raubkatze. Das Knie deckt die
Reinhard Gröper
41
Brust. Der Rand braunroter Engelsflügel
schaut hinter ihrem Rücken hervor. Sie neigt
den Kopf nach vorn. Ein Stirnband hält ihr
Haar zurück. Daumen und Zeigefinger
umfassen den Rand einer Münze. Die hält sie
neben sich hin, vor den jungen Hirten, dem sie
erschienen ist. Unter den Augenlidern hervor
wartet sie ab, so als werde sie die Hand vielleicht zurückziehen, wenn der Junge nach der
Münze greife. Vater sagte, der Junge mit seiner Pelzmütze erinnere ihn an mich, so blickte
ich, wenn ich zweifelte. In einer Buchhandlung in Krakau sei er dem Bild plötzlich
gegenüber gestanden, im Bilde mir, habe
mich gesehen. Ohne weiter nachzudenken,
habe er den Õldruck sofort gekauft.
Und da hängt dein Vater es in die
Rumpelkammer?
Der Pole geht doch nicht jeden etwas an”.
Sie werden fragen, wie ich auf
Malczewski komme. Lesen Sie die Passage,
als das, was sie verborgenerweise sein soll:
eine Hommage an einen von Ihnen. Ich meine
Eugeniusz Wachowiak. Als ich vor einigen
Jahren das erste Mal hier in Poznañ war,
führte er mich unter anderem in die Staatliche
Gemäldegalerie. Mag sein, dass er beobachtet
hat, wie ich vielleicht gerade auch an diesem
Bild hängen geblieben bin. Er überreichte mir
nachher eine Karte mit diesem Bild. So hat sie
gewirkt. Danke, lieber Eugeniusz.
Der Essay von Reinhard Gröper wurde
während des literarisch-wissenschaftlichen
Symposiums Literatur als Brücke. Poznañ –
Stuttgart – Passage, anlässlich der zehnjährigen Zusammenarbeit zwischen dem Stowarzyszenie Pisarzy Polskich (Polnischer
Schriftstellerverein) und dem Stuttgarter
Schriftstellerhaus e.V. am 26 April 2003 in
Poznañ vorgetragen.
42
patrzê tak jak on, kiedy czemuœ nie
dowierzam. Ojciec spostrzeg³ reprodukcjê
w krakowskiej ksiêgarni i niewiele myœl¹c
kupi³ j¹, gdy¿ wyobrazi³ sobie, ¿e na tym
obrazie zobaczy³ syna.
I dlatego powiesi³ j¹ w alkierzu?
Przecie¿ polski malarz nikogo nie interesuje”.
Mo¿na pytaæ, dlaczego wspominam tutaj
Malczewskiego. Proszê zatem zechcieæ odczytaæ ten fragment jako coœ, czym on w rzeczy
samej ma byæ, a mianowicie jako podziêkowanie dla pewnej osoby. Mam na myœli
mojego przyjaciela, autora Afryki poety,
bowiem gdy przed kilku laty po raz pierwszy
przebywa³em w Poznaniu, on to zaprowadzi³
mnie miêdzy innymi do Muzeum Narodowego. Byæ mo¿e spostrzeg³ wtedy, ¿e moj¹
uwagê zaprz¹tn¹³ ten w³aœnie obraz. Potem
wrêczy³ mi pocztówkê z Pokus¹ Fortuny
Jacka Malczewskiego. I tak siê ten kr¹g
zamyka. Dziêkujê, drogi przyjacielu.
T³umaczenie Eugeniusz Wachowiak
Esej wyg³oszony przez Reinharda Gröpera
26 kwietnia 2003 roku w Poznaniu podczas
sympozjum literacko-naukowego Literatura
jako pomost. Pasa¿ Poznañ - Stuttgart, zorganizowanego dla uczczenia dziesiêciolecia
wspó³pracy Stowarzyszenia Pisarzy Polskich
w Poznaniu ze Stowarzyszeniem „Dom
Pisarza” (Stuttgarter Schriftstellerhaus)
w Stuttgarcie.
Ireneusz Krzysztof Szmidt
M³odzi siê kochaj¹
Jak ci m³odzi siê kochaj¹
jak g³êboko patrz¹ w oczy
jak swe cia³a tr¹ o cia³a
jak siê li¿¹, jak zêbami
sw¹ namiêtnoœæ pieczêtuj¹
Jak¿e oni czuj¹ siebie
ka¿dym nerwem czu³ej skóry
jak z rozkoszy omdlewaj¹
jak s¹ boscy w uniesieniach
i jak ludzcy w poni¿eniach
Jak ci m³odzi siebie rani¹
niepotrzebnym s³owem, gestem
jak okrutni s¹, jak zimni
i jak nagle sobie obcy
w usta wody nabieraj¹
byle tylko nie powiedzieæ
¿e kochaj¹
PrzyjaŸñ
Spotykamy ci¹gle innych
tych samych przyjació³
ten sam interes
jak zwykle nas dzieli
i jak zwykle optymizm
uchodzi za tê sam¹
granicê rozs¹dku
W miêdzyczasie rozmawiamy
w znajomym
obcym jêzyku
i wypijamy kilka toastów
za wspania³y rozwój wzajemnych
jednostronnych
stosunków
43
Ma³gorzata Prusiñska
Kosz czereœni
postawiê przed tob¹ kosz czereœni
i bêdê patrzeæ jak
rumieniej¹ twoje k¹ciki ust
jak po wargach
œcieka ci ich sok
potem w³o¿ê miêdzy nie
p³atek purpurowej ró¿y
i b³yszcz¹cymi oczyma
bêdê dotykaæ
czerwonej pomarszczonej powierzchni
wgniotê w twoje wargi
swoje bia³e od têsknoty policzki
skórê szyi
miêkk¹ czêœæ ucha
opuszki
w³osy i rzêsy
ró¿owe ze wstydu
bêdê mia³a rozwarte usta
i d³onie szerokie z gor¹ca
bêdê dr¿eæ
kiedy mnie dotkniesz
kiedy wejdê
na cztery rogi przeœcierad³a
i przytulê ramiona
do zimnej od nowa poduszki
a kiedy roz³o¿ê ci siê na udach
œladem po sukience
i czerwonym paznokciem
zadr¿ê jeszcze parê razy
po cichu
przylgnê do ciebie
mokrymi piersiami
i czo³em wolnym
od kosza czereœni...
23/07/2004
44
***
jak najbardziej
upojê siê tob¹
okr¹g³ym
wieloprocentowym
wtulê siê w ciebie
tak mocno
¿e zmarszczy ci siê
nie tylko ramiê
nie tylko ja
poparzê siê
bo nie mogê
szeptaæ ci do ucha
wierszy
choæ broniê siê
z ca³ej si³y
z zaciœniêt¹
klatk¹ piersiow¹
odpycham ból
tob¹ chcê byæ pijana
w ciebie wsi¹kn¹æ
twoim uciszeniem
siê dusiæ
d³awiæ cia³o
szaleñstwem
tak ciebie w³aœnie
karmiæ kiczem
jaskrawym
karmiæ mn¹
nie po kolei
poezj¹
nagoœci¹
inaczej chyba
nie umiem
6/08/2004
45
***
w g³owie mi jesteœ
winem
i przestrzeni¹
drgaj¹c¹
miêdzy kolanami
ca³a jestem
jak schemat
a ty
odciskasz siê na mnie
szalenie niewyliczony
dla ciebie
noszê
sukienki
po k¹t okr¹g³oœci
symetryczne
¿ebyœ wiedzia³
gdzie rozpi¹æ
jednym ruchem
dla ciebie
pod sukienk¹
mam cia³o
rozebrane
a¿ po serce
przy tobie
nie koñczê siê
jestem z wszechdrgañ
pó³okr¹g³a
ty jesteœ mi
ciê¿kim
wilgotnym powietrzem
wci¹¿
wbiegam w ciebie
z twarz¹ ciep³¹
i oczyma
zaciœniêtymi ze szczêœcia
11/08/2004
46
***
genialni poeci
zaciskaj¹
mi stopy
popio³em
nie znam siê
na naskórkach
genialni poeci
mieszaj¹ mi siê ze œlin¹
poeci
sp³ywaj¹ po brodzie
na szyjê
szczerz¹ zêby
genialni poeci
dr¿¹ w moich piersiach
rozdziewiczaj¹ twarze
po tysi¹ckroæ
zrzucaj¹ rzêsy
do pêpka
poeci trzês¹ siê
strzepuj¹
obgryzione paznokcie
i owalnymi palpacjami
gniot¹ poœladki
genialni poeci
gwa³c¹ mnie
w medialny
dzieñ
i nie wiem
po co krzyczê
18/08/2004
47
48
Auf der Spule
der Zeit ....
Na szpulce
czasu...
Aneta Giziñska-Hwozdyk
Die Dezemberdämmerung umarmte die Stadt
mit Stilleschnee. Der Winter kam viel früher als
erwartet. In der Werkstatt begann man erst vor
kurzem zu heizen. Alles, sogar Brennstoff, musste
nämlich abgegeben werden. Interessant, warum
irgendetwas sie hier - in diesem ruhigen Städtchen
betreffen muss. Bis jetzt fand alles nur lauten
Widerhall. Es gab irgendwelche Transparente,
Durchzüge. Zuerst fröhlich, freudig, mit
Optimismus erfüllt, voll von Kraft- und
Machtlobsprüchen. Später immer weniger fröhlich,
so gut wie verstummend, monoton, düster.
Alle kamen auf den Markt, sich Parademärsche
anzusehen. Sogar die Kinder in Landsberg
summten Märsche von Carl Teike vor sich hin,
schöne, großartige Märsche. Solche, die ohne
Widerhall nicht bleiben konnten.
Wie viele Jahre vergingen, seitdem Theike auf
dem evangelischen Friedhof beerdigt worden war?
Sicher wäre er darauf stolz gewesen, wenn er
damals gesehen hätte, wie erhaben und
majestätisch im Rhythmus seines Marsches
„Frieden” marschiert wurde. Seines Friedensmarsches, den er gleich nach dem ersten Weltkrieg
komponierte. Wenn sie im Rhythmus eines solchen
Marsches marschierten, eines Marsches unter
einem solchen Titel, einem solchen markanten
Titel, konnte ihre spezifische Mobilisation nichts
Schlechtes bedeuten ... Aber ...
Hermann kuckte auf den Fluss. Korneisflecken
kreisten auf einer zu früh gefrorenen Tafel. Treibeis
prallte von Ufern ab und floss langsam. Es wird der
Brücke nicht mehr drohen . Sie war eine solide
Stahlbetonbrücke und .... wurde von einem Priester
eingesegnet! Die solideste Brücke in der ganzen
Markt. Hermann pfiff stolz und hüllte sich in
seinen Schall dichter ein. Das Echo verbreitete die
Geräusche seiner Schritte auf die in der
Dezemberdämmerung eingeschlafene Stadt. Sein
Pfeifen verwandelte sich plötzlich in eine bekannte
Grudniowy zmrok otoczy³ miasto œniegiem ciszy. Zima przysz³a du¿o wczeœniej ni¿
siê spodziewali. W pracowni dopiero niedawno zaczêto grzaæ. Wszystko bowiem, nawet
opa³, trzeba by³o oddaæ. Ciekawe dlaczego ich
tu – w tym spokojnym miasteczku cokolwiek
musi dotyczyæ. Do tej pory tylko odbija³o siê
g³uchym echem. By³y jakieœ transparenty,
przemarsze. Najpierw weso³e, radosne, optymizmem przepe³nione, pe³ne pochwa³y si³
i mocy. PóŸniej coraz mniej radosne, jakby
przycichaj¹ce, jednostajne, ponure.
Wszyscy przychodzili na rynek ogl¹daæ
paradne musztry. Nawet dzieciaki w Landsbergu nuci³y marsze Carla Teike, piêkne,
triumfalne. Takie, które pozostaæ bez echa nie
mog³y.
Ile to ju¿ lat, gdy Teikego pochowali na
cmentarzu ewangelickim? Z pewnoœci¹ by³by
z nich dumny, gdyby wtedy ogl¹da³, jak
wznioœle i wspaniale maszeruj¹ w rytm jego
marsza „Frieden”. Marsza pokojowego,
skomponowanego tu¿ po pierwszej wojnie.
Jeœli maszeruj¹ w rytm takiego marsza, pod
takim tytu³em, znamiennym tytu³em, ta ich
specyficzna mobilizacja nie mog³a oznaczaæ
nic z³ego... A jednak...
Hermann spogl¹da³ na rzekê. Plamy œry¿u
kr¹¿y³y po zbyt wczeœnie zamarzniêtej tafli.
Kra odbija³a siê od brzegów i wolno p³ynê³a.
Ju¿ nie zagrozi mostowi. Ten by³ solidny,
¿elbetonowy i... poœwiêcony przez ksiêdza!
Najsolidniejszy most w ca³ej Marchii.
Hermann z dum¹ gwizdn¹³, szczelniej otuliwszy siê szalem. Echo nios³o odg³os jego
kroków na uœpione w grudniowym zmroku
miasto. Nagle pogwizdywanie zmieni³o siê
w jak¹œ znan¹ melodiê. To ten nieszczêsny
marsz pokojowy nie dawa³ mu spokoju.
Dobrze jednak maszerowaæ w jego rytm.
Tymczasem Most Gerloffa prowadzi³ go
do jego œwiata. Po tamtej stronie Warty,
ku której zmierza³, mieszkali bogatsi. Ta strona, któr¹ w³aœnie opuszcza³ w marszowym
rytmie, zaludni³a siê przede wszystkim robotnikami fabryk. By³o ich w mieœcie coraz
wiêcej. Z ka¿dym rokiem przybywa³o
kamieniczek i parterowych, szarych domków.
Taka szara dzielnica przemys³owa. Barwi³a
siê wieloma odcieniami szaroœci, o której
mieszkañcy tej czêœci mówili, ¿e jest twarzowa i pasuje do wielu kolorów ich miasta.
Hermann by³ krawcem. Dopiero niedawno
opuœci³ tamt¹ fabryczn¹ dzielnicê i zamieszka³ u pana Brosmanna. Chocia¿ pracowa³
doœæ krótko, lecz od razu zaskarbi³ sobie zaufanie pracodawcy i klientów. To przecie¿ on
w³aœnie by³ autorem najwspanialszych i najbardziej wymyœlnych kreacji. ¯ona samego
nadburmistrza szy³a tylko u niego, u Hermanna,
swoje stroje. Zawsze by³o wiadomo, ¿e nic
nie sknoci, nie zepsuje, a jeszcze pochwali
wygl¹d i zachowa siê przy tym niezwykle
uprzejmie! Tak, w³aœnie takiego pracownika
pan Brosmann potrzebowa³. Wkrótce mia³o
siê okazaæ, ¿e w³aœnie dziêki talentowi krawca Hermanna zmieni siê ca³e ich ¿ycie... I ¿ycie ich pracowni, której adres wypisany by³ na
ka¿dym wieszaku, jak reklama: „C.F. Brosmann, Landsberg (Warthe) Wollstrasse 23-26”...
Grudniowy poranek obudzi³ go rytmem
marszowych kroków. Mo¿e to tylko sen,
mo¿e to jedynie echo wczorajszych kroków,
jego w³asnych, przez most? Nie... Gdzieœ
z daleka s³ychaæ pukanie do drzwi pracowni.
Zdecydowane. Przeradzaj¹ce siê stopniowo
w dudnienie. Pan Brosmann z kimœ rozmawia. Du¿o osób? Czy g³os tylko taki tubalny,
niski? S³owa niczym marszowe kroki. Jakby
wydawa³ polecenia... Hermann zerwa³ siê na
równe nogi. W pomieszczeniu obok zapanowa³a dziwna cisza. Jeszcze przez chwilê
usi³owa³ wy³owiæ z tej ciszy tamten tubalny
g³os. Nie, nie by³o g³osu, nie by³o kroków.
Mo¿e te¿ nigdy nie by³o pukania do drzwi?
By³o. Jak burza do pokoju Hermanna wbieg³
pan Brosmann.
– Hermann, nie ma ju¿ czasu na sen. Do
pracy, Hermann! Zlecenie mamy! Konkretne
Melodie. Eben dieser üble Friedensmarsch ließ ihn
nicht in Ruhe. Es tut jedoch gut, seinem Rhythmus
nach zu marschieren.
Inzwischen führte ihn die Gerloffbrücke in
seine Welt. Jenseits der Warthe, zu der er sich hinbewegte, wohnten die Reicheren. Die Seite, die er
eben im Marschrhythmus verließ, bevölkerte sich
vor allem mit Fabrikarbeitern. Es gab sie in der
Stadt immer mehr. Mit jedem Jahr vergrößerte sich
die Zahl von kleinen Wohn- und grauen
Einstockhäusern. Ein grauer Industriestadtteil. Er
schillerte mit vielen Grauabstufungen, von denen
die Bewohner dieses Stadtteils erzählten, dass sie
kleidsam sind und den zahlreichen Farben ihrer
Stadt gut zu Gesicht stehen.
Hermann war Schneider. Erst vor kurzem verließ er den Fabrikteil der Stadt und ließ sich bei
Herrn Brosmann nieder. Obwohl er ziemlich kurz
arbeitete, erwarb er sich gleich das Vertrauen
seines Arbeitgebers und seiner Kunden. Er war
eben Schöpfer von wunderbarsten und wählerischsten Kreationen. Die Frau des Oberbürgermeisters selbst ließ sich ihre Kleider nur bei
ihm, bei Hermann, nähen. Es war immer klar, dass
er nichts verpuscht, nichts verdirbt und außerdem
noch das Aussehen lobt und sich dabei ungewöhnlich freundlich benimmt! Ja, Brosmann brauchte
eben einen solchen Mitarbeiter. Es sollte sich in
Kürze erweisen, dass sich ihr ganzes Leben eben
dank der Begabung des Schneiders Hermann
verändert ... Und das Leben der Werkstatt, deren
Anschrift an jedem Haken wie eine Reklame hing:
„C.F. Brosmann, Landsberg (Warthe), Wollstraße
23-26” ...
Das Dezembermorgen erweckte ihn mit
Marschschrittrhythmus. Vielleicht ist es nur ein
Traum, vielleicht ist es nur das Echo der gestrigen
Schritte, seiner eigenen Schritte, über die Brücke?
Nein, ... Von irgendwo aus der Ferne lässt sich ein
Klopfen an die Werkstatttür hören. Ein entschiedenes Klopfen. Ein sich allmählich in Rasseln
verwandeltes Klopfen. Herr Brosmann spricht mit
jemandem. Viele Personen? Oder ist die Stimme
nur so donnernd, tief? Die Worte wie Marschschritte. Als spreche er Aufträge aus. Im Raum
daneben trat eine sonderbare Stille ein. Noch einen
Augenblick lang versuchte er, aus dieser Stille jene
donnernde Stimme auffangen. Nein, es gab keine
Stimme, es gab keine Schritte. Vielleicht gab es
49
auch nie das Klopfen an die Tür? Doch, es gab es.
Wie ein Sturm lief Herr Brosmann in Hermanns
Zimmer hinein.
– Hermann, es gibt keine Zeit mehr zu
schlafen. An die Arbeit, Hermann! Wir bekamen
einen Auftrag. Einen konkreten Auftrag. Anzüge
für gut aussehende Herren und Kostüme für schöne
Frauen legen wir beiseite. Wir werden Uniforme
für unsere Armee schneiden! Wir werden im
ganzen Reich bekannt! Vielleicht werden sich
unsere Jungen in Berlin selbst darin sehen lasen?
Hermann, es ist unser Beitrag zur Geschichte! Du
wirst sehen, auch wir verewigen uns!!!
Uniformenberge wuchsen im militärischen
Marschrhythmus. Die Uniforme blendeten mit wie
das in der Dunkelheit schimmernde Warthewasser
feldgrauer Farbeabtönung in die Augen. Groß und
kleiner, für Generäle und für gemeine Soldaten.
Hergestellt, entworfen, geschnitten, genäht, von
niemandem anprobiert, schuldlos. Sie entstanden
und wuchsen mit Triumphmärschen beseelt, so
freudig ... Mit Wind der Veränderungen gefütterte
und nichts bewusste Uniforme. So riesig wie das
Große Reich... Auszeichungs- und medaillebegierig. Uniforme, die einmal jemanden gestalten
werden, weil sie gemäß der Zeit, in der sie entstanden, geschnitten wurden. Uniforme, in die einmal Begrüßungsfreude und Trennungstrauer eindringen. Uniforme, die mit Kampfschweiß getränkt
werden. Steife, noch lebenslose Uniforme.
Uniforme wie Rahmen, in die Bilder großer
Meister eingesetzt werden. Wie Kinder ersehnte
und Ungeduld erwartete Uniforme. Uniforme, in
denen die Menschen von ihrer Macht träumen werden...
***
Am 30. Januar 1945 sprengte die sich
zurückziehende deutsche Armee die vom „echten”
Priester eingesegnete Gerloffbrücke – den letzten
Stolz der Stadt an der Warthe – in die Luft.
An der Reichstagsschwelle lagen Männer in
feldgrauen Uniformen. Die Geschichte gravierte
jedem von ihnen seinen Uniformaufschlag mit
seinem Lebenslauf ein. Ein Curicculum vitae mit
der an dem Uniformeinsatz geschriebenen
Herkunftsadresse: „C.F. Brosmann, Landsberg
(Warthe), Wollstraße 23-26” ... Man schaute sich
50
zlecenie. Odk³adamy garniturki dla przystojnych panów i kostiumiki dla piêknych pañ.
Bêdziemy szyæ mundury dla naszego wojska!
Bêdziemy znani w ca³ej Rzeszy! Mo¿e nasi
ch³opcy w samym Berlinie pokazywaæ siê
w nich bêd¹? Hermann, to nasz wk³ad w historiê! Przejdziemy i my do historii, zobaczysz!!!
W rytm wojskowego marsza ros³y sterty
mundurów. K³u³y w oczy b³êkitno-szarym
odcieniem niczym wody Warty po³yskuj¹ce
o zmroku. Wielkie i mniejsze, dla genera³ów
i dla szeregowców. Wyrabiane, tworzone,
krojone, szyte, nie przymierzane przez nikogo, niewinne. Powstawa³y, ros³y, natchnione
triumfalnymi marszami, takie radosne...
Mundury podszyte wiatrem przemian i nieœwiadome niczego. Mundury wielkie jak
Wielka Rzesza... Mundury ¿¹dne odznak i orderów. Mundury, które kiedyœ kogoœ stworz¹,
gdy¿ krojone na miarê czasów, w których
powsta³y. Mundury, w które wedrze siê kiedyœ
radoœæ powitañ i smutek rozstania. Mundury,
które przesi¹kniête zostan¹ potem zmagañ.
Mundury sztywne, jeszcze bez ¿ycia. Mundury niczym ramy, do których wstawi¹ obrazy
wielkich mistrzów. Mundury upragnione
i oczekiwane jak dzieci. Mundury, w których
œniæ bêd¹ ludzie swoje sny o potêdze...
* * *
30 stycznia 1945 r. wycofuj¹ce siê wojska
niemieckie wysadzi³y poœwiêcony przez „prawdziwego” ksiêdza Most Gerloffa - ostatni¹
chlubê miasta nad Wart¹.
U stóp Reichstagu, w mundurach koloru
feldgrau le¿eli mê¿czyŸni. Historia w klapach
ka¿demu z nich wyry³a swój ¿yciorys.
Curriculum vitae z wpisanym na wszywce
munduru adresem urodzenia: „C.F. Brosmann, Landsberg (Warthe), Wollstrasse 2326”... Ogl¹dano te mundury jak ¿o³nierskie
nieœmiertelniki. A by³y ich tysi¹ce... Szarob³êkitnych jak wody Warty o zmroku. Byli
s³awni. Ich Warta zakwit³a krwi¹ niczym
makami tam - u stóp Reichstagu.
Na starych, przedwojennych maszynach
niemieckich „Singer” k³ad¹ cienie ludzkie
twarze. Pochylone nad stanowiskami pracy,
wytrwale œledz¹ ka¿dy ruch maszyny. Ig³a
wolno, z wpraw¹ wycina w materiale nowe
œcie¿ki. Tysi¹ce nowych œcie¿ek.
Tu¿ po wojnie ludzie chcieli mieæ nowe
ubrania. Tamte, przesi¹kniête krwi¹ ich bliskich, by³y zbyt smutne teraz, gdy trzeba by³o
siê odrodziæ. Tu, na Ziemie Odzyskane,
w³aœciwie nie przywo¿ono odzie¿y. Przyje¿d¿a³y z ludŸmi naczynia, sztuæce, zegary,
zabawki, ale nikt nie przywozi³ ubrañ.
Tymczasem zach³yœniêcie siê wolnoœci¹
wnosi³o w ich ¿yciorysy koniecznoœæ zbytku.
Pierwszym ich zamówieniem by³a balowa
suknia. Czarna, w bia³e grochy, z usztywnian¹
halk¹ i gorsetem. Pracowali nad ni¹ wszyscy
z ogromn¹ radoœci¹ i wielkim zapa³em. Ktoœ
tu, wœród ruin, pragn¹³ mieæ balow¹ sukniê!
Tworzyli now¹ rzeczywistoœæ. Z przedwojennych materia³ów, znajdowanych na strychach, w szafach, tapczanach kroili, zszywali,
materia³ przekuwali w rzecz. W tych ubraniach by³o coœ lekkiego, wolnego. Nawet szycie
garniturów do trumny dawa³o im satysfakcjê.
W takim „wolnym” garniturze cz³owiek
spocznie w wolnej Polsce.
I tworzyli. Jakby nieco w poœpiechu, jakby
maj¹c przeczucie nieustannego wiania od
Warty przez otwarte okna, wiatru przemian.
Ale przecie¿ nikt ju¿ nie odbierze im wolnoœci.
Po Moœcie Manifestu Lipcowego przebieg³y szwaczki z drugiej zmiany. Jeszcze
Polska w nie wierzy. W ich zapa³, moc, jednoœæ, wspólny cel, którym przesi¹kniête maj¹
spracowane d³onie. W rytm marszowych
pieœni socjalistycznych wybudowano im
nowy most, którym teraz i do pracy bli¿ej,
i do idei. A te przecie¿ - idee - maj¹ wznios³e!
Niedawno zlecono im szycie mundurów dla
w³adz i dla wojska polskiego. W szycie
mundurów zielonych wk³ada³y najwiêcej
serca. Równo przyciête kieszonki, równiutkie
mankiety. Wszystkie stworzone na miarê czasów, wiêksze i mniejsze. Anonimowe, bez
to¿samoœci, gdy¿ nieprzymierzane. Takich
mundurów bêdzie mo¿na tylko pozazdroœciæ.
I Polska Ludowa im zaufa³a - na niemieckich
maszynach buduj¹ ojczyznê.
diese Uniforme wie soldatische Strohblumen an.
Und es gab Tausende davon... Feldgrau wie
Warthewasser in der Dämmerung. Sie waren
berühmt. Ihre Warthe erblühte mit Blut wie mit
Mohnblumen dort - an der Reichstagschwelle.
Menschliche Gesichter werfen Schatten auf
alte deutsche Nähmaschinen „Singer” aus der
Vorkriegszeit. Die über Arbeitsstellen gesenkten
Gesichter beobachten jede Maschinebewegung mit
Ausdauer. Die Nadel schneidet geschickt neue
Wege im Stoff aus. Tausende neue Wege.
Gleich nach dem Krieg wollten die Menschen
neue Kleider haben. Die alten, mit Blut getränkten
Kleider ihrer Nächsten, waren zu dieser Zeit, als
man wiedergeboren werden soll, zu traurig.
Hierher, in das Wiedergewonnene Land, wurden
eigentlich keine Kleider gebracht. Mit den
Menschen kamen Geschirr, Besteck, Uhren,
Spielzeug, aber niemand brachte Kleider mit. Die
Freiheitsbegeisterung führte in ihren Lebenslauf
Luxusbedürfnis ein. Ihre erste Bestellung war ein
Ballkleid. Schwarz, weiß getupft, mit verstärktem
Unterkleid und Korsett. Daran arbeiteten alle mit
großer Freude und riesigem Eifer. Jemand wollte
hier, in den Ruinen, ein Ballkleid haben!
Sie gestalteten eine neue Wirklichkeit. Aus den
Vorkriegsstoffen, die sie in Dachräumen,
Schränken, unter Ruhebetten fanden, schnitten sie,
nähten zusammen, verwandelten den Stoff in einen
Gegenstand. In diesen Kleidern gab es etwas
Leichtes, Freies. Mit Vergnügen nähten sie sogar
Sarganzüge. In einem solchen „freien” Anzug findet der Mensch seine letzte Ruhe im freien Polen.
Und sie schufen. Als seien sie etwas in Eile, als
hätten sie Ahnung, dass von der Warthe durch
offene Fenster der Wind der Veränderungen
ständig wehe. Aber niemand mehr nimmt ihnen die
Freiheit weg.
Über die Manifest-Lipcowy-Brücke liefen
Schneiderinnen von der Nachmittagsschicht. Polen
glaubt immer noch nicht. An ihren Eifer, an ihre
Einigkeit, an ihr gemeinsames Ziel, mit dem ihre
abgearbeiteten Hände getränkt sind. Im
Marschrhythmus sozialistischer Lieder wurde für
sie eine neue Brücke gebaut, die den Weg sowohl
in die Arbeit als auch in die Idee kürzer macht. Und
sie haben doch hohe Ideen! Vor kurzem bekamen
sie den Auftrag, Uniforme für die Regierung und
die polnische Armee zu nähen. Ihr ganzes Ich
51
legten sie in die Herstellung von grünen Uniformen
ein. Gleich ausgeschnittene Taschen, ganz gleiche
Manschetten. Alle ihrer Zeit gemäß hergestellt,
kleiner und größer. Anonym, identitätslos, weil
nicht anprobiert. Solche Uniformen sind nur zu
beneiden. Die Volksrepublik Polen vertraute ihnen
auch - mit deutschen Nähmaschinen bauen sie ihr
Vaterland.
Und als es keine Haken mehr gab, nahmen sie
jene, aus dem Dachraum. Viele davon sind nach
dem Krieg hier geblieben. Größer als die ihre,
Holzhaken mit der Aufschrift: „C.F. Brosmann,
Landsberg (Warthe), Wollstraße 23-26” ... Daran
hängten sie die Uniforme und brachten sie schonend in die richtige Form. Sie bemerkten nämlich
gleich, dass die Haken seltsam profiliert sind. Als
die Uniform bereits gehängt wurde, fiel die
Schulterpartie etwas. Es ziemt sich den polnischen
Uniformen nicht. Die Schulterpartien sollen stolz
erhoben sein und gerade gemacht werden. An diese
deutschen Haken wurden Uniforme wahrscheinlich
nie gehängt...
Sie waren stolz, jung, es war einfach, ihnen das
Ziel zu zeigen, nach dem sie streben sollten. Mit
der Zeit hörten sie also auf, Ballkleider zu nähen.
Niemand mehr brauchte sie. Nicht einmal sie selbst – Schneiderinnen aus der Nachmittagsschicht –
brauchten solche Kleider. Unter ihnen ist Hanna –
Aktivistin. Eine kleine Tasche in der Hand sieht
wie grüner Uniformenstoff. Der Taschenverschluss
bestimmt wie eine Maschinennadel unbewusst auch
ihre Wege in die Freiheit. In diejenige Freiheit, die
im Tascheninnern durch die Grellheit der Schminkefarbe zum Ausdruck kommt und in tiefem Blau
des Nasetuches fest wird, in das immer noch keine
einzige Träne versickerte, weil sie – Aktivistin –
nie weint. Eine Freiheit in der Tasche bedeutet
Schlüssel für ein Haus, wo niemand wartet.
Solche Aktivistinnen wie Hanna erlebten das
größte Vergnügen, als die neue Brücke eröffnet
wurde. Die Machtvertreter traten in den von ihnen
hergestellten Uniformen auf. Wäre diese Brücke
denn extra für sie, für die jungen Mädchen als
Dank für das große Nähen und Schneiden gebaut
worden? Die Augen der Schneiderinnen lachten.
An jeder Uniform ihre kleine Visitenkarte - ihr
Beitrag zur Volksrepublik Polen.
Jetzt kehrten sie nach der Nachmittagsschicht
über die neue Brücke zurück, die noch einmal zwei
52
A gdy zabrak³o wieszaków, wziê³y tamte,
ze strychu. Du¿o ich tu zosta³o po wojnie.
Wiêksze ni¿ ich, drewniane wieszaki z napisem: „C.F. Brosmann, Landsberg (Warthe)
Wollstrasse 23-26”... Na nich wiesza³y te
mundury, delikatnie nadaj¹c im kszta³t. Od
razu bowiem zauwa¿y³y, ¿e wieszaki s¹ dziwnie wyprofilowane. Kiedy ju¿ powiesi³o siê
mundur, ramiona jakby nieco opada³y. To nie
przystoi polskim mundurom. Ramiona musz¹
mieæ dumnie wzniesione i wyprostowane. Na
tych niemieckich wieszakach raczej nigdy nie
wieszano mundurów...
One s¹ dumne, m³ode, ³atwo im wskazaæ
cel, do którego d¹¿¹. Z czasem przesta³y wiêc
szyæ suknie balowe. Ju¿ nikt ich nie potrzebowa³. Nawet one same - szwaczki z drugiej
zmiany - takich sukien nie potrzebowa³y. Jest
wœród nich Hanna - przodownica pracy. Ma³a
torebeczka w d³oni wygl¹da jak zielony materia³ na mundury. Zapiêcie torebki niczym
maszynowa ig³a nieœwiadomie i jej wykreœla
œcie¿ki ku wolnoœci. Tej wolnoœci, która we
wnêtrzu torebki przejawia siê poprzez jaskrawoœæ szminki, utrwala w g³êbokim b³êkicie
chusteczki, w któr¹ nie wsi¹knê³a jeszcze ani
jedna ³za, bo ona - przodownica pracy – nie
p³acze. Wolnoœæ w torebce, to klucze od
domu, w którym nikt nie czeka.
Takie przodownice pracy jak Hanna mia³y
najwiêksz¹ satysfakcjê, gdy uroczyœcie
otwierano nowy most. W uszytych przez nie
mundurach wyst¹pili przedstawiciele w³adz.
Czy¿by ten most zosta³ zbudowany specjalnie
dla nich, dla tych m³odych dziewcz¹t za to
wielkie krojenie i szycie? Szwaczkom œmia³y
siê oczy. Na ka¿dym mundurze ich maleñka
wizytówka - ich wk³ad w Polskê Ludow¹.
Teraz wraca³y z drugiej zmiany nowym
mostem, który jeszcze raz po³¹czy³ dwa brzegi Warty - rozdzielone przez wojnê zielone
sukna ³¹k nadbrze¿nych. Le¿a³y cicho naprzeciwko siebie niczym ogromna p³achta materia³u, z którego trzeba bêdzie uszyæ wielki
mundur. Tylko ktoœ bêdzie musia³ powycinaæ
maki, aby nie przypomina³y plam krwi,
powycinaæ kaczeñce, ¿eby nie szpeci³y
jaskrawoœci¹. Ktoœ bêdzie musia³ wykopaæ
rosn¹ce u brzegów wierzby p³acz¹ce, aby
nigdy wiêcej nie szumia³y „z ¿alu, co serce
rwie” i nie narzeka³y „na ¿o³nierski, na
krwawy ¿ycia los”... Ktoœ bêdzie musia³
uciszyæ ukryte w zaroœlach s³owiki, które
wygrywaj¹ tylko s³odkie trele, a nie marsze
wojskowe. Ktoœ bêdzie musia³ wyrzuciæ z
gniazd bociany, aby lataj¹c ka¿dego roku do
ciep³ych krajów, nie przywiod³y tu z sob¹
zarazy imperializmu.
* * *
Dwa brzegi Warty, z³¹czone Mostem
Manifestu Lipcowego, nic jeszcze nie
wiedzia³y o œwiecie, który nastêpowa³. Tylko
kra nie zagra¿a³a filarom, a spiêtrzona woda
nie czyni³a dziur w moœcie. Pod nazw¹
Manifestu Lipcowego prze¿y³ niejedn¹
odwil¿...
W sali wystawowej jest dziwnie cicho,
choæ t³umnie. Dostojnie skrzypi pod³oga, gdy
ostatni goœcie przemierzaj¹ szerokie schody,
na szczycie których otwiera siê przestrzeñ
sali. Du¿ej, rozjaœnionej œwiat³em, które nie
pozwoli zb³¹dziæ. Zapach perfum miesza siê
z dziwnie znajomym ka¿demu zapachem. Tak
pachnia³a wolnoœæ. A kolor jej ma barwê
zielon¹...
Nagle padaj¹ pierwsze s³owa jak deszcz
na dwa brzegi ich Warty. Za oknem przetacza
siê ¿ycie. St¹d jednak tego ¿ycia nie s³ychaæ.
Odp³ywa bowiem teraŸniejszoœæ, a powraca
przesz³oœæ...
„...Witamy wœród nas równie¿ dawnych
mieszkañców Gorzowa... Landsberga...”
Nag³e poruszenie, szum. Dobrze, ¿e wnuk
da³ siê przekonaæ. Zawsze to razem raŸniej,
choæ on to ju¿ przecie¿ inne pokolenie... Hanna omiata wzrokiem twarze Niemców. Hubert
siê uœmiecha? Nie, wymienia uœmiech.
Z kim? M³oda dziewczyna. Po tamtej stronie.
Grupa Niemców stoi naprzeciwko nich
niczym na drugim brzegu. Stoj¹ po dwóch
stronach granicy, która tu ich po³¹czy³a.
W wielkiej sali wystawowej dotykaj¹
rzeczy, zostawionych tu przez Niemców
w 1945 r. W drugiej czêœci sali – przedmioty
przywiezione przez Polaków na Ziemie
Odzyskane.
Wartheufer - die vom Krieg getrennten grünen
Tuche der Uferwiesen - verband. Sie liegen still
gegeneinander wie ein großes Stofftuch, aus dem
eine große Uniform genäht werden soll. Nur
müsste jemand große Mohnblumen, damit sie
Blutflecken nicht ähneln und Butterblumen, damit
sie mit ihrer Grellheit nicht verunzieren, ausschneiden. Jemand müsste am Ufer wachsende
Tränenweiden ausgraben, damit sie nie mehr „vor
Trauer, die das Herz brechen lässt” rauschen und
über „das blutige Soldatenschicksal” nicht klagen
... Jemand müsste im Gebüsch versteckte
Nachtigallen still bleiben lassen, die nur süß
trillern, anstatt Militärmärsche zu singen. Jemand
müsste Storche aus ihren Nestern hinauswerfen,
damit sie hierher keine Imperialismuspest mitbringen, wenn sie jedes Jahr in warme Länder fliegen.
***
Die zwei von der Manifest-Lipcowy-Brücke
verbundenen Wartheufer wussten immer noch
nichts über die Welt, die folgte. Nur das Treibeis
drohte den Brückenpeilern nicht und das aufgestaute Wasser machte keine Löcher in der Brücke.
Unter dem Namen „Manifest Lipcowy” überlebte
die Brücke nicht nur eine Tauwetterzeit.
Im Ausstellungsraum ist es sonderbar leise,
obwohl gedrängt voll. Der Fußboden knarrt würdevoll, wenn die letzten Gäste breite Treppen durchschreiten, am deren Ende sich ein geräumiger Saal
öffnet. Groß, mit Licht aufgehellt, das sich nicht
verirren lässt. Das Parfümgeruch vermischt sich
mit einem jedem bekannten Sondergeruch. So roch
die Freiheit. Und ihre Farbe ist grün.
Plötzlich fallen die ersten Worte wie Regen auf
die beiden Ufer ihrer Warthe. Draußen vor dem
Fenster bewegt sich langsam das Leben. Von hier
aus ist dieses Leben jedoch nicht zu hören. Es
vergeht nämlich die Gegenwart und die
Vergangenheit kommt zurück ...
„Wir begrüßen unter uns auch die ehemaligen
Bürger von Gorzów ... Landsberg ...”
Plötzliche Erregung, Lärm. Erfreulicherweise
ließ sich der Enkel überzeugen. Gemeinsam ist
immer besser, obwohl er schon einer anderen
Generation gehört ... Hanna starrt die Gesichter der
Deutschen an. Lächelt Hubert? Nein, er lächelt zu.
Wem? Ein junges Mädchen. Jenseits. Die Gruppe
53
der Deutschen steht ihnen gegenüber wie am
anderen Ufer. Sie stehen an beiden Seiten der
Grenze, die sie verband.
Im großen Ausstellungsraum tasten sie
Gegenstände an, die hier 1945 von Deutschen
gelassen wurden. In dem anderen Raumteil Gegenstände, die von Polen in das
Wiedergewonnenes Land mitgebracht wurden.
Ein mit Sägespänen ausgestopfter Teddy-Bär Deutscher starrt sie Welt immer noch schelmisch
und hochmütig an, aber jetzt nur mit einem Auge.
Eine Läppchenpuppe im damals Rosakleid bittet,
sie zu umarmen. Ein Holzgewehr träumt davon,
wieder Bezwinger der Spielplätze zu werden, die
Welt zu erobern. Das Gewehr will sich nicht daran
erinnern, dass er ehemals auch verloren hat ...
Gläser wollen mit Konfitüren aus an den
Wartheufern gesammelten Himbeeren gefüllt werden. Durchschlagsiebe weinen mit gelöcherten
Tränen. Hier erleben der Gerichte beraubte Töpfe
ihren großen Verrostungsprozess. Ein blauer, weiß
getupfter Becher leidet immer noch, nachdem ihm
sein Henkel abgerissen worden ist. Schränke und
Schubladen, Kommoden und Kisten - es reicht, sie
alle auch nur mit kleinsten Erinnerungsportionen
zu erfüllen, damit sie wieder sich selbst werden.
Im Ausstellungsraum setzen die ehemaligen
und die heutigen Bewohner der Stadt ihre Füße so
gut wie unsicher auf, als würden sie einen längst
verlorenen Weg zurückfinden. Nur das Knarren des
alten Fußbodens wie Knackgeräusch der Bildausschnitte, wo die Vergangenheit aufgenommen
wurde – nur es belebt die Zeit. Tränen. Erregung.
Hanna träumt davon, dass Filmchronikaufnahmen
eben heute gemacht werden. Nicht damals waren
sie erforderlich, nicht damals ...
Hermann befindet sich wieder in seiner
Heimatstadt. Nach sechzig Jahren. Er findet Spuren, bekannte, ausgetretene Spuren, Pfade, Wege.
Nein, kein Gegenstand gehörte ihm. Vielleicht
diese silberne Gabel, oder vielleicht diese alte Uhr?
Nein, er erinnert sich nicht. Plötzlich, in der
Raumecke ... Eine Nähmaschine von „Singer” bittet, dass auf die Spule der Zeit Zwirn gewickelt
wird, mit dem sie noch eine Uniform nähen könnte.
Eine große Uniform! Eine grüne Uniform, wo freundlich rauschende Wälder wachsen und wo
Bäume ihre Wurzel so tief fassen, dass kein Wind
der Geschichte sie hin und her treiben könnte.
54
Wypchany trocinami miœ – Niemiec nadal
butnie i szelmowsko spogl¹da na œwiat, ale
ju¿ tylko jednym okiem. Lalka z ga³ganków
w niegdyœ ró¿owej sukience prosi o przytulenie. Drewniany karabin marzy, by znowu staæ
siê pogromc¹ podwórek, by podbijaæ œwiat.
Karabin nie chce pamiêtaæ, ¿e kiedyœ te¿ przegrywa³... S³oje chc¹ byæ nape³nione konfiturami z zebranych u brzegów Warty malin.
Durszlaki p³acz¹ za przesz³oœci¹ dziurawymi
³zami. Garnki, pozbawione potraw, tu odgrywaj¹ wielki proces rdzewienia. Niebieski
kubek w bia³e grochy jeszcze cierpi po oderwaniu ucha. Szafy i szuflady, komody i
skrzynie - wystarczy je wszystkie nape³niæ
choæby niedu¿¹ dawk¹ wspomnieñ, aby
znowu by³y sob¹.
Dawni i obecni mieszkañcy tego miasta
st¹paj¹ po tej sali jakby niepewnie, jakby
odnajduj¹c dawno zagubion¹ drogê. Tylko
trzeszczenie drewnianej pod³ogi jak trzask
klatek filmowych, na których utrwalono
przesz³oœæ - tylko ono o¿ywia czas. £zy.
Wielkie wzruszenie. Hanna marzy, aby to
dzisiaj krêcono zdjêcia do kroniki filmowej.
Nie wtedy by³y potrzebne, nie wtedy...
Hermann jest znowu w swoim rodzinnym
mieœcie. Po szeœædziesiêciu latach. Odnajduje
œlady, znajome, wydeptane œlady, œcie¿ki,
drogi. Nie, ¿aden przedmiot nie nale¿a³ do
niego. Mo¿e ten srebrny widelec, a mo¿e ten
stary zegar? Nie, nie pamiêta. Nagle, w rogu
sali... Maszyna do szycia marki „Singer”
prosi, aby nawiniêto na szpulkê czasu nici,
którymi mog³aby uszyæ jeszcze jeden mundur.
Wielki! Zielony, na którym wyrosn¹ przyjaŸnie szumi¹ce lasy, a drzewa zapuszcz¹
g³êboko korzenie, by ¿aden wicher historii nie
móg³ ju¿ nimi miotaæ.
Obok jeszcze jedna maszyna do szycia.
Hanna podchodzi bli¿ej. Maszyna jej m³odoœci, dziêki której przekuwa³a w czyn swoje
idea³y. Teraz czeka jak na dotkniêcie czarodziejskiej ró¿d¿ki palców, za spraw¹ których
móg³by powstaæ jeszcze jeden mundur. Bez
usztywnianych mankietów, bez idealnie skrojonego ko³nierzyka. Za to taki, który
uchroni³by przed przemijaniem, a jesieni¹
przykry³ wszystko kolorem feldgrau. I ¿eby
jego po³y falowa³y na wietrze jak wody Warty
po³¹czonej mostem ju¿ na zawsze.
Na moment dotykaj¹ siê spojrzeniem. I ta
niewidzialna niæ, któr¹ teraz szyli wspomnienia, tonie w oczach pe³nych ³ez. Niæ, której
czas nie zerwie.
Nagle Hannê przywo³uje do rzeczywistoœci g³os wnuka:
– Babciu, spotkamy siê za godzinê.
Chcia³bym Hildzie pokazaæ Gorzów. – Obok
Huberta stoi uœmiechniêta dziewczyna. Hanna
poznaje – to ta m³oda Niemka, z któr¹
wymieni³ uœmiechy tu¿ przy wejœciu.
Staruszek obok mówi coœ do dziewczyny.
NajwyraŸniej s¹ tutaj razem.
– Hubercie, tylko nie pozwól, ¿eby jej
dziadek siê niepokoi³.
– Ok.! Babciu! Jestem ju¿ du¿ym
ch³opcem!
Jeszcze na moment powrót do przesz³oœci.
Do tamtej ich m³odoœci w tym ich mieœcie...
Mostem Staromiejskim w kierunku centrum idzie dwoje m³odych. Bez baga¿u
doœwiadczeñ, bez koniecznoœci odgrywania
dziejowych ról w historii.
Wieczorem ten m³ody ch³opak swoj¹
kurtkê w modnym kolorze khaki powiesi na
starym wieszaku z napisem, którego nie rozumie: „C.F. Brosmann, Landsberg (Warthe)
Wollstrasse 23-26”...
Wieczorem ta m³oda Niemka wyœle poczt¹
elektroniczn¹ list z Berlina do Gorzowa, który
dla niej nigdy nie by³ Landsbergiem.
Nawet nie wiedz¹, ¿e dziêki starym
maszynom zaczynaj¹ wspólnie szyæ now¹
œcie¿kê czasu. Czasu, który sam poka¿e, czy
by³o warto...
Daneben noch eine Nähmaschine. Anna
kommt näher. Die Maschine ihrer Jugendzeit, dank
der sie ihre Ideale in die Tat umsetzte. Jetzt wartet
sie wie auf eine Berührung vom Zauberstab der
Finger, die noch eine Uniform nähen lassen könnten. Ohne verstärkte Manschetten, ohne ideell
geschnittenen Kragen. Dafür eine solche, die vor
Vergänglichkeit schützen und im Herbst alles mit
Feldgrau bedecken würde. Ihre Schöße sollten
auch im Wind wie das Wasser der Warthe wogen,
die durch die Brücke für immer verbunden bleibt.
Für eine kurze Weile berühren sich ihre Blicke.
Und dieser unsehbare Faden, mit dem sie jetzt ihre
Erinnerungen nähen, versenkt in ihren tränenvollen
Augen. Der Faden, den die Zeit nicht zerreißt.
Hanna wird plötzlich von der Stimme seines
Enkels in die Gegenwart gerufen:
– Oma, wir treffen uns in einer Stunde. Ich
möchte Hilda Gorzów zeigen. – Neben Hubert
steht ein lächelndes Mädchen. Hanna erkennt sie –
es ist die junge Deutsche, mit der er am Eingang
Lächeln austauschte. Ein Greis daneben sagt etwas
zu dem Mädchen. Höchstwahrscheinlich sind sie
hier zusammen.
– Hubert, lass nur nicht zu, dass ihr Opa
unruhig wird.
– Klar! Oma! Ich bin schon ein großer Junge!
Noch für einen Augenblick eine Rückkehr in
die Vergangenheit. In diese Vergangenheit von
ihnen in dieser Stadt von ihnen.
Über die Staromiejski-Brücke gehen in die
Zentrumsrichtung zwei junge Personen. Ohne
Erfahrungsvorrat, ohne Notwendigkeit, historische
Rollen in der Geschichte spielen zu müssen.
Am Abend hängt dieser junge Mann seine
Jacke in der Modefarbe khaki an einen alten Haken
mit einer Aufschrift, die er nicht versteht: „C.F.
Brosmann, Landsberg (Warthe), Wollstraße 23-26”...
Am Abend schickt diese junge Deutsche eine
E-Mail aus Berlin nach Gorzów, das für sie nie
Landsberg war.
Sie wissen nicht einmal, dass sie dank alten
Maschinen einen neuen Weg der Zeit gemeinsam
zu nähen beginnen. Der Zeit, die selbst zeigen
wird, ob es sich lohnte...
55
Ksi¹¿ki i inne s³ynne rzeczy
Czes³aw Sobkowiak
W Polsce
W Polsce ostatnio nie by³o nic bardziej œmiesznego ni¿ „szlachetne” d¹sy Panów
Obywatelskich. To z powodu rzekomej troski o dobro kraju usilnie postarali siê wycofaæ z
mo¿liwoœci rz¹dzenia. Logiczne to i s³uszne jak jasna cholera.
Ogród
Ogród mam wokó³ domu. ¯yw¹ metaforê œwiata. Dzie³o moich r¹k i wysoko œwiec¹cych
gwiazd. Bogactwo w zasiêgu oczu. Bez tego zbioru drzew, krzewów z premedytacj¹ przeze mnie
pozyskiwanych, poszukiwanych zach³annie, ogl¹danych kiedyœ z poczuciem zazdroœci w innych
bli¿szych i dalszych ogrodach, bez tej œciel¹cej siê pod nogami trawy, przyniesionych i przywiezionych sk¹d tylko siê da³o kamieni, wychodz¹cych z ziemi tulipanów, pierwiosnków i lilii,
nie móg³bym ¿yæ. Natura ma w sobie dziwn¹ mistycznoœæ. To coœ wzbudza moje wnêtrze. To
coœ ka¿e mi podnieœæ g³owê. Teraz o zmierzchu patrzê przez okno i widzê na niebie, przezieraj¹ce miêdzy nagimi ga³¹zkami lipy wyraziste, mocno œwiec¹ce pasemko ksiê¿yca. Jeœli z dnia
na dzieñ zachowujê samego siebie, to dziêki temu po³¹czeniu œwiat³a, cienia i roœlin, które
wiosn¹, latem a niektóre jesieni¹ kwitn¹, ka¿dy kwiat z osobna kwitnie. Mam motywacjê. ¯yjê.
Nie patrzê beznamiêtnie. Dotykam pêczniej¹cych p¹ków. Kontemplujê kropelki rosy na ŸdŸble
trawy. Lœni¹. Jak iskry. Têcze. Te widzenia s¹ mi do czegoœ potrzebne. Wiem, jak mnie poch³ania
patrzenie na ka¿dy liœæ, p³atek, ugiête ga³¹zki, zw³aszcza ga³¹zki forsycji, tak, napisa³em wiersz
z powodu tych forsycji, w³¹czy³em jaœminy do kolejnego, innego wiersza. Lepkie, gorzkie
jaœminy. Ka¿dego roku czekam na nie, obfite i ciê¿kie. Którym nic nie jest w stanie dorównaæ.
Czasami chwytam aparat fotograficzny i próbujê te cudowne, pe³ne blasku, zjawiska utrwaliæ na
kliszy. Tê kwiecistoœæ. Ach, wyros³y wysoko, utworzy³y nade mn¹ istne ³uki triumfalne, baldachimy, tunele, w których i pod którymi w najs³oneczniejszej porze dnia panuje pó³mrok,
zielonoœæ. D³ugo mo¿na miêdzy tym wszystkim wêdrowaæ. Czasami usi¹œæ z ksi¹¿k¹. Cisza.
Ptasi œpiew. Zza kurtyny chlorofilu docieraj¹ g³osy przechodz¹cych ulic¹ ludzi. Wozów konnych
i traktorów. Kobieta prowadzi dwójkê dzieci do szko³y. Mówi coœ do nich. Ktoœ pijany
wrzeszczy na ca³e gard³o. Drzewa wnikaj¹ jedne w drugie. Tworz¹ tkaninê. Teraz czerwieni¹ siê
w œwietle dnia jab³ka. Nareszcie mam jab³ka. Bogactwo. Ach, spe³ni³o siê marzenie dzieciñstwa, kiedy z pastwiskowymi kolegami zapuszcza³em siê do owocuj¹cych, gospodarskich sadów
po z³ote renety lub papierówki. A dzisiaj jab³ka rozdajê, tak¿e brzoskwinie oraz czereœnie,
swoim znajomym. Tu, w gêstwie, w ró¿norodnoœci natury, spotykam jesieni¹ je¿a, a nierzadko
równie¿ zaskroñce, sroki spaceruj¹ po œcie¿ce, œlimaki, wróble zlatuj¹ w skwarze do wystawionego garnka z czyst¹ wod¹, przypatrujê siê sikorkom, spadaj¹cym, pomarañczowym liœciom
czereœni, ogromnym liœciom hortensji, ogromnym kwiatom piwonii bia³ej, tak, poddajê siê magii
istnienia. Wreszcie owo przyrodnicze ukszta³towanie, te kolory, kszta³ty i zapachy, ca³¹ ¿ywoœæ,
witalnoœæ i œwie¿oœæ, zobaczy³a Ewa. Kiedy ju¿ póŸna jesieñ, listopad, i wy³¹cznie dociekliwe
oko w tym, co szare, zetla³e, sp³owia³e, opustosza³e, jest w stanie dostrzec jeszcze niedawn¹,
ledwo co zgas³¹ œwietnoœæ, dopiero teraz odwiedzi³a mnie. Ewa prawdziwie odczytuje przyrodê.
56
Zna jej obyczaje, nazwy, czuje jej rytm i oddech. Kroki stawia powoli. Wyprzedza mnie w nazywaniu ogl¹danych gatunków. W ka¿dym jej s³owie, urealnia siê zarazem piêkno tej przestrzeni.
Wysoka kêpa trawy - na ni¹ zaskakuj¹co zwraca uwagê, taka zwyczajna trawa, a osobna, warta
poezji, która nie kpi, popatrz, podkreœla swoje miejsce i szczególny wygl¹d. Popatrz. Gnij¹ce
jab³ka jeszcze niemieckiej jab³oni, potwierdzaj¹ s³usznoœæ zachodz¹cego procesu. Tak. Zielska
obfite, osty wysokie, lebioda, resztki porzeczek, kopczyki kretowisk w jej oczach zyskuj¹ przychylnoœæ. Cieszy to. Grz¹ska ziemia, zas³ana liœæmi, zadziwiaj¹cy dereñ, dorodny czarny bez
przytulony do œciany domu. Zapach winnej fermentacji i gorzkawego butwienia. Jeszcze trochê
tu chcia³bym pobyæ. Zanim ostatecznie upadnê.
Poezja w sekwencjach, czyli „obszary niewiedzy”
Najnowszy zbiór wierszy Andrzeja K. Waœkiewicza „sekwencje i inne doœwiadczenia dawne
i nowe” jako fakt wydawniczy zaskoczeniem dla mnie nie jest. Dlatego, ¿e wczeœniej doœæ
sukcesywnie ukazywa³y siê (chyba posiadam wszystkie) redagowane przez autora, publikowane
w zgo³a bibliofilskiej formie, niskonak³adowe, np. „Miasto (notatki)”(1998), czy pi¹te ogniwo
cyklu „sekwencje” „morena, zima (notatki do poematu)” (2002) - autor mieszka na osiedlu
„Morena” w Gdañsku. W ogóle zapis sekwencyjny, charakteryzuj¹cy siê pewnym novum
w doœwiadczeniu poetyckim Waœkiewicza, pojawi³ siê doœæ wczeœnie, gdy¿ sekwencja pocz¹tkowa
opublikowana by³a ju¿ w zbiorze „Bezimienna nadzieja” (1980), a kolejne w wydaniu
„Suwerenne pañstwo ob³oków” (1994). A obecnie wszystkie je zbiera omawiany tom. Pojawi³
siê ten rodzaj poetyki jako pierwszoplanowy, co nie znaczy ¿e wy³¹cznie ta forma jest kultywowana. Na pewno zosta³o jej nadane ogromne znaczenie o wymowie filozoficznej. Jakby
chcia³ w tym sposobie mówienia poetyckiego zaprezentowaæ Waœkiewicz swoje nowe podejœcie
do œwiata, zaprezentowaæ w jego przekonaniu (i siebie) i œwiata adekwatniejsze widzenie.
Wyra¿aj¹c zarazem stan swojego ducha. Jednostkowe ¿ycie. Czytelnik wchodzi w ci¹g
zapisków, potok obrazów, odrêbnych, nie opatrywanych tytu³ami, ale i pozostaj¹cych w
zwi¹zku, którego spoiwem, ³¹cznikiem jest przede wszystkim osoba samego poety - s¹ to jego
w zasadzie wszystkie doœwiadczenia ¿yciowe, z którymi zmierzyæ siê postawi³ sobie za cel. To
nie jest ma³o, to jest chêæ uwzglêdnienia wszystkich, rozpoznanych wewnêtrznie, emocjonalnie
b¹dŸ intelektualnie spraw, aspektów osobistych, pokoleniowych, spo³ecznych, cywilizacyjnych,
historycznych. Dostêpnej ca³oœci. Zobaczyæ, czyli wyeksponowaæ wszystkie tego rodzaju
rozpoznane czynniki, mo¿na na pewno ró¿norako, na pewno tak¿e w formie zapisu, który nie
jest jednorodnie usytuowany, bowiem jest w nim zarówno œwiadomie realizowany jakby dziennik liryczny, ale i pos³u¿enie siê zapisem strumienia œwiadomoœci. A tak¿e œwiadomy dyskurs.
Przez to owe sekwencje mieni¹ siê doz¹ oryginalnoœci. Mo¿na w nich dostrzec jakiœ sposób
aktualizacyjnego towarzyszenia rzeczywistoœci. Rzeczywistoœæ zjawisk, sama w sobie jest
zmienna i migotliwa, ale i zapis poetycki ma tu tê sam¹ cechê. Nic nie jest ustalane raz na
zawsze. Nic nie jest dawne w sensie dos³ownym, bo zaledwie w wymiarze linearnym. Jest ten
bohater poetycki zanurzony w trwanie. U jego, swego zarania, co punktowo notuje jego osobnicza
pamiêæ, póŸniej wzmagana wiedz¹, sytuuje ci¹gle œni¹cy siê obraz „wypalonego miasta”, zdaje
siê widzieæ ch³opca wstêpuj¹cego „po wypalonych schodach wypalonego domu”, ch³opca,
któremu odebrana zosta³a genealogia, to¿samoœæ miejsca, identyfikacja poprzez znaki. Okazuje
siê, ¿e taka sytuacja musi rzutowaæ. Oto „lata mijaj¹ a on idzie”. Sens tego zdania jest najg³êbiej
traumatyczny. Regresywny mentalnie. Wszystko do czego potrafi siê odwo³aæ (oraz musi) to
„ogromne ruiny” „miasto p³on¹ce” przez niego „wyniesione” z tego apokaliptycznego ognia.
W tej poezji, jeœli dostrzegam rzeczywisty dramat, to polega on na tym, ¿e ten problem, ten
obraz wlecze siê za nim „przez wszystkie miasta gdzie mieszka³eœ”, towarzyszy dorastaniu,
Czes³aw Sobkowiak
57
podró¿om, dojrzewaniu intelektualnemu, przemyœleniom i wyborom artystycznym, nie jest li
tylko wspomnieniem, ale nie zabliŸniaj¹c¹ siê ran¹, snem, wreszcie mitologicznym œwiatem,
jedynym zapamiêtanym, bowiem „nie pamiêtasz / innego œwiata”. Nadal ci¹gle obecnym. I temu
œwiatu, osadzonemu na trwa³e w g³êbi podmiotowego ja, poeta czuje siê zobowi¹zany daæ
odpowiedŸ. Zaprezentowane w zbiorze widzenie rzeczywistoœci œciœle - myœlê - funkcjonuje na
styku i w zwi¹zku z tym co bezpowrotnie zginê³o, tak to okreœlê. Rzecz jednak w tym, ¿e poeta
traktuje to odniesienie jako sta³e. Zapamiêtany krajobraz nies³ychanie uwra¿liwi³ poznawczo.
Wyzwala d¹¿enie do uchwycenia prawdy wolnej od mistyfikacji. T³o, na którym rozgrywa siê
poezja Andrzeja K. Waœkiewicza maksymalizuje potrzebê weryfikacji praw i prawd, i zjawisk,
w których podmiot uczestniczy. W tym sensie, mo¿e na istnienie spojrzeæ jak na daj¹c¹ siê realizowaæ koniecznoœæ i szansê zbudowania wszystkiego w zasadzie „od nowa” (zarazem jawi siê
„obce” to miasto „gdzie siê urodzi³eœ”), a wiêc mo¿e równie¿ wyraziæ przekonanie: „zaprawdê
jesteœ dzieckiem szczêœcia”, „jednak prze¿y³eœ”, wie, ¿e zosta³ mimo kataklizmu ocalony. Ale
tu pojawia siê dylemat, co ma z tego faktu dla podmiotu wynikaæ? Nie wiem, czy do koñca to
s³uszne, ale „po takiej wiedzy” usilna, ca³oœciowa weryfikacja w³asnego podmiotowego
doœwiadczenia zapewne mo¿e jawiæ siê jako jedna z form „usprawiedliwienia”. Czyli w opisie
w³asnej biografii ma sens u¿ycie formy, która gwarantuje wartoœæ nagiej prawdy. Tylko tak¹
bowiem cechuje racja moralna. Ksi¹¿ka „sekwencje i inne doœwiadczenia dawne i nowe” ju¿ w
tytule j¹ eksponuje. Nie prawda w ogóle, ale poznawanie we fragmentach. I owszem.
Nieustannie takie siê ods³ania. To jednak tak¿e znak autorskiego dystansu. W oparciu o ten
rodzaj dyskursu zbudowana jest ca³a ksi¹¿ka, wszystkie jej czêœci. Niektóre czêœci tego ogromnego zespo³u poematów-rozlewiska s¹ opatrzone tytu³ami, niektóre nie, na bie¿¹co funkcjonuj¹,
jak beznamiêtna kamera, s¹ te¿ epifanicznymi b³yskami, refleksami symbolicznego wtajemniczenia, zapisami faktograficznymi, ale tak¿e wyposa¿onymi w fabu³ê opowieœciami, jak choæby poematy - relacje z podró¿y do Chin: „s³ynny chiñski piêciopak” czy „plac tienanmen”. To
prawda, zamykaj¹ ksi¹¿kê. Mo¿e zapowiadaj¹ w tej poezji coœ nowego? Jednak zarazem staj¹
siê pretekstem do przywo³ania dyskursu dotycz¹cego „idei która / zmieni³a œwiat”. To przejœcie
od traumatyki do resentymentów ideologicznych na pewno musi byæ zauwa¿alne. Od zdania siê
na cz¹stkowe opisanie œwiata, od konstatacji „obszarów niewiedzy”, potwierdzenia chaosu
i sprzecznoœci, negatywnych wreszcie zjawisk ¿ycia spo³ecznego, katastroficznoœci, w³asnego
wyosobnienia ze œwiata, poczucia niemo¿noœci, niewiary w szansê poznania „wybawiaj¹cego”
g³osu, samotnoœci („tyle spraw b³¹ka siê teraz samotnie”), obcoœci i zbêdnoœci, od swoistego
³kaj¹cego rytmu, przejmuj¹cego dramatyzmem, „z trudem artyku³uj¹c s³owa”, co przek³ada siê
na trud czytelniczy, przeszed³ Waœkiewicz do obserwacji „idei”, zaopatruj¹c j¹ w bardzo emocjonalny gest. Do rejestracji zmienionego oblicza dziejów, tam, w Chinach. Jeœli mnie zaciekawia
ta publikacja, to g³ównie ta pierwsza, trudniejsza; „doœwiadczenia dawne”, jej strona, pe³na skomplikowania, przemiennoœci gorzkich prze¿yæ, ciemnoœci doœwiadczeñ, paradoksów, popl¹tania,
reminiscencji, powracaj¹cych motywów „widmowego miasta”, sennych widzeñ, ruin i poszukiwania doraŸnego sensu istnienia. Nie s³ynnoœæ „idei”. Która wysch³a z siebie samej. W sumie - poszukiwania podmiotowej to¿samoœci, bo d¹¿¹c do jej uchwycenia, choæ czyni to powœci¹gliwie,
jednak najszerzej swój wewnêtrzny œwiat poeta ods³ania. Andrzej K. Waœkiewicz: Sekwencje
i inne doœwiadczenia dawne i nowe, Toruñ 2005, Wydawnictwo Adam Marsza³ek, s.110.
Bez tytu³u
Ró¿nie siê dzieje, ¿e nie sposób sensownie o tym myœleæ. Rozpacz i nadzieja. A myœleæ trzeba, ¿eby siê nie okaza³o, i¿ w pewnym momencie, na co relatywiœci chyba w koñcu zas³u¿¹,
bêdziemy w Europie tañczyæ jak nam zagraj¹ fanatyczni islamiœci. Ju¿ ustêpujemy, ju¿ siê
58
boimy, o swoich duchowych korzeniach otwarcie mówiæ. Có¿ to za logika, odstêpowaæ od
w³asnych racji i gospodarstwa. A nu¿ kogoœ moglibyœmy uraziæ. Na przyk³ad tych z przedmieœæ
francuskich miast, którzy (kiedy piszê te s³owa) pal¹, niszcz¹ co tylko popadnie. Albo innych
zaprawionych w zabijaniu. A oto dyktator Saddam, ociekaj¹cy krwi¹ tysiêcy ludzi, którzy ginêli
w mêczarniach, wykrzykuje, pisze sobie na sali s¹dowej wiersz: „Lêk przed krokiem
niepewnym odrzuæ.(...) Za pierwszym nastêpny okop” i media puszczaj¹ to dzie³o na ca³y œwiat.
Jaka wyrozumia³oœæ i pob³a¿anie. Kiedy cierpia³ Jan Pawe³ II nie brakowa³o tych, co siê
naigrawali z Jego mêki i choroby. No có¿, jakie to nieprzyzwoite, gorsz¹ce, nie na miejscu, by
cierpienie, chorobê pokazywaæ œwiatu... Ku jego opamiêtaniu. Cynicznej, œwiatowej pysze,
która ju¿ nie uznaje ¿adnej œwiêtoœci, nie przeszkadza nic, poza prób¹ rozró¿nienia Dobra i Z³a.
Dziewczyny
Stoj¹. Czasami jedna, czasami dwie, nieopodal stacji benzynowej, na chodniku. Szczuplutka,
o drobnych rysach twarzy, w³osy czarne, mo¿e osiemnaœcie lat. Lolitka. Stoi prawie nieruchomo.
Bia³e rajstopy. Torebkê i parasol ma w rêce. Jakiœ samochód podjecha³. Podesz³a nieœmia³o.
Przywo³ana gestem mêskiej rêki. Szyba w drzwiach uchyli³a siê. Dziewczyna zgiêta wpó³, rozmawia. Jedna ma ma³e dziecko, które sama wychowuje, druga pieniêdzy potrzebuje na narkotyki. W samotne, czerwcowe popo³udnie.
Tomasz
Czasami w t³umie staje przede mn¹. Patrzy mi w oczy. I mówi o poezji. Ty ¿yjesz tym
w³aœnie duchem. Ja to wiem. Tomasz chce mi tak¿e uœwiadomiæ moje wyj¹tkowe miejsce. Ale
cofam siê, jak szybko tylko potrafiê przed wchodzeniem na wie¿ê, któr¹ sugeruje mi Tomasz,
bo nie jest mi to do niczego potrzebne ani w mojej naturze. A poza tym, mój Bo¿e, wiem coœ na
temat ograniczonoœci codziennych i tych niecodziennych usi³owañ. I wolê siê tej wiedzy trzymaæ. Widzê co dzieje siê z innymi. A ja? Ja upatrujê sens, ¿e siê tak niemodnie wyra¿ê, w stawianiu kroków po ziemi, a przynajmniej nie za daleko od jej kamieni. Ile siê potknê, tyle wiem
naprawdê. Nie jest to luksusowe doœwiadczenie. Ale wa¿ne. Tomasz chyba myœli o tym samym
co ja. Czyta poezjê niekiedy tak, ¿e siê j¹ s³yszy. To znaczy wie, ¿e kiedyœ znikniemy z tych
wszystkich cierpliwie udeptywanych miejsc. Zostanie wiatr.
Tanka-zdanka
Przyk³ad poezji W³adys³awa Klêpki pozwala obserwowaæ jak autentyczna fascynacja natur¹
- obecnoœæ tegó¿ przyniós³ charakterystyczny pod tym wzglêdem tomik „Lato zimorodka” splata siê ze zdeterminowanym poszukiwaniem formy, tak, by odda³a ona jego (autora) wszystkie spostrze¿enia, niezwyk³oœci i zmys³owoœci doœwiadczenia. Mo¿na s¹dziæ, ¿e poeta idzie
w³asn¹ drog¹. Przyjêtym za³o¿eniom i wyborom stara siê byæ bardzo wierny. Taka konsekwencja na pewno w ka¿dej praktyce twórczej siê liczy, jest wiêc warta docenienia. Warta tym
wiêcej, ¿e nie s¹ to zainteresowania doraŸne. Na to wskazuje zbiór najnowszy „Za wiatrem za
wod¹”, z³o¿ony z dwóch czêœci. W sk³ad jednej wchodz¹ haiku, drug¹ zaœ wype³niaj¹ piêciowersowe tanka. Jak wiadomo, obie te formy s¹ mocno osadzone w tradycji japoñskiej poezji
lirycznej. Wspó³czeœnie uprawiane by³y i nadal s¹ przez wielu ró¿nych poetów. Znajdujemy je
u Iwaszkiewicza, Grochowiaka, Mi³osza. Ich zalet¹ na pewno jest zwiêz³oœæ. Jednak ¿aden
Czes³aw Sobkowiak
59
z tych poetów nie ograniczy³ swej poezji do tych g³ównie form. Stanowi¹ one w palecie twórczych mo¿liwoœci jedn¹ z form artystycznego popisu. Natomiast u Klêpki sk³adaj¹ siê chyba na
g³ówny trop poetycki. Ta fascynacja trwa u niego od kilku ju¿ lat. Myœlê, ¿e lubuski autor bardzo mocno doceni³ w haiku mo¿liwoœæ wyra¿enia wielu wra¿eñ i doznañ przy pomocy kilku zaledwie s³ów. Jakby doszed³ do wniosku, ¿e przy niewielkim wysi³ku warsztatowym efektem mo¿e ju¿
byæ poezja. Taka perspektywa zapewne bardzo poci¹ga. Nie wdawanie siê w szeroki opis,
wyszukane metafory, precyzyjne rozpoznawanie rzeczywistoœci spo³ecznej, ale skupienie siê
g³ównie na zarysie, na szkicu jakiegoœ obrazu, który poprzez zestawienie z innym sprawia, ¿e aktywnie oddzia³ywuj¹ na siebie. Ta zwiêz³oœæ formalna, stanowi podstawê obfitej wieloznacznoœci.
W³adys³aw Klêpka tak to okreœla we wstêpie: „szkicowa notatka wra¿eñ, b³ysk œwiadomoœci daje
zarys obrazu, reszta jest refleksyjnym dopowiedzeniem odbiorcy. Zawsze w czasie teraŸniejszym
wystêpuje konkret, rzecz realna, namacalny szczegó³ i ulotna chwila zatrzymana w biegu.” A wiêc
forma poetycka stara siê sprostaæ potokowi zdarzeñ, zjawisk, b³ysków œwiadomoœci i podmiotowej
egzystencji. Sugeruj¹c zawsze ich momentalne trwanie, najczêœciej to¿same z procesem pisania
i tworzenia. To¿same z rytmem egzystencji. Nie ukrywam, ¿e ceniê tê mo¿liwoœæ jak¹ daje haiku.
Wobec wspó³czesnej nadprodukcji s³ów, tkwi¹ca w nim powœci¹gliwoœæ, jest zapewne krokiem
w dobr¹ stronê. Tak¿e wspó³czesny czytelnik lubi¹cy mieæ woln¹ wolê w odkrywaniu znaczenia,
ceni¹cy nastawienie kontemplacyjne, mo¿e uznaæ, i¿ taki rodzaj utworów jest mu pomocny
w docieraniu do treœci jego indywidualnego wnêtrza. Zdajê sobie sprawê, ¿e tradycyjne japoñskie
regu³y haiku, jak i tanka, trzeba respektowaæ, bowiem zawsze to bêd¹ trzy lub piêæ wersów, tego
zmieniaæ dowolnie nie mo¿na, ale wspó³czeœnie swobodnie zdaj¹ siê byæ respektowane wszystkie
inne wymogi. Dzisiaj haiku odœwie¿a i wzbogaca warsztat artystyczny ka¿dego poety. Jakby nie
patrzeæ stanowi pewne wyzwanie zwiêz³oœæ, która jawi siê niezwykle atrakcyjnie. Ale, o czym
równie¿ warto pamiêtaæ, zawiera te¿ w sobie pu³apkê. Stanowi j¹ mo¿liwoœæ ³atwej powierzchownoœci, która ukrywaæ mo¿e brak g³êbszych umiejêtnoœci twórczych. Dlatego o znaczeniu
okreœlonego poety winny œwiadczyæ tak¿e inne formy wyrazu. Albo wychodzenie od haiku do
innych form artystycznych, które egzemplifikuj¹ odkrywcze nastawienie do rzeczywistoœci.
Natomiast, gdy czytam na przyk³ad tanka „Akrostych oniryczny” czy inne, to ulegam nieodpartemu wra¿eniu, ¿e s¹ to po prostu krótkie zdanka i mog³yby tak¿e funkcjonowaæ w innym uk³adzie
wersyfikacyjnym, bez szkody dla ich wymowy. W wyborze haiku jak i tanka dla Klêpki chyba
najwa¿niejsze jest to, ¿e formy te ustanawiaj¹ pomiêdzy autorem i œwiatem pewien stan równowagi. Ta równowaga emanuje stanem duchowego napiêcia. Które uruchamia wra¿liwoœæ na wszystko co autora otacza. W haiku Klêpka jest g³ównie obserwatorem natury, ca³kiem jak ornitolog,
który czêsto gêsto zagl¹da w podzielonogórskie lasy i na ³¹ki: „gdera gdzieœ derkacz”, „s³ucha koncertu wilgi / ¿ó³todziób wróbel”, „wrzask sp³oszonej wilgi / w miêkki mech pada” itd., itp. Muszê
przyznaæ, ¿e to zawê¿enie „ornitologiczne” nie jest mocn¹ stron¹ autora. A szkoda. Przyda³oby siê
wiêcej refleksji. Zdecydowanie wiêcej. Szersze tematycznie s¹ natomiast pomieszczone w zbiorku
tanka. Dowiadujemy siê ju¿ sporo o uczuciach, sferze myœli samego autora, jego ludzkich
doœwiadczeniach. Jeœli s¹ obrazy, to czêœciej ujmowane panoramicznie: „P³yn¹ce wzgórza - / wieœ
w faluj¹cym zbo¿u”, „Pod kocem nocy / tysiêcznej i tej jednej / ukryjmy siebie.” W moim przekonaniu w tego typu tekstach, zreszt¹ opatrywanych tytu³ami, Klêpka artystycznie i duchowo siê
istotniej spe³nia. A o to w sztuce tak¿e chodzi.
W³adys³aw Klêpka, Za wiatrem za wod¹, Zielona Góra-Legnica 2005, s.160.
Marek
S³yszê dzwonek u drzwi. Otwieram, patrzê. Stoi Marek z koszykiem ró¿nego gatunku grzybów - jeden maœlak, czarne ³ebki, dwa prawdziwki i sporo zielonek. No có¿, patrzê na Marka
60
odzianego w swój wêdrowniczy, wytarty, zestarza³y p³aszcz i wiem, ¿e jestem zobowi¹zany tê
garœæ leœnych owoców nabyæ. Nawet nie pytam, ile za to trzeba, gdy¿ Marek widz¹c moje
wahanie, ustala tê kwestiê jasno: - Panie Czes³awie, ile ³aska. A to w zwi¹zku z tym, ¿e lubiê
grzyby. A Marek piwo.
S³ynne rzeczy
Kropla wody jest s³ynna. Ksiêgi, które o niej napisano wype³niaj¹ wszystkie biblioteki œwiata. Podobnie jest z kropl¹ potu. Wylewali j¹ niewolnicy wznosz¹cy nieœmiertelne budowle na
piaskach pustyni. Wspó³czeœni niewolnicy tak¿e. Niedaleko st¹d droga do kropel krwi wystêpuj¹cych na czo³o Ukrzy¿owanego na Golgocie. Wiatr, niebo, chmury, trawa przykrywa
szczelnie wszystkie rzeczy, co nam siê wydawa³y i wydaj¹ wielkie i wa¿ne. Z ich powodu starali
siê i staraj¹, zawsze tak samo gorliwie, wszelkiej maœci no¿ownicy lub nieznani sprawcy. A to
ona, trawa, jest wa¿na. S³ynna. Roœnie, ¿eby mog³a po ludzku wygl¹daæ ziemia. S³ynna trawa.
Poeci z Gorzowa
W tej szarzyŸnie œwiata (mam w¹tpliwoœci czy s³uszne to okreœlenie) czytam (bo przysz³y)
wiersze m³ode i starsze, które upewniaj¹ mnie w przekonaniu a¿ do bólu trywialnym, ¿e wbrew
temu, co siê wokó³ dzieje lub nie dzieje, wszystko zale¿y od tego, co siê potrafi samym sob¹
zobaczyæ. I jak. I okazuje siê, ¿e zawsze coœ mo¿na zauwa¿yæ. Wiêc nie jest a¿ tak Ÿle, jak siê
czêsto opowiada o tym co mo¿e s³owo.
W ¯aganiu pisz¹
Poezja umar³a a zarazem ma siê ca³kiem dobrze w swoim „¿yciu po ¿yciu”, jak chyba nigdy
do tej pory. Jeœli wzi¹æ pod uwagê jak szerokie zastêpy poetów daj¹ o sobie znaæ, to mo¿na siê
zdumieæ. W Polsce pisz¹ niemal wszyscy, wszyscy przy tym pretenduj¹ do miana poetów: pierwszoklasiœci, licealiœci, studenci czy rzesze starszych, na emeryturze najczêœciej, pañ i panów.
Trzeba przyznaæ, ¿e z uprawianiem poezji i jej publikacj¹ nadal ³¹czy siê, zw³aszcza na powiatowej prowincji, jakiœ rodzaj nobilitacji. Dotyczy ona osoby lub miejscowoœci, w której poeta
lub poetka mieszka. Na presti¿u zyskuje na przyk³ad Stary Kisielin b¹dŸ Droniki. Bo w Starym
Kisielinie Kulikowska, a w Dronikach Œmigielski. Jeszcze zupe³nie niedawno byliœmy œwiadkami wzrostu presi¿u, który spotka³ ¯ary za spraw¹ doœæ intensywnie rozwijaj¹cego siê tam
œrodowiska literackiego, z Werstlerem, Rozwadowsk¹-Bar i Baworowsk¹ na czele. To samo
by³o z Lubskiem, w którym w sferze poetyckiego s³owa coœ nagle drgnê³o. I oto wysypali siê
m³odzi poeci, miêdzy innymi spod skrzyde³ pani Zofii Zawiœlak. Na moment zrobi³o siê o nich
g³oœno. Podobnie rzecz w ubieg³ym roku wygl¹da³a w Kroœnie, które w poetów nigdy do tej
pory nie obfitowa³o. Równie¿ tego rodzaju przygodê, jednak sporo lat temu, prze¿y³ Œwiebodzin
za spraw¹ zmar³ego ju¿ Gustawa A. £apszyñskiego. Niestety. Tak¿e do Sulechowa zawita³a
poezja. Obecnie do pejza¿u lokalnych ambicji do³¹czy³ ¯agañ, gdzie ukaza³ siê literacki zbiór
„Gorzki oddech. ¯agañ literacki”, prezentuj¹cy miejscowe dokonania w poezji, prozie ale i
eseju, pod redakcj¹ Waldemara Raka. Okazuje siê jednak, ¿e ¯agañ pustyni¹ literack¹ w
przesz³oœci nie by³ i obecnie te¿ nie jest. Œrodowisko jest ma³e pod ka¿dym wzglêdem, ale jednak. Jak czytamy w przedmowie „S³owem”: „¯agañskimi ulicami na prze³omie XVIII i XIX
wieku chadzali poeci Carl Weislog i Johann F. Schink, w po³owie ubieg³ego wieku ¿y³a
Czes³aw Sobkowiak
61
i tworzy³a tu Bronis³awa Wajs-Papusza, dwadzieœcia lat póŸniej autor wielu ksi¹¿ek prozy Pawe³
Wiktorski, a w latach osiemdziesi¹tych Janina Utracka i Stanis³aw M. Drygalski tworzyli
w œrodowisku wojskowym grupê literack¹ „Tematy” itd. „Gorzki oddech” jest jednak pierwsz¹
pozycj¹ zbieraj¹c¹ dokonania autorów obecnie tu pisz¹cych i mieszkaj¹cych b¹dŸ tych, którzy z
tym miastem, s³yn¹cym z ¿agañskiego Zamku i wojskowych koszar, maj¹ sta³y kontakt, jak
zw³aszcza bardzo ciekawa, utalentowana rosyjska poetka, Nadie¿da Myszlennik z Omska, która
ze wzglêdów rodzinnych zamieszka³a w Borowem, a obecnie jej wiersze w³aœnie w przek³adzie
Waldemara Raka zosta³y opublikowane w tym prezentacyjnym druku zwartym. Z czego wypada siê tylko cieszyæ. Bardzo piêkne s¹ niektóre z jej wierszy. A poza tym z omawianej ksi¹¿ki
dowiedzieæ siê mo¿na, ¿e obecnie ulicami ¯agania chadzaj¹: Janina Utracka, posiadaj¹ca wiêkszy ju¿ dorobek, Edward Derylak daj¹cy siê tu poznaæ jako prozaik, Danuta Bachórz, Dariusz
Kwiatkowski, Jerzy Wilanowski, Waldemar Rak oraz debiutanci - Bronis³awa Kempiñska,
Leokadia Kondratowicz, Wojciech Raj, Wies³awa Siekierska i Zofia Zawadzka, Bartosz Feliga
i Ewelina Staliœ. S¹dzê, ¿e taki obraz mo¿na uznaæ za reprezentatywny. Mo¿liwoœci poszczególnych autorów s¹ ró¿ne. W formie klasyczni b¹dŸ nowoczeœni, w tematyce wspó³czeœni,
odwo³uj¹cy siê do Boga, mi³oœci lub spraw codziennych albo te¿ wspominaj¹cy kresowe
pejza¿e. Myœlê, ¿e na tym etapie inaczej byæ nie mog³o. Moim zdaniem bardzo oryginalne treœciowo i formalnie s¹ krótkie teksty Waldemara Raka, który równie¿ jest autorem eseju o Papuszy
pt. „¯agañskie lata Papuszy, albo dzieje mi³oœci zziêbniêtej”, cygañskiej poetce, w po³owie
ubieg³ego wieku zwi¹zanej z ¯aganiem. Na uwagê te¿ zas³uguj¹, prze³o¿one z rosyjskiego, nostalgiczne, pe³ne pragnienia mi³oœci i têsknoty wiersze wspomnianej wy¿ej Nadie¿dy
Myszlennik. Jakby nie patrzeæ, tê zaledwie 64 strony licz¹c¹ ksi¹¿kê nie zaliczy³bym do marginalnych lub jak napisa³ Cz. Markiewicz, w znacznej czêœci „piœmiennicz¹”. Myœlê, ¿e teraz
wszystko bêdzie zale¿eæ od rozwoju poszczególnych autorów. Ich talentu i ambicji. Genius Loci
tego miejsca jest wspania³y - Talleyrand, Kepler, Stendhal. Mo¿e bêdzie motywowa³ do krystalizacji œwiadomoœci. Oby! Nie mia³aby ta ksi¹¿ka swoistego kolorytu, gdyby nie licznie tu prezentowane rysunki autorstwa osiad³ego w ¯aganiu artysty pochodzenia greckiego Panagiotisa
Karagiorgisa. Jest przez to ten zbiór o wiele ciekawszy.
Gorzki oddech: ¯agañ literacki, red. Waldemar Rak, ¯agañ 2004, s. 64.
Koniec paŸdziernika
Przyjechali przed po³udniem - Kazik Skorupski i Gienek Pawlak. Do mnie do Zawady, na
prowincjê. Kazik ma g³owê pe³n¹ teatru. Pojedzie do Ameryki w grudniu, w zwi¹zku ze spektaklem i wyk³adem o Marii Curie-Sk³odowskiej. A¿ mu zazdroszczê. W zasadzie nie
powinienem, bo umieæ emigrantowi jakoœ sobie radziæ we Francji, to jednak szczêœcie. Mam
wra¿enie, ¿e jest jednak zmêczony, zapracowany. Gienek pamiêta mnie z „ITD” we Wroc³awiu.
Studiowa³ historiê sztuki, któr¹ ukoñczy³ na Sorbonie. Tym bardziej mo¿e cieszyæ, ¿e podobaj¹
mu siê obrazki na szkle malowane, które wisz¹ w moim pokoju. Kiedyœ namalowa³ na œcianie
naszego akademika fresk „in Arcadia ego”. Wiele ju¿ lat mieszka w Wysokich Pirenejach, tam
pracuje w lokalnym muzeum, 12 kilometrów od Lourdes. Stamt¹d mam dwa piêkne pawie pióra,
które zdobi¹ okno mojego pokoju. Jego biuro jest usytuowane na wie¿y z widokiem na Góry.
Obeszliœmy dom, popatrzyliœmy na jesienne zielsko, wypaliliœmy po papierosie. Gienek
wyraŸnie polubi³ moje trzy ma³e kotki, które raz po raz g³aszcze. Pstryknêliœmy sobie zdjêcia.
Ktoœ zauwa¿y³ nad naszymi g³owami pogodne niebo. Zrobi³em jajecznicê à la Niesio³owski,
jemy i przypominamy jakieœ drobiazgi z przesz³oœci. I tylko tyle.
62
U¿ywana
wi¹zanka œlubna
Der gebrauchte
Brautstrauss
Ruth Donner
Ruth Donner
By³ rok 1943, œrodek wojny , a my chcieliœmy siê pobraæ. Moja mama kupi³a gdzieœ
okazyjnie b³yszcz¹cy materia³ w kolorze
truskawki. Znajoma uszy³a mi z tego materia³u ³adn¹ sukienkê. Mój m¹¿, wówczas
starszy mat marynarki wojennej wyst¹pi³ w
granatowym uniformie.. Ale co ze œlubn¹
wi¹zank¹?
W ca³ej Zielonej Górze (Grünberg) nie
by³o ¿adnych kwiatów. Szukaliœmy w kwiaciarniach i ogrodnictwach, by³o ju¿ za póŸno,
a do tego jeszcze z powodu wojny wolno by³o
uprawiaæ tylko owoce i warzywa. Nie by³o po
prostu ¿adnych kwiatów. A ja nie chcia³am iœæ
do œlubu bez kwiatów!
Jedna z kwiaciarek poradzi³a mi, ¿eby
wzi¹æ ma³¹ g³ówkê kapusty i na niej poprzyczepiaæ sztuczne kwiaty z bibu³ki w stylu biedermeier, kapusta by³aby niewidoczna... Po
jakimœ czasie kwiaciarka przypomnia³a sobie,
¿e przed dziesiêcioma dniami inna para
stanê³a na œlubnym kobiercu. Dla nich przygotowa³a wi¹zankê z ostatnich prawdziwych
kwiatów w Zielonej Górze. By³o to szeœæ
ró¿owych chryzantem.
I tak poprosi³a nas, aby zajœæ do niej nazajutrz, ona w miêdzyczasie pojedzie do
nowo¿eñców zobaczyæ czy te kwiaty „jeszcze
stoj¹”. Trzy z nich by³y ca³kiem dobre, m³oda
para by³a pe³na zrozumienia, gotowa
odsprzedaæ je za pó³ ceny. Otrzymaliœmy je
po po³udniu.
I tak pobraliœmy siê z „u¿ywanymi kwiatami” 9. paŸdziernika 1943 roku, w zielonogórskim ratuszu. Zdjêcie z tej uroczystoœci
wisi u mnie na œcianie, widaæ na nim
wi¹zankê. Podczas mojej ostatniej wizyty
w Zielonej Górze, w maju 2001 roku opowiedzia³am o moich perypetiach z wi¹zank¹
w ratuszu. Byliœmy tam przyjmowani przez
Es war 1943, als mitten im Krieg, als mein
Mann und ich in Grünberg (Zielona Góra)
heiraten wollten. Fümein Hochzeitskleid konnte meine Mutter unter der Hand einen
glänzenden, erdbeerfarbenen Stoff auftreiben.
Eine Bekannte nahte mir daraus ein hübsches,
knielanges Kleid. Mein Mann, der damals
Gefreiter bei der Kriegsmarine war, ging in
blauer Dienstuniform. Aber der Hochzeitsstrauss?
In der ganzen Stadt waren einfach keine
Blumen aufzutreiben. Wir ersuchten es n
sämtlichen Blumenladen und Gärtnereien,
doch es war bereits zu spät im Jahr und
ausserdem aufgrund des Krieges nur noch
Obst und Gemüse angebaut werden. Es war
einfach nichts zu bekommen. Ganz ohne
Blumen aber wollte ich nicht heiraten!
Da meinte eine Blumenhändlerin, in der
Not sollten wir einfach kleinen Kohlkopf
nehmen und darauf nach Biedermeierart künstliche Blumen aus Kreppapier stecken, so
dass der Kohlkopf nicht mehr zu sehen wäre.
Doch dann hatte die gute Frau eine Eingebung: Sie erinnerte sich an ein anderes Paar,
das sich 10 Tage zuvor das Jawort gegeben
hatte. Für diese hatte die Blumenfrau die letzen
echten Blumen in ganz Grünberg aufgetrieben: Sechs Stiele pinkfarbener Chrysantemen.
Und so bat sie uns am Nachmittag
nochmals vorbeizukommen, sie würde in der
Zwischenzeit zu dem frischvermählten Paar
fahren und gucken, „ob die Blumen noch stehen”. Drei Chrysanthemen blühten tatsächlich
noch, das junge Paar hatte Mitleid und war
bereit, sie noch zum halben Preis wieder
zurückzugeben. Am Nachmittag dann wurden
sie an uns weiterverkaufl.
Mit diesen, gebrauchten Blumen” bin ich
dann am 9. Oktober 1943 im Grünberger
Ruth Donner
63
Rathaus getraut worden. Ein Foto davon
hängt noch heute bei mir an der Wand
Brautstrauss inklusive.
Bei meinem letzten Besuch in Grünberg
im Mai dieses Jahres (2001) habe ich meine
Geschichte von dem „Brautstrauss mit Hindernissen” im Rathaus von Rathaus von
Grünberg erzählt. Wir waren dort von der polnischen Stadträtin eingeladen und wurden
nach besonderen Erlebnissen und Erinnerungen aus unserer alten Heimat gefragt.
Einige Tage später war unsere Gruppe im
Grünberger Heimatmuseum. Als alle wieder
herauskamen, stand plõtzlich unsere Dolmetscherin im festlichen langen Kleid an der Tür
und fragte nach mir. In der Hand hielt sie
einen Strauss mit weissen Nelken in Biedermeierart gebunden.Es war für mich, als
„Ersatz für meinen nur gebrauchtenStrauss
1943! Ich war zu Tränen gerüNicht nur wegen
der wunderschönen Blumen, sondern auch
wegen dieser grossartigen, menschlichen Geste deutsch-polnischer Freundchaft! Danke!
64
radn¹. Pytano o nasze wspomnienia zwi¹zane
ze star¹ ojczyzn¹.
Kilka dni póŸniej nasza grupa by³a w muzeum w Zielonej Górze. Gdy wychodziliœmy
stamt¹d stanê³a przed nami w drzwiach nasza
t³umaczka w d³ugiej eleganckiej sukni i zapyta³a o mnie. W rêku trzyma³a wi¹zankê
z bia³ych goŸdzików w stylu biedermeier.
By³a przeznaczona dla mnie jako rekompensata za moj¹ u¿ywana wi¹zankê 1943.
Wzruszy³am siê do ³ez. Nie tylko z powodu piêknych kwiatów, lecz z powodu
wspania³ego gestu, ludzkiego gestu polskoniemieckiej przyjaŸni. Dziêkujê!
T³umaczenie
Barbara Krzeszewska-Zmyœlony
Oferta
Rafa³ Klan
Zastanawiam siê kto mo¿e dzwoniæ o tak wczesnej porze. Kto mo¿e dzwoniæ pod nasz
numer? Do nas? Bezrobotnych? Kiedy cz³owiek pracuje, to siê rozumie. Zawsze ktoœ przekrêci.
Z zak³adu na przyk³ad. A to przyjdŸ dzisiaj wczeœniej. A to przygotuj siê, ¿e zostaniesz d³u¿ej.
Musimy œci¹gn¹æ ciê z urlopu. To ty wakacje spêdzasz w domu? No, to tym bardziej wsiadaj na
rower i przyje¿d¿aj. I tak w kó³ko. A¿ do ostatniej rozmowy, kiedy us³ysza³em od tych z pierwszej zmiany, ¿e otrzymali wypowiedzenia. No, ¿e to prawda, o tej likwidacji zak³adu. Wszystko
prawda. PóŸniej ju¿ nie mia³ kto dzwoniæ. Mówi¹, ¿e to znaki czasu.
S³yszê, jak hucz¹cy telefon milknie i Ada, moja ¿ona, zagaduje do s³uchawki.
– Nie, nie. Nie szkodzi. Naprawdê! – przekonuje kogoœ – Nie spa³am. Rafa³ jeszcze œpi, ale
zaraz bêdê go budziæ, bo wiesz, on dzisiaj... (...) Tak! Tak! Dzisiaj jest w³aœnie ten dzieñ. (...)
¯ebyœ wiedzia³a! (...) Tak! By³ w mieœcie eL, ale niczego nie znalaz³. (...) Tak, w Gie te¿. (...)
To prawda – wzdycha – trudno coœ znaleŸæ, ale mamy nadziejê, ¿e dzisiaj wszystko odmieni siê.
Dzisiaj znajdzie. Co ja gadam: znajdzie! On w³aœnie nie znajdzie! To jego znajd¹! (...) Tak!
Przecie¿ napisali. Niech pan przyjdzie, rozumiesz, o tej i o tej godzinie w zwi¹zku z ofert¹ pracy.
Podpisano: jakiœ zastêpca czy ktoœ podobny. No! To jak ja mogê mówiæ, ¿e znajdzie, kiedy oni
pierwsi zrobili krok. Nie? Znaczy ten mój Rafa³ nie taki g³upi. (...) Martwi³am siê, kiedy tak
chodzi³ za t¹ prac¹ i chodzi³ i nic znaleŸæ nie móg³. (...) Tak, ale myœla³am, ¿e jak ktoœ tak chodzi,
rozumiesz, miesi¹cami, to wreszcie natrafi na swego. Wiesz, swój swego rozpozna i pracê,
wiesz, zaoferuje. (...) No tak, mo¿e i masz racjê. Mo¿e rzeczywiœcie, ktoœ doceni³, ¿e on tak
chodzi i teraz chc¹ z nim obgadaæ pewne sprawy. Co do warunków zatrudnienia na przyk³ad.
Nie? (...) No dobra! (...) To do zobaczenia. (...) Jak tylko coœ bêdzie tego, to zaraz przekrêcê. (...)
Dobrze! Jak wróci. (...) Czeœæ.
– Kto dzwoni³? – wo³am z pokoju.
– Nie œpisz ju¿? Telefon ciê rozbudzi³? Lidka. Lidka dzwoni³a – odpowiada na pytanie –
chodŸ! Œniadanie ju¿ gotowe.
Wyskakujê z ³ó¿ka. Ubieram koszulki, swetry, skarpety. A wszystko specjalnie dobrane na
okolicznoœæ umówionego spotkania w Powiatowym Urzêdzie Pracy. W kuchni Ada wita mnie
szerokim uœmiechem.
– Czyta³am ten wiersz, który wczoraj – chyba w nocy? – napisa³eœ.
– Ach! Wiersz! – przypominam sobie.
Wracam do pokoju i biorê do r¹k zapisan¹ kartkê papieru.
– Przeczytaj mi Rafciu! – krzyczy Ada z kuchni – Lubiê jak czytasz! Ty mój Michale
¯ebrowski!
Z powrotem wiêc do kuchni. Siadam na taborecie i nim przyst¹piê do konsumpcji czytam.
Panie!
– ,,Panie” w znaczeniu – pracodawco! – pozwalam sobie na krótki komentarz.
Panie!
Daj! Daj pieni¹dza!
Choæ jeden pieni¹dz!
Z³otówkê! Daj trochu!
Rafa³ Klan
65
Trochu, co?! Jestem chory!
Zziêbniêty! Biedny! Przemoczony!
Nie jad³em od ... kto to mo¿e wiedzieæ!
Wspomó¿! Biednego Polaka!
Ziomek jestem twój, nie bujam.
Mam zielone oczy, to kolor drzwiczek zestawu kuchennego.
I czêsto przekrwione bia³ka, to kolor tapet w kuchni.
Bia³e by³y kiedyœ.
Rozumiesz o czym mówiê?
Koniec. W tej chwili, do kuchni, zaspanym krokiem wkracza dwuletni ch³opiec. Nasz syn.
Mateusz. Ada sadza go sobie na kolana.
– Tatuœ napisa³ piêkny wiersz? Wiesz? – pyta ch³opca.
Mateusz zdaje siê kiwaæ g³ow¹.
Godzina ósma. Dok³adnie, piêtnaœcie minut po ósmej. Œniadanie! Jestem oddalony od
spotkania z, byæ mo¿e, przysz³ym pracodawc¹ o siedemdziesi¹t cztery minuty. O siedemdziesi¹t
cztery siorbniêcia, siedemdziesi¹t cztery umiarkowane kêsy chleba.
Wiêc chleb, d¿em, siedemdziesi¹ta czwarta szklanka mleka i p³atków owsianych. Wystaj¹ce
przednie zêby, piegi i worki pod oczami. Zgarbiona sylwetka, taki znak zapytania. Atmosfera
poszukiwania odpowiedniej stacji radiowej odpowiada zaburzeniom moich myœli. Cicho, cicho,
cichutko. Nic nie zrobi¹, nie skalecz¹. – Wykastruj¹?! – No co ty! – No to bêdê przynajmniej po
spotkaniu, gorzej – w trakcie – bêdê, jak kastrat. Spokojnie. Spokojnie.
Wdech przez nos. Dobrze. Powietrze dociera – krew transportuje, myœl nie przeszkadza – do
miejsc najboleœniej spiêtych. To miêœnie twarzy. Wydech. Usta uk³adaj¹ siê w rurkê. Spokojnie.
Wdech. Skupiasz siê na tych miejscach... i tak dalej.
Siedemdziesi¹t cztery westchnienia i siedemdziesi¹t cztery próby uciszenia dzieci.
– Mateuszku?!!! Cœœœœ.... Wiesz gdzie dzisiaj tatuœ idzie? Do? Do? Do u? urzê? do urzêdu!!!
Urzêdu pra? pra? pracy!!! I mo¿e tatuœ otrzyma co? Pra? no? Pra? Pra? Pracê!!! I znowu bêdzie
przynosi³ do domku co? Pie? Pieni¹? Pieni¹? Pieni¹¿ki!!! Och ty mój ma³y gamoniu! Wiêc teraz
b¹dŸ cichutko, tak? Ju¿ cichutko. Bo tatuœ denerwuje siê przed spotkaniem. Wiesz? No chodŸ,
zobaczymy co robi Gabrysia w pokoju. Pewnie jeszcze œpi.
Kiedy zak³adam wiosenne obuwie i kwietniow¹, zamszow¹ kurtk¹ Ada z dzieciêcego pokoju rzuca pytanie.
– Denerwujesz siê?
– Trochê. – odpowiadam.
– Myœlisz, ¿e co to bêdzie? Coœ ciekawego? Ciekawa propozycja?
– Nie wiem! Sk¹d mam wiedzieæ?!
Wychodzê. Ulice rodzinnego miasteczka pl¹cz¹ siê pod nogami kiedy maszerujê niepewnie
i wzdrygam siê na myœl o niewiadomej. Wiem, jak mówi¹ starsi ludzie, bêdzie co ma byæ i nic
na to nie poradzê. Wiem równie¿, jak mawiaj¹ inni ludzie, ¿e bêdzie jak Bóg chce i tego bracie..., no! tego bracie nie przeskoczysz. Wiêc po prostu idê i lewym, bezrobotnym profilem
naœwietlam szare mury, kolorowe wystawy, bramy, drzwi, drzewa.
W koñcu jestem na miejscu. Po stopniach do budynku.
Pukam. Za biurkiem siedzi kobieta, pochylona nad plikiem kartek, poprawia na nosie okulary.
– Pan Kl.? Pan by³ umówiony?
– Na dziewi¹t¹ trzydzieœci!
– Pokój numer siedemdziesi¹t cztery! – wraca do pierwotnej pozycji, do stosu d³ugopisów
bez wk³adów, mruczy sobie pod nosem radiow¹ melodiê.
66
Stawiam krok do ty³u, naciskam klamkê, odpycham oszklone drzwi i naraz,
niespodziewanie, s³yszê jeszcze g³os kobiety:
– Niech pan zaczeka! – odrywa wzrok od papierów i przybieraj¹c na twarzy wyraz pe³nego
przekonania mówi – Dzisiaj pana ¿ycie odmieni siê, nabierze kolorów, g³owa do góry. Tylko
niczego siê nie baæ!
Do pomieszczenia numer siedemdziesi¹t cztery. Ten sam korytarz, ten sam kolor nak³adany
przez bezrobotnych malarzy na krzywe œciany. Te same uschniête kwiaty w pomarañczowych
doniczkach. Pusto, do samych drzwi pusto. Pukam i wchodzê.
– O! Dzieñ dobry! Kto do nas przyszed³? – Od samego progu mê¿czyzna za biurkiem
zaskakuje pytaniem. – Proszê – mówi – niech pan usi¹dzie. Proszê siê nie denerwowaæ, my tutaj,
proszê pana, nikomu krzywdy nie wyrz¹dzimy. Mo¿e pan byæ o to spokojny.
Na ka¿de us³yszane s³owo reagujê skiniêciem g³owy i zmierzam w kierunku krzes³a. Siadam.
Obok mê¿czyzny, który do mnie mówi, siedzi drugi, tyle tylko, ¿e milczy. Zwieszona g³owa.
Zdaje siê zainteresowany czym innym.
– Wiemy, podejrzewamy, jednym s³owem rozumiemy. – mê¿czyzna nie ustawa³ – Pañskie
samopoczucie, mo¿e nawet lekkie zawstydzenie, nie jest nam obce. Ka¿dy z nas to przechodzi³,
niech mi pan wierzy. Nowa sytuacja! Nowi ludzie! Dlatego chcemy dope³niæ wszelkich starañ,
¿eby nasz rozmówca, proszê pana, czu³ siê swobodnie i nie by³ niczym skrêpowany. Nie
dzia³amy, ³askawy panie, jak inne towarzystwa ubezpieczeniowe, które próbuj¹ cz³owieka
zagadaæ i nie dopuœciæ do s³owa. O nie! Proszê pana! A je¿eli ju¿ w pewnym sensie wyda³o siê
kogo reprezentujemy, to przejdŸmy do szczegó³ów. Czy jest pan gotowy? RozluŸniony?
Ochotny?
– Tak – odpowiadam – tak. Jestem, jestem.
– Dobrze – mê¿czyzna zaciera rêce – dobrze. Musi pan wiedzieæ, ¿e ca³a procedura
przes³uchania nie bêdzie trwaæ d³u¿ej ni¿ piêæ do dziesiêciu minut. Zadam teraz panu kilka
pytañ, a pan niech odpowie zgodnie z pañskim sumieniem. Ju¿? Mogê zaczynaæ?
Uœmiecham siê, co ma oznaczaæ, ¿e moje przygotowanie za chwilê osi¹gnie punkt kulminacyjny. Wykrzywiam wiêc usta i mój rozmówca, mê¿czyzna w garniturze ze znaczkiem w klapie,
przyjaŸnie mru¿y oczy. Wyci¹ga g³adk¹ kartkê, k³adzie j¹ przed sob¹ i przez chwilê zagl¹da mi
g³êboko w oczy.
– Dobrze – mówi. – Proszê nam powiedzieæ czy chce pan podj¹æ ciekaw¹ pracê?
– Tak. – mówiê uroczyœcie.
– A czy chcia³by pan du¿o zarobiæ?
– Tak!
– A ile dok³adnie?
– Wystarczy, ¿e dostanê tyle ile zarabia³em w poprzedniej pracy.
– Doskonale! Naprawdê idzie panu jak po maœle. Jeszcze kilka pytañ, niech pan tylko
wytrzyma, a podejrzewam, ¿e wszystko... naprawdê..., no nie wiem jak to powiedzieæ...
A zreszt¹, zaraz wszystko siê wyjaœni, tylko kilka pytañ. Niech wiêc pan bêdzie ³askaw
powiedzieæ czy gotów jest pan podj¹æ pracê od dzisiaj?
– Tak!
– A czy chcia³by pan sam sobie byæ szefem?
– Tak!
– Jeszcze tylko jedno pytanie.
– Taaak?
– Pana imiê i nazwisko?
– Rafa³ Kl.
Na twarzy pytaj¹cego rozlewa siê szeroki uœmiech. K¹ciki ust radoœnie drgaj¹ i wysy³aj¹ do
mnie pozytywne fluidy.
Rafa³ Klan
67
– Brawo! – krzyczy, co wydaje mi siê lekk¹ przesad¹ – Brawo! Proszê niech pan wstanie
i podejdzie tutaj. Tutaj, tutaj. Do mnie. I niech pan spojrzy na kartkê, która le¿y przede mn¹.
Proszê siê nie krêpowaæ.
Podchodzê i zagl¹dam mê¿czyŸnie przez ramiê. Na bia³ej kartce, w kolumnie, widzê wypisane s³owa: tak, tak, tak, tak, tak, tak, Rafa³ Kl.
– Czy pan wie co to znaczy? – s³yszê pytanie.
– No, nie za bardzo. No nie wiem.
– Proszê pana! Przede wszystkim gratulujê! Pan jest urodzonym szczêœciarzem! Czy ktoœ ju¿
to panu mówi³? Pan jest po prostu Jack Nicholson, Meryl Streep, pan jest po prostu urodzony
w czepku! Czy pan wie, ¿e jest pan pierwszym w tym dniu, który na szeœæ pytañ odpowiedzia³
pozytywnie. Nikt! Nikt, poza panem, nie zdo³a³... w takim wymiarze... bez zaj¹kniêcia... bez
zawahania... Proszê pana! Proszê pana! Czy pan rozumie, co to dla pana oznacza?
– No jeszcze nie. – mówiê zgodnie z prawd¹.
– No to niech pan zrozumie, ¿e przeszed³ pan do ostatniego etapu kwalifikacyjnego i je¿eli
odpowie pan – obiecujê, ¿e to ju¿ ostatnie pytanie – zgodnie z prawd¹, pozostanie mi tylko
z³o¿yæ na pañskie rêce gratulacje i przyj¹æ pana w poczet pracowników firmy, któr¹ mam przyjemnoœæ tutaj godnie prezentowaæ.
– Jakie to pytanie?
– Zaraz wszystko panu wyjaœniê. Panie Jurku! – mê¿czyzna zwróci³ siê do tego drugiego ze
zwieszon¹ g³ow¹. Po czym ten drugi natychmiast wsta³, podszed³ do szafy, odsun¹³ j¹ od œciany
i znikn¹³ za ni¹.
– Wiêc, jak ju¿ mówi³em, ostatni etap sk³ada siê z dwóch czêœci. W pierwszej zadajê panu
pytanie, a w drugiej czêœci bêdzie pan œwiadkiem bardzo krótkiej prezentacji, której celem jest
pomóc panu w odpowiedzi. Jest pan gotowy?
– Tak.
– Dobrze. Pytanie brzmi: proszê odpowiedzieæ jakie towarzystwo ubezpieczeniowe sk³ada
panu propozycjê wyj¹tkowej pracy. I od razu mogê powiedzieæ, ¿e nie oczekujê natychmiastowej odpowiedzi. Poczekajmy na prezentacjê, która na pewno rozwieje pañskie w¹tpliwoœci.
Panie Jurku? Jest pan gotowy? – W odpowiedzi us³yszeliœmy pukanie w drzwi szafy. – No to
œwietnie! Niech pan podejdzie do szafy.
– Mam podejœæ? – upewniam siê.
– Tak, tak! Niech pan podejdzie. Spokojnie. Na pewno zna pan odpowiedŸ! Zapewne ju¿ pan
nas przejrza³! Zgadza siê? Rozpozna³! Po tym na przyk³ad, jak z panem rozmawiamy? Tylko
jedno towarzystwo mo¿e w ten sposób prowadziæ dialog. To ju¿ powinno panu du¿o powiedzieæ,
ale niech pan obejrzy jeszcze to, to za szaf¹.
Podchodzê. Ostro¿nie. I w chwili kiedy mam zajrzeæ i rozwiaæ wszelkie w¹tpliwoœci, zza
rogu szafy wy³ania siê, gdzieœ na wysokoœci mojej klatki piersiowej, g³owa lwa. Oczywiœcie nie
jest to prawdziwy lew, ale pan Jurek w przebraniu drapie¿nika. Na widok króla zwierz¹t stajê w
miejscu i nie ruszam siê podejrzewaj¹c, ¿e towarzystwo chce sprawdziæ jak reagujê na
niespodziewane zagro¿enie. Stojê wiêc nieruchomo, udajê drzewo, rozpoœcieram na boki rêce i
pozwalam by g³owa bezwiednie opad³a. Ale widaæ, ¿e ten rodzaj reakcji nie le¿y w zakresie
zainteresowañ towarzystwa, bo mê¿czyzna szturcha mnie pod ¿ebro i mówi.
– Niech pan uwa¿a, panie Rafale.
I w tej samej chwili pan Jurek podnosi na wysokoœæ lwiej g³owy bodaj¿e dyktafon. Naciska
,,play”, rozwiera usta, a z g³oœników wydobywa siê trzeszcz¹cy g³os lwiego ryku. Po czym pan
Jurek z lwi¹ g³ow¹ wycofuje siê. A mê¿czyzna, który do tej pory by³ moim przewodnikiem
znowu wkracza do akcji.
– I co panie Rafale? Nie by³o trudne? Prawda?
68
Wracam na miejsce i powoli tracê nadziejê na zdobycie posady. Za nic w œwiecie nie potrafiê
skojarzyæ lwiej g³owy z towarzystwem. Naraz coœ w mojej g³owie nabiera konkretnych
kszta³tów.
– To siê zaraz oka¿e – mówiê.
Zza szafy wy³ania siê postaæ pana Jurka. Z powrotem przysuwa mebel do œciany, siada obok
mê¿czyzny i jak poprzednio zwiesza g³owê.
– Proszê wiêc odpowiedzieæ na pytanie, które panu zada³em przed prezentacj¹.
Odpowiadam.
– Metro, Goldwyn i Mayer.
– S³ucham?! – Mê¿czyzna wytrzeszcza do mnie oczy
– Metro, Goldwyn i Mayer – odpowiadam.
– No có¿ – widzê na twarzy mê¿czyzny konsternacjê – niestety! Nie powiod³o siê panu.
W³aœciwa odpowiedŸ brzmi: i tu pada nazwa firmy.
£apiê siê za g³owê. No jasne – myœlê. ¯e te¿ o tym nie pomyœla³em.
– No niestety! Bardzo nam przykro. Ale proszê siê nie martwiæ towarzystwo nie pozostawia
cz³owieka okrutnym ¿ywio³om losu. Mamy dla pana pracê zastêpcz¹, je¿eli oczywiœcie wyrazi
pan zgodê. To ju¿ oczywiœcie nie bêd¹ te same pieni¹dze, tylko najmniejsza krajowa, ale zawsze
lepsze to ni¿ nic. Prawda?
– Prawda. – mówiê nie taj¹c ju¿ lekkiego rozdra¿nienia.
– Proszê pana, mam na myœli posadê, której godnym tutaj przedstawicielem jest kolega
Jurek. Mam na myœli kogoœ kto, przebrany za lwa, mo¿liwie przekonuj¹co odgrywa ostatni etap
pytañ. Jak pan zauwa¿y³ pan Jurek nie potrafi imitowaæ jeszcze ryku lwa dlatego nosi ze sob¹
dyktafon, ale od pana oczekiwalibyœmy ju¿, w miarê mo¿liwoœci, wiêcej inicjatywy i pracy w
domu. Pan rozumie? Towarzystwo ¿yczy sobie wiêcej naturalnoœci, a mniej ingerencji z
zewn¹trz. Czy panu to odpowiada?
– Tak! – mówiê z przekonaniem. – Tak!
– To œwietnie! Skontaktujê pana z moimi przyjació³mi z Towarzystwa, którzy poszukuj¹
w³aœnie kogoœ takiego jak pan. Na pewno siê uciesz¹, bo dzisiaj proszê pana ma³o jest takich
ludzi, którzy nie boj¹ siê pracy. Raczej spotykamy postawê, wie pan, co tu zrobiæ, ¿eby nic nie
robiæ, a zarobiæ. Rozumie pan? No, ale z panem to co innego. No to có¿ – podniós³ siê z krzes³a,
co i ja uczyni³em – szkoda, ¿e nie zosta³ pan pe³noprawnym pracownikiem, ale ma pan szansê.
Myœlê, ¿e tak! Ma pan szansê! Popracuje pan trochê imituj¹c lwa i za jakieœ pó³ roku bêdziemy
mogli znowu spotkaæ siê i byæ mo¿e wtedy, bez problemu... No to co? – Podaje mi rêkê. – Do
zobaczenia. Skontaktujê pana z przyjació³mi i myœlê, ¿e od nastêpnego tygodnia bêdzie praca.
Do widzenia.
– Do widzenia. – ¯egnam siê i wychodzê.
Korytarz! Korytarz ozdobiony kolorami, tymi bezrobotnymi, których ¿aden malarz ju¿ nie
u¿ywa, które wycofano z obiegu i gdzieœ tam na strychu fabryki, w której tworzy siê tysi¹ce
odcieni, gdzieœ tam, te niczyje kolory schn¹ w dwudziestolitrowych pojemnikach. Wychodzê.
Nim zach³ysnê siê powietrzem, przetrê zmêczone oczy i poproszê o kubek wody. Bo najzwyczajniej w œwiecie zasch³o mi w gardle. Wiêc nim wszystko to siê wydarzy podchodzi i otacza mnie
grupka m³odych ludzi. Przedzia³ wiekowy 27-29 lat. To kumple z podwórka, z dzieciñstwa.
Krótko ostrzy¿eni, bluzy z kapturem. Spodnie opuszczone w kroku.
– Jo!
– Jo!
– Jo! – witaj¹ siê ze mn¹.
– Jo – odpowiadam.
– S³uchaj stary – zaczyna najwiêkszy z nich, Piotr – wiesz, stary, co jest?
– Jest, jak jest, wiesz... – odpowiadam.
Rafa³ Klan
69
– Co z nasz¹ umow¹? Muza ju¿ gotowa!
– Gotowa, gotowa. – do³¹cza siê drugi, Pawe³ – Bity gor¹ce!
– Jak tam rymy? Piszesz? – pyta Piotr. – Rozumiesz, ¿e to ju¿ czas...
– Wiesz – mówiê z nieukrywanym ¿alem – dosta³em pracê!
– Jak to? – dziwi siê trzeci, Jakub – nie chcesz byæ g³osem bezrobotnych?! Przecie¿ to twoje
rodzinne miasto! Cz³owieku?! – mówi – blisko 30% ludzi nie pracuje, nie ma co jeœæ! A ty w
takiej chwili przyjmujesz jak¹œ dupn¹ ofertê pracy?!
– Tylko nie dupn¹! – obruszam siê.
– No! Jak znam ¿ycie bêdziesz naœladowa³, czy tam przebiera³ siê za lwa!
– Sk¹d wiesz? – pytam zaskoczony.
– Cz³owieku?! A co ty myœlisz? Dzisiaj poza lwem innego zajêcia nie znajdziesz!
– To nie wiedzia³em – mówiê zbity z tropu.
– Zreszt¹! Niewa¿ne! – koñczy Jakub – rezygnujesz, to twój problem. Powiedz tylko, kogo
znajdziemy na twoje miejsce...
– Kto nam takie rymy u³o¿y. – wtr¹ca siê czwarty, Barnaba – Lepszego od ciebie nie znamy.
Przecie¿ ty jesteœ Philip Larkin dla naszego hip – hopu.
– Ale ja mogê dalej... – próbujê ich przekonaæ.
– WyjdŸmy na zewn¹trz, bo muszê zajaraæ – mówi Piotr – zawiod³eœ nas brachu. A w ogóle,
co to za kolor? – wskazuje na œcianê – Sraczkowata zieleñ? Zaschniête gówno? Cz³owieku! Kto
tutaj mo¿e pracowaæ? ChodŸmy st¹d!
Opuszczamy mury Urzêdu Pracy. Ka¿dy z nich z g³ow¹ zakryt¹ szerokim kapturem.
– Stary – najwiêkszy zaci¹ga siê dymem – nie bêdziesz ju¿ autentyczny. Musimy szukaæ pod
innym adresem.
– Ale te rymy – wzdycha kolejny – te rymy!
Idziemy powoli w stronê rynku. Szeœciu bezrobotnych rapowców i jeden z posad¹ lwa.
– Tak! Rymy! Pamiêtacie to: Bezrobocie do¿ywocie / ¿ycie w tym ca³ym b³ocie
– Tak! – wzdycham i ¿a³ujê, ¿e tak g³upio pozby³em siê mo¿liwoœci przewodzenia pokoleniu bezrobotnych.
– Rzeczywiœcie – mówiê – nie bêdê ju¿ autentyczny.
– Niestety – konstatuje Piotr – Ale wiesz co? Ostatni raz!
– Co ostatni raz? – pytam.
– Stójcie, stójcie – Piotr zatrzymuje pozosta³ych – pamiêtacie ten tekst o bezrobociu.
Wszyscy kiwamy g³ow¹.
– To jest ostatnia okazja, ¿eby wspólnie, w tym sk³adzie, wiecie, porapowaæ!
– Nie ma na co czekaæ! Nie ma co siê zastanawiaæ – podchwytujê pomys³.
Rozstawiamy siê. Za nami, w ratuszowych murach, burmistrz przechyla fili¿ankê
kawy. Ale my ju¿ w hip-hopowym transie, odpowiednio gestykuluj¹c rap – rap, rapujemy:
Poranna kawa, to nie jest zabawa
Niezagospodarowany czas, okrada nas
Zabija nas
Jestem mieszkañcem miasta
Gdzie brudne ulice od kroków bez pracy
Jêcz¹ i jêcz¹
To ca³e moje m³ode ¿ycie
To moje bezrobocie
To moje do¿ywocie
¯ycie w tym ca³y b³ocie
¯ycie w cudzym kurorcie
70
K¹tem oka widzê, ¿e przechodnie zatrzymuj¹ siê i podchodz¹ bli¿ej. Podchwytuj¹ s³owa i w
rozko³ysanym transie nasz przekaz wznosi siê ponad miejscowe podzia³y. Murarz opuszcza
betoniarkê, a tynkarz rzuca kielni¹ o œcianê i wciskaj¹c siê w coraz obfitszy t³um dok³ada swoje
rymy.
Chcesz ¿yæ musisz pracowaæ
Od rana do wieczora przy kielni siê marnowaæ
Dostaniesz za to och³ap, dostaniesz marn¹ kasê
¯ebyœ musia³ wróciæ swoje ¿ycie tu rozrzuciæ
To moje bezrobocie
To moje do¿ywocie
¯ycie w tym ca³y b³ocie
Nie widzê ju¿ dok³adnie co dzieje siê poza t³umem, który czynnie bierze udzia³ w po¿egnalnym wystêpie siedmiu m³odych rapowców. Mogê natomiast obj¹æ wzrokiem wy¿sze partie
budynków. A dzieje siê tam niema³o. Otwieraj¹ siê okiennice i widzê, jak ludzie pozbawieni
pracy, nasyceni depresj¹ i samobójczymi myœlami opuszczaj¹ swoje getta. Przy³¹czaj¹ siê do
nas. A ten niespodziewany t³um nie ko³ysze siê ju¿ w miejscu, ale ulicami, w transowym
pochodzie, po³yka nastêpnych, którym nieobce jest sk³adanie rymów. Nieobcy jest strach
i demoniczny chichot pustego portfela.
To moje bezrobocie
To moje do¿ywocie
¯ycie w tym ca³ym b³ocie
(luty, 2003)
71
72
Ecki
Ecki
Rainer Vangermain
Rainer Vangermain
Ruben stand auf der Brücke über der Oder
und schaute über das Geländer hinweg, in das
trübe Wasser des Flusses. Der kleine Grenzverkehr der über die Stadtbrücke führte und
um diese Tageszeit noch mäßig war, berührte
ihn nicht. Er kannte ihn und es war ihm
gewohnt, umgeben zu sein von Studenten, die
an der deutsch-polnischen Universität
studierten, Rentnern auf Billigeinkaufstour,
Tanktouristen, Prostituierten, Arbeitssuchenden, Schmugglern und Zufallspassanten. Er
kam von seinem polnischen Friseur, den er
alle zwei Monate aufsuchte, um sich die
Haare schneiden zu lassen, weil das nur den
Bruchteil des Preises kostete, den er dafür in
Deutschland hätte bezahlen müssen. Der
Friseur demütigte ihn, indem er den
Haarschnitt nie ganz exakt ausführte, entweder schnitt er etwas kürzer, oder er ließ die
Haare länger als gewünscht, oder er schnitt
auf den Hinterkopf, wo man es selbst nie
direkt sah eine Stufe hinein. Ruben wußte das
und es war etwas nicht ganz zu Erklärendes,
warum er immer wieder diesen polnischen
Friseur aufsuchte. Die Deutschen und die
Polen in dieser Grenzregion schienen sich
nicht besonders zu mögen, obwohl sie, wie
bei einer Symbiose, gegenseitig von dem
kleinen Grenzverkehr profitierten. Der polnische Friseur zu dem Ruben immer ging,
mochte ganz offensichtlich keine Deutschen,
obwohl sie den Großteil seiner Kunden ausmachten. Er bediente sie still, ohne je ein Wort
mit ihnen zu wechseln, machte sich durch
Gesten und Zeichen verständlich und
bemühte sich das mundartliche deutsch seiner
Kunden zu verstehen, über deren Lippen nie
ein polnisches Wort kam. Ruben, so schien es,
war der einzige deutsche Kunde der sich
bemühte, sein Begehr mit minimalen polnischen Worten auszudrücken, die er einem
Wörterbuch entlehnte, das er schon jahrelang
Ruben sta³ na moœcie ponad Odr¹, spogl¹daj¹c przez porêcz w mêtn¹ wodê rzeki.
Nie zwraca³ uwagi na niewielki jeszcze o tej
porze ruch graniczny, ci¹gn¹cy siê przez
miejski most. Zna³ to dobrze, by³ przyzwyczajony do otaczaj¹cych go zewsz¹d studentów
polsko-niemieckiego uniwersytetu, emerytów
w swej podró¿y do tanich sklepów, turystów
w drodze na stacjê benzynow¹, prostytutek,
bezrobotnych szukaj¹cych pracy, przemytników i przypadkowych przechodniów.
Wraca³ od polskiego fryzjera, którego regularnie co dwa miesi¹ce odwiedza³, obcina³ tu
w³osy i p³aci³ u niego u³amek tego, co
musia³by zap³aciæ w Niemczech. Fryzjer
poni¿a³ go notorycznie, nigdy nie obs³uguj¹c
go tak, jak Ruben sobie tego ¿yczy³. Obcina³
w³osy raz za krótko, raz zostawia³ za d³ugie.
Zdarza³o siê te¿, ¿e niedbale przystrzyga³ ty³
g³owy, gdzie nigdy samemu nie mo¿na by³o
dostrzec porobionych schodków. Ruben
zdawa³ sobie z tego doskonale sprawê i nijak
nie mo¿na by³o wyt³umaczyæ, dlaczego wci¹¿
do niego wraca³. Polacy i Niemcy, zamieszkuj¹cy w pobli¿u granicy, zdawali siê
niespecjalnie za sob¹ przepadaæ, pomimo
funkcjonowania w symbiozie po obu stronach
granicy, z której obie strony czerpa³y zyski.
Polski fryzjer, którego odwiedza³ Ruben,
w sposób oczywisty nie cierpia³ Niemców,
choæ stanowili znakomit¹ wiêkszoœæ jego
klienteli. Obs³ugiwa³ ich bezg³oœnie, bez jednego s³owa. Staraj¹c siê zrozumieæ gwarê
swoich niemieckich klientów, na wargach
których nie zagoœci³o nigdy polskie s³owo,
porozumiewa³ siê z nimi za pomoc¹ gestów
i znaków. Ruben, na to wygl¹da³o, by³ jedynym Niemcem, który zadawa³ sobie trud
wyartyku³owania swoich oczekiwañ w kilku
polskich s³owach. Wynalaz³ je wczeœniej
w s³owniku, którego samo noszenie by³o
dowodem na brak postêpów w nauce jêzyka.
Mia³ go od lat przy sobie, wybieraj¹c siê na
drug¹ stronê.
Niemniej jednak szacunek do samego
siebie powodowa³, i¿ wchodz¹c do polskiego
sklepu odczuwa³ wewnêtrzny nakaz powiedzieæ w ojczystym jêzyku sklepikarza przynajmniej „dzieñ dobry” a przy wyjœciu „do
widzenia”. Z tej te¿ przyczyny zagadywa³ po
polsku do fryzjera: „Proszê fason, tam krótko,
tu d³ugo, dziêkujê, proszê”. Z pocz¹tku, przy
tego rodzaju dzieciêcej artykulacji zdañ
odczuwa³ wstyd. Z chwil¹ jednak¿e, gdy siê
przekona³, ¿e dziêki temu osi¹ga to co chce –
fryzjer obcina mu w³osy – zdo³a³ przezwyciê¿yæ za¿enowanie. Cena w z³otówkach plus
brak szacunku, nie wyda³a mu siê zbyt wysoka, wiêc Ruben wci¹¿ wraca³. Kiedy w³¹cza³
siê w ten ci¹gn¹cy przez granicê ruch,
zdawa³o mu siê, ¿e jest jedynym Niemcem,
który stara siê mówiæ po polsku. Pewn¹
osobliwoœci¹ by³ jednak fakt, ¿e do tej pory
fryzjer nie podziêkowa³ mu za to. Bez reakcji
przyjmowa³ do wiadomoœci jego polskie
s³owa. Nigdy nie odpowiada³, ani nie dopytywa³. Inni niemieccy klienci, którzy tu równie¿
za³atwiali swoje sprawy, niechlujnie wyra¿aj¹c ¿yczenia swoj¹ brandenbursk¹ gwar¹
znad Odry, w przedziwny sposób byli przez
niego rozumiani i w podobnie milcz¹cy i lekcewa¿¹cy sposób traktowani. Ale oni
równie¿ nie dali siê zniechêciæ, powracaj¹c
wci¹¿ na nowo. Zreszt¹ co do fryzur i sposobu
obcinania w³osów w Polsce – dla Niemców
sprawy te zdawa³y siê byæ wielk¹ tajemnic¹.
Ruben nie zamierza³ dociekaæ sedna owej
zagadkowej kwestii – przyjmowa³ j¹ tak¹ jaka
jest i tylko czasem problem ów stawa³ siê
pretekstem do g³êbszych spekulacji.
Odrzañskie wody toczy³y w kó³ko brudnoszare wiry pomiêdzy filarami mostu,
spowodowane prawdopodobnie nierównoœciami dna rzeki. Stary most zosta³ wysadzony
w czasie drugiej wojny œwiatowej. Do tej pory
na dnie wci¹¿ wala³ siê gruz, powoduj¹c
zmarszczki na g³adkiej gdzie indziej powierzchni p³yn¹cej rzeki. Patrz¹c w wiruj¹cy
wodny sto¿ek, przypomina³ sobie Ruben
ma³ego Eckiego, który niegdyœ równie¿
musia³ sun¹æ pomiêdzy przês³ami mostu.
mit sich herumtrug und immer beim
Grenzübertritt bei sich hatte und das Beleg
dafür war, das seine Polnischkenntnisse ab
einem bestimmten Jahr stagnierten.
Aber Rubens Selbstachtung gebot es ihm,
beim Betreten eines polnischen Ladens
wenigsten „Guten Tag” und beim Verlassen
„Auf Wiedersehen”, in der Landessprache zu
sagen und seinem polnischen Friseur sagen
zu können, „bitte Fasson, bitte dort kurz und
hier etwas länger, bitte, danke”. Bei dieser Art
Babysprache empfand Ruben anfangs Scham,
die er aber überwand, denn er bekam ja etwas
dafür, das er sich zu dieser Art Kommunikation bereit fand, er bekam die Haare
geschnitten. Der Preis in Sloty, plus Demütigung durch Nichtachtung, schien ihm
nicht zu hoch, so daß er immer wiederkam. In
den Zeiten der Teilnahme am kleinen
Grenzverkehr, schien es Ruben, das er der
einzige Deutsche sei, der sich bemühe, in
einem polnischen Geschäft auch polnisch zu
sprechen. Das Kuriose war, das ihm sein
Friseur das nie dankte. Regungslos nahm der
Rubens polnische Worte zur Kenntnis, als
würde er seinen Fön anschalten und fragte nie
zurück. Die anderen deutschen Kunden, die
auch hier in der brandenburgischen Mundart
der Oderregion, ihre Sache maulfaul vortrugen, wurden auf wundersame Weise verstanden, und genauso stillschweigend und
wenig beachtend behandelt wie Ruben selbst.
Aber auch diese Kunden ließen sich nicht
vertreiben und kamen immer wieder. Um die
Friseure und das Haarschneiden in Polen bei
deutschen Kunden, schien es ein Geheimnis
zu geben. Ruben wollte dieses Geheimnis
nicht weiter erforschen, er nahm es hin und
nur manchmal nahm er es zum Anlaß für
Spekulationen.
Das Wasser der Oder bildete graue Strudel
im Brückenbereich, die wahrscheinlich von
der Unebenheit des Flußgrundes herrührten,
denn die Brücke wurde im zweiten Weltkrieg
gesprengt und ein Teil der Trümmer lag noch
immer da unten und verursachten die kleinen
Strudel an der Oberfläche des fließenden
Wassers. Beim Blick in die rotierenden Kegel,
erinnerte sich Ruben an den kleinen Ecki, der
Rainer Vangermain
73
damals auch durch die Brückenpfeiler
getrieben sein muß, als er beim Spielen oder
Händewaschen an der gemauerten, deutschen
Uferseite von den Granitstufen, die bis ins
Wasser führten, vornüberfiel, weil er das
Gleichgewicht verlor. Gerüchte besagten,
eines der Kinder, die mit ihm an der Oder
spielten, hätte ihn gestoßen, um ihn schwimmen zu sehen. Aber Ecki war ein
Vorschulkind und konnte noch nicht schwimmen. Nach dem er hineingefallen war und ein
paar mal untertauchte und Wasser geschluckt
hatte, wild und hilflos herumpotschelte und
vor Anstrengung kein Wort hervorbrachte,
trieb er davon, der Mitte des Flusses zu. Die
Oder floß mit ihren 23 km/h ruhig dahin. Die
Gruppe der Kinder guckte wohl noch einen
kurzen Moment, dem wegtreibenden und
ertrinkenden Ecki nach und kehrte dann auf
den in der Nähe liegenden Kinderspielplatz
des Neubaugebietes zurück. Kurz darauf
suchte Frau Berger ihren Sohn auf dem
Spielplatz, und bekam auf ihre Frage, „hat
jemand von euch Ecki gesehen”, die lapidare
Antwort, „ja, der ist vorhin in die Oder gefallen“. Ruben war nicht dabei, als Frau Berger
diese Antwort bekam und er konnte sich nicht
vorstellen, wie Frau Berger reagierte. Ob sie
der ungeheuren Nachricht Glauben schenkte
und sofort etwas unternahm, oder diese
Antwort für völlig unglaubwürdig hielt und
für einen bösen Kinderscherz und sich lieber
in Geduld üben wollte, bis Ecki irgendwann
hinter der nächsten Hausecke hervorkam und
sich alles in Wohlgefallen auflöste.
Nach einer Stunde war Frau Bergers
Geduld zu Ende und sie war bereit, dem
Ungeheuren aus Kindermund zu glauben. Es
setzte sich eine Routine aus Feuerwehr,
Rettungswagen und Grenzalarm in Gang, die
nach mehreren Stunden erfolglos blieb. Ecki
blieb verschwunden, niemand hatte etwas
gesehen und die kleine Kindergruppe mit der
er an der Oder war, übte sich in Unschuld.
„Ecki wollte sich die Hände waschen und sei
dabei hineingefallen, hätte auch nichts weiter
gesagt und sei davon davongetrieben. Ein
kleines Mädchen habe ihm noch leise
nachgerufen, „Ecki kann schwimmen, Ecki
74
Podczas zabawy lub, mo¿e, podczas mycia
r¹k na murowanym, prowadz¹cym do wody
niemieckim brzegu, straci³ równowagê i spad³
z kamiennych schodów. Plotka g³osi, ¿e
popchn¹³ go jeden z dzieciaków, bawi¹cych
siê razem z nim nad brzegiem Odry, chc¹c
zobaczyæ jak p³ywa. Ecki by³ przedszkolakiem i p³ywaæ nie umia³. Wpad³ w toñ,
zanurzy³ siê kilka razy ³ykaj¹c haustami
wodê. Nerwowo i bezradnie trzepota³ siê
wko³o, nie mog¹c z wysi³ku wydobyæ z siebie
g³osu. Cicho oddala³ siê w kierunku œrodka
rzeki. Odra p³ynê³a spokojnie sta³ym tempem,
23 kilometry na godzinê. Dzieciaki spogl¹da³y za odp³ywaj¹cym Eckim jeszcze przez
moment. Chwilê póŸniej wróci³y na pobliski
plac zabaw nowo powsta³ego osiedla. Wkrótce na plac przyby³a Pani Berger w poszukiwaniu Eckiego. Na pytanie „Czy ktoœ z was
widzia³ mojego syna?” pad³a lapidarna
odpowiedŸ „Tak, dopiero co wpad³ do rzeki”.
Rubena nie by³o przy tym, nie s³ysza³ tego,
nie by³ w stanie wyobraziæ sobie, jaka by³a
reakcja matki. Nie wiedzia³ czy da³a wiarê tej
z³owrogiej wieœci i z miejsca podjê³a jakieœ
dzia³ania, czy te¿ s³owa te by³y na tyle
niewiarygodne, ¿e potraktowa³a sprawê jako
g³upi, dzieciêcy ¿art, uzbrajaj¹c siê w cierpliwoœæ, a¿ Ecki wychynie zza któregoœ rogu
i wszystko skoñczy siê szczêœliwie.
Po godzinie wyczerpa³a siê cierpliwoœæ
pani Berger, dojrza³a do tego, by uwierzyæ
w zas³yszan¹ z dzieciêcych ust potwornoœæ.
W ruch posz³a maszyna rutyny – stra¿ po¿arna, karetki pogotowia, alarm na przejœciu –
bez skutku. Po wielu godzinach poszukiwañ
nie odnaleziono dziecka. Ecki znikn¹³, nikt go
nie widzia³, a niewielka grupa dzieci, z którymi bawi³ siê nad Odr¹, nie poczuwa³a siê do
winy. Ecki jakoby chcia³ umyæ rêce i wpad³
do wody, nic te¿ wiêcej nie mówi³ i odp³yn¹³
st¹d. Ma³a dziewczynka cichutko jeszcze za
nim wo³a³a, „Ecki umie p³ywaæ! Ecki umie
p³ywaæ!”. Patrzyli wiêc za nim bezradnie
i wrócili na plac zabaw. Miesi¹c póŸniej Ecki
znalaz³ siê przy jednym z nadbrze¿nych
nasypów, hamuj¹cych bieg wody. Plotka
g³osi, ¿e cia³o mia³o dostaæ siê pod œrubê
przep³ywaj¹cego statku, która pozbawi³a
zw³oki ch³opca g³owy. Nigdy tego nie
dowiedziono. Ojciec w ka¿dym razie móg³
zidentyfikowaæ zmar³ego tragicznie syna.
Tak¿e pewien pogranicznik, pe³ni¹cy wówczas stra¿ na nieprzechodnim jeszcze wtedy
moœcie, mia³ widzieæ Eckiego w rw¹cej toni.
Konkretnie, jak twierdzi³, widzia³ malutk¹
r¹czkê wystaj¹c¹ z wody. Ale to wszystko
plotki i bzdurne gadanie, które zawsze
w takich przypadkach kr¹¿y po mieœcie.
Ruben wci¹¿ jeszcze sta³ na moœcie,
pogr¹¿aj¹c siê w myœlach na temat tej historii.
Przez chwilê patrzy³ jeszcze w wody Odry, by
nie wracaæ za wczeœnie do siebie. Wpad³
dzisiaj na niego pewien Niemiec, kr¹¿¹cy po
ulicach polskiego miasta, w znoszonych
ciuchach, kolorem i krojem przypominaj¹cych styl starej NRD. W pijackim ob³êdzie
wypytywa³ ka¿dego przechodnia „Jak tu
dojœæ do Niemiec?”. Coraz czêœciej zdarza
siê, ¿e równie¿ mieszkaj¹cy przy granicy
alkoholicy, wêdruj¹ do Polski z zamiarem
niekontrolowanego spo¿ycia alkoholu. Jakoœæ
polskiego piwa ostatnio znacznie siê poprawi³a. Przypomina czeskie, nawet amerykañskiego Budweissera. Pijacy obu krajów wydaj¹ siê te¿ mieæ znacznie mniej problemów
z porozumieniem i kontaktem ponad
granicznymi podzia³ami, ni¿ przedstawiciele
pozosta³ych grup spo³ecznych. W jakiœ
sposób ponadnarodowe „prost” 1 jest wszystkim znane i dobrze odbierane, ale te¿ wœród
pijaków to Polacy chêtniej i czêœciej staraj¹
siê u¿ywaæ jêzyka s¹siada. Niemieccy
delirycy niespecjalnie siê do tego garn¹. Ów
Niemiec, szukaj¹cy przed po³udniem drogi do
domu po polskiej jeszcze stronie, znalaz³ w
koñcu most. Wci¹¿ jednak nagabywa³ przechodniów, pytaj¹c tym razem: „Czy têdy
dojdzie siê do Niemiec?”. Wydawa³ siê byæ
niezmiernie szczêœliwy, bo œmia³ siê szeroko,
kiedy w koñcu dotar³o do niego, ¿e znalaz³
drogê do domu.
Powia³o tymczasem trochê mocniej, ze
wschodu. Na moœcie zrobi³o siê wietrznie, ale
Ruben wci¹¿ jeszcze nie zamierza³ wracaæ.
Wiatr przyniós³ z sob¹ zapach palonego drew1 Prost, inaczej prosit – (niem.) na zdrowie!
kann schwimmen“. Man habe ihm ratlos
nachgeschaut und sei zum Spielplatz zurückgekehrt. „Einen Monat später fand man Ecki
in einer Buhne bei L.. Der Volksmund sagte
ohne Kopf, denn der Körper sei wahrscheinlich in eine Schiffsschraube gekommen, die
ihn abgeschlagen hätte. Bewiesen wurde das
nie. Ecki´s Vater hatte seinen ertrunkenen
Sohn identifiziert. Auch ein Grenzer der
damals die noch nicht passierbare Brücke
bewachte, wollte noch den dahintreibenden
Ecki gesehen haben, weil ein Ärmchen aus
dem Wasser ragte. Aber das waren schon die
Blüten des Tratsches und Quatschens in der
Stadt.
Ruben stand noch immer auf der Brücke
und sinnierte dieser alten Geschichte nach. Er
wollte noch ein bißchen in das Wasser der
Oder schauen und noch nicht nach
Deutschland zurückkehren. Ihm fiel der
Deutsche ein, den er heute in den Straßen der
polnischen Stadt gesehen hatte, noch stark im
Delirium, in abgenutzter Kleidung, die in
Farbe und Schnitt an die alte DDR erinnerte
und der jeden Passanten fragte, „wo geht es
hier nach Deutschland“. Es kam jetzt häufiger vor, das die Alkoholiker der Grenzstadt
nach Polen hinüber gingen, um sich satt zu
trinken. Das polnische Bier war sehr viel
besser geworden und erinnerte an Tschechenbier, oder amerikanisches Budweisser.
Auch schienen die Trinker beider Länder
weniger Verständigungs-und Berührungsprobleme zu haben, als andere Bevölkerungsgruppen. Irgendein übernationales Prost war
irgendwie allen bekannt und auch bei den
Trinkern, waren die Polen eher bereit deutsch
zu sprechen als die Deutschen polnisch. Der
Deutsche, der am Vormittag noch in den polnischen Straßen den Weg nach Deutschland
suchte, hatte die Oderbrücke erreicht und
fragte immer noch jeden Passanten, „geht es
hier nach Deutschland?“ und er schien besonders froh zu sein und lachte dabei, wohl wissend, er habe den Weg gefunden.
Inzwischen kam Wind auf, Ostwind. Es
wurde zugig auf der Brücke, aber Ruben
wollte immer noch nicht gehen. Der Wind
brachte den Geruch nach Holzfeuer mit. Die
Rainer Vangermain
75
Polen heizten hier noch vorwiegend mit Holz
und der Geruch dieser Gase assoziierte bei
Ruben die Vorstellung von offenem Feuer,
von Wald, von Lagerfeuer, und er bekam
Appetit auf Würste, auf Brühpolnische. Das
waren Riesenbockwürste, stark gewürzt mit
Majoran und kleinen Speckgrieben durchsetzt
und die er gern aß, wenn er dazu viel Senf
hatte, viel polnischen Senf, der hier auch
süßer war, als in Brandenburg und dessen
Geschmack er sonst nur aus Bayern kannte.
Es war eben alles durcheinander. Aber um
polnische Würste zu essen, hätte er wieder
nach Polen gehen müssen und das wollte er
heute nicht. Vielleicht beim nächsten Mal,
wenn er wieder Haare schneiden ging, oder
bei einem Tankaufenthalt.
In der Zwischenzeit hatte auf der Brücke
ungefähr auf gleicher Höhe, auf der Ruben
stand, nur auf der gegenüberliegenden
Straßenseite, ein kleines Orchester zu spielen
begonnen. Die Zigeunerkapelle spielte seit
einigen Tagen hier und Ruben fiel die
Instrumentierung auf, ein Akkordeon und drei
Blasinstrumente, eine Trompete, eine Posaune
und ein Saxophon.
Die Instrumentierung schien ihm so
ungewöhnlich, daß er im ersten Moment von
dieser Kapelle nichts zu erwarten hoffte, als
seinem Ohr Schmerzen bereitende Folklore.
Aber er war erstaunt, als es dem kleinen
Orchester, gelang herzzerreißenden Romanzen, in zartester Weise zu spielen, die in
Ruben die Lust weckten sich dazu im Tanze
zu drehen und er stellte sich vor, eines der polnischen Mädchen aufzufordern, die gerade
laut schnatternd und für einen Stadtbummel
zurechtgemacht, an ihm vorbeizogen und sich
mit ihr, in Tanzschritten über die Brücke zu
drehen, der Paßkontrolle entgegen, wo hinter
den Scheiben die Grenzbeamten saßen und
mit den Blicken von müden Hunden in den
Pässen lasen und mit kurzen Kopfbewegungen, oder dem Zucken eines Fingers, die
Schlange von Passanten weiterleiteten. Der
Wind dazu, der Geruch von Holzfeuer, die
Vorstellung des Duftes nach brühpolnischen
Würsten und Rubens frisch geschnittene
Haare, der Alkoholiker, der den Weg nach
76
na. Polacy jeszcze w przewa¿aj¹cej czêœci
ogrzewaj¹ domy drewnem, a zapach ten przywo³a³ Rubenowi konkretne skojarzenia.
Zobaczy³ wiêc otwarty ogieñ, las, ognisko
obozowe i poczu³ nagle apetyt na kie³basê.
Gotowan¹, polsk¹ kie³basê. To by³y wielkie
pêta, mocno doprawione majerankiem i przetykane skwarkami. Zajada³ je ze smakiem,
pod warunkiem wszak¿e, ¿e dosta³ du¿o
musztardy, du¿o polskiej musztardy, która
tutaj by³a nieco s³odsza ni¿ w Brandenburgii.
Podobny smak spotka³ wczeœniej tylko w
Bawarii. W³aœnie, wszystko by³o jakieœ
pokrêcone. Niemniej jednak, aby zjeœæ polsk¹
kie³basê, musia³by wróciæ do Polski, a nie
chcia³ dzisiaj tego robiæ po raz kolejny. Mo¿e
nastêpnym razem, jak znów bêdzie szed³ do
fryzjera, lub te¿ jak pojedzie zatankowaæ.
W miêdzyczasie na moœcie, w tym samym
mniej wiêcej miejscu, gdzie sta³ Ruben, tyle
¿e po przeciwnej stronie ulicy, zaczê³a graæ
niewielka orkiestra. By³a to cygañska kapela,
przygrywaj¹ca przechodniom od kilku dni.
Ruben przyjrza³ siê instrumentom, które jako
pierwsze zwróci³y jego uwagê - akordeon i
trzy instrumenty dête - tr¹bka, puzon, saksofon. Instrumenty wygl¹da³y tak niezwykle, ¿e
Ruben w pierwszym momencie nie oczekiwa³
od kapeli nic innego jak folkloru, prawie do
krwi kalecz¹cego jego uszy. Jakie by³o jednak
jego zaskoczenie, kiedy muzykantom uda³o
siê zagraæ w najbardziej delikatny i subtelny
sposób, rozdzieraj¹c¹ serce pieœñ mi³osn¹.
Obudzi³a siê w nim ochota do tañca. Wyobrazi³ sobie, ¿e porywa w objêcia jedn¹
z polskich dziewczyn, które w³aœnie, wymalowane stosownie jak na wycieczkê do miasta, przechodzi³y obok niego g³oœno plotkuj¹c.
Jak tanecznym krokiem wiruj¹ poprzez most,
w kierunku kontroli paszportowej, gdzie za
szybami siedzieli funkcjonariusze s³u¿by
granicznej i wzrokiem zmêczonego psa zagl¹dali do paszportów, krótkimi kiwniêciami
g³owy lub leniwym drgniêciem palca przesuwaj¹c kolejkê przechodz¹cych. Wiatr, zapach
palonego drewna, b³¹kaj¹cy siê w myœlach
smak polskiej kie³basy, dopiero co obciête
w³osy, alkoholik szukaj¹cy drogi do Niemiec,
wêdkarze siedz¹cy na wcinaj¹cych siê w rze-
kê g³ówkach nasypów, mocz¹cy swoje wêdki
tak wytrwale i cierpliwie, jakby z tego co
z³api¹ mieli wy¿ywiæ swoje rodziny, m³ode
plotkuj¹ce Polki i romanse cygañskich
muzyków. Nastrój przedpo³udnia poch³on¹³
Rubena ca³kowicie. „Tu koñcz¹ siê Niemcy
i zaczyna coœ innego” – rzek³ do siebie,
próbuj¹c okreœliæ tê chwilê. Przez moment
myœla³ o tym, aby w³¹czyæ nagrywanie
w mini-dysku i nagraæ cygañsk¹ muzykê.
Móg³by póŸniej pos³uchaæ jej u siebie, albo
po prostu dorzuciæ do swojego archiwum.
Przenoœny mikrofon zosta³ jednak w domu, co
teraz mocno go z³oœci³o. Nie chcia³ bowiem
zaraz tu wracaæ, a nie mia³ pojêcia jak d³ugo
jeszcze Cyganie bêd¹ graæ. Nastrój chwili
pobudzi³ go a zarazem znu¿y³. Powoli
opuszcza³ most i znów wraca³ do Niemiec.
T³umaczenie Grzegorz Gorzechowski
Deutschland suchte, die Angler auf den
Buhnen in der Oder, die ihre Ruten so ausdauernd und langmütig ins Wasser hielten, als
müßten sie von ihrem Fang leben, die jungen
schnatternden Polinnen, und die Romanzen
der Zigeunermusik, alles das bildete an
diesem Vormittag eine Stimmung, die Ruben
sagte, hier ist Deutschland zuende und es
beginnt etwas anderes. Einen Moment dachte
er daran seinen Minidiskrecorder einzuschalten und die Musik des Zigeunerorchesters
aufzunehmen, um sie dann später zu Hause zu
sampeln, oder auch nur seinem Archiv hinzuzufügen, aber er hatte das portable
Mikrophon nicht dabei und ärgerte sich
darüber, denn wiederkommen wollte er heute
nicht gleich und wer weiß, wie lange die
Zigeuner hier auf der Brücke noch spielen
würden. Das Stimmungsbild hatte ihn doch in
Bewegung gesetzt und er begann die Brücke
zu verlassen, sich den Grenzkontrollen zu
nähern und wieder nach Deutschland zurückzukehren.
Rainer Vangermain
77
Beata Igielska
Penelopa
têsknota
chyba nie boli
myœla³a naiwnie
zanim odp³yn¹³
potem
w bólu
niañczy³a Telemacha
a gdy zasn¹³
bezg³oœnie p³aka³a w poduszkê
ba³a siê sennych koszmarów
i samotnoœci
gdy wróci³
d³ugo nie mog³a uwierzyæ
¿e jeszcze jest
kobiet¹
nic tak nie boli
jak roz³¹ka i niepewnoœæ
szepta³a mu
nie wiedz¹c
¿e wkrótce morze
znów siê o niego upomni
78
Beata Igielska
Obrona Narcyza
trzymajmy siê
faktów
ka¿dy detal
mojej twarzy
zapisany w pamiêci
krystalicznie czystego Ÿróde³ka
potwierdza ¿e by³em piêkny
nie zgubi³a mnie pró¿noœæ
na œmieræ
skaza³y mnie nimfy
faworyty Demeter
leœne egocentryczki i donosicielki
odchodz¹c
sam trzyma³em siê za rêkê
myœla³em
mo¿e zapiszê siê w historii
wszak wczeœniej
nikt nie umar³
z mi³oœci do siebie
na moim grobie
wyrós³ kwiat
nazwany od mego imienia
(choæ nawet w czêœci
nie tak piêkny)
podrêczniki
milcz¹ o nimfach
nauczyciele k³ad¹ dzieciom do g³ów
bana³y i frazesy
o egoizmie
i pró¿noœci
wy¿szoœci ducha nad piêknem
zewnêtrznym
a ja domagam siê tylko
sprawiedliwoœci
to niewiele
jak na mitologicznego potêpieñca
79
SYLWETKI
80
Dichtung einer
überwundenen
Einsamkeit
Poezja
samotnoœci
przezwyciê¿anej
Czes³aw Sobkowiak
Czes³aw Sobkowiak
Ein sehr weiter und wichtiger Abschnitt der
Dichtung, die auf dem Gebiet von Ziemia Lubuska
entsteht, verbindet sich mit Leistungen von
Mieczys³aw Warszawski. Der Dichter macht auf sich
nicht nur dadurch aufmerksam, dass er in seinem
dichterischen Erwerb einige Gedicht- sowie zwei
Erzählungsbände hat, sondern auch durch seine
persönliche lyrische Stimme, seine jahrelang festgelegte existentielle Thematik, seine erkennbare
Sprechweise, unabhängige Haltung sowie mit der
Tatsache, dass sich mit seiner Person eine Legende
verbindet.
Die Anfänge seines Schaffens greifen in die
späteren 60er Jahren zurück, er debütierte im Jahre
1967 in der Zeitschrift „Nadodrze” mit dem Gedicht
„Krzy¿” („Kreuz”). Die erste dichterische Sammlung
unter dem Titel „Otwarcie ¿y³” („Adereröffnung”)
veröffentlichte er dagegen im Jahre 1976 im Verlag
LTK. Ich glaube, dass sich seine Weltanschauung,
Jeden z bardzo szerokich, wa¿nych
rozdzia³ów poezji tworzonej na Ziemi Lubuskiej
³¹czy siê z dokonaniem Mieczys³awa Warszawskiego. Autor zwraca na siebie uwagê nie
tylko tym, ¿e w dorobku posiada kilkanaœcie
zbiorów wierszy oraz dwa tomy opowiadañ
jako rezultat ju¿ bez ma³a czterech dekad pracy
literackiej, ale zw³aszcza bardzo osobistym
g³osem lirycznym, ustalon¹ przez lata tematyk¹
egzystencjaln¹, rozpoznawalnym sposobem
mówienia, postaw¹ niezale¿noœci, a tak¿e faktem, ¿e ³¹czy siê z jego osob¹ legenda.
Pocz¹tki tej twórczoœci siêgaj¹ koñca lat
szeœædziesi¹tych, debiutowa³ w Nadodrzu
w 1967 roku wierszem „Krzy¿”. Natomiast
pierwszy zbiór poetycki wyda³ w 1976 roku
nak³adem LTK pt. „Otwarcie ¿y³”. Myœlê, ¿e
miêdzy tymi datami w zasadniczym zarysie
wykrystalizowa³ siê jego œwiatopogl¹d, zw³aszcza œwiadomoœæ w³asnego miejsca w œwiecie.
Okazuje siê bowiem, ¿e w tym zbiorku zosta³y
zasygnalizowane wszystkie determinanty jego
myœlenia i sposoby wyra¿ania, które mimo
pewnych modyfikacji, ca³y czas by³y w kolejnych ksi¹¿kach obecne. Warszawski jest tym,
który kontynuuje zaznaczone w¹tki z godn¹
uznania konsekwencj¹. Problemy (samotnoœæ,
obcoœæ) s¹ w zasadzie te same. Kiedyœ – „Ten
obcy idzie / Ka¿dy go widzi”, obecnie - „ktoœ
zatrzasn¹³ przede mn¹ drzwi”. To zdania czasowo od siebie bardzo odleg³e, a naznaczone
jakby podobnym doœwiadczeniem odrzucenia.
Ró¿nica polega g³ównie na odmiennym
roz³o¿eniu akcentów.
W latach siedemdziesi¹tych ubieg³ego
wieku da³oby siê wiele utworów Warszawskiego odczytaæ jako swoisty sprzeciw
wobec zniewalaj¹cego tyle¿ œwiata, co systemu
politycznego. Niew¹tpliwie, mniej lub wiêcej
œwiadomie, idee Nowej Fali musia³y na niego
oddzia³ywaæ. On jednak, jego podmiot, nigdy w
zasadzie nie przybiera³ postaci my, a wy³¹cznie
ja pierwszoosobowego. Tak zreszt¹ bêdzie ju¿
ca³y czas. Nie da siê ukryæ, ¿e poezja
Warszawskiego, która ma g³ównie wartoœæ
œwiadectwa ¿ycia, w którym z ca³¹ moc¹ daje o
sobie znaæ jego negatywnoœæ, mog³a sk³aniaæ
do opisu jej jako wyrazu spo³ecznego krytycyzmu. Wymowa choæby takich obrazów: „Ja nie
mam po co tutaj (...) wszystko nadal nie ulega
zmianie”, „O krok dalej samotnoœæ Jej tyle
wokó³ / jak przera¿enia” nie pozostawia³a w tej
kwestii z³udzeñ. Nieporozumieniem by³oby jednak kwalifikowaæ postawê Warszawskiego jako
œwiadomie polityczn¹.
Powód, dla którego jego doœwiadczenie
mia³o szczególny kszta³t by³ jeden - zetkniêcie
siê z obcym, rz¹dz¹cym siê innymi regu³ami,
konwencjami, obyczajowoœci¹ œwiatem, innym
ni¿ znamy z dzieciñstwa, ukszta³towanym w
realiach wiejskich. Koniecznoœæ okreœlenia siê
na nowo, koniecznoœæ poznania i zaadoptowania w miejskiej rzeczywistoœci dokonywa³a siê
gwa³townie i dramatycznie. Wyzwala³a fascynacjê i zarazem lêk. Pragnienie znalezienia
w³asnego miejsca, ustalenia pozycji i g³êbok¹
vor allem das Bewusstsein des eigenen Platzes in
der Welt, im Prinzip zwischen diesen zwei
Zeitpunkten herauskristallisierte. Es erweist sich
nämlich, dass in diesem Band alle Determinanten
seiner Denk- und Ausdrucksweise signalisiert wurden, die trotz gewisser Modifizierungen die ganze
Zeit in nächsten Büchern anwesend waren.
Warszawski ist die Person, die fixierte Motive mit
anerkennenswerter Konsequenz fortsetzt. Die
Probleme (Einsamkeit, Fremdheit) sind im Grunde
genommen die gleichen. Einst - „Dieser Fremde
geht / Jeder sieht ihn”, heute - „jemand machte die
Tür vor mir zu”. Zeitgemäß sind beide Sätze sehr
entfernt, aber sie sind durch fast eine ähnliche
Ablehnungserfahrung geprägt. Der Unterschied
bezieht sich vor allem auf unterschiedliche
Verteilung der Akzente.
In den 70er Jahren des vorigen Jahrhunderts
ließen sich viele Gedichte von Warszawski als ein
eigenartiger Widerspruch gegen nicht nur die versklavende Welt, sondern auch gegen das versklavende politische System lesen. Zweifellos
mussten ihn, mehr oder weniger bewusst, die Ideen
der Neuen Welle beeinflussen. Er jedoch, sein
Subjekt, hat eigentlich nie die Gestalt von „wir”, sondern immer die von der ersten Person „ich”
angenommen. So bleibt es übrigens die ganze Zeit.
Es lässt sich nicht verheimlichen, dass die Dichtung
von Warszawski, die vor allem den Wert eines
Lebenszeugnisses hat, in dem das darin Negative
von sich kräftig hören lässt, dazu bewegen konnte,
sie als einen Ausdruck des gesellschaftlichen
Kritizismus zu betrachten. Die Bedeutung von z.B.
folgenden Bildern: „Wozu soll ich hier (...) hier
ändert sich immer noch nichts”, „Einen Schritt weiter die Einsamkeit, soviel davon rundum / wie Furcht”
ließ bei diesen Fragen keine Illusionen zu. Es wäre
jedoch ein Missverständnis, wenn man die Haltung
von Warszawski für politisch bewusst hielte.
Es gab nur einen Grund, warum seine Erfahrung
eine besondere Gestalt hatte, nämlich Kontakt mit
dem Fremden, das sich nach anderen Regeln,
Konventionen, Sittlichkeit, einer anderen als der uns
aus der Kindheit bekannten, in dörflichen Realien
gestalteten Welt richtete. Die Notwendigkeit, sich
neu zu bestimmen, die Notwendigkeit, die Stadtwirklichkeit kennen zu lernen und sich daran anzupassen, war gewaltsam und dramatisch. Sie rief
Faszination und Angst gleichzeitig hervor. Auch den
Willen, seinen eigenen Platz zu finden, seine
Position und seinen tiefen Unglauben an die
Authentizität der hier geltenden Regeln zu bestimmen. Eine Alternative dafür war eine erfolgreiche
Überwindung von Barrieren, die sehr hoch und
SYLWETKI
81
moralisch nicht zu akzeptieren wirkten und dabei
innere Komplexe entstehen ließen. Die Perspektive
neuer zwischenmenschlicher Relationen musste
gleichzeitig als ungewöhnlich attraktiv erscheinen.
Hierin ist eine ganze Menge Widersprüchlichkeiten
zu sehen, die es verursachten, dass das Subjekt zu
„Niemand ist einsam wie nur wenige” wurde. Er
erfuhr ein Sein und ein Nichtsein gleichzeitig. Nur
der Glaube an Vorteile, ein Dichter zu sein, milderte
- wie ich meine - die Schärfe solcher Spannungen
wesentlich. Er stand für alle Mängel der wirklichen
Position. Hierbei soll bemerkt werden, dass sein
lyrisches Subjekt vor allem in der ersten Periode ein
Dichter und ein Gedicht gleich der Wirklichkeit sind:
„Irgendwo ich hingehe: komme ich ins Gedicht
zurück”. Das Merkmal, sich mit dem Dichter zu
identifizieren, manifestiert sich vielmals auf den
Blättern von „W otwarte karty” („Offenes Kartenspiel”) (1978) und „Poranne wygnania” („Morgenvertreibung”) (1981). Die Gestalt des Dichters wird
von ihm durch eine Sondermission geprägt, sein
Status wird mythologisiert. Nach Warszawski soll
der Dichter außerhalb der Regeln der gesellschaftlichen Lebens funktionieren, und so will er
sich selbst sehen; er affirmiert ihn als einen, der „die
Augen nicht schließen will”, der die Freiheit
hochschätzt. Die Freiheit, die dem eigenen Ich
dienen soll. Einfach. Er baute sein Ethos auf diesem
Zwang und auf dieser inneren Überzeugung.
Dichter zu sein erwies sich sehr behilflich bei
der Erkenntnis der Wirklichkeit und seines Ichs.
Parallel zum Durchdringen der Wirklichkeit von der
Dichtung impliziert es gewissermaßen einen Diskurs
mit sich selbst und Fragen nach Anwesendheit des
Menschen in seinem Ich, im Allgemeinen nach dem
Ein-Mensch-Sein im moralischen Sinne. Diese Spur
wird mit der Zeit übrigens immer tiefer. Er entscheidet sich nicht für eine andere Art und Weise, sich
gesellschaftlich zu engagieren. Es handelt sich nur
um ihn selbst und seine innere Welt. Für das eine
und das andere - eine solche Diagnose stellt Warszawski - gibt es keinen Raum, wo er nicht demütigt
existieren kann. Er stellt Unsicherheit in jeder
Reaktion, in jedem Gedanken und Komplikationen
jeder zwischenmenschlicher, auch der mit einer
Frau, der intimen Relation fest. Die Frau, die vor
allem in der frühen Periode sein festes Leitmotiv
darstellt, liest vor „ein Gedicht eines Dichters, / der
in sich so viel Untreue hat, / dass er sogar sich selbst verliert”. An einer anderen Stelle signalisiert der
Dichter die Angst: „Mir wird alles beraubt, was ich
weiß”. Er leidet. Aber er täuscht auch in Erwartungen. Er ist nicht im Stande, mit sich selbst fertig
zu werden, alles wird zum Irrtum und Abstoßen. „Es
82
niewiarê w autentycznoœæ regu³, które tu
obowi¹zuj¹. Alternatyw¹ by³o skuteczne pokonanie barier, a te jawi³y siê jako wysokie i nie
daj¹ce siê akceptowaæ moralnie, przy tym
rodz¹ce kompleksy wewnêtrzne. Zarazem perspektywa nowych relacji miêdzyludzkich musia³a siê przedstawiaæ niezwykle atrakcyjnie. Tu
mo¿na dostrzec ca³y splot sprzecznoœci, który
powodowa³, ¿e podmiot to: „Nikt jest sam jak
ma³o kto”. Doœwiadcza³ bycia i nie bycia jednoczeœnie. Tylko wiara w zalety bycia poet¹ myœlê - znacz¹co ostrze tych napiêæ ³agodzi³a.
Wystarcza³a za wszystkie niedostatki realnej
pozycji. Zauwa¿yæ wypada, ¿e zw³aszcza
w pierwszym okresie jego podmiot liryczny jest
przede wszystkim poet¹, a wiersz równoznaczny z rzeczywistoœci¹: „Gdziekolwiek idê:
wracam w wiersz”. Uto¿samienie siê z poet¹
zostaje na kartach „W otwarte karty”(1978),
czy „Poranne wygnania” (1981) wielokrotnie
zamanifestowane. Postaæ poety naznacza
specjaln¹ misj¹, mitologizuje jej status. Poeta
wedle Warszawskiego powinien funkcjonowaæ,
i tak siebie chce widzieæ, poza regu³ami ¿ycia
spo³ecznego, afirmuje go jako „nie chc¹cego
zamykaæ oczu”, ceni¹cego wolnoœæ. Wolnoœæ,
która mu s³u¿yæ w³asnemu ja. Po prostu. Na
tym wymogu i przekonaniu wewnêtrznym zbudowa³ swój ethos.
Bycie poet¹ okaza³o siê niezwykle pomocne
w rozpoznaniu otaczaj¹cej rzeczywistoœci oraz
samego siebie. Poniek¹d implikuje pytania,
dyskurs z samym sob¹, równolegle do nadbudowywania rzeczywistoœci poezj¹, o obecnoœæ
w jego ja równie¿ cz³owieka, w ogóle bycia
cz³owiekiem w sensie moralnym. Ten¿e trop
z czasem zreszt¹ przybierze na sile. Na inny,
jakiœ rodzaj zaanga¿owania spo³ecznego nie
decyduje siê. Chodzi tylko o niego samego
i jego wewnêtrzny œwiat. Dla jednego i
drugiego - do takiej diagnozy Warszawski
dochodzi - nie dostrzega przestrzeni, w której
móg³by istnieæ nie upokorzony. Stwierdza
niepewnoœæ w ka¿dym odruchu, myœli, komplikacje ka¿dej relacji miêdzyludzkiej, nawet tej
intymnej z kobiet¹. Kobieta (zw³aszcza we
wczesnym okresie stanowi sta³y leitmotiv)
mówi „na g³os wiersz pewnego poety, / który w
sobie ¿ywi tyle zdrady, ¿e / utraci³ nawet siebie,
itd.” W innym miejscu poeta sygnalizuje lêk:
„Zostanê pozbawiony wszystkiego wiem”.
Cierpi. Ale i sprawia zawód. Nie potrafi sobie
radziæ z samym sob¹, wszystko staje siê
pomy³k¹, odtr¹ceniem. „Bawi¹ siê inni” zareaguje z wyrzutem i ironi¹. Rozpoznawanie
tego, co go otacza, trwa. Nigdy nie rezygnuje
z samego siebie na rzecz nieautentycznoœci
i pozoru. Ten upór w opresjach duchowych
i egzystencjalnych daje Warszawskiemu si³ê.
Zachowuje siê raczej „Jak cz³owiek który
próbuje czy mo¿na jeszcze ¿yæ”. Nie wybiera
klêski, poddania siê i rezygnacji w sytuacjach
kryzysowych. Wybiera konflikt. Potrafi byæ
przy tym autorefleksyjny: „Karta któr¹ rozdajê /
Godzi w moje imiê”. Nie uchyla siê od zap³acenia ¿adnej ceny osobistej. Nie przypadkiem
wiêc pojawi¹ siê nuty straceñcze, jakaœ rozpaczliwoœæ, jakieœ nawi¹zania do „kilkunastoletniego ch³opca” Rimbauda czy powszechnie
czytanego w owych latach Rafa³a Wojaczka:
„Mo¿e byæ dobra œmieræ”, „pêtlê s³ów
zaci¹gn¹³ wokó³ szyi”, obok „Ktoœ pisze
nekrolog”. Miewa³ tego rodzaju, dziwne obsesje i przeb³yski. Na szczêœcie istotniejsza refleksja dotyczy³a fundamentu, czyli: „Niepokojê siê
o ciebie cz³owieku który zamieszkujesz we
mnie”. Ten cz³owiek jednak ¿y³ naprawdê, nie
by³ mistyfikacj¹. By³ prawd¹ wewnêtrzn¹. Mia³
twarz, oczy, w które wymaga³, by ktoœ patrzy³
uczciwie, prosto, bez uniku. Równie¿ chcia³,
aby i jego poezje czytaæ „jak twarz”. To dla
rozumienia poezji Mieczys³awa Warszawskiego
wa¿ny moment. Zachowuje siê jego ja liryczne
amüsieren sich andere” - reagiert er vorwurfsvoll
und ironisch. Es hält die Erkenntnis dessen an, was
ihn umgibt. Er verzichtet nie auf sich selbst zugunsten dem Nichtauthentischen und Scheinbaren.
Diese Hartnäckigkeit bei seelischen und existentiellen Problemen macht Warszawski kräftig. Er benimmt sich eher „Als ein Mensch, der versucht, ob
man noch leben kann”. In Krisesituationen wählt er
keine Niederlage, keine Ergebung, keine Resignation. Er wählt einen Konflikt. Es kann dabei selbstüberlegend bleiben: „Die Karte, die ich verteile /
verletzt meinen Namen”. Er weicht nicht seiner
Pflicht ab, jeden persönlichen Preis zu bezahlen. Es
ist also kein Zufall, dass Verlustmotive, Verzweiflungen, Anknüpfungen an Rimbaudes „Knaben von
mehreren Jahren” oder an den zu dieser Zeit allgemein gelesenen Rafa³ Wojaczek: „Es kann guter Tod
sein”, „er zog die Schlinge um den Hals zu” und
daneben „Jemand schreibt eine Todesanzeige” zum
Ausdruck gebracht werden. Er hatte derartige seltsame Zwangsvorstellungen und Gedankenblitze.
Zum Glück bezog sich seine wesentlichere Reflexion
auf das Fundament, d.h. „Ich habe Angst um dich du
Mensch, der in mich wohnst”. Dieser Mensch lebte
jedoch wirklich, er war keine Täuschung. Er war eine
innere Wahrheit. Er hatte ein Gesicht und Augen und
verlangte danach, dass jemand darin ehrlich, gerade
und ohne rasches Ausweichen schaut. Er wollte
auch, dass seine Dichtung „wie ein Gesicht” gelesen
wird. Es ist ein wichtiger Moment, um die Dichtung
von Mieczys³aw Warszawski verstehen zu können.
Sein lyrisches Ich benimmt sich mannhaft, (man
kann sagen) hart, wie jemand, der dazu entschlossen ist, ein Held zu werden, der sich seinen
Schwächen und Trugbildern einer Kompromisslösung nicht unterwirft, sondern um sein Recht
kämpft. Sein nicht ausschließlich ästhetisches
Recht. Ein derartiges Benehmen wird von einer
SYLWETKI
83
höheren, überpersönlichen Berechtigung verursacht. Die Subjektberechtigung bezog sich auch auf
einen anderen Menschen, konnte also egoistisch
nicht sein: „dann wagst du / eine menschliche Geste
und lässt nicht zu / dass ich dir den Rücken kehre”.
Es sind eben die Werte und die sich damit
verbindende Erlebniswahrheit. Sie bedingt den
Lebenssinn, weil „nur derjenige lebt, wer des
Lebens sicher ist”. Der Dichter wird die Moralfragen
vielmals und auf eine unterschiedliche Art und
Weise definieren. Ich muss zugeben, dass konsequent gebildete Formulierungen dieser Art sowie die
Leidenschaft, sie auszudrücken, zu dieser Dichtung
überzeugen. Damit verbindet sich eine Muthaltung
und trotz allem ein Glaube an den Menschen. Es ist
klar, dass es nicht möglich war, den dichterischen
Diskurs immer in extremer Spannung zu erhalten.
Das Dichtungsmodell, das von Mieczys³aw
Warszawski ausgearbeitet wurde, ergibt sich eng
aus inneren Tugenden, über die seine Persönlichkeit
verfügt und nicht aus Generationsaufgaben und deklarationen. Der Geist der Zeit hatte hier eine Rolle
im hohen und eher allgemeinen Sinne zu spielen.
Wenn Warszwski sich selbst und die Wirklichkeit
von Lügen reinigte, tat er so nicht, weil es sich so
ziemte. Er schuf in Anlehnung an sich selbst.
Außerdem basierte der Dichter nie auf etwas, außer
viele literarische Werke gelesen zu haben.
Manchmal, was zu sehen ist, führt er eine Polemik
durch. Manchmal paraphrasiert er jemanden. Und
nur so viel. Nur die eigene Erfahrung hatte für ihn
eine Bedeutung. Ich zitiere: „In meinem Gedicht /
darf man den Kopf nicht in die Hände verstecken /
und sagen / ich habe nicht gesehen”. Das genügt.
Künstlerisch und lebensgemäß muss man aufmerksam und gleichzeitig offen sein: „Mein Gedicht heißt
die Tür / das Haus zu öffnen”. Zu einer wichtigen
schöpferischen Methode in später veröffentlichten
Gedichtbänden macht er eben die Offenheit bei der
Darstellung seiner Lebenssituation.
Ich glaube, dass die Dichtung des Autors von
„Przyziemnoœci” („Prosaisches”) (2002) auf jeder
Etappe vom Individualismus charakterisiert ist. Aber
auch von der Veränderbarkeit. Er konnte beispielsweise eine große Gedichtsammlung schreiben, die
dem realen und metaphorischen Meer gewidmet
wurde - „Na przekór ¿ywio³om” („Den vier Elementen zum Trotz”) (1997). Seine Betrachtungsweise
wird jedoch immer vom Subjekt geleitet. Einerseits
lässt er Rückblicke zu, führt Gespräche mit sich
selbst, andererseits dagegen führt er eine distanzierende, von außen stammende, objektivierende
Beschreibung ein, also eine eigenartige
Selbstkreation („Zapis” / „Aufzeichnung”, „Poeta” /
84
po mêsku, twardo (mo¿na rzec), jak ktoœ zdecydowany na bohaterstwo, kto nie poddaje siê
s³aboœciom ani u³udzie kompromisowego
rozwi¹zania, ale walczy o swoj¹ racjê. Nie
wy³¹cznie estetyczn¹. Tego typu zachowanie
podyktowane jest racj¹ wy¿sz¹, ponadosobist¹. Racja podmiotowa dotyczy³a równie¿
drugiego cz³owieka, a wiêc nie mog³a byæ egoistyczna: „wówczas zdobêdziesz siê / na jakiœ
ludzki gest i nie pozwolisz / abym do ciebie
odwróci³ siê plecami”. To s¹ wartoœci i prawda
doznañ z nimi siê ³¹cz¹ca. Warunkuj¹ca sens
¿ycia, gdy¿ „ten tylko ¿yje kto pewien jest
¿ycia”. Kwestie moralne bêdzie poeta
wielokrotnie na ró¿ne sposoby definiowa³.
Przyznam, ¿e konsekwentnie budowane tego
typu sformu³owania, jak i ¿arliwoœæ z jak¹
zosta³y wyra¿one, przekonuj¹ do tej poezji.
Wi¹¿e siê z nimi postawa odwagi, ale i mimo
wszystko wiary w cz³owieka. Jasne jest, ¿e nie
by³o mo¿liwe utrzymywanie dyskursu poetyckiego stale w skrajnym napiêciu.
Model poetycki, jaki Mieczys³aw Warszawski
wypracowywa³ œciœle wynika z przymiotów
wewnêtrznych, które cechuj¹ jego osobowoœæ,
a nie z pokoleniowych zadañ i deklaracji. Duch
czasu mia³ tu do odegrania sw¹ rolê w bardzo
szerokim i raczej ogólnym sensie. Jeœli
Warszawski odk³amywa³ siebie i rzeczywistoœæ,
to nie dlatego, ¿e tak wypada³o. Tworzy³
w oparciu o siebie. Poeta zreszt¹, poza czytelniczym poznawaniem wielu dzie³ literackich,
nigdy ideologicznie na niczym nie bazowa³.
Niekiedy, co jest zauwa¿alne, odnosi siê polemicznie. Niekiedy kogoœ parafrazuje. I tylko tyle.
Dla niego znaczenie mia³o w³asne doœwiadczenie. Cytujê: „W moim wierszu / nie mo¿na
g³owy schowaæ w d³onie / i powiedzieæ / nie
widzia³em”. To wystarcza. Trzeba artystycznie
i ¿yciowo byæ uwa¿nym, a zarazem otwartym:
„Mój wiersz jest otwarciem drzwi / domu”.
Zw³aszcza otwartoœæ w pokazywaniu swojej
sytuacji ¿yciowej uczyni wa¿n¹ metod¹ twórcz¹
w kolejno wydawanych zbiorach wierszy.
Myœlê, ¿e poezjê autora „Przyziemnoœci”
(2002) na ka¿dym etapie cechuje indywidualizm. Ale i zmiennoœæ. Potrafi³ np. napisaæ du¿y
zbiór wierszy poœwiêcony realnemu i metaforycznemu morzu, „Na przekór ¿ywio³om”
(1997). Optyk¹ ogl¹du jednak stale rz¹dzi podmiot. Raz dopuszcza introspekcjê, wdaje siê w
rozmowy z samym sob¹, to znów wprowadza
czyniony z dystansu, z zewn¹trz, opis obiektywizuj¹cy, czyli swoist¹ autokreacjê („Zapis”,
„Poeta”). Wszystko to s¹ poszukiwania
równowagi, bowiem spraw, doznañ jest wiele,
czasami jakby za wiele. Trudno je uporz¹dkowaæ. Przenikaj¹ œwiadomoœæ, t³ocz¹ siê
w niej, zaciemniaj¹ widzenie, mog¹ sprawiaæ
k³opot, tak¿e wywo³uj¹ marzenia zmys³owe.
Nawet z kobiet¹ nie zawsze kojarzy siê sfera
³agodnoœci. Ona nagle „wybiega w ciemnoœæ”.
Jedyny wyj¹tek stanowi¹ wiersze dedykowane
Ma³gorzacie Pakulskiej. S¹ to w dorobku tego
poety utwory najjaœniejsze.
Jeœli - powiedzmy - pierwszy etap tej poezji
polega³ na stawianiu rozlicznych pytañ o to,
kim jest podmiot, o drugiego cz³owieka, wiêzi
interpersonalne, to we wszystkich nastêpnych
zbiorach o jak¿e wymownych tytu³ach: „Cztery
œciany bezdomnoœci” (1995), „We w³asnej
skórze” (1998), „Przyziemnoœæ”, (2002) „Zaledwie niczyj” (2002), chodzi o doœwiadczenie
skutków w³asnej niezale¿noœci, d¹¿enia do wolnoœci itp. Tu samotnoœæ, bezdomnoœæ, odrzucenie zostaj¹ doœwiadczone w ostrej postaci.
Owocuj¹ konfliktami egzystencjalnymi oraz
utrat¹ bliskoœci, w tym tak¿e pustk¹, która
w obrêbie poezji skutkuje brakiem spo³ecznej
przynale¿noœci. Bezkierunkowoœci¹, jak pisze
Andrzej K. Waœkiewicz: „W tym sensie wiersz
staje siê „jakby niczyj” (patrz: pos³owie
„Z w³asnym nic”). Uwiarygodnia go bowiem
wy³¹cznie sam poeta. Tu wiersz mo¿e byæ traktowany jako œwiadectwo ¿ycia wy³¹cznie na
w³asny rachunek. Nigdy jako g³os w czyimœ
imieniu lub sprawie. Skutek zmiany poetyckiej
optyki jest te¿ taki, ¿e obraz ulega zawê¿eniu,
¿eby nie powiedzieæ zubo¿eniu. Co widoczne
tak¿e w sferze wersyfikacyjnej. Rozleg³oœæ
i szerokoœæ zdaje siê nale¿eæ do przesz³oœci. Na
dodatek nieustannie mamy do czynienia z przerzutniami, które s¹ zak³óceniami, ³ami¹
melodiê wiersza, podkreœlaj¹ jego chropawoœæ.
W pewnym sensie to duchowo bardzo trudny
okres dla Mieczys³awa Warszawskiego. Trudna
zawsze jest samotnoœæ. Funduje bowiem efekt
klatki. Z drugiej, lirycznie jest ten etap zdecy-
„Dichter”). All dies bedeutet eine Suche nach dem
Gleichgewicht, es gibt nämlich viele Angelegenheiten und Erlebnisse, manchmal gewissermaßen zu
viele. Es ist schwer, sie in Ordnung zu bringen. Sie
durchdringen das Bewusstsein, drängen sich drin,
machen die Betrachtungsweise dunkel, können
Schwierigkeiten bereiten, aber gleichzeitig rufen sie
Sinnträume hervor. Nicht einmal mit der Frau
assoziiert man immer die Sanftmutsphäre. Sie „läuft
plötzlich in die Dunkelheit hinaus”. Die einzige
Ausnahme stellen Gedichte dar, die Ma³gorzta
Pakulska gewidmet wurden. Im Erwerb von
Warszawski sind das die hellsten Gedichte.
Wenn - angenommen - die erste Etappe dieser
Dichtung auf zahlreichen Fragen danach, wer das
Subjekt ist, nach dem anderen Menschen, nach
interpersonellen Banden beruhte, handelt es sich in
allen späteren Sammlungen mit so viel ausdrückenden Titeln: „Cztery œciany bezdomnoœci” (Vier
Wände der Obdachlosigkeit”) (1995), „We w³asnej
skórze” („In eigener Haut”) (1998), „Przyziemnoœæ”
(„Prosaisches”) (2002), „Zaledwie niczyj” („Kaum
niemandes”) (2002), um die Erfahrung von
Resultaten seiner eigenen Unabhängigkeit und
Freiheitsbestrebungen. Die Einsamkeit, Obdachlosigkeit, Abweisung werden scharf erfahren. Im
Resultat bringen sie existentielle Konflikte und
Näheverlust, dazu auch eine Leere mit, die im
Dichtungsbereich zum Mangel an gesellschaftlicher
Zugehörigkeit wird. Zu einer Richtungslosigkeit, wie
Andrzej K. Waœkiewicz feststellt: „In diesem Sinne
beginnt das Gedicht, gewissermaßen ‚zu niemandem zu gehören’” (Siehe: Nachwort zu „Z w³asnym
nic” / „Mit eigenem Nichts”). Glaubwürdig wird es
nämlich ausschließlich vom Dichter selbst gemacht.
Hier kann ein Gedicht als Zeugnis des Lebens ausschließlich auf eigene Rechnung betrachtet werden.
Niemals als eine Stimme im fremden Namen oder in
einer fremden Angelegenheit. Zum Resultat einer
veränderten dichterischen Betrachtungsweise wird
auch eine Verengung, wenn nicht eine sozusagen
Verarmung des Bildes. Was auch in der
Versifikationssphäre zu sehen ist. Das Weite und
Breite scheinen zur Vergangenheit zu gehören. Dazu
haben wir stets mit Enjambementelementen zu tun,
die stören, Gedichtmelodie brechen, seine Holperigkeit unterstreichen. In einem gewissen Sinne
ist es eine seelisch schwere Zeit für Mieczys³aw
Warszawski. Die Einsamkeit ist immer schwer. Sie
führt nämlich zu einem Käfigeffekt. Andererseits ist
diese Etappe im lyrischen Sinne entscheidend
sauberer. Als sei sie mit nichts Müßigen belastet,
von dem übermäßigen Diskurs, seinem Drang und
dem Chaos der Erscheinungen befreit. Ergreifend
SYLWETKI
85
spricht er zu sich selbst ausschließlich darüber, was
weh tut, woran er zu zweifeln begann, z.B. „Wo ist
denn / der Mensch / der mehr wollte/ als nur / ein
Mensch sein (...) ein Mensch / so wie ich”. Die
Situation veränderte sich, weil sich das Subjekt in
sich selbst zurückzog. Man kann jedoch nicht sagen,
dass es dazu führte, dass das Bild flacher wurde.
Das Sichzurückziehen des Subjekts ergab sich aus
dem Hoffnungsverlust, aus dem Verzicht auf
Illusionen. Die Getrenntheit, Fremdheit und
Obdachlosigkeit, vor allem die Obdachlosigkeit,
wurden in ihrer ganzen Fülle bemerkt. Ein solches
empfindliches Wissen ist von nichts zu betäuben:
„Ich habe hier nichts zu tun”, kein Zuhause „habe
ich bis jetzt kennen gelernt”, „Ich habe mich am
Tisch nicht getroffen”. Man kann sich bemühen,
dieses Wissen bis zum Ende auszudrücken.
An der Schnittstelle dieser fast extremen
Erlebnisse ist der Dichter manchmal ungewöhnlich
ehrlich und gleichzeitig offen, er hat sich viel
vorzuwerfen, was ihn vor anklagender, märtyrerischer Selbstgetrennthaltung schützt. Es ist
auch zu sehen, dass er sich darum bemüht, einen
Dialog mit getroffenen (oft auch obdachlosen)
Menschen und vor allem mit der nächsten Familie
anzufangen. Charakteristisch ist es dabei, dass es
die Periode ist, in der sehr viele Gedichte mit
Dedikationen versehen wurden. Vielmals dokumentieren sie Freundschaften, Kollegenschaften,
Bekanntschaften und Anhänglichkeit, besonders die
familiäre. Es sind Gedichte, die der Mutter, den
Brüdern, der Schwester, dem Sohn gewidmet werden. Ich glaube, dass der Dichter aus Laski
Odrzañskie den Höhepunkt einer scharfen existentiellen Negativität bereits hinter sich hat. Zum
Beispiel obwohl noch in dem Gedicht „Mit rodzinny”
(„Familienmythos”) eine Selbstanklage zu hören ist:
„Womit denn / womit ich / dafür vergelte”, kann
schon eine Identifizierungsspur bemerkt werden.
Eine Spur der Mitexistenz mit anderen Menschen.
Die Getrenntheit wird gemildert. Ja, die Einsamkeit
nimmt in dieser Dichtung den dominierenden Platz
ein. Es wäre jedoch gerechter zu sagen, dass es eine
überwundene, von schöpferisch inspirierenden
Kontakten aller Art vergesellschaftlichte Einsamkeit
ist. Eine solche Einsamkeit, die zu keiner Exaltation
führt. Die dichterische Betrachtungsweise behielt
eine deutliche Gestalt und das Subjekt blieb offen
wie früher. Der Dichter entäußerte sich auch nicht
des Vorstellungsreichtums. Er schloss gewisse
Gebiete aus seiner Betrachtungsweise nicht aus.
Seine Empfindlichkeit und Zärtlichkeit beleben sich,
wenn sie sich auf die Person der Mutter beziehen.
Warszawski wäre im Stande, eine schöne
86
dowanie czystszy. Jakby ju¿ niczym zbêdnym
nie obci¹¿ony, uwolniony od nadmiaru dyskursu, jego nat³oku, chaosu zjawisk. Przejmuj¹co
mówi od siebie wy³¹cznie, o tym co boli, w co
zw¹tpi³, np.: „Gdzie¿ jest / ten cz³owiek, / który
chcia³ wiêcej / ni¿ tylko byæ / cz³owiekiem (...)
cz³owiek / taki jak ja”. Tak, sytuacja siê
zmieni³a, bo podmiot wycofa³ siê w siebie. Nie
mo¿na jednak powiedzieæ, ¿e skutkiem jest
sp³aszczenie obrazu. Wycofanie wynik³o z
pozbycia siê nadziei, z rezygnacji ze z³udzeñ.
Osobnoœæ, obcoœæ i bezdomnoœæ, zw³aszcza
bezdomnoœæ, zostaj¹ ujrzane w ca³ej pe³ni. Nie
mo¿na takiej dotkliwej wiedzy niczym
zag³uszyæ: „Nic tu po mnie”, domu „dot¹d nie
zazna³em”, „nie zasta³em siê przy stole”.
Mo¿na staraæ siê j¹ do koñca wyraziæ.
Na styku tych granicznych wrêcz doznañ
poeta bywa niezwykle szczery, zarazem
otwarty, ma sobie wiele do zarzucenia, co
chroni go przed oskar¿ycielsk¹, cierpiêtnicz¹
samoizolacj¹. Widaæ te¿, ¿e stara siê podejmowaæ dialog ze spotykanymi (czêsto równie¿
bezdomnymi) ludŸmi, a zw³aszcza najbli¿sz¹
rodzin¹. Charakterystyczne, ¿e jest to okres,
kiedy bardzo wiele wierszy zosta³o opatrzonych
dedykacjami. Dokumentuj¹ po wielekroæ przyjaŸñ, kole¿eñstwo, znajomoœæ oraz przywi¹zanie, szczególnie przywi¹zanie rodzinne.
Wiersze poœwiêcone matce, braciom, siostrze,
synowi. S¹dzê, ¿e apogeum ostrej negatywnoœci egzystencjalnej poeta z Lasek
Odrzañskich ma ju¿ za sob¹. Na przyk³ad
w „Micie rodzinnym”, choæ jeszcze us³yszymy
autoskargê: „W zamian czym¿e ja / czym¿e
odp³acam”, to mo¿na ju¿ dostrzec œlad
uto¿samienia. Wspó³bycia z innymi. Osobnoœæ
zostaje z³agodzona. Tak, zasadniczo samotnoœæ
ma w tej poezji pozycjê dominuj¹c¹.
Sprawiedliwiej jednak powiedzieæ, i¿ jest to
samotnoœæ przezwyciê¿ana, uspo³eczniania
wszelakiego rodzaju kontaktami, które twórczo
inspirowa³y. I nie doprowadzaj¹ca do egzaltacji. Poetyckie spojrzenie zachowa³o kszta³t
wyrazisty a podmiot dawn¹ otwartoœæ. Poeta
nie wyzby³ siê ponadto bogactwa
wyobraŸniowego. Nie wy³¹czy³ okreœlonych
obszarów ze swej optyki. Szczególnie jego
wra¿liwoœæ, czu³oœæ o¿ywia siê, kiedy dotyczy
postaci jego matki. Z powodzeniem móg³by
Warszawski wydaæ piêkny zbiór wierszy,
poœwiêcony w³asnej matce (jej pracy), wierszy
bynajmniej okolicznoœciowych i banalnych. Ale
i w³asnemu „Dachowi nad g³ow¹”, pod który pisze ju¿ w liczbie mnogiej - „wci¹¿ zbiegamy”.
Jako wspólnota. To jest ten drugi - raz mocniejszy, raz s³abszy - nurt liryczny Warszawskiego, którego nie mo¿na lekcewa¿yæ.
(¯yczy³bym sobie aby w tym kierunku ta poezja
siê rozwinê³a.)
Myœlê, ¿e cechy, które daj¹ o sobie znaæ,
œwiadcz¹ o elementach autorskiej dojrza³oœci.
Najnowszy zbiór „Odrzañskie”, w znacznym
stopniu opisuj¹cy powódŸ z roku 1997, te¿ na
to wskazuje. Albowiem nakreœlony w nim
zosta³ obraz topografii miejsca „tej naodrzañskiej wsi” oraz do g³osu dosz³a swojska,
rodzinna domowoœæ w³aœnie. Obraz wsi
(„Dysonans”, „Zamieszka³oœæ”) i obrazy sytuacji
domowych: „Siedzimy w kuchni a piec gaworzy / Z nami” lub: „Zasiedliœmy do kolacji /
Aby pobyæ ze sob¹ d³u¿ej”. Prosto, zwyczajnie.
Oto dowód, ¿e potrafi Mieczys³aw Warszawski
siê zmieniaæ, a wiêc i zaskakiwaæ ci¹gle nowymi inspiracjami i mo¿liwoœciami wyrazu.
Sammlung von Gedichten zu veröffentlichen, die
seiner Mutter (ihrer Arbeit) gewidmet werden und
die überhaupt nicht banal und gelegenheitsbezogen
sind. Auch von Gedichten, die dem „eigenen Dach
überm Kopf” gewidmet werden, unter das - er
schreibt schon im Plural - „wir immer zurückkommen”. Als eine Gemeinschaft. Es ist die andere manchmal stärkere, manchmal schwächere lyrische Richtung von Warszawski, die man nicht
gering schätzen darf. (Ich möchte, dass sich seine
Dichtung eben in diese Richtung entwickelt.)
Ich glaube, dass die Merkmale, die von sich
hören lassen, von Elementen der Autorenreife zeugen. Der neueste Band „Odrzañskie” („Oderzugehörend”), der in einem hohen Grade das
Hochwasser aus dem Jahre 1997 beschreibt, weist
auch darauf hin. Es wurde darin nämlich ein
Topographiebild „dieses Oderdorfes” skizziert, zum
Ausdruck kam auch eben die alltägliche, familiäre
Häuslichkeit. Es sind ein Dorfbild („Dysonans” /
„Dissonanz”, „Zamieszka³oœæ” / „Niederlassenheit”)
sowie Bilder häuslicher Situationen: „Wir sitzen in
der Küche und der Ofen plaudert / mit uns” oder
„Wie setzten uns zum Abendbrot zu Tisch / Um
miteinander länger zu bleiben”. Einfach, gewöhnlich.
Es ist ein Beweis, dass Mieczys³aw Warszawski sich
ändern, also auch mit immer neueren Inspirationen
und Ausdrucksmöglichkeiten überraschen kann.
SYLWETKI
87
Mieczys³aw Warszawski
88
Wieczór pe³en doznañ
Ein Abend voller Empfindungen
To by³ d³ugi ciê¿ki wieczór
Kiedy wczeœniej ni¿ zwykle
Zasiedliœmy do kolacji
Aby pobyæ ze sob¹ bli¿ej
Ani¿eli tylko przez stó³
Es war ein langer schwerer Abend
Als wir früher wie sonst
Uns zum Abendbrot setzten
Um miteinander näher zu verweilen
Als nur über den Tisch
Nastrój ku temu sprzyja³
Lecz wnet przygas³ gdy¿
Zmierzch tych doznañ
Wcale nie zapowiada³
Podania sobie r¹k
Die Stimmung begünstigte dies
Doch bald verblaßte sie weil
Die Dämmerung dieser Gefühle
Keineswegs versprach
Einen Handschlag
Wrêcz przeciwnie smu¿y³
Jakieœ widoki na jutro
Pe³ne pó³s³ówek gdybañ
I sêków jakby ten stó³
Odtr¹ca³ a nie jedna³
Gerade im Gegenteil bot sie
Irgendwelchen Ausblick auf morgen
Voll von Andeutungen Mutmaßungen
Und Knorren als dieser Tisch
Stieß ab sonst einigen
Przysz³o nam wreszcie
Sobie podziêkowaæ
Za tak wspólnie
I bez dobrej nocy
Spêdzony ju¿ wieczór
Endlich war es soweit
Einander Dank zu sagen
Für so gemeinsam
Und ohne Gute Nacht
Gerade verbrachten Abend
listopad 2001
November 2001
Zamieszka³oœæ
Bewohntheit
Ta nadodrzañska
Wieœ, w której ¿ywiê
Zamieszka³oœæ
Im Odergebiet liegt
Das Dorf, wo ich lebe
Bewohntheit
Pod okapem
Wzgórza, ros³a i trawi³a
Ze mn¹
Unter der Traufe
Des Hügels, wuchs es und verfiel
Mit mir
A teraz
Zachodzi, jakby
W nie swoj¹
Und jetzt
Sinkt es, als ob
Nicht in seine
Stronê, i
¯egna, miast
Witaæ
Richtung, und
Sagt ade, statt
Grüß dich
14. czerwca 2000
14. Juni 2000
Übertragen von Marek Feliks Nowak
89
Znad lustra wody
Przysiad³em nad brzegiem Odry jakiœ nieswój
W jej nurcie widz¹c ¿e wszystko ode mnie
odp³ywa
Nawet ta ch³opakiem jeszcze z³owiona p³oæ
Tak¿e zwodowana niegdyœ ³ódeczka z kory
Jak widaæ wci¹¿ siê p³ynie tylko w g³¹b
I rozlewa po koœciach po trzewiach
90
Von dem Wasserspiegel
Ich kauerte mich ans Ufer der Oder etwas verstimmt
In ihren Wellen sehend wie alles von mir
fortschwimmt
Diese noch in den Knabenjahren gefangene
Plötze
Auch einst vom Stapel gelaufenes Schiffchen
aus Rinde
Offenbar fließt es nur tief hinein
Und dringt in die Knochen ins Gedärm
Albowiem zza tych ³êgów i podtopielisk
Wynurza siê brodz¹ca przez op³otki jakaœ wieœ
Kto wie
Czy nie przeze mnie
Jeszcze bardziej
Zg³êbiana
Denn hinter diesen Brüchen und Morasten
Taucht ein durch die Flechtzäune watendes
Dorf auf
Wer weiß
Ob nicht von mir
Noch gründlicher
Erforscht
1. czerwca 1999
1. Juni 1999
Kurz. Moje zaleganie
Staub. Mein Liegenbleiben
Niech
i kurz zna swoj¹ ¿ywotnoœæ, skoro pyli.
Ten uporczywy wers
o byciu
w niebycie
najzwiewniej mnie intryguje,
gdy¿ oprócz
niczego
posiada jeszcze moc, tajemnicê i
lekkoœæ piór go³êbi pocztowych.
Tylko bezwiedny wiatr p³o¿y siê
pospoliciej, wcale nie
ubywaj¹c
Möge
auch Rauch seine Stärke kennen, wenn er
staubt.
Dieser hartnäckiger Vers
über das Sein
im Nichtsein
macht mich flatternd neugierig,
weil er außer
Nichts
noch Kraft, Geheimnis und
eine Leichtigkeit von der Brieftaubenfedern
besitzt.
Nur der unbewußte Wind breitet sich
gewöhnlicher aus, gar nicht
abnehmend
27. marca 2001
27. März 2001
Übertragen von Ernest Dyczek
91
MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH
Kurowicki
Andrzej K. Waœkiewicz
Wierszy Jana Kurowickiego nie ma w
retrospektywnej antologii Mieszkam w
wierszu, choć w tym czasie autor mieszkał
w podzielonogórskiej Suchej i od kilku lat
pracował na Uniwersytecie lubuskim.
Zresztą był czynny także jako krytyk
towarzyszący. Publikowane w tym okresie
teksty krytyczne złożyły się na zbiór
Naczynia osobności, w całości poświęcony pisarstwu zielonogórskich autorów.
Wydawać by się mogło, że jego obecność w środowisku, które bogate w poetów, nieszczególnie obrodziło w krytyków
powinno jakoś odbić się na lokalnym życiu
literackim. Zdaje się wszakże, że tak się
nie stało. Ale też, pisałem w zbiorowej
publikacji z okazji 50-lecia zielonogórskiego ZLP (Cztery dekady, 2002) „krytycy, jeśli byli, to funkcjonowali samotnie,
bez większego, na miejscu, rezonansu.
Przydarzyło się to mnie, przydarza się
teraz Janowi Kurowickiemu. Ten ostatni
przypadek jest o tyle znamienny, że jego
sposób widzenia zjawisk literackich [...]
mógłby być skuteczną odtrutką na
obiegowe mity i wmówienia, jego zaś kon-
92
cepcje kulturowe i estetyczne zasługują
na wnikliwe odczytanie. Choć nie, tu akurat można znaleźć jakiś sygnał – co prawda nie wprost – pominięcie jego wierszy
(a jest to także, zwłaszcza ostatnio, poeta
miejscami znakomity) w środowiskowej
antologii retrospektywnej – Mieszkam
w wierszu. Cokolwiek by mówić, jest
w tym coś małostkowego, choćby jego
poglądy miało się za odrażające”.
Prawda – w Zielonej Górze mieszkał
niezbyt długo, od 1994 do 2002 r. Był już
ukształtowanym pisarzem, pozycję naukową zdobył też wcześniej, choć, zdaje
się, właśnie na okres zielonogórski przypada rozkwit jego twórczości poetyckiej.
I nią się tu głównie zajmiemy.
Czwarty tom słownika Współcześni
polscy pisarze i badacze literatury informuje, iż Kurowicki debiutował w 1966 r.
w Almanachu młodych. Nie jest to prawda. Cały blok wierszy, mogących złożyć
się na niewielki tomik, opublikował
wcześniej (od 1964 r.) we wrocławskiej
„Agorze”. Był tam, obok Lothara Herbsta
i Bogusława Sławomira Kundy, najczęś-
ciej publikowanym autorem. Pierwszy
zbiór wierszy (Przypowieści) wydał
w 1974 roku.
„Agora” (pismo i grupa poetycka)
stanowiła jedną z instytucji pokolenia
Orientacji. Kurowicki był stałym współpracownikiem pisma do jego likwidacji
w 1969 roku. Członkiem grupy n – raczej
nie, choć w jednym z artykułów o grupie
Herbst wymienia jego nazwisko. Szczególnego znaczenia to nie ma, choć w epoce program grupy Agora przeciwstawiany
był – z jednej strony – poetyce warszawskiego kręgu Orientacji, z drugiej –
różnym odmianom poezji lingwistycznej.
Po drodze (w programach pisanych przez
Herbsta) było i o „operowaniu jednoznacznym słowem” i o „kształtowaniu marksistowskiego oblicza kultury i literatury”.
Ale przed tym jeszcze jako reprezentant „młodej poezji warszawskiej” wystąpił
w „Orientacji” (maj 1966).
Urodził się w 1943 r., należy więc, by
przywołać określenie Edwarda Balcerzana, do pokolenia „dzieci wojny”, w jego
przypadku znaczyło to także wielką migrację. Urodził się w Baranowiczach, mieście
niedawno polskim, wtedy radzieckim,
ściślej – białoruskim, wychował w Świebodzinie, mieście niedawno niemieckim,
wtedy polskim. Urodził się w rodzinie
robotniczej, stał się inteligentem. Studiował we Wrocławiu i Warszawie, pracował zaś na uczelniach we Wrocławiu,
Katowicach, Białymstoku, Opolu, wreszcie w Zielonej Górze. Nawet karierę
naukową robił podobnie: magisterium na
UW, doktorat na UBB, habilitacja na UAM;
profesurę uzyskał jako pracownik Uniwersytetu Wrocławskiego. Biografia typowa
dla epoki, w której była i wielka wędrówka
ludów, i wielkie wstrząsy społeczne przeobrażające świat. I równie wielkie nadzieje.
I ta jeszcze osobliwość, iż w eseistyce
rozpoczynał jako „humanista rozumiejący”
(Człowiek i sytuacje ludzkie, 1970),
w poezji zaś jako niemalże neoklasyk. Ale
książką, która zdobyła największy rozgłos,
tak duży, iż niektórzy do dziś mają ją
autorowi za złe, był Dzień powszedni
wyobraźni albo o ułomności zdrowego
rozsądku w poznaniu poetyckim. Wpisywała się ona w ówczesne spory wokół
Nowej Fali, ale od strony szczególnej.
Mianowicie Kurowicki potraktował poważnie marksistowskie deklaracje poetów
i postanowił zbadać jak ich wiersze mają
się do przywoływanej doktryny. Wyszło
mu, że bardzo luźno i mniemani marksiści
są co najwyżej mieszczańskimi indywidualistami. Nic szczególnego – szedł tropem
Juliana Bruna i Ignacego Fika.
Czytane po latach sądy Kurowickiego
współbrzmią z tym co dziś sądzą o sobie
analizowani przezeń autorzy, unieważniając dawne deklaracje i zobowiązania.
Pytanie niebezzasadne: czy cały ten program demaskacji, zakorzenienia w rzeczywistości społecznej nie byłże programem poezji stanu wyjątkowego? Skoro
on minął i nastała „normalność” to i tamte
postulaty straciły rację bytu. Jakby się
miała sprawdzić diagnoza, iż „od krzyku i
buntu [...] do sterylnych Świątyń Dumania
– droga dotychczas była nazbyt bliska”.
Była i pozostała.
Ale też – jak się zdaje – ten tryb myślenia, który – idąc śladami Bruna i Fika –
Kurowicki chciał zaaplikować młodym
poetom lat siedemdziesiątych mało ich tak
naprawdę – mimo deklaracji – obchodził.
On chciał by zobaczyli się jako wytwór
społecznych struktur, we wszystkich możliwych uwikłaniach i uzależnieniach (także
świadomościowych) i by – rozpoznawszy
się w nich – przekroczyli ograniczenia sytuacji zastanej, pozostając wszakże w ramach tego samego projektu społecznego,
ich zaś interesowała głównie własna sytuacja, realność zaś rozpoznawali raczej na
poziomie hipostaz. I odejście od kodeksu
zobowiązań, który konstytuował ich
wczesne wystąpienia dokonało się właściwie bezrefleksyjnie. Skoro stan wyjątkowy
się skończył, same się unieważniły.
Przypominam te stare spory także dlatego, że zaciążyły one nad recepcją
późniejszej twórczości Kurowickiego.
93
Tonację jego wczesnych książek
dobrze oddaje tytuł trzeciego tomu –
Zwierzenia małego sceptyka (1980). Mały
sceptyk to ten, który jest przechodniem
w sferze rzeczy i zjawisk. Tych realnych,
które doświadcza, i tych, które zna z lektur. Oba te rodzaje poznania traktuje
równorzędnie. Sytuacje bowiem (to tytuł
zbioru z 1977 roku), w których się znajduje, są szczególnymi przypadkami prawidłowości tam opisanych. A skoro tak, to
nie ma żadnych powodów, by się nad nimi
szczególnie rozwodzić. „Pan K.” (to bohater wierszy ze zbioru Sytuacje) jest o tyle
tożsamy z autorem, na ile obaj znajdują
się w tych samych sytuacjach w „najzwyklejszym ze światów”. Te zaś zostały
wielokrotnie opisane, każda z nich da się
zinterpretować, i – w zależności od tego
jaki system przywołamy – nabierze innych
sensów. Niby konkret, ale przecież
abstrakcja. Niby indywiduum, ale przecież
ucieleśnienie norm. Nawet wówczas, gdy
wydaje mu się, że je przekracza...
W tych zbiorach Kurowicki uprawiał
szczególny rodzaj „poezji uczonej”. Siebie
i swojego bohatera traktując jako wehikuł
problemów, które – w swych książkach
naukowych – badał. Był jednocześnie
wewnątrz i zewnątrz. Dystansując się od
swych przeżyć, ujmując je w nawias ironii,
konstruując wreszcie przypowiastkiexempla.
W epoce w tych wierszach na plan
pierwszy wysuwał się ich polemiczny
adres wobec Herbertowskiego „Pana
Cogito”, ówczesnych dyskusji o „kryzysie
języka”, poezji, która miała być tyleż
„nieufnością” co ekspertem moralnym
i aksjologicznym. Po latach polemiki zwietrzały, bo i to, z czym polemizował, całkiem
inaczej się dziś jawi. Interesuje nas raczej
szczególna konstrukcja tych tekstów.
Napięcie między konstruowanym a konstruującym. Ogólnym i szczególnym.
Wiarą i jej zaprzeczeniem. Trwaniem
i zmiennością.
Gdy je odniesiemy do twórczości
rówieśników, zwłaszcza z kręgu Orientacji
94
ich „ogólność” i, tak powiedzmy, „wzorcowość” okaże się być odpowiednikiem
tego, co tam objawiało się jako ujmowanie
doświadczenia w ogólne formuły-definicje.
Prawda, że były to struktury raczej obrazowe niż pojęciowe, odwoływały się do
doświadczeń psychicznych, i to pojmowanych w duchu psychologii głębi, operowały zaś w sferze wyobraźni symbolicznej. Kurowicki odwoływał się do empirii,
jego konstrukcje chciały być racjonalistyczne. Nieciągłości wyobrażeń przeciwstawiał ciągłość dyskursu. Ale o nim konkretnym wiersz informował jedynie pośrednio.
Tak jak tam do tych informacji trzeba się
dopiero przedrzeć. Odczytać z tego, co
mniemał o poszczególnych przejawach
rzeczywistości.
W Dniu powszednim wyobraźni poezję
rówieśników nazwał „krainą poezji sterylnej”, gdzie zjawiska występują na tak
wysokich piętrach abstrakcji, iż przestają
się odnosić do rzeczywistości, podmiot
zaś trwa „między snem a jawą, wyobraźnią
i jej wytworami”. Otóż nie inaczej dzieje
się w przypowieściach Kurowickiego. Spór
toczy się tu między upersonifikowanymi
ideami, koncepcjami, hipostazami. Konkret, nawet już nie społeczny a somatyczny, jest, tak powiedzmy, jedną z idei.
I bytuje – obleczony w pozorne ciało
– w świecie idei. Kłóci się z ideami, obśmiewa je, ale przecież jego kształt jest
równie zjawiskowy jak wyobrażeń, które
produkowali jego rówieśnicy. I jego konstrukty bowiem, nawet jeśli odwoływały się
do społecznej praxis zmieniały się „w znikliwą pajęczynę o konsystencji oddechu”;
tyle, że nie z wyobrażeń a z idei snutej.
Mówiliśmy dotąd o tomach, które
ukazały się w latach siedemdziesiątych
i osiemdziesiątych. Ostatni zbiór z tej serii
ukazał się w r. 1980, kolejny – w 1992
(Bajka na dobranoc). Widok na koniec
świata (2002) zawiera wybór z tych
właśnie kolejnych zbiorów (poszczególne
teksty zostały poddane niekiedy daleko
idącym korekturom) oraz nowe utwory. Ich
odmienność wynika z prostego, ale istot-
nego przesunięcia. Społeczna praxis, tak,
ale widziana poprzez sytuację podmiotu.
Funkcjonując w ramach struktur społecznych tyleż je doznaje, co poznaje. Tyle
że rozpoznania nie oddziela od doświadczenia; w tym, co jednostkowe, objawia
się bowiem to, co ogólne. On zaś może je
sprawdzić nie na poziomie uogólniających
formuł, ale właśnie przeżycia własnego
losu. To właśnie „człowiek konkretny”,
o którego obecność upominał się w Dniu
powszednim wyobraźni, On sam, szczególne indywiduum, widziany jest poprzez
relacje, w jakie wchodzi z poszczególnymi
elementami struktury i poprzez miejsce,
jakie w niej zajmuje. Jest jej wytworem,
tłumaczy się poprzez jej właściwości, ale
przecież istnieje o tyle, o ile zdoła ją
rozpoznać. Na jakim wszelako poziomie?
Jeśli dobrze rozumiem wczesną publicystykę literacką autora to, zdaje się,
żądał on rozpoznania racjonalizującego.
Takiego wiersza, który zawarłby w sobie
siatkę tych relacji, poddał ją krytycznemu
oglądowi, uwzględnił ponadto wyobrażenia podmiotu o jego miejscu w społecznej
strukturze, wykrył co w owych wyobrażeniach jest efektem „fałszywej świadomości”, w dodatku to wszystko poddał analizie
z perspektywy projektu społecznego i jego
aktualnych realizacji.
W wierszu postulat ten tak się oto
wyraża:
Kiedyś wydawało mi się
że jestem ptakiem i liczy się tylko
otwieranie klatek
Ów skok do „królestwa wolności” miał
się dokonać poprzez uświadomienie sobie
natury zniewoleń i przezwyciężenie ich.
Tyleż w wyobrażonym co w realnym
świecie. Ale
Potem zauważyłem że to możliwości
spraw tego świata
które samopas
stały się mną
Klatki, nie ich otwieranie!
I nie ma szczególnej różnicy, czy jest
produktem „spraw tego świata”, które
„samopas” nim się stają, czy (jak w wierszu Status quo) jest (a raczej wyobraża
sobie, że jest) pająkiem „tkającym własne
/ miejsce”. Owo miejsce bowiem jest produktem stosunków społecznych i, tak czy
inaczej, pozostaje w „klatce”. Co najwyżej
może ją zdobić, „obramowywać estetycznie”.
Kategoria „prozaiczności”, którą – za Heglem – wprowadza, oznacza, iż – tak
naprawdę – jest jak jest. „Żadnej tu grozy
czy zdumienia, a jedynie bezradność
rezygnacji”. Żadnych też wyższych sankcji. I wobec siebie – tak pojętego – może
się dystansować, budować bariery, które
pozwolą mu ujrzeć się jako przedmiot estetyczny. Artysta jako arcydzieło, tak brzmi
tytuł jednej z jego książek estetycznych.
On bowiem, jego los, a także to, co
zdoła pomyśleć jest – powiedzmy tak –
konkretem, poprzez który może sprawdzić
idee, systemy moralne, reguły uczestnictwa. Jeśli wszakże w swej indywidualności
dostrzeże to, co go stworzyło. I jeśli zdoła
się przedrzeć przez zasłony realności. Ta
bowiem, dziejąc się, oferuje nieprzeliczone mnóstwo kamuflaży:
To i tym podobne jest mną naprzeciw
świata
w którym wciąż tli się Chrystus i głód
reklamy pokazujące że wszystko jest
baśnią
zabijani zmartwiałe ze strachu kobiety
i dzieci
politycy dziennikarze taplający się w
gównie
komunałów narkomani i alkoholicy
robotnicy targujący się o cenę siły
roboczej
bez żadnej już nadziei na inny byt
działkowcy dziewczęta oczekujące na
urodę
głupi listopad który zaczął zimę
A dalej:
I nigdzie tu nie ma miejsca dla dobrej
metafory
95
o tym wszystkim i o pięknym pożarze
świata
który przyniósłby sens
Bowiem:
Kula świata nadal
toczyła się w łożysku
sprzeczności
Indywidualna biografia nie jest wszakże statyczną całością. Z mnogości
zdarzeń, w których podmiot uczestniczył,
lub w które był uwikłany, każdorazowo
aktualizują się inne sekwencje. Zmienia
się także ich wykładnia. Sensy, albo ich
brak (który też przecież w jakiś sposób
znaczy). W posłowiu do zbioru Kaprysy
nie tylko miłosne (2003) pisze o swych
dawnych zaangażowaniach i obecnym
braku „poczucia sensu”. Tak też można
odczytywać zdania „moja wola jest pustą
obecnością” lub „nic się nie dzieje,
a wszystko zdarza”. Po prostu jest, nie
zaś – jest po coś. Wie co się zdarza, jaka
jest geneza zdarzeń, ich ukryte sprężyny,
mniema jednak, że pozbawione są teleologicznych nacechowań: zdarzają się, nie
zmierzając wszakże ku finalnym celom.
W wierszach z lat dwutysięcznych
Kurowicki równolegle opisuje własne
umieranie i powraca do doświadczeń
dzieciństwa. Wstrząsające wiersze z cykli
poświęconych śmierci rodziców (Treny,
Portret rodzinny, oba publikowane
w „Autografie”) są także próbą rekonstrukcji
wyjściowych punktów biografii, pierwszych prób rozpoznania świata. I wreszcie
punkt dojścia, w którym zauważa, iż
między statusem ojca („podszyty wiatrem
komiwojażer / astmatyk, choleryk, cieśla,
nocny stróż, / sprzedawca świętych
obrazków itp. itd.”) a jego własnym („profesor, obijający się po uczelnianych etatach”) nie ma szczególnych różnic. Być
może obaj, wprzęgnięci w proces wymiany towarowo-pieniężnej, wytwarzają to
samo: gadżety nieszczególnie społecznie
użyteczne, choć przecież zaspokajające
realnie istniejące potrzeby. Rodzaj
młynków modlitewnych.
96
W tle przecież jest i inna rola, w której
widzi się jako
rozpolitykowany publicysta, któremu
marzył się
ziemski raj dla wszystkich
Biografia, którą rekonstruuje w kategoriach opisowych, nie wartościujących,
posiada elementy, dające się, tak
powiedzmy, ideologizować. W kategoriach klasowych, kulturowych. Tyle tylko,
że z tej perspektywy, w której teraz je
ogląda, niczego nie sankcjonują. Nie istnieje bowiem system, który tak właśnie
pozwala je widzieć. Zdarzyły się, nic ponadto.
Można wszakże na te wiersze spojrzeć
jeszcze inaczej. Z perspektywy regionalnej. Zobaczymy w nich wówczas opis
powojennej realności małego miasteczka
na zachodnich kresach, repatriantów
z dawnych kresów wschodnich, zderzenia
kultur, tego wszystkiego, co było jednym
z wielkich tematów powojennej literatury.
Świebodzin jako temat literacki, niby
szczegół, ale przecież ważny. Skądinąd
Kurowicki jest też autorem wiersza
o Zielonej Górze (Martwa natura), o Suchej,
gdzie przez czas jakiś przemieszkiwał.
Warto te teksty czytać mając w pamięci
inne, pisane na cześć i chwałę, by
zobaczyć co można zrobić z „tematu
regionalnego”, gdy dysponuje się odpowiednią perspektywą oglądu. To tylko na
marginesie.
Moglibyśmy powiedzieć tak: dawny
Kurowicki chciał, by opis świata uwzględniał Projekt. By realne przebiegi zdarzeń
odnosiły się tyleż do siebie, co do hipostazowanego wzorca. Ich ważność określać
zaś miało to, na ile jego realizację przybliżają. W nowych wierszach system
wartości się nie zmienił, zmienił się natomiast punkt odniesienia. Są ważne ze
względu na siebie, nie Projekt. Choć przecież i on pozostał: jako system wartości
i jako dyrektywa poznawcza. Ta zaś powiada, iż w tym co jest należy dostrzec grę
sprzecznych interesów, ideologie i etyki,
które ją osłaniają, fałszywą świadomość,
którą wytwarzają, mitologie i fałsze. Nie
dać się im zwieść oznacza także – nie dać
się ustawić ponad nimi, ale też nie dać się
w nich zamknąć. Zobaczyć siebie jako
wytwór szczególnych okoliczności, historycznie zdeterminowanych i w pewnym
sensie niepowtarzalnych.
Z perspektywy kolejnego „końca świata”.
Nie sposób nie dostrzec w tych wierszach odwołań do Gerontiona T.S. Eliota.
I do zdania „po takiej wiedzy jakie przebaczenie”, i zdania o tym, iż „historia ma
wiele skrytych przejść” i tego o „cnotach”
– „wymuszonych przez haniebne zbrodnie”. A także nawiązania do zdania (z
Ziemi jałowej) o świecie, który właśnie się
kończy, ale nic z tego szczególnego nie
wynika. Tak jak nic szczególnego nie
wynika z faktu, iż
przychodzą nowi barbarzyńcy
niszczą pomniki obrazy książki
z pamięci robią wiatr byłych wiatraków
Jest bowiem tak, iż ten, kto to mówi,
jest „dzieckiem innych barbarzyńców” i
wie „jak to się robi”. Wie także po co i w
czyim interesie.
Tak bowiem toczy się świat.
Czy chce go zmienić? Zapewne! Ale
bardziej może rozpoznać w jego rzeczywistych przebiegach. Z sobą samym jako
centralnym punktem tego świata,
soczewką, w której skupiają się, nie
rozwiązując, jego sprzeczności.
Jeśli przywołałem wyżej Ziemię jałową,
to warto też wspomnieć o innej wersji
„końca świata”, tej z Piosenki o końcu
świata Czesława Miłosza. Tam również
kres nadciąga bez „błyskawic i gromów”,
„znaków i archanielskich trąb”. W Piosence o porcelanie dodaje, iż z kolejnych
końców świata pamięta się „maleńkich
spodeczków trzaski”. W ten sposób
umierają „sny majstrów drogocenne”. Ale
przecież równie biegli majstrowie niekoniecznie musieli trudzić się nad uroczy-
mi bibelotami, mogli nad ideami wielkimi,
co jednocześnie miały objaśnić świat
i zmienić go, tak, by odtąd toczył się
koleinami, które oni wskazali. Bywa, że
równocześnie z trzaskiem kruchych filiżanek, tworem zręcznych rąk i bystrego
umysłu, umierają imperia. „I tak się
właśnie kończy świat”. Choć przecież
trwa. Do następnego końca.
„Zamykają się za mną drzwi epoki” –
powiada Kurowicki. Wraz z tym kresem
odchodzą „wielkie sprawy co nie chciały
się wyrazić”. Równocześnie też dzieje się
jego umieranie. „I to – niestety – jest normalność”.
Której należy dać świadectwo.
Ja to świadectwo mam za ważne i dramatyczne. Nie byłem szczególnym admiratorem wierszy z trzech pierwszych
książek. Nie żebym nie cenił błyskotliwości spostrzeżeń, wirtuozerii gry. I przyznam,
„w epoce” nieszczególnie pociągała mnie
pasja Dnia powszedniego wyobraźni,
zresztą diagnozy autora mniej do wierszy
przymierzałem, bardziej do programów,
indywidualnych i zbiorowych, w obu
widząc te same hipostazy. Skądinąd, aby
już było zupełnie zabawnie, spotykaliśmy
się na tych samych zgromadzeniach zespołu „Młodej Kultury”. I w Dniu powszednim odnajdywałem ten sam tryb myślenia,
którym autorzy zbiorowego programu
pisma oceniali zastaną literaturę, rzeczywistość społeczną i myśl humanistyczną.
Nawet te same nadzieje i złudzenia. Co tu
kryć – wiedziałem, że są skierowane
także przeciw temu co robili i myśleli moi
rówieśnicy, ze mną włącznie. Więc raczej
z rozbawieniem czytałem, że – gdy się te
narzędzia przywoła – ich wiersze mogą
być podobnie potraktowane. Do książki
przekonałem się po latach, gdy opisywanym tam autorom ich przekonania
zdały się błędami młodości, a może nawet
było tak, że nigdy wypowiedziane nie były.
W każdym razie wraz ze zmianą systemu
społecznego straciły ważność. Etyczne
zobowiązania, dyrektywy poznawcze,
odniesienia do świata. Były i być przestały.
97
Z Kurowickim jest wręcz przeciwnie.
W nim trwa „sprzeciw wobec / zgody
bezradnych”, tyle, że – powiada
... nędza stała się
bardziej siebie świadoma
poślubiła ironię w
wianku z kwiatów ostu
aby działo się umieranie
„Teraz – mówi – wydarza się wciąż historia śmietników”. Rzeczy, idei, ludzi.
Można majsterkować na tych ruinach, z
potrzaskanych
systemów
budować
poręczne konstrukty, bytować we
wzniosłym świecie czystych idei. Tyle że w
ten sposób lokuje się w klasie sług
użytecznych. Nawet sukces można
odnieść, czyli zostać kupionym przez
przemysł kulturowy, albo przynajmniej
zostać jego ikoną. On wszelako woli
bytować na tym kulturowym śmietniku –
rozpoznając jego „skryte przejścia”,
uwarunkowania i determinanty; to czym
jest, skąd się wziął i czemu służy. A w ten
opis i siebie musi włączyć.
98
I cała ta sytuacja migoce obrazami
które od razu tutaj stają się rupieciami
pośród rupieci
Och, można to wszystko zaklajstrować, tyle przydatnych ku temu systemów jest na podorędziu!
Zdaje się, że wiem co mnie odrzucało
od wczesnych tekstów Kurowickiego: to,
co on nazywał „postawą wizytatora”.
Obserwacja z zewnątrz, poczucie racji,
i przecież – jednak – Kodeks, który jego
sądy uzasadniał.
Teraz jest sam. Wobec świata, siebie w
tym świecie i swoich wyobrażeń. Tego co
wie o tym świecie, jego sprzecznościach
i własnych antynomiach. I z Kodeksem nie
usiłuje ich uzgodnić. Choć przecież
rozpoznania czyni wedle jego dyrektyw.
Tyle, że sprawdza je sobą.
Dlatego są to wiersze przejmujące.
Pozbawione złudzeń. Jedno z niewielu tak
dramatycznych świadectw, jakie – bez
zakłamań – udało się złożyć przedstawicielom jego formacji.
2002, 2005
PREZENTACJE
Lila Karbowska
Urodzona w 1963 roku w Kole, ukoñczy³a
w 2001 roku studia historii sztuki na Wolnym
Uniwersytecie i Uniwersytecie Humboldta w Berlinie; mieszka i pracuje jako wolna artystka
w Berlinie; bra³a udzia³ w wystawach indywidualnych i zbiorowych w Niemczech, Francji, Polsce
i Hiszpanii.
1994 Pierwsze prace, eksperymenty z nowymi
mediami i materia³ami efemerycznymi; 1999
Wspó³praca ze stacj¹ radiow¹ Sender Freies
Berlin; 1994-2000 Wspó³praca artystyczna
z artyst¹ Robinem Minardem; 2001 Ukoñczenie
studiów Historii Sztuki na Wolnym Uniwersytecie
Berliñskim; 2000 Descenere-abschneiden, trennen, instalacja w ramach wystawy zbiorowej
Kloster-Kunst-Landschaft, Kloster Malgarten,
Land Osnabrück; 2002 Artist-in-Residence
Stypendium w ramach Programu chambre de
séjour avec vue..., Saignon en Luberon, (Frankreich); 2003 Die Frau im Zeitalter ihrer technischen Reproduzierbarkeit (Kobieta w epoce jej
technicznej odtwarzalnoœci) instalacja, w ramach
Konkursu Lucas-Cranach-Preis; 2003 VorbildNachbild. Hommage á la Lucas Cranach d.Ä.,
Lutherstadt Wittenberg; 2003 Freie Räume,
akcja, Lutherstadt Wittenberg; 2003 Prace
rêczne, akcja/instalacja, Galeria Ma³a, Ko³o;
2003 haushalten, Galerie Pankow, Berlin; 2003
Zeitgenössisch! Kunst in Berlin, Porzellanmanufaktur, Berlin; 2004 Wysokie ciœnienie, instalacja,
Galeria Sztuki Wie¿a Ciœnieñ, Konin; 2004
Album, instalacja, Klub Polskich Nieudaczników,
Berlin; 2004 NIC, Instalacja, Galerie ZERO,
Berlin; 2004 Die Frau im Zeitalter ihrer technischen Reproduzierbarkeit, instalacja, Galerie
Kamilla Regent, Saignon en Luberon (Francja);
2004 Berliner Kunstsalon, Arena Treptow,
Berlin; 2004 SCHRIFT BILDER DENKEN: Walter
Benjamin und die Kunst der Gegenwart, Haus am
Waldsee, Berlin; 2004 Glasprlenspiel, instalacja
sta³a w ramach projektu MARIPOSA, Teneriffa
(Hiszpania); 2004 Bellevue, instalacja, Berliner
Salon, Berlin; 2005 Use me, Galeriazero, Barcelona; 2005 focusSzymborska, Inselgalerie,
Berlin; 2005 Pierwsza pomoc, instalacja, Galeria
Stara Winiarnia, Zielona Góra.
Geboren in Kolo (Polen), lebt seit 1983 in
Berlin Ausbildung zur Restauratorin für Gemälde
und Holzskulpturen in Berlin. Beginn der freien
künstlerischen Arbeit.
Experimente mit neuen Medien und ephemeren Materialien Journalistische Beiträge für den
Sender Freies Berlin, Polnische Redaktion
Künstlerische Mitarbeit bei dem Klangkünstler
Robin Minard: bei Installationen, Katalogen und
Ausstellungsdokumentationen Abschluss des
Studiums der Kunstgeschichte und der Bibliothekswissenschaft an der Freien Universität und
Humboldt Universität Berlin.
Ausstellung im Rahmen des Projektes
Kloster-Kunst-Landschaft, Kloster Malgarten,
Land Osnabrück, Artist-in-Residence-Stipendium
innerhalb des Programms chambre de séjour
avec vue..., Saignon en Luberon, (Frankreich);
Ausstellung im Rahmen des Wettbewerbes
Lucas-Cranach-Preis 2003. Vorbild-Nachbild.
Hommage á la Lucas Cranach d.Ä., Lutherstadt
Wittenberg; Aktion Freie Räume, Lutherstadt
Wittenberg, 2003 Aktion/Installation Prace
rêczne, Galeria Ma³a, Ko³o (Polen), Aktion,
Ausstellung; 2003 Ausstellung im Rahmen der
Ausstellungsreihe haushalten, Galerie Pankow,
Berlin; 2003 Zeitgenössisch! Kunst in Berlin,
Porzellanmanufaktur, Berlin, 2004 Installation
Wysokie cisnienie, Galeria Sztuki Wieza cisnien,
Konin (Polen), Installation Album, Klub der
Polnischen Versager, Berlin; 2004 Installation
NIC, Galerie ZERO, Berlin; 2004 Installation Die
Frau im Zeitalter ihrer technischen Reproduzierbarkeit, Galerie Kamilla Regent, Saignon en
Luberon (Frankreich), 2004 Berliner Kunstsalon,
Arena Treptow, Berlin, 2004 SCHRIFT BILDER
DENKEN: Walter Benjamin und die Kunst der
Gegenwart, Haus am Waldsee, Berlin; 2004 permanente Installation Glasperlenspiel für MARIPOSA, Teneriffa (Spanien) 2005 Gruppenausstellung Galerie Zero, Barcelona; 2005 Focus
Szymborska, Inselgalerie, Berlin; 2005 Pierwsza
pomoc, Installation, Galerie Stara Winiarnia,
Zielona Góra.
99
Pierwsza pomoc
Zenon Polus
W dniu 28 paŸdziernika 2005 roku, odby³ siê
w Galerii Stara Winiarnia w Zielonej Górze wernisa¿ wystawy Lili Karbowskiej, zatytu³owanej
Pierwsza Pomoc. Artystka urodzi³a siê w Kole a od
wielu lat mieszka i tworzy w Berlinie.
Jej ¿yciorys artystyczny znajduje swój pocz¹tek
w pierwszej po³owie ostatniej dekady XX wieku. Dla
sztuki jest to okres swoistego podsumowania
zdobyczy kolejnych awangard z jednej strony,
z drugiej zaœ otwarcia siê, miêdzy innymi, na przedmiot, który powraca w ca³ej swej nowej, konsumpcyjnej obfitoœci i ró¿norodnoœci, rozci¹gaj¹c siê od
dzie³a poprzez codzienne sprzêty, rzeczy, substancje zapo¿yczone z innej przestrzeni cywilizacyjnej.
Lila Karbowska jest reprezentantk¹ tej przedmiotowo-artystycznej tendencji w sztuce. Nie
wymyœla ona nowych form, a raczej naœladuje to,
co ju¿ istnieje, operuj¹c elementami rzeczywistoœci, przedmiotami i znaczeniami, tworzy dla nich
ró¿ne konteksty, podkreœlaj¹c sensy wynikaj¹ce
z relacji pomiêdzy nimi. Karbowska staje siê bardziej re¿yserem czy raczej taktykiem prowadz¹cym
grê z rzeczywistoœci¹. Przyjêta przez ni¹ konwencja zdradza ³atwoœæ, z jak¹ przedmioty mog¹ siê
przenosiæ z jednej dziedziny do drugiej, np. ze sk³adu win czy hurtowni papieru do galerii, pokazuj¹c
nieustann¹ cyrkulacjê rzeczy, powszechnoœæ
i wszechobecnoœæ wymiany oraz zwi¹zan¹ z tym
p³ynnoœæ znaczeñ zawsze chwilowych, tymczasowych – efemerycznych.
Na dwa tygodnie przed wernisa¿em wystawy
Lili Karbowskiej, w galerii spotkali siê studenci
Katedry Sztuki. Zadaniem ich by³o pomiêcie tysiêcy
arkuszy cienkiego papieru. Tydzieñ póŸniej, ju¿
wspólnie z autork¹ wykonali pracê odwrotn¹, polegaj¹c¹ na rozprostowywaniu tych papierów,
próbuj¹c przywróciæ im formê zbli¿on¹ do tej wyjœciowej. Karbowska u³o¿y³a je w regularne, na ile to
by³o mo¿liwe, pryzmy, a te z kolei ustawi³a w miejscach, nad którymi (na suficie) znajdowa³y siê naturalne, deszczowe zacieki. Koñcowym dzia³aniem
by³o nalanie wina do œrodka ka¿dego z kubików, co
w sumie robi³o wra¿enie, jak gdyby wino kapa³o
z sufitu na podstawione, idealnie bia³e stosy
papieru.
Poszukuj¹c sensów i symbolicznych znaczeñ
tej instalacji nale¿y zwróciæ uwagê na dwa istotne
dla tego dzia³ania aspekty:
O JOSEPHIE BEYUSIE
Lila Karbowska w roku 2001 uzyska³a dyplom
w zakresie historii sztuki na Wolnym Uniwersytecie
w Berlinie. Pracê dyplomow¹, poprzedzon¹
dog³êbnymi badaniami, pisa³a na temat problemu
konserwacji sztuki efemerycznej na przyk³adzie
pracy Josepha Beyusa Unschlitt/Tallow. Nic wiêc
dziwnego, ¿e owo poznanie Beyusa przerodzi³o siê
w pewnego rodzaju fascynacjê jego metod¹ pracy.
Choæ nie mo¿e byæ tutaj mowy o bezpoœrednim
100
zapo¿yczeniu metody dzia³ania, czy dos³ownym
przeniesieniu znaczeñ, to jednak œwiadome u¿ycie
w swoich realizacjach (Œnieg 2001, Trinker 2002,
Das Eden 2003) materia³u, tak dla Beyusa charakterystycznego, jak filc, potwierdza emocjonalne
wiêzi z jego sztuk¹. Karbowska w swojej twórczoœci uznaje tak¿e typow¹ dla niego preferencjê aktu
twórczego, wobec obiektu artystycznego oraz ideê
sztuki u¿ywaj¹cej materialnych noœników jedynie
do przekazania energii mentalnej. Przedmioty,
rzeczy, substancje przejawiaj¹ przede wszystkim
swe pierwotne znaczenie, tak by³o u Beyusa, ale
dla Karbowskiej istotne jest tak¿e to, ¿e we wzajemnych relacjach nabieraj¹ one sensów równie¿
symbolicznych. I tak wino, w myœl tradycji chrzeœcijañskiej symbolizowaæ bêdzie krew – ¿ycie,
a pryzmy miêkkiego, pomarszczonego papieru,
w relacji z nim, o¿ywiaj¹ siê zmieniaj¹c swoj¹ formê.
O WINIE
U¿ycie przez Karbowsk¹ w tej instalacji wina,
nie jest jedynie nawi¹zaniem do tradycji winiarskich
obiektu, w którym mieœci siê galeria, ale jest
przede wszystkim powo³aniem siê na jego historycznie uwarunkowane znaczenie symboliczne.
Ju¿ 2600 lat temu, za spraw¹ staro¿ytnych
Greków, a póŸniej Rzymian, winny napój sta³ siê
nieodzownym elementem œródziemnomorskiej kultury.
Wierzenia antyczne przypisywa³y mu cudowne,
wrêcz boskie w³aœciwoœci. Wino znalaz³o równie¿
swój wyraz w symbolice chrzeœcijañskiej, staj¹c siê
obrazem pomocy wzajemnej, a konsekrowane by³o
symbolem Bo¿ego napoju ¿ycia. Ksiêga m¹droœci
Syracha, powiada; wino dla ludzi jest ¿yciem, je¿eli
piæ je bêdziesz w miarê (...). Zadowolenie serca i
radoœæ duszy daje wino pite w swoim czasie i z umiarem. Poganie, którzy oddawali czeœæ bosk¹ si³om
natury, równie¿ uwa¿ali podniecaj¹ce i rozweselaj¹ce dzia³anie wina za boskie. Na staro¿ytnym
wschodzie krzew winny uto¿samiano z zio³em
¿ycia, a sumeryjskim znakiem ¿ycia by³ liœæ
winogronowy.
Zgodnie z t¹ tradycj¹ gest Karbowskiej –
spryskanie sterty papieru winem – jest aktem
udzielenia pierwszej pomocy, czyli podarowaniem
¿ycia.
Karbowska swoj¹ realizacj¹ pokaza³a nam jak
pozornie banalne materie, powi¹zane ze sob¹
wyrafinowanym zmys³em artysty, nabieraj¹
znaczeñ wczeœniej niespodziewanych. S³u¿y temu
swoisty spektakl plastyczny.
Wszechogarniaj¹ca jasnoœæ, wygenerowana
œwiat³em reflektorów, biel¹ œcian i pryzm papierów,
w których czerwone wino wyrzeŸbi³o swoim
ciê¿arem i naznaczy³o kolorem lejkowate zag³êbienia, stanowi¹ wspólnie sugestywn¹ aluzjê do
sali szpitalnej, gdzie udziela siê pierwszej pomocy
jej potrzebuj¹cym.
Wysokie ciœnienie, instalacja Galeria Sztuki Wie¿a Ciœnieñ, Konin, 2004
Pierwsza pomoc, instalacja, Galeria Stara Winiarnia, Zielona Góra, 2005
Pierwsza pomoc, instalacja, Galeria Stara Winiarnia, Zielona Góra, 2005
Polish skin, obraz/obiekt, bazie wierzbowe, 2005
Œnieg, filc merynosowy (Merinofilz), 2001
Przekraczanie granicy
– wystawa
„fokusSZYMBORSKA”
Grenzüberschreitung
focusSZYMBORSKA
Iris Fleckenstein-Seifert
Spotkanie piêciu artystek z Polski z piêcioma artystkami z Niemiec w „fokusieSZYMBORSKA” jest przekraczaniem granic
i to na ró¿ne sposoby.
To, ¿e poezja i sztuka wiedzie ludzi poza
granice nie jest ¿adnym nowym fenomenem.
Miliony podró¿uj¹ do obcych krajów wy³¹cznie ze wzglêdu na sztukê. Od stuleci poezja
uskrzydla fantazjê i z lekkoœci¹ zezwala jej na
pokonywanie granic.
Nasz s¹siad, Polska, jest jeszcze nadal
dla wielu Niemców odleg³ym i obcym krajem.
Kulturalne zbli¿enie poprzez sztukê i literaturê jest mo¿liwe oraz fascynuj¹ce.
Dziêki przejrzystoœci i prostocie jêzyka,
poezja Wis³awy Szymborskiej jest ponadczasowa i oddzia³ywuje ponad granicami. I w³aœnie ze wzglêdu na to artystki ró¿nych pokoleñ
i z ró¿nych krajów wybra³y jej twórczoœæ jako
inspiracjê do wspólnego projektu wystawy,
który zostanie zaprezentowany w obu krajach zarówno niemieckiej, jak i polskiej publicznoœci.
Lektura wierszy Szymborskiej by³a dla
wiêkszoœci niemieckich artystek premier¹,
natomiast dla polskich artystek po raz pierwszy okazj¹ do wnikliwego zapoznania
i zmierzenia siê z utworami polskiej noblistki.
Prowadzony w fazie artystycznego procesu
tworzenia, intensywny dialog miêdzy artystkami powinien zostaæ utrzymany w przysz³oœci.
Zbli¿enie do twórczoœci Szymborskiej
nastêpowa³o na ró¿ne sposoby: poprzez
inspiracjê jednym z wierszy, poprzez przyswojenie i przeniesienie poetyckich œrodków
stylistycznych na sztukê, jednak¿e zawsze na
skutek zatarcia granicy gatunku.
Marlies Rzadkiewicz koncentruje siê
w swoich pracach tylko na jednym wierszu
Szymborskiej „Tortury”. Wra¿enia, jakie na
niej wywar³, odzwierciedla w wielu jednoczeœnie zastosowanych formach arty-
Wenn sich jeweils fünf Künstlerinnen aus
Polen und Deutschland im focusSZYMBORSKA treffen, dann werden Grenzen überschritten, in vielfältiger Weise.
Dass Kunst und Poesie Menschen über
Grenzen hinausführt, ist kein neues
Phänomen. Millionen reisen nur der Kunst
wegen in ferne Länder. Seit Jahrhunderten
verleiht Poesie der Phantasie Flügel, lässt
sie mit Leichtigkeit Grenzen überwinden.
Unser Nachbarland Polen ist vielen
Deutschen noch immer fern oder fremd.
Eine kulturelle Annäherung durch Kunst und
Literatur ist möglich und reizvoll.
Wis³awa Szymborskas Poesie ist durch
ihre klare und einfache Sprache zeitlos und
wirkt grenzenlos. Nicht zuletzt deshalb
haben die Künstlerinnen verschiedener
Generationen und Länder ihr Werk als
Inspiration für das gemeinsame Ausstellungsprojekt gewählt, das in beiden Ländern
gleichermaßen deutsches wie polnisches
Publikum erreicht.
Für die meisten deutschen Künstlerinnen war die Lektüre von Szymborskas Werk
eine Premiere, für viele polnische Künstlerinnen Anlass, sich erstmals intensiv mit
den Gedichten der polnischen Nobelpreisträgerin auseinander zu setzen. Während
des künstlerischen Entstehungsprozesses
war der Austausch der Künstlerinnen
untereinander über die Grenzen hinweg
intensiv, er soll es auch weiterhin bleiben.
Die Annäherung an Szymborskas Werk
erfolgt auf ganz unterschiedliche Art und
Weise, durch Inspiration eines Gedichtes,
durch Aneignung und Übertragung der
poetischen Stilmittel auf die Kunst, stets
aber in Auflösung der Gattungsgrenzen.
Marlies Rzadkiewicz konzentriert sich in
ihrem Werk auf nur ein Gedicht Szymborskas, Folter, setzt die Eindrücke, die sie
von diesem erhält, gleich mit mehreren kün-
PREZENTACJE
101
102
stlerischen Ausdrucksformen wie Fotografie, Fotomontage, Malerei und Toncollage um. „Mein Ziel ist es, den Betrachter
Erlebnisse erspüren zu lassen, ohne dass
es zu einer realen Erfahrung kommen
muss.” Grenzen zwischen Selbsterleben und
Nachempfinden verschwimmen. Ihr Werk
zeigt auf höchst subtile Art Nahaufnahmen,
den „Übergang der Haut als Grenze des
Sein.”
stycznych, takich jak fotografia, fotomonta¿,
malarstwo i collage z wybranych tonów
muzycznych. „Moim celem jest pozwolenie
odbiorcy na odczucie prze¿yæ bez koniecznoœci ich realnego doœwiadczenia”. Granice
miêdzy osobistym doœwiadczeniem, a wczuwaniem siê w prze¿ycia innych zacieraj¹ siê.
Jej prace pokazuj¹ zbli¿enia w bardzo subtelny sposób, pojêcie „skóry jako granicy
w³asnej egzystencji”.
Lila Karbowska widmet sich ebenfalls
dem Thema Haut, in abstrakter Weise. Aus
unzähligen graubehaarten „Weidenkätzchen” formiert sich ihr rechteckiges, reliefartiges Bildobjekt Polish skin, das mit seiner unglaublich sanften und weichen
Oberfläche zur Berührung reizt, ja den
Betrachter gerade dazu herausfordert, die
Grenze zum Objekt zu überschreiten. Bei
der Installation interpretiert die Künstlerin
kein bestimmtes Gedicht sondern nähert
sich vielmehr durch das Zusammensetzen
vieler Einzelteile dem „poetischen Verfahren”
Szymborskas. In ihrer Arbeit visualisiert Lila
Karbowska die Sinnlichkeit der Sprache der
Dichterin.
Longina Poterek-Krenz entsteht durch
das Nachdenken über Szymborskas Gedichte das Bedürfnis nach unmittelbarer
Równie¿ Lila Karbowska poœwiêca siê
tematowi skóry, jednak¿e w abstrakcji. Z niezliczonej iloœci siwawego ko¿uszka „kotków
wierzbowych” formuje siê kwadratowy, relifopodobny obiekt przedstawiony w obrazie
„Polish skin”, którego niewiarygodnie delikatna i miêkka powierzchnia zachêca do dotyku,
wrêcz prowokuje odbiorcê do przekroczenia
granicy dziel¹cej go od obiektu. Instalacja ta
nie zosta³a zainspirowana ¿adnym szczególnym utworem. O wiele bardziej artystka
zbli¿a siê, poprzez zestawienie wielu pojedynczych elementów, do „warsztatu poetyckiego” Szymborskiej. W swej pracy Lila
Karbowska obrazuje zmys³owoœæ jêzyka
poetki.
Rozmyœlania o poezji Szymborskiej
wzbudzaj¹ u Longiny Poterek-Krenz pragnienie bezpoœredniego udzia³u artystycznego,
„wspó³egzystencji w sztuce”, które spe³nia
w spontanicznych obrazach takich jak „Muzeum”.
Intensywne studia Hilke Knoblauch nad
twórczoœci¹ Szymborskiej i jej filozoficznym
przes³aniem odpowiadaj¹ prowadzonemu
przez ni¹ dialogowi artystycznemu.
W „Œwiecie po obu stronach”, w collage´u na
jedwabnym papierze ze zmiennym oœwietleniem interwa³owym, prze³amuje ona opty-
künstlerischer Teilhabe, nach einer
„Mitexistenz-Kunst”, die sie durch spontane
Bilder wie Museum realisiert.
Hilke Knoblauchs intensiver Beschäftigung mit Szymborskas Werk und deren
philosophischem Ansatz entspricht ihr bildnerischer Dialog. In Zweiseitenwelt, einer
Mischtechnik-Collage auf Seidenpapier mit
Intervallbeleuchtung
in
wechselndem
Zustand, durchbricht sie für den Betrachter
czn¹ granicê postrzegania demonstruj¹c
odbiorcy odmienn¹, œwiadomie ukszta³towan¹ rzeczywistoœæ. Zainspirowana wierszem „Rozmowa z kamieniem” poœwiêca
swój cykl 18. miniatur tematowi „odgraniczenia w œwiecie i od natury”. Korzysta tutaj
z naturalnych materia³ów, takich jak ³upek,
drewno, kora drzewna.
Pozostawiaj¹c zagospodarowanie przestrzeni ca³kowitemu przypadkowi, na który
co rusz zaklina siê Szymborska w swojej
liryce, Anna Krenz prowadzi osobisty dialog
z poetk¹. I tak jej 24 rysunki na p³ótnie – zainspirowane tomikiem wierszy „Chwila” – wisz¹
w galerii w ca³kiem niespodziewanych, przypadkowo wybranych miejscach. Odpowiednio do tego w ró¿nych punktach wystawy znajduj¹ siê te¿ 24 szklanki, w których
umieszczone zosta³y kartki z napisem „¿ycie”
eine optische Grenze der Wahrnehmung,
lässt eine andere, bewusst gestaltete
Realität sichtbar werden. Inspiriert von dem
Gedicht Gespräch mit dem Stein widmet sie
sich in 18 kleinformatigen Arbeiten auf
Leinwand ferner dem Thema der
„Ausgrenzung in der Welt und von der
Natur”. Sie greift dabei auf Naturmaterialien
wie Schiefer, Holz oder Rinde zurück.
Anna Krenz findet einen ganz eigenen
Dialog mit der Dichterin, indem sie dem
Zufall, der in Szymborskas Lyrik immer
wieder beschworen wird, eigenen Raum
gibt. So hängen ihre 24 kleine Zeichnungen
auf Leinwand – inspiriert vom Gedichtband
Chwila (Der Augenblick) - in der Galerie an
ganz unvermuteten Stellen, wie zufällig
angebracht. Dementsprechend sind auch
ihre 24 Wassergläser an ganz verschiede-
PREZENTACJE
103
104
nen Orten in der Ausstellung platziert. Sie
bergen Zettel mit den Worten „Leben” und
„Tod” in zwölf Sprachen; eine Hommage an
die Vielsprachigkeit Szymborskas und zugleich eine bildliche Parallele zu den Gedichten
Augenblick und Alles.
Bärbel Nieuweboer überschreitet durch
Szymborskas Poesie, besonders angeregt
durch Glückliche Liebe und Liebe auf den
ersten Blick, die Grenze vom Gestern zum
Heute durch facettenreiches Erinnern von
Erlebtem, das in die Gegenwart transportiert wird. Verbildlicht wird diese Idee
durch Serien auf Papier in Acryl und Misch-
i „œmieræ” w dwunastu jêzykach. Jest to
rodzaj ho³du z³o¿onego przez artystkê „wielojêzycznoœci” Szymborskiej i jednoczeœnie
obrazowa paralela do wierszy „Chwila”
i „Wszystko”.
Bärbel Nieuweboer, zainspirowana
w szczególnoœci utworami „Szczêœliwa
mi³oœæ” i „Mi³oœæ od pierwszego spojrzenia”,
przekracza – dziêki poezji Szymborskiej i poprzez przeniesienie do teraŸniejszoœci przeró¿nych wspomnieñ prze¿ytych chwil – granicê miedzy dniem wczorajszym, a dniem
dzisiejszym. Pomys³ ten przedstawia w serii
obrazów (papier, akryl, technika mieszana)
technik, etwa von sechs Kalenderblättern,
die übermalt sind mit Teilen eines menschlichen Körpers: Der Körper erinnert sich.
Anna Molga fühlt sich am stärksten von
den kurzen und witzigen Gedichten der polnischen Lyrikerin angezogen. Den humorvollen Wortspielen Szymborskas antwortet
sie in mehreren kleinen Guache auf Papier,
die Hippies vor spielerischen Wortgebilden
darstellen.
Marie-Claire Feltins gesamtes Schaffen
ist von Literatur inspiriert. Jahrelang setzte
sie sich mit dem kroatischen Dichter A. T.
Ujeviæ auseinander. Wis³awa Szymborskas
Poesie nähert sie sich auch durch englische
z³o¿onej z mniej wiêcej szeœciu stron kalendarza, na których ukazuje czêœci ludzkiego
cia³a: cia³o pamiêta.
Uwagê Anny Molgi przyci¹gaj¹ w szczególnoœci krótkie i ¿artobliwe utwory polskiej
poetki. Na te pe³ne humoru, oparte na grze
s³ów, wiersze Szymborskiej odpowiada na
niewielkich guache (papier) przedstawiaj¹cych hippisów na tle zabawnych wersów.
Literatura jest inspiracj¹ dla ca³ej dotychczasowej twórczoœci Marie-Claire Feltins.
Przez d³ugie lata zajmowa³a siê ona poezj¹
A. T. Ujeviæ`a z Chorwacji. Lirykê Wis³awy
Szymborskiej pozna³a tak¿e dziêki angielskim
i francuskim przek³adom jej poezji. Utwór
„Portret kobiecy” jest punktem wyjœciowym
inscenizacji „Wybór” z³o¿onej z dziewiêciu
rysunków piórkiem przedstawiaj¹cych sylwetki kobiece, obrazu ukazuj¹cego cia³o
kobiety oraz stojaka z wisz¹cymi na nim
dziesiêcioma ró¿nymi czêœciami garderoby
(akryl). Kobieta musi przybieraæ okreœlone
role: „ma byæ do wyboru.”
Praca Eli WoŸniewskiej pt. „Utopia” nie
jest ilustracj¹ do wiersza o tym samym
tytule, lecz poszukiwaniem równoleg³ej do
liryki Szymborskiej drogi. Uczucia i nastroje,
jakie wywo³a³a lektura jej utworów zosta³y
odzwierciedlone w kryptograficznym zapisie,
który od lat jest jej znakiem rozpoznawczym.
W celu przedstawienia „transformacji
jako artystycznego procesu powstawania,
zachowania oraz zmiennoœci pojêæ i ich
znaczenia wraz z up³ywem czasu” Gudrun
Fischer-Bomert nawi¹zuje do cyklu wierszy
Szymborskiej „Sól”. Podobnie jak Szymborsk¹ poci¹ga j¹ zmierzenie siê z codziennoœci¹, rzeczami nieistotnymi. W filmie
„Transformacja” dokumentuje proces zmiany formy kolumny pokrytej warstw¹ soli,
którego efektem jest wystawiona „Muszla
soli”. „Cienie” – 22 rysunki i fotografie na
delikatnym papierze - zwracaj¹ poza tym
uwagê na „krzy¿owanie siê p³aszczyzn czasu”
Dziêki wystawie „fokusSZYMBORSKA”
przedstawiony zosta³ proces stawiania
i pokonywania granic: pañstwowych, gatunku, czasu i pamiêci...
Ten polsko-niemiecki dialog artystyczny
mo¿e byæ wzorem dla wielu dalszych
dialogów prowadzonych ponad granicami.
T³umaczenie Sylwia Timm
Wystawa pt. fokusSZYMBORSKA odby³a
siê w dniach od 9 do 27 sierpnia 2005
w Inselgalerie w Berlinie. Kuratorem wystawy by³a Celina Muza.
W wystawie bra³y udzia³ artystki:
Marie-Claire Feltin
Gudrun Fischer-Bomert
und französische Übersetzungen. Das
Gedicht Frauenbildnis ist Ausgangspunkt für
ihre Inszenierung Die Wahl von neun
Federzeichnungen mit weiblichen Figuren,
einem Acrylgemälde eines Frauenkörpers
und einem Kleiderständer mit zehn Kleidungsstücken. Die Frau muss in ihre jeweilige Rolle schlüpfen. „Sie hat auswählbar
zu sein.”
Ela WoŸniewska schafft mit ihrer Arbeit
Utopia keine Illustration des gleichnamigen
Gedichtes, sondern sucht einen parallelen
Weg zur Lyrik Szymborskas. Gefühle und
Stimmungen, die bei ihr durch die Lektüre
geweckt werden, spiegeln sich in ihren kryptografischen Zeichen wieder, die über die
Jahre zu ihrem Markenzeichen wurden.
Gudrun Fischer-Bomert schließlich
bezieht sich auf Szymborskas Gedichtzyklus
Salz, um „Transformationen als künstlerischen Prozess der Entstehung, Erhaltung und Veränderung von Begriffen und
ihren Bedeutungen im Laufe der Zeit”
darzustellen. Dabei reizt sie wie Szymborska
die Beschäftigung mit dem Alltäglichen,
wenig Beachteten. Im Videofilm Transformation wird der Umformungsprozess einer
mit Salz beschichteten harten Säule dokumentiert, deren Ergebnis als weiche
Salzmuschel ausgestellt ist. Die Schatten 22 Zeichnungen und Fotos auf fragilem
Papier – verweisen außerdem auf die
„Verschränkung von Zeitebenen”.
Im focusSZYMBORSKA werden Grenzen
aufgezeigt und überschritten: Ländergrenzen, Gattungsgrenzen, Zeitgrenzen, Erinnerungsgrenzen...
Ein deutsch-polnischer Künstlerdialog ist
entstanden, der Vorbild sein könnte für viele
weitere Dialoge über Grenzen hinweg.
Lila Karbowska
Hilke Knoblauch
Anna Krenz
Anna Molga
Bärbel Nieuweboer
Longina Poterek-Krenz
Marlies Rzadkiewicz
Ela WoŸniewska
PREZENTACJE
105
Rita König
106
Dt.-poln. Übersetzerwerkstatt
Pol.-niem. warsztaty t³umaczy
Wände aus kaltem Rauch
russisch und polnisch
keine kyrillischen Buchstaben
englische Wortfetzen
französische Floskeln
und manchmal
ein deutsches Wort.
Œciany lodowatego dymu
s³ychaæ polski, rosyjski
cyrylicy nie zanotowano
angielskie strzêpy s³ów
frazesy po francusku
gdzieœ mignie niekiedy
niemiecki cieñ s³owa
I
I
In meinem Traum mischen sich
russische Sätze aus Kindertagen
mit dem englischem Torso
eines polnischen Gedichtes
französische Floskeln helfen nicht
und doch finde ich
manchmal das passende
deutsche Wort.
W koszmarnym œnie
rosyjski kszta³t zdania jak z dzieciêcej czytanki
zlewa siê w jedno
z angielskim torsem polskiego wiersza
na nic tu francuska retoryka
zdarza siê jednak
niemiecka g³oska
jak ula³
II
II
Namen lösen sich auf in Rauch,
Gesichter fasst mein Kopf nicht,
Sprachen verwirren meine Träume.
Doch abends,
wenn aus Vokabeln Texte werden,
formt sich von jedem Autor ein Bild.
Imiona rozpuszczone w dymie
twarze nie do ogarniêcia
Wie¿a Babel przekrêca moje sny
pod wieczór jednak
s³ówka sk³adaj¹ siê w ca³oœæ
zwracaj¹c oblicze ka¿demu z autorów
Berlin, August 2003
Berlin, sierpieñ 2003
Rita König
Lesen hinter Stacheldraht
(Galerie Zero)
Czytanie zza kolczastego drutu
(Galeria Zero)
Der Raum - ein beleuchteter Kubus
mit Seilen aus Stacheln.
Drinnen ein Pult,
hinter dem wir lesen,
umgeben von Draht.
Nur das Lachen und Klatschen
reißt uns
da raus.
Przestrzeñ - oœwietlony szeœcian
ograniczona powrozem z kolców
wewn¹trz pulpit
tam czytamy
wokó³ drut
jedynie œmiech i oklaski
wyrywaj¹ z opresji
Hof der Regenbogenfabrik
Dziedziniec fabryki têczy
An den schwarzen Beeren
des Holunderbusches
hängen Regentropfen
und beweinen
das Ende des Sommers.
Ciemne jagody bzu
otulaj¹ siê w wilgoæ,
krople deszczu
lgn¹c w ¿a³obie
op³akuj¹ lato
Aus den gelbgrünen
Blättern des Sommerflieders
ragen violette Spitzen
in den Regen
und suchen
die Hitze
des vergangenen
Jahres
z ¿ó³to-zielonych liœci
prosto w deszcz celuje
fioletowa kiœæ
szukaj¹c gor¹czki
minionego roku
Przek³ad Grzegorz Gorzechowski
107
108
Hans-Georg Wagner
– Bildhauer, Grafiker,
Möbeldesigner und
Ausstellungsinitiator
in Cottbus
Hans-Georg Wagner
– rzeŸbiarz, grafik,
stylista mebli
i inicjator wystaw
w Cottbus
Susanne Lambrecht
Susanne Lambrecht
Nur wenige hundert Meter vom
Stadtzentrum entfernt lebt und arbeitet
heute der Cottbuser Künstler und „praktizierende Möbeldesigner” Hans-Georg
Wagner. Viele Jahre hatte sich der Holzbildhauer und Grafiker darum bemüht, ein
schmales, aber tiefes Grundstück an der
Lieberoser Straße samt dem baufälligen
Backsteingebäude darauf zu erwerben, das
er zuerst angemietet hatte. Sein Atelier war
im Seitenflügel untergebracht. Mit anderen
Künstlern traf er sich im Raum neben dem
Eingang regelmäßig zum gemeinsamen
Zeichnen. Auch junge Leute kamen dazu,
die bei Wagner Unterricht nahmen. Vor einigen Jahren dann die Zustimmung der Stadt
zum Kauf von Grundstück und Gebäude. Auf
dem Grundstück hat sich seither viel
bewegt.
Direkt zur Straße hin ist ein ungewöhnliches Stadthaus entstanden. Unterstützt
von Heinz Nagler, Architekt und Professor
an der Brandenburgischen Technischen
Universität für Städtebau und Entwerfen,
entwickelte Hans-Georg Wagner zusammen
mit seiner Frau Katrin das kubische
Wohnhaus mit Pultdach. Das Material Holz
spielt bei diesem Haus eine besondere
Rolle, was es Hans-Georg Wagner auch
erlaubte, einen beträchtlichen Teil der
Arbeit in Eigenleistung zu erbringen. Von
außen gesehen wird die Lärchen-HolzFassade des Hauses mit ihren querlaufenden Lamellen zum einen durch kleine, fast
quadratische Fenster akzentuiert, die jeweils im oberen Bereich der jeweiligen
Etagenwand angeordnet sind und so die
Vertikale thematisieren. Die Betonung der
Vertikalen bewirken auch die dunkelgrau
lasierten, verschiebbaren Holzläden der
W odleg³oœci kilkuset metrów od centrum miasta Cottbus (Chociebu¿) ¿yje i tworzy dziœ artysta i „czynny stylista mebli”
Hans-Georg Wagner. Ten rzeŸbiarz i grafik
wiele lat czyni³ starania o zakup, pocz¹tkowo
przez siebie wynajmowanej, w¹skiej acz
d³ugiej parceli po³o¿onej przy ulicy Lieberoser
Straße i stoj¹cego na niej, wal¹cego siê budynku z wypalanej ceg³y, w którego bocznym
skrzydle znajdowa³o siê atelier artysty. To
w tym budynku, w pomieszczeniu obok wejœcia spotyka³ siê z innymi artystami na
wspólnym malowaniu. Przychodzili tu równie¿ m³odzi ludzie – uczniowie Wagnera.
Przed kilku laty otrzyma³ w koñcu zgodê od
miasta na zakup parceli i budynku. Wtedy
parcela zaczê³a ¿yæ.
Powsta³ niezwyk³y, skierowany frontem
do ulicy dom miejski. Hans-Georg Wagner
i jego ¿ona Katrin, z pomoc¹ Heinza Naglera, architekta, profesora budownictwa
i planowania na Brandenburskim Uniwersytecie Technicznym, stworzyli szeœcienny
dom mieszkalny z jednospadowym dachem.
Szczególn¹ rolê przy budowie tego domu
odegra³o drewno. Stworzy³o ono Wagnerowi
mo¿liwoœæ wykonania ogromnej czêœci prac
w³asnymi rêkoma. Gdy patrzymy z zewn¹trz,
to widaæ, jak zmienia siê fasada domu,
wykonana z poprzecznie u³o¿onych p³ytek
modrzewiowego drewna, akcentowana ma³ymi, prawie kwadratowymi okienkami,
po³o¿onymi w górnej czêœci ka¿dego piêtra,
tworz¹cymi dziêki temu wra¿enie pionowej
równi. Na podkreœlenie pionowoœci wp³ywaj¹
równie¿ ciemnoszare, przesuwalne drewniane okiennice siêgaj¹cych ziemi okien,
których prostopadle u³o¿one p³ytki stanowi¹
przeciwwagê do zamkniêtej formy szeœcianu.
Po³¹czenie kuchni i powierzchni mieszkalnej w jeden aneks na parterze oraz
po³¹czenie pokoju dziennego z pracowni¹ na
piêtrze idealnie odzwierciedlaj¹ podstawowe
przes³anie sztuki Hansa-Georga Wagnera –
temat jego rzeŸb i rysunków – wspó³¿ycie
ludzi.
Swe kszta³cenie artystyczne rozpocz¹³
Wagner w roku 1978, kiedy to jako szesnastoletni ch³opak uczêszcza³ przez rok
w Cottbus do klasy doktora Hansa Lägela
z Wy¿szej Szko³y Sztuk Plastycznych
w DreŸnie. W latach 1979-1981 pobiera³
nauki stolarstwa jako uczeñ Gerharda
Knabego, malarza i znanego akwarelisty.
W roku 1983 rozpocz¹³ naukê w Zawodowej
Szkole Sztuk Stosowanych w Schneebergu
na kierunku formowania drewna. Najwiêkszy
wp³yw na artystyczne ukierunkowanie
Wagnera wywar³ jego nauczyciel Karl-Heinz
Jakob, malarz i rysownik z Zwickau. Od roku
1986 Hans-Georg Wagner, rzeŸbiarz, snycerz, stylista mebli i rysownik tworzy
w Cottbus.
Zupe³nie nie dziwi fakt, ¿e na najwy¿szym
piêtrze jego domu istnieje ³¹cznik ze starym
budynkiem z wypalanej ceg³y. Przecie¿ ¿ycie
i praca to jednoœæ. W skrzydle bocznym
budynku, Wagner pozostawi³ pracowniê,
rozpocz¹³ natomiast stopniow¹ renowacjê
dwóch wielkich pomieszczeñ na parterze
i piêtrze g³ównej czêœci starego budynku.
W tym roku oba te pomieszczenia zaczyna
wykorzystywaæ na organizowane przez siebie wystawy. Tym samym artysta daje znak.
W zwi¹zku z ogólnie trudn¹ sytuacj¹ gospodarcz¹ w regionie ogromnie pogorszy³y siê
równie¿ mo¿liwoœci sprzedawania dzie³ przez
artystów, tym bardziej, ¿e w Cottbus, po
zamkniêciu przed kilku laty Galerii Evy Blobel,
bodentiefen Fenster, die mit ihren
senkrechten Lamellen ein Gegengewicht zur
geschlossenen Form des Kubus bilden.
Die Kombination von Küche und Wohnraum in der Wohnküche im Erdgeschoss
und der kombinierte Wohnzimmer- und
Arbeitsbereich in der oberen Etage stehen
ideell für einen Grundgedanken der Kunst
Hans-Georg Wagners: das Zusammenleben
von Menschen, das er in seinen Skulpturen
und Zeichnungen thematisiert.
Wagners künstlerische Schulung begann 1978, als der 16jährige ein Jahr die
Förderklasse der Hochschule für Bildende
Künste Dresden unter Leitung von Dr. Hans
Lägel in Cottbus besuchte. Während seiner
Tischlerlehre 1979-1981 war er Schüler
bei Gerhard Knabe, Maler und bekannter
Aquarellist. 1983 schloss sich das Studium
an der Fachschule für angewandte Kunst in
Schneeberg an mit der Fachrichtung
Holzgestaltung. Der ihn künstlerisch am
nachhaltigsten prägende Lehrer war der
Zwickauer Maler und Zeichner Karl-Heinz
Jakob. Als Holzgestalter, Möbeldesigner,
Bildhauer und Zeichner ist Hans-Georg
Wagner seit 1986 in Cottbus tätig.
Dass sein Wohnhaus in der oberen
Etage einen Übergang zum alten BacksteinGebäude hat, überrascht nicht, denn Leben
und Arbeiten gehören zusammen. Während
der Atelierbereich im Seitengebäude verblieb, hat Hans-Georg Wagner im Hauptblock des alten Gebäudes angefangen,
Schritt für Schritt den großen Raum in
Erdgeschoss und erster Etage zu sanieren.
Seit diesem Jahr nutzt er diese zwei Räume
zur Durchführung von Ausstellungen, die er
in Eigenregie veranstaltet. Damit setzt der
Künstler ein Zeichen. Auf Grund der allge-
PREZENTACJE
109
mein flauen Wirtschaftslage haben sich die
Verkaufsmöglichkeiten für Künstler in der
Region deutlich verschlechtert, wie überhaupt aktuelle modernistische Kunst nach
dem Schließen der Galerie Eva Blobel vor
einigen Jahren überhaupt kein Verkaufsforum in Cottbus mehr hat. Wagners erste
Ausstellung in seiner Atelier-Galerie war
dem Lehrer Karl-Heinz Wagner gewidmet.
Mit seiner Ausstellung „Cottbuser Madonna. Persönliche Grabungen”, die vor
wenigen Wochen in der Atelier-Galerie stattfand, hat der Künstler den einzigen
Ausstellungsbeitrag zur Kulturland Brandenburg-Kampagne 2005 in Cottbus realisiert, die sich mit dem Thema „1000 Jahre
Christentum in Brandenburg” beschäftigt.
„Horchen, was das Holz sagt”, so eine
Formulierung von Hans-Goerg Wagner, darf
als sein grundsätzliches Verständnis für das
Arbeiten mit Holz verstanden werden.
Wenn er für seine großen, zwischen zwei
und drei Meter hohen Holztorsi den
Holzstamm spaltet, kann er nur ahnen, was
für Formen entstehen mögen. Er räumt
dem Holz ein „Mitspracherecht” ein und
reagiert auf die durch die Spaltung entstandenen Formen, die immer davon
erzählen, wie sich das Holz entwickelt und
auf Umwelteinflüsse reagiert hat. Die ideale
Form ist in Wagners Augen unrealistisch,
weil in der Natur wie im menschlichen Leben
Verletzungen, Spannungen, Brüche oder
Risse einfach dazu gehören. „Sich der Risse
und Verletzungen bewusst werden, der eigenen und der allgemeinen, ist die erste
Voraussetzung für Heilung.” Der Künstler
deutet seine Beobachtungen in der Natur
auch auf das menschliche Leben hin. Er glättet die so entstehenden Holzoberfläche
nicht, sondern bearbeitet in seinen freistehenden Torsi wie in den Holzreliefs die
Oberfläche so, dass der Arbeitsprozess im
Gestalteten präsent bleibt. Zentrales
Thema sind zueinander stehende Figuren,
die oft als Mann und Frau erkennbar sind.
Trotz der Dynamik der Bearbeitung, die
sichtbar bleibt, durchzieht diese Arbeiten
eine Stille, die häufig etwas vom Schmerz, ja
von der Bitterkeit gegenseitiger Entfremdung haben. Am deutlichsten wird dieses
sich und auch dem anderen Fremd sein in
den Collagen offensichtlich, in dem die Figur
sich aus Bildstreifen zusammensetzt.
110
nie ma ju¿ w ogóle miejsca, gdzie sprzedawa³oby siê dzisiejsz¹ sztukê modernistyczn¹. Pierwsz¹ wystawê, zorganizowan¹
w galerii Atelier, Wagner poœwiêci³ nauczycielowi Karlowi-Heinzowi Jakobowi. Wystaw¹ pt. „Cottbuser Madonna. Persönliche
Grabungen” („Madonna z Cottbus. Poszukiwania osobiste”), która odby³a siê przed
kilkoma tygodniami w tym samym miejscu,
artysta urzeczywistni³ swój wk³ad w Kampaniê Kraju Kultury Brandenburg prowadzon¹
w Cottbus w 2005 roku i poœwiêcon¹ tematowi „Tysi¹clecie chrzeœcijañstwa w Brandenburgii”.
Swój zasadniczy sposób rozumienia
snycerstwa Hansa-Georg Wagner wyrazi³
w sformu³owaniu: „S³uchaj, co mówi drewno”. R¹bi¹c pnie drzew na ogromne, wysokie
na dwa, trzy metry rzeŸby mo¿e jedynie
podejrzewaæ, jakie mog¹ przybraæ formy.
Daje drewnu prawo do „wspó³decydowania”
i akceptuje struktury, powstaj¹ce w trakcie
r¹bania drewna i informuj¹ce o jego rozwoju
i reakcjach na warunki atmosferyczne.
Wagner uwa¿a, ¿e nie istnieje forma idealna, poniewa¿ w przyrodzie tak jak w ¿yciu
cz³owieka po prostu naturalne s¹ rany,
skaleczenia, z³amania i pêkniêcia. „Pierwszym warunkiem wyzdrowienia jest uœwiadomienie sobie pêkniêæ i ran, tych w³asnych
i tych cudzych”. Obserwacje natury artysta
przenosi aluzyjnie na ¿ycie cz³owieka. Nie
wyg³adza ukszta³towanych tak drewnianych
p³aszczyzn, lecz wykorzystuje ich reliefow¹
strukturê w swych wolnostoj¹cych rzeŸbach
tak, aby w tym, co stworzy³, pozosta³ widoczny proces ich powstawania. Centralnym
tematem prac Wagnera s¹ zwrócone ku
sobie figury, w których czêsto rozpoznaæ
mo¿na mê¿czyznê i kobietê. Mimo ci¹gle
widocznej dynamiki tworzenia rzeŸby, prace
przenika cisza, czêsto maj¹ca w sobie coœ
z bólu, a nawet z goryczy wzajemnej obcoœci. To bycie obcym sobie i innym najlepiej
widoczne jest w kola¿ach, w których figura
sk³ada siê z fragmentów obrazów.
W twórczoœci Hansa-Georga Wagnera
szczególn¹ pozycjê zajmuje grupa rzeŸb do
„Madonny z Cottbus”. Jego g³êbokie zainteresowanie materia³em, jakim jest drewno,
zadziwi³o przed kilku laty, gdy archeolodzy
prowadz¹cy wykopaliska na Cottbuser
Altmarkt (Starym Rynku w Cottbus) natknêli
siê na tzw. wa³ z okr¹glaków – drewniany
nasyp wzmacniaj¹cy ulicê. Artysta zasiêgaj¹c informacji, co te¿ stanie siê z wykopanym drewnem, dowiedzia³ siê, ¿e zostanie
zniszczone, gdy¿ nie nadaje siê na eksponat
muzealny. Wagner zapyta³, czy nie móg³by
dostaæ kilku lepiej zachowanych czêœci.
I rzeczywiœcie uda³o mu siê zabraæ drewno,
którym w po³owie XIII wieku wy³o¿ono drogê.
Czêœæ rozpad³a siê przy suszeniu. Jednak
zachowa³o siê kilka drewnianych fragmentów ró¿nej wielkoœci. W tym czasie HansGeorg Wagner zaj¹³ siê intensywnie sztuk¹
trzynastego wieku, przede wszystkim sztuk¹
religijn¹. Wychodz¹c z tego, co teraz mia³
przed sob¹, artysta pozwoli³ siê zainspirowaæ ró¿nym postaciom biblijnym.
G³ówn¹ postaci¹ jest bez w¹tpienia
„Madonna z Cottbus” z zaznaczon¹ aureol¹.
Obok niej „biskup” z tiar¹, i, np. podwójna
figura „Kajfasza i Judasza” oraz podró¿nego
ze Wschodu. Widoczne pozosta³y œlady
starzenia siê drewna jak równie¿ rozga³êzienia œwiadcz¹ce o pochodzeniu materia³u.
Wagner i jego kolega z Cottbus, artysta
Steffen Martens zapraszaj¹ w okresie
przedbo¿onarodzeniowym do galerii Atelier
na wystawê po³¹czon¹ ze sprzeda¿¹
reliefów, drukowanych grafik, akwarel
i tajemniczych projektów ksi¹¿kowych po
niewysokich cenach. A to dlatego, ¿e sztuka
nie mo¿e ¿yæ bez rynku.
Die Skulpturengruppe um die „Cottbuser
Madonna” nimmt in Hans-Georg Wagners
Schaffen eine Sonderstellung ein. Sein tiefes
Interesse am Material Holz ließ ihn vor einigen Jahren aufhorchen, als Archäologen bei
Ausgrabungen auf dem Cottbuser Altmarkt
auf einen sogenannten Knüppeldamm, eine
Straßenbefestigung aus Holz, stießen. Als
der Künstler sich erkundigte, was denn mit
dem ausgegrabenen Holz geschehe, erfuhr
er, dass es einfach entsorgt werden solle,
da es für eine museale Aufbewahrung nicht
geeignet sei. Hans-Georg Wagner fragte
an, ob er nicht einige der stabileren Teile
bekommen könne. Tatsächlich konnte er
Holz des Mitte des 13. Jahrhunderts
angelegten Weges mit nehmen. Manches
zerfiel beim Trocknen. Doch erhalten werden konnten einige verschieden große
Holzfragmente. Hans-Georg Wagner hatte
sich in der Zwischenzeit intensiv mit der
Kunst des 13. Jahrhunderts beschäftigt,
die vor allem religiöse Kunst war. Ausgehend von dem, was er nun vor sich hatte,
ließ der Künstler sich zu verschiedenen biblischen Gestalten inspirieren. Die Hauptfigur
ist zweifelsohne die „Cottbuser Madonna”
mit angedeutetem Heiligenschein. Dazu
kommt der „Bischof” mit Tiara und z.B. die
Doppelfigur „Kaiphas und Judas” sowie ein
östlicher Reisender. Alterungsspuren des
Holzes dürfen stehen bleiben, auch
Astgabelungen, die den Ursprung des
Materials bezeugen.
Für die Weihnachtszeit lädt Wagner zusammen mit seinem Cottbuser Künstlerkollegen Steffen Mertens in die AtelierGalerie zu einer Verkaufsausstellung ein, in
der Reliefs, Druckgrafik, Aquarelle und
geheimnisvolle Buchprojekte zu kleinen
Preisen angeboten werden. Denn – Kunst
ohne Markt kann nicht leben.
Wystawa: Atelier-Galerie Wagner,
Lieberoser Straße 20, Cottbus Termin:
09.12.2005 – 23.12.2005, Godziny
zwiedzania: od wtorku do soboty – 16.0018.00 Tel. 0049 – 355 – 252 – 76 Na
stronie internetowej www.wood-and-art.de
uzyskaæ mo¿na równie¿ informacje na
temat: Wagner – stylista mebli.
Ausstellung: Atelier-Galerie Wagner,
Lieberoser Straße 20 in Cottbus, 09.12.23.12.: Di-Sa 16-18 Uhr, Tel. 0049 – 355
– 252 76. Informationen u.a. auch zu
Wagners Möbeldesign: www.wood-andart.de.
T³umaczenie Bogumi³a Husak
PREZENTACJE
111
W³adys³aw £azuka
U Krystyny i Irka w Gorzowie
Za oknem szary grudzieñ
œnieg jest
lecz w marzeniach
tylko zamróz ci¹gnie
z pagórków Matejki
i z nurtem ulicy
p³ynie do œródmieœcia
Krystyna sposobi
czajnik herbaciany
s¹czy w fili¿anki
paruj¹cy p³yn
pod kr¹¿ki cytryny
i cukier do woli
My z Irkiem wpatrzeni
w kosmos komputera
dosiadamy Pegaza
poezji serdecznej
dobieramy siê wierszy
niby dwa niedŸwiedzie
gdy w pasiece znajd¹
plastrów pe³en ul
Krystyna podaje ciasto
- palce lizaæ z uk³onami alchemii
tajemnych przepisów
Robimy korektê
delikatne zmiany
uwa¿aj¹c by nadto czegoœ
nie przes³odziæ
¿eby wszystko sta³o
tu czarno na bia³ym
by s³owo ko³o s³owa
dobrze zamieszka³o
112
Jak szlifierze kryszta³ów
mozolnie, powoli
by rys ka¿dy w strukturze
zna³ swe po³o¿enie
tworz¹c wspólny klimat
i wyraz i sens
Zmierzch ogarnia miasto
i ruszaæ czas w drogê
w stronê gwiazdy pó³nocnej
co mruga w oddali
- ¿eby Wam siê szczêœci³o
w domu wszystko by³o
na ten Nowy Roczek...
- do widzenia...
h e j ...
z koñcem grudnia 2004 r.
W³adys³aw £azuka
Las. Próba opisu
Przez uchylone drzwi przestrzeni
przez stawne sieci pajêczyny
wejdŸmy do wnêtrza gdzie promienie
s¹cz¹ siê w ka¿dej porze dnia
gdzie mchy przeró¿ne i porosty
sosny i brzozy i ja³owce
id¹ od rana po pagórkach
gdzie indziej graby, buki, dêby
a w innej stronie œwierk i jesion
i jagodniki czarnych jagód
i brusznic listki po³yskliwe
b³êkit przylaszczek w zboczach wy¿ej
zawilce ni¿ej przy wilgoci
krzewinki ³yka i storczyki
zjawi¹ siê w innej ju¿ enklawie
Lis tu jest lisem, wydra wydr¹
jeleñ jeleniem, sarna sarn¹
zaj¹c szarakiem, kuna kun¹
a samotnikiem dzik odyniec
chmarê powiedzie przez ostêpy
³ania licówka znan¹ œcie¿k¹
Inne obszary obejmuj¹
wysoko or³y i jastrzêbie
a inne sowy, myszo³owy
i liczne ptaki najdrobniejsze
Tu ci¹gn¹ w zmierzchu cicho s³onki
a tam po duktach lelek leli
tutaj siê gnieŸdzi wilga, sójka
a w dziupli dziêcio³ i wiewiórka
albo rój pszczó³ co siê wyroi³
Wszystko tu z sob¹ powi¹zane
i nic tu nie jest przypadkowe
¿adna roœlina, glon, stworzenie
dlatego las trwa ponad czasem
jak œwiat³o, woda i powietrze
Zielona gwiazdo œwieæ i prowadŸ
dopóki ziemia pod stopami …
113
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE
Czytanie Ÿróde³
II. Od „Wielkiego œwiniobicia”
do „Stanu skupienia”
Czes³aw Markiewicz
Dwie ksi¹¿ki Zygmunta Trziszki. Le¿¹
obok siebie. Patrzê. Odkrywam ze zdumieniem: obie wydane w tym samym 1983 roku „Daæ drapaka” (wybór opowiadañ ze s³ynnym
„Wielkim œwiniobiciem”) i „Stan skupienia”.
Magia? Przypadek? Nie wiem dlaczego pomyœla³em: pocz¹tek i koniec. Dlaczego tak? Mo¿e
dlatego, ¿e Zygmunt Trziszka umar³? Gdybym
o tym nie wiedzia³? Gdyby Trziszka ¿y³?
Pierwsze zdanie z „pocz¹tku”: „Wszyscy
mogli jechaæ, ale oni nie powinni, nawet nie mieli prawa”.
Pierwsze zdanie z „koñca”: „Coœ niedobrego,
dooko³a albo tylko we mnie”. Odchylam listek
w „Daæ drapaka”. Wydawca napisa³: „Daæ
drapaka jest wyborem opowiadañ Zygmunta
Trziszki prezentuj¹cym zamkniêty ju¿ okres
twórczoœci pisarza”. A wiêc „pocz¹tek” jest
jakimœ „zamkniêciem”. A ja podœwiadomie
upieram siê, ¿e w³aœciwy „koniec” pisarz
obwieœci³ albo zacz¹³ obwieszczaæ w³aœnie
w „Stanie skupienia”. Nie lubiê tego „Stanu”,
nazbyt pomazanego stachurow¹ fraz¹, warszaw-
114
skim udawanym egzystencjalizmem; chocia¿
ten 1983 u Trziszki to tylko rok wydania, nie
mogê opêdziæ siê od atmosfery 1983-ciego
przywo³ywanej przez Kisielewskiego, ju¿
w czasie powieœciowym, w jego „Wszystko
inaczej”. Cholera - to te¿ jakiœ koniec. Albo
tylko ostatnia ksi¹¿ka Kisiela. Na szczêœcie
nie potrzebujê uœwiadamiaæ sobie takiej aluzji.
Wracam do „pocz¹tku” i „koñca” Zygmunta Trziszki. Muszê to Ÿród³owo przeœledziæ. Ale nie tylko to. Jest „coœ” trzeciego
(oprócz Trziszki i moich magicznych z nim,
z jego twórczoœci¹ potyczek). To Wañkowicz.
To „Tworzywo”. Sam pisarz i jego powieœæ
pasuj¹ niechybnie do „pocz¹tku” Trziszki!
Przymierzam do siebie tajemnicze nazwy
z urodzenia, z pierwszych widzeñ œwiata obu: Trziszki i Wañkowicza. Tu i tam kresy.
Dawna, utracona na zawsze ziemia przyrodzona, ¿adna tam „obiecana”. Porównujê:
Trziszka - We³dirz, Stanis³awów; Wañkowicz
- Ka³u¿yce, Miñszczyzna, Nowotrzeby. Ju¿
tylko nazwy miejscowoœci, krain brzmi¹ jak
tajemnica. Nie pomaga, brzmi Ÿle, odpychaj¹co w³aœciwe okreœlenie, ¿e to onomastyka.
I najpierw przelatuj¹ w pamiêci strzêpki
zdañ, zlepki s³ów z „Tworzywa”: „kto siê za
morze schowa, to siê i schowa³”; „czuj¹: wielki duch
sprawiedliwego ¿ycia doszed³ do nich (...) ju¿ bêd¹ wdziêczni i wierni na œmieræ i ¿ycie”. Ju¿ nieco póŸniej
pojawia siê refleksja.
Oto w poszukiwaniu swoich bohaterów
Wañkowicz przemierzy³ blisko osiemnaœcie
tysiêcy kilometrów kanadyjskiej „ziemi
obiecanej”. Trziszka musia³ odbyæ inn¹
podró¿ - sentymentaln¹, sam bêd¹c bohaterem
swoich „ziem odzyskanych”. Jak zmierzyæ
takie po³acie? Gdyby Wañkowicz by³ m³odszy, du¿o m³odszy, w którym miejscu spotka³by siê z Trziszk¹? W Cigacach, Skarpie,
Owczarach? Który wyda³by swoje tworzywo
najpierw w Nowym Jorku, a dopiero po
czterech latach w Warszawie? (Pierwsze
wydanie „Tworzywa” ukaza³o siê w 1954 roku
w Nowym Jorku, polska edycja pojawi³a siê
dopiero w 1960 roku).
Nie lubiê „prozy pionierskiej”. Tej tutejszej. Nadodrzañskiej. Jest nazbyt propagandowa. Zbyt czytelna. Z gotowymi tezami. Ale
to w nocie edytorskiej do IX (sic!) wydania
„Tworzywa” czytam: „Piêkna, optymistyczna
ksi¹¿ka o godnoœci pracy, o wytrwa³oœci i solidarnoœci ludzkiej, o wspania³ym trudzie pionierów, czyni¹cych sobie ziemiê poddan¹”.
Muszê wiêc na nowo przeczytaæ
dok³adnie, choæby jedno opowiadanie z „Daæ
drapaka”. Czytam to pierwsze, pt. „Plecami do
wielkiej wody”. Czytam raz. Drugi. Trzeci.
I wiem ju¿ wszystko. Wystarczy to jedno
opowiadanie! Nawet nie ca³e. Wystarczy pierwszy i ostatni opis. Mogê bez ¿alu zrezygnowaæ z ca³ego „œrodka”: niby poruszaj¹cej
historii, fabu³y rodem z tragedii greckiej,
kiedy to ojcowsk¹ to¿samoœæ z now¹ ziemi¹
okupuje œmieræ syna, a w zasadzie pierwszy,
rdzenny grób na obcej ziemi. Pisarz ³¹czy têsknotê z nadziej¹, mieszaj¹c dwa krajobrazy:
ten zapamiêtany od pierwszego otwarcia oczu,
z tym, którego trzeba bêdzie siê uczyæ a¿ po
ostatnie spojrzenie. I ja tego nie czytam, ja to
widzê:
„Tak i naród Czarnohory wyrzucony z wagonów rozsiad³ siê bez ¿ycia na stacyjnym placu, z przymkniêtymi
oczami czeka³ na mleko. Uœpiony ko³ysaniem poci¹gu,
nie móg³ siê sam rozbudziæ, czeka³ na g³os od gór. Ale
tamte zosta³y, pokryte smrekami, kosodrzewin¹. Pozosta³a
wierchowina i po³oniny obsiad³e owcami. Nigdy dot¹d nie
wierzyli w prorocze s³owa piosenki o Hucule, który ginie
z têsknoty za po³oninami, dopiero teraz przysz³o wspomnienie po drewnianych domach, które sta³y strojone w otoczeniu woryni. Zewsz¹d pcha³y siê na oczy pagórki, po³oniny, biegn¹ce po nich p³aje; widzieli owce na zharach.
Cigace przywita³y ospa³¹ rzek¹, rozlewn¹, czarn¹, bez
spienionego nurtu. Wieœ przylgnê³a niewolniczo do
spokojnego brzegu rzeki. Od niej z prawej strony
wznosi³o siê piaszczyste rozmem³ane wzniesienie. O tej
porze drogi miodowo us³ane klonowymi liœæmi, ka¿dego
ranka owiane mg³¹, co wstawa³a od rzeki i w jesienne
poranki sennie wêdrowa³a po wsi, ale nie pomaga³a
obudziæ siê zmêczonym oczom, g³odnym ¿o³¹dkom.
Ludzie spod Czarnohory trafili na ziemiê podmok³¹,
zatopion¹ we mgle gêstej, jesiennymi rankami opadaj¹cej
dopiero ko³o po³udnia. Dorzecza Wielkiej Rzeki biegn¹ tu
miêdzy ³ozinami i sitowiem, ospale pod¹¿aj¹ do wspólnego koryta, baraszkuj¹ miêdzy trzêsawiskami, zakutane
w sitowie, z trudem tocz¹ swoje wody, po prostu s¹cz¹.
Przedwiosenn¹ por¹ wody rzeczek nabieraj¹ rozlewnej
mocy, podchodz¹ od sitowia, gr¹¿ela i tataraku a¿ do stóp
zabudowañ.
Jechali od Prutu i Czeremoszu, ¿eby wybraæ now¹
ziemiê, i zastali tych, co im ta ziemia w smaku przypomnia³a poleszuckie b³ota ciekn¹ce, lepkie - mieszaninê i³u,
torfu, i mu³u. Poleszuki przylgnêli do niej, ju¿ uje¿d¿ali j¹
duszehubkami i obijanikami, p³ywali nimi po bezkresnych
wodach Wielkiej Rzeki i przyleg³ych jezior.
Akurat nad Cigacami sz³a miodowa jesieñ, zaraz od
rzeki pas mokrade³ przechodzi³ w pla¿owy piasek, na nim
gnieŸdzi³a siê soœnina, tylko gdzieniegdzie przetykana
jesienno-miodnymi liœæmi brzeziny, klonów. Wœród
lesistych skrzyde³ jakby tokowiska rozci¹ga³y siê rodliwe
zagony kartoflisk. O tej porze mad Prypeci¹ p³on¹
ogniska, krowy chodz¹ samopas, dzieciarnia przysmala
siê przy ogniskach. Ma³e Poleszuki smakuj¹ b³otnisty
grunt, taplaj¹ siê wœród szuwarów. A tu przy Wielkiej
Rzece ucich³a be³tanina, jeszcze okopy przypominaj¹
niedawn¹ szarpaninê, a ju¿ wszyscy czekaj¹ na wiosenn¹
trawê, która zatrze œlady ognia”.
Tak to siê zaczê³o. Od krajobrazu. Wielk¹
alegori¹ „migracji”. Krajobrazem Trziszka
„pisze” nieprzerwane wêdrowanie, tê pod-
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE
115
wójn¹, potrójn¹, wielorak¹ repatriacjê. Bo
opowiadanie, tak jak siê zaczê³o, tak siê
koñczy „krajobrazow¹ dychotomi¹”. Kolejn¹
wêdrówk¹ ludów w poszukiwaniu utraconej
swojskoœci, w kolejne, ci¹gle nowe miejsce,
stale nowego ¿ycia, ale z ci¹gle t¹ sam¹, pierworodn¹ pamiêci¹:
„Ju¿ i poci¹g zadrymba³ na swoje miejsce, choæby nie
chcia³, móg³by wy¿ej siê gramoliæ. Zaraz nad Œredni¹
zbocze zanosi³o siê jednolit¹ œwierkowin¹. Ktoœ tutejszy
powiedzia³, ¿e dawniej w tym miejscu szumia³o bukiem,
modrzewiem, jod³¹, ale przysz³a rêka uzbrojona w topór,
od niej leg³y opas³e pnie, przez to od œwierków ziemia
kwasem przesi¹k³a. Tylko we wspomnieniach tutejszych
przychodzi czas œwietnoœci sudeckiej wierchowiny.
Ale ju¿ sudeckie polany nie ukryj¹ swoich wspania³oœci przed huculskim okiem, po³oniny, jak wszêdzie,
wiosn¹ stroj¹ siê w kwiecisty ko¿uch, tutaj naw³ocz roœnie
za pan brat z rogowic¹ Ÿródlan¹, dzwonkiem brodatym,
gdzieniegdzie pysznie sypie siê ¿ó³toœæ fio³ka sudeckiego,
czasem oko zdybie leñce alpejskie.
Zanios³o Hucu³ów pod Œnie¿kê, ka¿dy znajdzie tu dla
siebie sp³acheæ wierchowiny, mo¿e i w œwierkowej puszczy zamieszkuje Lisna - piêkna dziewica leœna, przecie¿
niektóre zbocza porasta gêsta suh³a, nieprzebyte zmierzwienia konarów. I chyba przez to wszyscy mówi¹, ¿e pod
Œnie¿k¹ znalaz³a huculska dusza swoj¹ wierchowinê”.
Wiem ju¿ wszystko. Ju¿ zawsze tak bêdzie.
To nieprawda, ¿e „znalaz³a huculska dusza
swoj¹ wierchowinê”. My - st¹d, ale sk¹din¹d bêdziemy d³ugo jeszcze wêdrowali, przemieszczali siê albo tylko wiercili, choæby
w miejscu, szukaj¹c swojego punktu, choæby...
archimedesowego. Dopóki ktoœ z nas bêdzie
pamiêta³ te wszystkie „p³aje”, zhary”, „duszehubki”. Wiem to. Wiemy to. Dzisiaj. Pisarz,
wtedy, wiedzia³ jeszcze wiêcej. Czu³ wiêcej.
St¹d ta wspania³a, wielka, krajobrazowa alegoria. Bez koñca. Ale Trziszka takiej „kropki”
nie móg³ wtedy postawiæ. Byæ mo¿e w „Daæ
drapaka”, a ju¿ na pewno w pierwszych edycjach „Plecami do wielkiej wody”. Przynajmniej wprost. Na pewno nie na „pocz¹tku”.
Postawi³ j¹, po bo¿emu, na „koñcu”,
dopiero w „Stanie skupienia”. Zmieni³ siê byæ
mo¿e kontekst, byæ mo¿e pisarz zatêskni³ do
uniwersum, ale koniec z natury rzeczy jest
116
zwieñczeniem pocz¹tku. Czy¿by pisarz zamyka³ swoj¹ - nasz¹? - wêdrówkê, przyrodzon¹
diagnoz¹:
„Wykorzenienie. To s³owo pierwszy raz us³ysza³em w
takich czasach, gdy od us³yszenia samego s³owa mrowie
chodzi³o po plecach. Œwiat wymyœli³ têgie lekarstwo na
wyrwanie cz³owieka z ziemi razem z korzeniami... No, ale
mówi siê, ¿e to by³o dawno...
Tu jest mowa o innym wykorzenieniu. Fakt, ¿e
starego dêbu nie mo¿na przesadzaæ w inne miejsce, jary...
¯ycie robi wszystko, ¿eby nas wykorzeniæ, a korzenie
nasze spaliæ, ju¿ z matczynego brzucha jakaœ si³a wyrzuca
nas impetnie, a my pêpowin¹, niczym tym pierwszym
korzeniem ¿ywota trzymamy za matczyne brzucho.
Czyjaœ rêka przecina ten korzeñ naszego ¿ywota, a my
przez to jedno tylko jesteœmy zatrwo¿eni ju¿ na ca³e ¿ycie,
³apiemy póŸniej za matczyn¹ rêkê i za spódnicê jak ton¹cy
za brzytwê. Tak silnie ju¿ nikt nas nie przestraszy jak ta
bezwstydna macierz, co nas si³¹ wyciska ze swego
¿ywota. PóŸniejsza trwoga to ju¿ tylko wieczyste powtarzanie tego wyrzucenia z matczynej pieczary”.
Zrozumia³em: akapity Trziszki pobrzmiewaj¹ jak s³owa tajemniczej baœni - z jednej
strony; jak przestroga - z drugiej. Tym bardziej, ¿e œwiat, w swojej globalnej têsknocie,
jakby nie musi k³opotaæ siê z gotowymi tezami. Byæ mo¿e. Nawet nie staram siê tego rozumieæ. Tak jak nie rozumiem, dlaczego nagle,
teraz... na koniec, dopad³a mnie „fraza”
z „Tworzywa”: „puszcza wch³onê³a ich jak ocean,
przedzierali siê przez roje komarów jak przez watê, wokó³
w g¹szczu czai³o siê czujne, drapie¿ne, obserwuj¹ce ich
¿ycie”. A Trziszka na to: „Nawet Buras szczeka na
niego jak na obcego. Obcy...”.
Jestem przekonany: Trziszka stale sk¹dœ
ucieka³. Coœ gna³o go w nowe, nie zawsze nie
odkryte rewiry. Trochê bez... ojczyzny - jak
Stachura. Trochê bez... przynale¿noœci - jak
Wañkowicz. Ci¹gle bez... - i jak ktoœ tam.
¯al. Wystarczy³o uwierzyæ, ¿e ten jego
„pocz¹tek” zapowiada³ wielki „koniec”. Bo
zapowiada³. ¯artujê wiêc sobie, ¿e Trziszka
postanowi³ „Daæ drapaka” i nie pomóg³ mu
„Stan skupienia”. A skoro ¿artujê, to wszystko
jest w porz¹dku Trziszkê trzeba czytaæ, ¿eby
wype³niæ pustkê miêdzy „pocz¹tkiem” i domniemanym „koñcem”.
VARIA BIBLIOTECZNE
Galeria Polskiej Ilustracji Ksi¹¿kowej
WiMBP w Zielonej Górze
Maria Radziszewska
W tym roku mija 25 lat dzia³alnoœci bibliotecznej Galerii. Pomys³odawc¹ jej utworzenia by³ ówczesny dyrektor Biblioteki
Grzegorz Chmielewski. W 1975 roku w nowo otwartym gmachu WiMBP znalaz³ siê
salon wystawowy. Rok póŸniej otwarto
w nim „Galeriê Pro Libris”. Celem Galerii
sta³a siê popularyzacja ilustracji ksi¹¿kowej
i szeroko rozumianej sztuki ksi¹¿ki, do czego ze
wzglêdu na miejsce by³a szczególnie predysponowana. Przez pierwsze piêæ lat odbywa³y
siê w niej cykliczne prezentacje twórczoœci
ilustratorskiej wybitnych polskich artystów.
Organizowanie wystaw sprzyja³o nawi¹zywaniu kontaktów, a posiadane œrodki finansowe
na zakup czêœci wystawianych prac. Dziêki
temu po kilku latach dzia³alnoœci zgromadzono
doœæ pokaŸn¹ kolekcjê. Umo¿liwi³a ona
stworzenie sta³ej ekspozycji, Galerii Polskiej
Ilustracji Ksi¹¿kowej XVI-XX w.
Zadbano w Galerii o przedstawienie historycznego rozwoju ilustracji ksi¹¿kowej, poprzez wyeksponowanie najstarszych polskich
starodruków z przyk³adami ilustracji drzeworytowych i miedziorytniczych, które Biblioteka
posiada³a w swoich zbiorach specjalnych.
Znalaz³y siê wiêc w Galerii „Statuty” J. £as-
kiego z drzeworytem prezentuj¹cym najstarszy
w dziejach Polski wizerunek sejmu polskiego,
„Chronica Polonorum” M. Miechowity z ilustracj¹ koronacji Boles³awa Chrobrego i „Biblia”
w t³umaczeniu J. Leopolity z przepiêknym
drzeworytem przedstawiaj¹cym stworzenie
œwiata. Ilustracje miedziorytnicze reprezentuje
m.in. twórczoœæ najwybitniejszego polskiego
rytownika wieku XVII Jeremiasza Falcka, na
przyk³adzie piêknego sztychu w „Gestrorum
populi poloni sub Henrico Valesio Polonorum” A. M. Fredry. Zaprezentowano te¿
XIX-wieczne ilustracje m.in. Jana Tysiewicza
do „Konrada Wallenroda” i Micha³a Elwiro
Androlliego do „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza. Styl ilustracji miêdzywojennej reprezentuj¹
oryginalne
drzeworyty
Stefana
Mro¿ewskiego do „Don Kichota” M. de
Cervantesa Saavedry i Edmunda Bart³omiejczyka do „Opowieœci o Janku Kominiarczyku
i o dymi¹cym piecyku króla Stasia” J. Ejsmonda.
Zasadnicz¹ czêœæ Galerii stanowi¹ jednak
oryginalne projekty ilustratorów wspó³czesnych, dzia³aj¹cych w przewa¿aj¹cej mierze po
II wojnie œwiatowej. Prezentowane prace
najwybitniejszych indywidualnoœci polskiej
powojennej ilustracji ksi¹¿kowej takich jak Jan
VARIA BIBLIOTECZNE
117
Marcin Szancer, Józef Wilkoñ, Andrzej
Strumi³³o, Bo¿ena Truchanowska, Olga Siemaszko, Antoni Uniechowski i in. s¹ œwiadectwem wspania³ego okresu rozwoju tej dziedziny twórczoœci plastycznej.
Jeœli zapytamy przeciêtnego czytelnika
o znanych ilustratorów, pewnie nie us³yszymy
tych nazwisk. Jeœli zapytamy o ksi¹¿ki z dzieciñstwa, od¿yj¹ wspomnienia. Podobnie gdy
czytamy swoim pociechom lektury, które sami
kiedyœ czytaliœmy, stwierdzamy, ¿e pamiêtamy
te ilustracje doskonale, odnajdujemy tamten
nastrój i klimat. Kolejnym wydaniom ksi¹¿ek
i nowym pokoleniom czytelników towarzysz¹,
stoj¹cy w cieniu autora, ci wybitni polscy ilustratorzy.
Czytaj¹c biogramy tych artystów ³atwo
zauwa¿yæ, ¿e s¹ absolwentami najlepszych
uczelni artystycznych kraju, najczêœciej Akademii Sztuk Piêknych w Warszawie i Krakowie, czêsto jeszcze przedwojennymi. Graficy,
malarze, ilustratorzy. Wychowani na ró¿norodnoœci grup twórczych Polski miêdzywojennej. Dyplomy uzyskiwali w pracowniach
Strzemiñskiego, Skoczylasa, Kulisiewicza,
Bart³omiejczyka, Pankiewicza, Marczyñskiego, Ostoi-Chrostowskiego, Noakowskiego
i.in. równie wybitnych.
Pokolenie tych twórców ujawni³o swój talent ju¿ w Polsce powojennej, wychowuj¹c
kolejnych artystów. Czasy socrealizmu, które
tak Ÿle odbi³y siê w sztuce polskiej nie
zaszkodzi³y ilustracji ksi¹¿kowej. J. Kêb³owski
w „Dziejach sztuki polskiej” podsumowuje to
nastêpuj¹co: „Ograniczony, zarówno w zakresie wizji jak i realizacji znalaz³ siê ówczesny
twórca w sytuacji niejako bez wyjœcia.
Wyjœcie to zreszt¹ czêœciowo znajdowa³, co
wyrazi³o siê w wielkim rozwoju twórczoœci
graficznej. Przebiega³a ona w trzech podstawowych kierunkach: rysunkowych reporta¿y
[...], nastêpnie ilustracji ksi¹¿kowej, gdzie
formu³a figuratywna wydawa³a siê najbardziej
uzasadniona, a równoczeœnie tekst dyktowa³
interpretacjê, przede wszystkim zaœ plakatu”. 1
O pokoleniu tych twórców mówi siê „polska
szko³a ilustracji ksi¹¿kowej”, podobnie jak
o „polskiej szkole plakatu”.
Sztuka ilustracji jest trudn¹ form¹ twórczoœci plastycznej, zw³aszcza ta dla dzieci.
W literaturze dla doros³ego czytelnika oprawa
graficzna jest tylko dope³nieniem, akompaniamentem plastycznym, w ksi¹¿ce dzieciêcej
pe³ni o wiele wa¿niejsz¹ rolê. Ilustrator jest tu
wspó³twórc¹ ksi¹¿ki. Jego zadanie jest tym
trudniejsze, ¿e musi pamiêtaæ o odbiorcy, jego
wieku, percepcji a przy tym stworzyæ „autentyczny produkt sztuki”, byæ poœrednikiem
miêdzy dzieckiem a œwiatem sztuki. Idealnym
stanem jest osi¹gniêcie konsensusu miêdzy
przetworzeniem rzeczywistoœci w oparciu o
osi¹gniêcia nowoczesnego malarstwa i grafiki,
a nie zapuszczaniem siê w czysto formalne,
abstrakcyjne poszukiwania, eksperymenty
estetyczne i warsztatowe, jak pisa³ I. Witz 2.
„Polskiej szkole ilustracji” siê to uda³o. Bohdan
Butenko, którego prace mo¿na obejrzeæ
w Galerii, na pytanie „Jak trzeba rysowaæ dla
dzieci?” odpowiedzia³: „Jak najlepiej siê potrafi.
A poza tym trzeba jeszcze coœ z siebie daæ.
Mo¿e to bêdzie za du¿o powiedziane ale trzeba umieæ „popchn¹æ”, ¿eby stworzyæ jak¹œ
zachêtê do fantazji, do w³asnego myœlenia i
wyobra¿enia danego tematu. Poniewa¿
rysowanie i ilustrowanie ³¹czy siê z wyborem.
Zawsze jest wybór z tekstu okreœlonego fragmentu” 3.
Pisz¹c o wspó³czesnej ilustracji trzeba zauwa¿yæ sprzyjaj¹ce warunki jakie towarzyszy³y
zjawisku „polskiej szko³y...” . By³ to czas du¿ej
aktywnoœci œrodowiska ilustratorów. Brano
udzia³ we wszystkich wystawach, targach,
w kraju i za granic¹. Warto wspomnieæ o wielokrotnych wystawach w warszawskiej „Zachêcie”, tak indywidualnych jak i zbiorowych.
Polscy ilustratorzy stale byli obecni na biennale ilustracji do ksi¹¿ek dla dzieci w Bratys³awie, czy na targach w Lipsku i Bolonii.
Polskie ilustracje otrzymywa³y medale,
nagrody, Polacy zasiadali w jury miêdzynaro-
1 J. Kębłowski, Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1987, s. 206.
2 Grafika w książkach „Naszej Księgarni”, Warszawa 1964, s. VII.
3 Wywiad z Bohdanem Butenko, dostępny: http://www.tvp.pl/pegaz/Strony/_57/57_3Wliteratura.html.
118
[11.10.2005].
dowych konkursów. Polskie wydawnictwa zatrudnia³y dobrych plastyków, wielu by³o
sta³ymi wspó³pracownikami „Naszej Ksiêgarni”, Œwierszczyka” „Misia” czy „Przekroju”
i „Szpilek” Wszystko to z³o¿y³o siê na sukces
polskiej ilustracji.
W Galerii Polskiej Ilustracji Ksi¹¿kowej
prezentowali swój dorobek najwybitniejsi ilustratorzy. Pierwsz¹ wystawê poœwiêcono
Józefowi Wilkoniowi. Ten œwiatowej s³awy
artysta opracowa³ graficznie ponad 100
ksi¹¿ek polskich i obcych. Bardziej znany
chyba za granic¹ ni¿ w Polsce o czym mo¿e
œwiadczyæ fakt, ¿e Japoñczycy zamierzaj¹
wznieœæ muzeum przeznaczone na sta³¹
ekspozycjê jego prac. Nale¿y do pokolenia,
którego nowatorskie prace kszta³towa³y
charakter polskiej ilustracji ksi¹¿kowej. Na
pytanie: Jak powstaje ilustracja? – odpowiada:
„Najpierw trzeba wiedzieæ jak wygl¹da to
wszystko co chce siê namalowaæ: cz³owiek,
ryba, ptak, liœæ czy zwierzê. PóŸniej wiedzieæ
jak siê porusza, wszystko co biega, pe³za,
p³ywa i lata. Dla wielu jest to koniec edukacji.
Niektórzy id¹ jednak dalej, potrafi¹
namalowaæ smutek i radoœæ, strach i odwagê.
Tylko nielicznym udaje siê namalowaæ sen,
ciszê, a nawet zapach i smak owoców. Je¿eli
siê to wszystko umie, trzeba na koñcu
wiedzieæ co robiæ, ¿eby tekst i ilustracja
uzupe³nia³y siê wzajemnie, ¿eby w ksi¹¿ce
ros³o napiêcie jak w teatrze i wszystko by³o w
swoim czasie i w dobrych proporcjach” 4.
W zbiorach Biblioteki jest 11 prac tego artysty,
w tym 3 ilustracje do „Pana Tadeusza”, za
które zdoby³ I nagrodê w 1965 r. w konkursie
na ilustracje do tej ksi¹¿ki.
W 1977 roku, rok po œmierci Antoniego
Uniechowskiego, odby³a siê wystawa jego
prac. Debiutowa³ jeszcze przed wojn¹ ale
dopiero rysunki dla „Przekroju” zyska³y mu
szerokie uznanie. Rysowa³ tuszem, niekiedy
lawowa³, bywa³o ¿e czarn¹ kaw¹, jak wspomina córka Krystyna 5. Jego rysunki s¹ niezwykle oryginalne i rozpoznawalne, „kresk¹
tworzy³ na papierze postaci i sceny pe³ne niezliczonych szczegó³ów „opowiadaj¹c” niejednokrotnie o wydarzeniach i sytuacjach wiêcej
ni¿ najdok³adniejszy opis”6. Franciszek Starowieyski o Uniechowskim pisze: „Mogê
ogl¹daæ jego rysunki bez koñca. Zawsze coœ
w nich odkryjê – jakiœ epokowy wynalazek –
jak pokazaæ profil, fa³dê, oko...”. 7 Artysta by³
tak¿e autorem kilku znakomitych scenografii
a „sugestywnoœæ przedstawianych projektów
by³a tak wielka, ¿e aktorzy niejednokrotnie
przybierali pozy i gesty podpatrzone na
rysunkach” 8. Ilustrowa³ przede wszystkim literaturê klasyczn¹ polsk¹ i obc¹: Mickiewicza,
Prusa, Tuwima, Woltera, Hugo, To³stoja.
Biblioteka naby³a kilkanaœcie rysunków tego
oryginalnego twórcy m.in. do ksi¹¿ek „Rêkopis
znaleziony w Saragossie” J. Potockiego,
„Pami¹tki Soplicy” H. Rzewuskiego, „Historie
i historyjki” T. Rojka.
O ludziach takich jak Andrzej Strumi³³o
mówi siê „cz³owiek renesansu”. Malarz,
grafik, poeta, pisarz, fotograf, hodowca koni.
Uczeñ W³adys³awa Strzemiñskiego, „artysta
pogranicza ¿ywio³ów, tych ukrytych w naturze
i tych drzemi¹cych w cz³owieku” 9
O swojej twórczoœci mówi: „Zawsze czu³em siê zobowi¹zany do szacunku wobec poetyki autora, epoki, geografii. Bli¿szy by³em
pastiszu ni¿ interpretacji egocentrycznej...” 10
To zapewne stoi u podstaw plastycznej
ró¿norodnoœci artysty. Biblioteka zakupi³a
m.in. jego ilustracje do „Ogniska w d¿ungli”
W. ¯ukrowskiego i „Napowietrznej wioski”
J. Verne’a.
W roku 1980 zaprezentowano twórczoœæ
Antoniego Boratyñskiego. By³a to pierwsza
4 „Bestiariusz Wilkonia” Wystawa prac Józefa Wilkonia , dostępny: http://www.zamek.poznan.pl/archiwum/78%2004/profil%2001.htm.
5 K. Uniechowska, Antoni Uniechowski, czyli Magiczne widzenie świata, Warszawa 1993, s. 225.
6 Galeria Antoniego Uniechowskiego, dostępny: http://www.sponsoring.pl/uniechowski [11.10.2005]
7 K. Uniechowska, s. 5.
8 Galeria Antoniego Uniechowskiego, dostępny: http://www.sponsoring.pl/uniechowski [11.10.2005].
9 Strumiłło – pogranicze żywiołów, dostępny: http://www.pogranicze.sejny.pl/archiwum/papuciarnia/strumillo.html
[11.10.2005].
10 Za: G. Chmielewski, Andrzej Strumiłło, Zielona Góra 1978, s. [3].
VARIA BIBLIOTECZNE
119
krajowa wystawa tego artysty, grafika
i malarza, o którym G. Chmielewski pisze:
„W kompozycji wyobra¿eñ figuralno-plastycznych nawi¹zuje artysta w sposób w pe³ni
oryginalny i twórczy do najlepszych osi¹gniêæ
polskiej i europejskiej sztuki. Operuje zarówno
stylizacj¹ p³aszczyznow¹ jak i kubistyczn¹,
niekiedy nawi¹zuje wprost do twórczoœci
koryfeuszy polskiego malarstwa, czego
piêknym przyk³adem jest ilustracja do „Starej
kuŸni” I. Sikiryckiego, bêd¹ca patiszem
s³ynnego obrazu Tadeusza Makowskiego”. 11
Na uwagê zas³uguje ciekawa kolorystyka ilustracji Boratyñskiego, jak choæby w projekcie
ok³adki do „Miedzianej lampy” K. Dobkiewiczowej, bêd¹cym w posiadaniu WiMBP.
Wystawia³y swoje prace w Galerii tak¿e
wspania³e, polskie ilustratorki: Bo¿ena Truchanowska, Maja Berezowska, Zofia Fija³kowska, Olga Siemaszko, Maria Or³owskaGabryœ, Maria Mackiewicz-Adamus. Zofia
Fija³kowska znana ze swoich piêknych drzeworytów krajobrazowych oraz ilustracji do
„Bajki o rybaku i rybce” A. Puszkina czy „Na
jagody” M. Konopnickiej. Olga Siemaszko,
podobnie jak Fija³kowska wykszta³cona u
s³ynnych grafików, z charakterystycznym dla
swojej twórczoœci mocnym konturem i rysunkiem. Maria Mackiewicz, która szczególnie upodoba³a sobie dzieci najm³odsze.
Wspaniale uda³o siê jej wczuæ w œwiat
dzieciêcej wyobraŸni. „Kreuje œwiat dzieciêcej
baœni, w którym obowi¹zuj¹ inne [...] prawa i
proporcje rzeczy: ptaki s¹ wiêksze od ludzi, a
owady jak samoloty unosz¹ w powietrze
dzieci”. 12 Podobnie twórczoœæ Marii Or³owskiej-Gabryœ nie zaskakuje nowatorskimi
rozwi¹zaniami, przez co jest zrozumia³a dla
ka¿dego widza. Jej ilustracje s¹ zwyczajnie
piêkne, i te w pastelowych kolorach, zró¿nicowanych walorowo, jak i czarno-bia³e wykonane piórkiem.
Na wyj¹tkowe potraktowanie zas³uguje
Jan Marcin Szancer i jego styl, który okreœli³a
Joanna Olech: „Œmia³a kompozycja, (nierzadko
z ptasiej lub ¿abiej perspektywy, co jest niezwykle trudn¹ sztuczk¹ ilustratorsk¹), kolorystyka (z przewag¹ br¹zów) i smuk³e sylwetki bohaterów (d³ugonodzy ch³opcy i szczup³e
wielkookie dziewczyny)”. 13 Szancerowscy
ch³opcy chêtnie nosz¹ maciejówkê, przykrótkie, w¹skie spodnie w kratkê lub pr¹¿ki,
sznurowane trzewiki. Królowe podró¿uj¹ karocami wartymi swojej nazwy a krasnoludki
maj¹ prawdziwie „ludzk¹” twarz. Widaæ
w jego ilustracjach znajomoœæ historii, obyczajów, kultury. Wielu czytelników nie wyobra¿a
sobie „Pana Kleksa”, „Sierotki Marysi” czy
„Baœni” Andersena z innymi ni¿ Szancerowe
ilustracjami. Projekty do ksi¹¿ki „O Janku, co
psom szy³ buty” J. S³owackigo i „Z³otej dzidy
Boles³awa” znajduj¹ siê w posiadaniu
Biblioteki (ponad 50 ilustracji).
Kto nie pamiêta misia Uszatka? Stworzy³
go Zbigniew Rychlicki w 1957 r. dla potrzeb
czasopisma „Miœ”. Potem Uszatek zawêdrowa³ do ksi¹¿ek Cz. Janczarskiego, a w 1975 r.
do filmu animowanego, gdzie misiowi u¿yczy³
g³osu wspania³y Mieczys³aw Czechowicz.
Dzieciom ³atwo siê by³o identyfikowaæ
u Uszatkiem, bo przypomina³ z jednej strony
pluszow¹ zabawkê, a z drugiej by³ powa¿nym
partnerem z podwórka i przedszkola. Na
dodatek okaza³ siê na wskroœ wspó³czesny, w
zachowaniu, jêzyku i zw³aszcza w ubiorze, o
co zawsze dba³ pedantycznie Czes³aw
Rychlicki 14 Ilustracje do „Nowych przygód
Misia Uszatka”, „Doroty i Oza znowu razem”
F. Bauma czy „O królu Arturze i Rycerzach
Okr¹g³ego Sto³u” R. L. Greena mo¿na obejrzeæ w Galerii.
Wyeksponowane s¹ tam te¿ ilustacje
Janusza Stanny’ego do „Przygód Sindbada
¯eglarza” B. Leœmiana i „Kobiety ze szczurem”
do ksi¹¿ki M. Nowakowskiego „Ksi¹¿ê nocy”
oraz kolorowe rysunki Jerzego Flisaka do
„Przygód je¿a spod miasta Zgierza” W. Chotomskiej i „O krasnoludkach i sierotce Marysi”
11 G. Chmielewski, Antoni Boratyński, Zielona Góra 1980, s. [3]
12 G. Chmielewski, Maria Mackiewicz-Adamus, Zielona Góra 1987, s. [4].
13 J. Olech, Król ilustratorów, Tygodnik Powszechny 2002 nr 50 s. 21
14 Miś Uszatek, dostępny: http//www.encyklopedia.servis.pl/woki/mi%c5%9B_Uszatek [11.10.2005]
120
M. Konopnickiej. W zbiorach WiMBP s¹ te¿
projekty ilustracji autorstwa Stanis³awa
Jakubowskiego, Emilii i Wojciecha Freudenreichów, El¿biety Krygowskiej-Butlewskiej
i Gra¿yny Michalak-Bazylewicz.
Biblioteka gromadzi tak¿e regionaln¹ twórczoœæ plastyków lubuskich, prace m.in.
Andrzeja Gordona („Dekameron”, „Ksiêga
urwisów”, „Miko³aj z Fromborka”), Stanis³awa
Antosza („Z³oty potok”), Jolanty Zdrzalik
(„Legendy Ziemi Zb¹szyñskiej”), Agaty
Buchalik-Drzyzgi („PrzyjaŸñ drzewa do
cz³owieka”).
Po latach zastoju i postdisneyowskiej stylistyki obserwuje siê od pewnego czasu o¿ywienie na rynku polskiej ilustracji ksi¹¿kowej.
Przegl¹d „Wspó³czesna Polska Sztuka Ksi¹¿ki”
czy konkurs „Pro Bolonia”, nawi¹zuj¹cy do
Targów Ksi¹¿ki Dzieciêcej w Bolonii a zainicjowany przez œrodowisko ilustratorów
Zwi¹zku Polskich Artystów Plastyków s¹ tego
przejawem. ZPAP wyda³ tak¿e w 2003 r.
piêkny „Almanach: polscy ilustratorzy dla
dzieci 1990-2002”, który wype³ni³ lukê w
publikacjach na ten temat. Du¿ym sukcesem
by³o uczestnictwo Polski w jubileuszowych
40. Targach Ksi¹¿ki Dzieciêcej w Bolonii
w 2003 r., gdzie Polska by³a goœciem honorowym. Nasz kraj promowa³a wystawa ilustracji ksi¹¿kowej ostatnich 12 lat. Odby³o siê
tak¿e seminarium „Ilustracja polska rozwa¿na, czy romantyczna?” oraz benefis
Józefa Wilkonia, który sta³ siê wydarzeniem
targów. Coraz czêœciej problematyka ilustracji
ksi¹¿kowej trafia tak¿e do referatów konferencji czego przyk³adem s¹ referaty, Alicji
Baluch „Nurty wspó³czesnej ilustracji
ksi¹¿kowej” czy „Nurty i style w edytorstwie
ksi¹¿ki dzieciêcej” Micha³a Zaj¹ca, wyg³oszone na konferencji „Wzorce kultury masowej i paradygmaty literatury wysokiej
we wspó³czesnej ksi¹¿ce dla dzieci i m³odzie¿y” w Uniwersytecie Warszawskim,
w dniach 17-18 paŸdziernika br. Nowe czasy
wymagaj¹ „nowych” ksi¹¿ek, zw³aszcza tych
dla dzieci, które teraz bardziej czytaj¹
ogl¹daj¹c. Taka ksi¹¿ka ma byæ stymuluj¹cym
wyobraŸniê konceptem, ide¹, jak pisze Joanna
Olech w artykule „Targi wyobraŸni”. 15 To
stwarza nowe wyzwania dla ilustratorów i s¹
wszelkie przes³anki, ¿e nasi ilustratorzy temu
podo³aj¹.
15 J. Olech, Targi wyobraźni, Tygodnik Powszechny 2003 nr 16 s. 17
121
W³adys³aw Klêpka
Poetycka dusza pogrywa z Janusza
gdy opus za d³ugi sp³aca miejska tusza.
Bo literatura
patrzy w stronê która,
da siê tak przerobiæ jak sonet z kontusza.
***
W bia³ej koszuli wypisa³ Czes³aw wierszem:
Wszystko tu jeszcze ma pojêcie szersze.
W okolicy s³oñca
Zawada bez koñca.
Na Zielonym bruku le¿¹ myœli pierwsze.
***
Worek dziwnych treœci dziœ Jolantê gniecie,
tu wszystko siê zmieœci, a jeszcze nie wiecie
jak ¿yj¹ poeci.
Ju¿ ona wam zleci,
kiedy to przeleci z czarami po œwiecie.
***
Zygmunta dzwon zabije, gdy stworzy arcydzie³³o,
czas historii wymieni - ju¿ w okowy go wziê³³o
górnolotne s³owo
i czyst¹ wyborow¹
ciêgiem poleruje, ¿eby siê nadê³³o.
122
W³adys³aw Klêpka
Pewien redaktor skrzy¿owa³ siê z pismem
I choæ mu obce s¹ nauki œcis³e
- sedno krytyki
wzi¹³ z praw fizyki.
I rzuca myœli za Odrê i Wis³ê.
***
Znany Alfred z gazety robi bite kotlety,
ale za to naczelny nie da grosza - niestety.
Nobel te¿ go omin¹³,
raptem ciemny krymina³
grozi, ¿e siê ujawni bez „zielonych”podniety.
***
Pisze Jan aforyzmy, a tu fraszka le¿y,
Gdyby groszy tak parê, przecie¿ siê nale¿y
Ko³o Fortuny.
St¹d podmiejskie kuny
Rozbiera po kolei wœród puchowych pierzyn.
***
Poszed³ £ado za wierszem pomiêdzy haiku,
A tu g¹szcz nieprzebrany i ptasz¹t bez liku.
Jak wieœæ gminna niesie
W³adek ci¹gle w lesie,
a udaje koguta na grzêdzie w kurniku.
123
Szlachcianka w ¿yciu spo³ecznym
ksiêstwa g³ogowskiego
epoki wczesnonowo¿ytnej (XVI-XVIII)
Jaros³aw Kuczer
W okresie wczesnonowo¿ytnym (XVIXVIII w.) na Œl¹sku, podobnie jak to mia³o
miejsce w innych prowincjach Europy
Œrodkowej, miejsce kobiety wyznacza³y horyzonty ówczesnego modelu spo³ecznego
i przypisywany mu wówczas kanon ról. W
odniesieniu do osób wysoko urodzonych
u¿ywano
raczej
okreœlenia
„dama”,
„bia³og³owa”, „niewiasta”, „pani”, gdy¿
okreœlenie „kobieta” uwa¿ane by³o za
obel¿ywe. Osobliwy pogl¹d na osobê kobiety,
w³aœciwy dla epoki a wynikaj¹cy z
okreœlonego kanonu ról spo³eczeñstwa wczesnonowo¿ytnego, podtrzymywali nawet
najwiêksi pisarze spo³eczni. Kobieta by³a
mê¿czyŸnie podporz¹dkowana g³ównie pod
wzglêdem prawnym. Bezpoœrednio w ksiêstwie g³ogowskim wskazywa³a na to mêska
reprezentacja w³aœcicielek ziemskich na
obradach sejmiku ziemskiego, dysponowanie
przez mê¿ów maj¹tkami ziemskimi i
ograniczenia praw kobiety w tym wzglêdzie,
przejmowanie w zarz¹d dóbr poœlubionej
wdowy, czy wreszcie nakaz mêskiego
uwierzytelnienia dokumentów wystawianych
przez kobiety. Ponadto kobiety nie cieszy³y siê
równym statusem edukacyjnym, nie bra³y
udzia³u w podró¿ach zagranicznych, stypendiach fundowanych dla szlachty i mieszczañstwa. Ich rolê w rodzinie okreœla³a wiêc
szlachecka struktura organizacji rodowej, w
której jako nie posiadaj¹ca pe³ni praw, oddana
zosta³a pod kuratelê mê¿czyzny.
Drogê do wyrobienia sobie pozycji w rodzinie i poza ni¹ szlachcianka zdobywa³a przez
wejœcie w zwi¹zek ma³¿eñski. Dopiero wówczas staj¹c siê osob¹ bêd¹c¹ w stanie sprostaæ
nak³adanym na kobiety obowi¹zkom, zyski-
124
wa³a w oczach lokalnej spo³ecznoœci. Analiza
materia³u genealogicznego w odniesieniu do
ksiêstwa g³ogowskiego zwraca uwagê na
pewien regularny rys modelu kojarzenia
ma³¿eñstw. Mianowicie przysz³a ¿ona
pochodzi³a zazwyczaj z rodziny, z któr¹ szlachcica ³¹czy³y bli¿sze lub dalsze stosunki, choæ
nie zawsze musia³a byæ to nawet œl¹zaczka.
Szlachta g³ogowska utrzymywa³a przecie¿
liczne kontakty ze szlacht¹ brandenbursk¹, czy
wielkopolsk¹. Kobiety dowolnie przyjmowa³y
nazwisko mê¿a, b¹dŸ wystêpowa³y pod
swoim nazwiskiem panieñskim. Nazwiska
szlachty g³ogowskiej by³y nazwiskami
odmiejscowymi (predykat) maj¹cymi na celu
okreœlenie przynale¿noœci oœrodka, z której
wywodzi³a siê dana osoba. St¹d przydawki
„von”, czy rzadziej „de” poprzedzaj¹ce nazwê
miejscowoœci z której wywodzi³ siê ród.
W przypadku posiadania nowej siedziby
rodowej w ksiêstwie g³ogowskim dopuszczalny by³ te¿ zwrot „von… und zu…”. Czêsto
stosowano te¿ formy opisowe, np. Elisabeth
Brausin z domu Kalckreuthin, pani na
Romanówku w weichbildzie œwiebodziñskim.
Podane w pracy Ÿród³a sugeruj¹, i¿
niezwykle czêstymi by³y powtórne zam¹¿pójœcia wdów oraz fakt skrupulatnego przestrzegania zasady kojarzenia par w obrêbie konkretnych grup stanowych. Szlachcianki z ni¿szej
szlachty wydawane by³y za szlachciców, hrabiowie ¿enili siê raczej z hrabiankami, a baronowie z córkami z rodów baronowskich.
Pojawienie siê po raz pierwszy szlachty
wy¿szej w dokumentach po 1499 r. oddaj¹
zachowane przez A. Gryphiusa przywileje
ksiêstwa g³ogowskiego. Jej liczba sukcesywnie
ros³a, a w 1718 r. stanowi³a ju¿ 16% ogó³u
szlacheckich posesjonatów ksiêstwa. Spis posesjonatów z tego roku podaj¹c 34. przedstawicieli szlachty z tytu³em, wspomina o czterech kobietach. Tytu³y te mog³y wiêc nosiæ
i kobiety. ¯ony baronów wystêpowa³y jako
Freifrau, a ich córki - Freiin, ¿ony i córki hrabiów nosi³y tytu³ comtessa lub Gräfin.
Dziêki zaprezentowanym przez T. £adogórskiego tablicom demograficznym jesteœmy
w stanie podaæ dok³adn¹ liczbê ogó³u szlachcianek w ksiêstwie g³ogowskim z 1787 r.
Wed³ug nich wieœ g³ogowsk¹ zamieszkiwa³o
112 kobiet tego stanu. Mo¿liwe, ¿e niektóre
z nich by³y w³aœcicielkami dóbr ziemskich.
W powiecie (Kreis) g³ogowskim przebywa³o
wówczas 41 szlachcianek, w ko¿uchowskim
20, w górowskim 19, w œwiebodziñskim 13,
w zielonogórskim 11, w szprotawskim 8.
Dodajmy, i¿ ten sam spis mówi o 111.
mê¿czyznach. Liczba synów i córek rozk³ada³a
siê podobnie w stosunku 97 do 99.
Wymienione w tablicach córki mog³y byæ ju¿
doros³ymi pannami, jednak dopiero mê¿atka
wpisywana by³a miêdzy kobiety. W miastach
przebywa³o w tym czasie 100 szlachcianek
i 169 szlachciców, 74 córki i 50 synów
szlacheckich. W Bytomiu Odrzañskim mieszka³y 3 z nich, w Ko¿uchowie 10, w G³ogowie
37, w Zielonej Górze 5, w Nowej Soli 4,
w Polkowicach 8, w S³awie 1, w Œwiebodzinie 2, w Szprotawie 10, w Otyniu 1,
w Górze 9, w Chobieni 5 i w Czernej 3. Spis
nie zarejestrowa³ szlachcianek w prywatnych
Nowym Miasteczku i Przemkowie. Kobiety
stanowi³y wiêc jedn¹ czwart¹ ludnoœci wsi
(25,5%) i miast (25,4%). Jeœli ich grupa na
wsi nawet przewy¿sza³a sw¹ liczb¹ grupê
zamieszkuj¹cych j¹ mê¿czyzn, to w miastach
ustêpowa³a im iloœciowo. Jednak odwrócenie
stosunków w mieœcie w mo¿liwie nied³ugim
czasie sugerowa³aby przewaga córek nad synami szlacheckimi.
Sytuacja prawna kobiet zaczê³a ulegaæ zmianie na przestrzeni XIV i XV w. Widoczna
sta³a siê w³adza mê¿a nad ¿on¹ i ograniczenia
praw dziedzicznych tych ostatnich, jednak
zadomowienie siê w przepisach lennych norm
Zwierciad³a Saskiego, a tak¿e udostêpnienia
kobiecie praw do dziedziczenia na podstawie
tzw. Landrecht (prawo ziemskie) - obok
osiad³ych w ksiêstwie agnatów, wzmacnia³o
de facto jej pozycjê. Czyni³y to te¿ poszczególne, sukcesywnie nadawane szlachcie
przywileje, tym bardziej, ¿e w przypadku
przed³u¿aj¹cych siê sporów testamentarycznych w mocy dokonywania sekwestru maj¹tku by³a Kamera Królewska (Königliche
Kammer) - do czego starano siê nie dopuœciæ.
Ogó³ szlachty dokonuj¹c potwierdzeñ w³asnoœciowych wynikaj¹cych z prawa dziedziczenia
powo³ywa³ siê w istocie na przywilej
Zygmunta Jagielloñczyka z 1505 r. oraz przywilej tzw. „proximi Agnati” wydany przez
W³adys³awa Jagielloñczyka w 1508 r.
I w³aœnie w 1508 r. król potwierdzi³ dziedzicznoœæ alodiów ksiêstwa g³ogowskiego wzglêdem synów, braci i bratanków, a tak¿e innych
krewnych zmar³ego p³ci mêskiej, a w przypadku zejœcia mêskich spadkobierców, kobiety,
córki, b¹dŸ siostry zmar³ego uprawnione by³y
równie¿ do dziedziczenia po³owy schedy. Jak
czytamy z odpisu przywileju z 1508 r.
przys³ugiwa³ on „rycerstwu i manom oraz ich
braciom i dzieciom braci oraz najbli¿szym
przyjacio³om ca³ego ksiêstwa g³ogowskiego
(…) po wieczne czasy”. W ten sposób w posiadanie maj¹tku Zabór pod Zielon¹ Gór¹
wesz³a przyk³adowo dziedziczka Anna Maria
von Montany z domu von Dyhern. W 1681 r.
czytamy o Barbarze von Dohna, baronowej na
Domaniowicach, w 1693 r. baronowej
Barbarze Helenie von Maltzan wystêpuj¹cej
na tych samych dobrach. Spisy posesjonatów
szlacheckich z lat 1671, 1681, 1718 i 1727
podaj¹ nisk¹ liczbê w³aœcicielek ziemskich.
Przyk³adowo wykaz z 1718 r. mówi o czterech
z nich - jako w³aœcicielkê ziemsk¹ podaje
Augustê Charlottê von Redern, katoliczkê na
Leutbach w weichbildzie g³ogowskim, dalej
wspomina katoliczkê Mariê Elisabeth
baronowa Leschcourault na Bartodziejach,
luterankê Charlottê Elisabeth Hedwig von
Seydlitz na Räschen w weichbildzie
górowskim, luterankê Dorotheê Elisabeth von
Troschke na Ojerzycach w weichbildzie
œwiebodziñskim. Ze znaczniejszych wymieñmy jeszcze ¿onê Ludwika von Dünnewald,
w³aœciciela podzielonogórskiego Zaboru,
VARIA BIBLIOTECZNE
125
Amaliê Eleonorê, hrabinê von Dünnewald,
urodzon¹ hrabinê von Callenberg. S³yszymy
te¿ o wp³ywowej postaci Ernesty Catheriny
hrabiny von Herberstein, z domu hrabiny von
Lannoy, ¿ony starosty ksiêstwa g³ogowskiego
w latach 1671-1686, hrabiego Bernharda von
Herberstein.
W posiadanie gruntów na prawie rycerskim kobiety wchodzi³y niejednokrotnie za
spraw¹ przejmowania opieki nad pupilami czyli synami niedosz³ymi do wieku sprawnego
- osobiœcie pozostaj¹c w ograniczonej zdolnoœci do czynnoœci prawnych. W ich imieniu, jak
i w imieniu kobiet wystêpowa³a zazwyczaj
dalsza rodzina, b¹dŸ posesjonaci z s¹siedztwa,
zwani pe³nomocnikami. Zazwyczaj to dzieci
zmar³ego ojca - pe³noletni synowie decydowali o losach matki. W uk³adzie z 1556 r.,
synowie Georga von Schönaich: Hans,
Sebastian, Fabian i Brandamus zobowi¹zali siê
do zadbania o losy matki, Kathariny von
Gladiß (G³adyszówny) i wyp³acenia jej 1000
dukatów wêgierskich oraz pozostawienia jej
do¿ywotniego zabezpieczenia w pod¿agañskim
maj¹tku Stara Kopernia. Podobnie zreszt¹ jak
prawo ziemskie Rzeczypospolitej, Czech, tak i
prawo wewn¹trzœl¹skie uznawa³o, i¿ w przypadku braku mê¿a, kobieta winna by³a wyznaczyæ sobie opiekuna prawnego, wskazuje na
znaczn¹ maskulinizacjê ¿ycia publicznego.
Dziêki posiadaniu dóbr ziemskich kobiety
jedynie hipotetycznie wchodzi³y w sk³ad
Landschaft - szlachty ziemiañstwa. W rzeczywistoœci prawa do udzia³u w obradach sejmiku
ziemskiego by³y dla nich niedostêpne i podczas takich obrad reprezentowane by³y przez
mê¿czyzn. Nie spotykamy te¿ innych œladów
udzia³u szlachcianek w ¿yciu politycznym
ksiêstwa g³ogowskiego.
Z rzadka kobiety odgrywa³y pewn¹ rolê w
administrowaniu maj¹tkiem. Z ca³¹ pewnoœci¹ wynika³o to z przydzielonej im funkcji
opieki nad gospodarstwem domowym i
dba³oœci o ognisko domowe. Zw³aszcza w
okresie wojny trzydziestoletniej, która
przynios³a zaanga¿owanie mê¿czyzn w
sprawy do tej pory nieobecne w ksiêstwie,
kobieta zmuszona zosta³a do samodzielnego
borykania siê z przeciwnoœciami losu i praw-
126
dopodobnie wówczas to wytworzy³ siê typ
szlachcianki energicznej, która samodzielnie
prowadzi³a sprawy familii.
Nie wiemy na jak¹ skalê kobiety - podobnie jak to mia³o miejsce na wsi - samodzielnie
dzier¿y³y parcele miejskie. Dysponujemy jedn¹
tylko informacj¹ dotycz¹c¹ takiej mo¿liwoœci
w ksiêstwie g³ogowskim. Rzecz odnosi siê do
jurydyki
Tschammerhofu,
po³o¿onego
w G³ogowie kompleksu zabudowañ. Wiemy,
¿e w pierwszej po³owie XVIII w. w jego posiadanie wesz³a hrabina von Kotullinska, ¿ona
starosty ksiêstwa g³ogowskiego, Franza Karla
von Kottulinskiego (1726-1740). By³a to
intratna parcela, której posiadanie cieszy³o siê
tym wiêksz¹ estym¹, ¿e zwi¹zane z ni¹ by³o
tzw. Asilrecht, analogiczne posiad³oœciom
ksi¹¿êcym. Do Tschammerhofu przypisano
wiêc niezale¿noœæ s¹downicz¹, prawo do
u¿ywania dowolnych dróg i przejazdów oraz
wolnoœæ podatkow¹. Jego wczeœniejszymi
w³aœcicielami by³y tak znakomite rodziny jak
Tschammerowie, Rechenbergowie, Szyd³owieccy, Mutschelnitzowie.
Innego rodzaju dzier¿aw¹ miejsk¹,
pozostaj¹c¹ okresowo w rêkach szlachcianek,
by³y dobra zastawne (Pfandschillingsgütter) i
lenna zamkowe (Burglehen), na które sk³ada³y
siê ksi¹¿êce czêœci miast królewskich, bêd¹ce
de facto dawnym dobrem ksi¹¿êcym.
Przyk³adowo zastawy szprotawski i polkowicki w latach 1549-1554 posiada³y córki
zmar³ego starosty ksiêstwa g³ogowskiego,
Hieronima von Biberstein, Anna i Barbara.
W ich imieniu do 1554 r. zarz¹dzali nim bracia Johann i Christian von Lobkowitz. W historii obu Pfandschillingów zapisa³a siê te¿
Katharina von Schönaich, z domu von
Glaubitz, która po œmierci Hansa w 1558 r.
stanowi³a samodzielne rz¹dy w obu miastach,
jako opiekunka syna Johanna Georga. Okres
jej zarz¹du wype³nia³y w³aœciwe tej epoce
spory z rad¹ miejsk¹ o wolny wybór jej
cz³onków i ograniczenie ekonomicznych
uprawnieñ dzier¿awców. Mimo to opiekunami prawnymi obojga pozostawali starosta
ksiêstwa ¿agañskiego, w³aœciciel maj¹tku
Bytom-Siedlisko, Fabian von Schönaich,
W³adys³aw von Gladiß (G³adysz) oraz
Brandamus von Zedlitz. O w³adzy Kathariny
w regionie œwiadczy³ fakt, i¿ jej syn - dawno
osi¹gn¹wszy wiek sprawny, nie zosta³ przez
ni¹ dopuszczony do zarz¹du. Sta³o siê tak
dopiero po œmierci matki w 1581 r. Katharina
rozci¹ga³a wiêc swe posiadanie na wp³ywy z
s¹downictwa i dóbr ziemskich w dzier¿onych
dobrach królewskich w weichbildzie
ko¿uchowskim, szprotawskim, górowskim,
polkowickim oraz we wsiach Gaworzyce,
Borków, Zabornia, Bia³o³êka, Piotrowice w
g³ogowskim i Piotrowicach. Posiada³a te¿
prawo do korzystania z m³ynów i pastwisk
miejskich.
Podobnie rzecz siê mia³a ze œwiebodziñskim lennem zamkowym, gdzie pod kuratel¹ kobiet pozostawali m³odociani pupile
i one administrowa³y ca³oœci¹ dóbr spadkobiercy. Tak by³o wiêc w rodzinie von
Knobelsdorff, która dzier¿y³a lenno zamkowe
w Œwiebodzinie w latach 1540-1675. Jego
wartoœæ szacowana by³a w 1602 r. na niebagatelne 24 000 Rtl. Po œmierci Maximiliana
von Knobelsdorffa w 1609 r., lenno objê³a
wdowa po nim, Ewa von Bornstädt, w imieniu niepe³noletniego Johanna Georga, co bez
zw³oki potwierdzi³ cesarz Maciej I. Za jego
zgod¹ zarz¹dza³a zamkiem do 1614 r., a wiêc
przez 5 lat. Podobnie po œmierci Johanna
Georga w 1637 r., to jego ¿ona, Marianna
von Löben, na 10 lat mia³a zaopiekowaæ siê
maj¹tkiem syna Caspara (samodzielnie rz¹dy
obj¹³ w 1647 r.). Przytoczone przyk³ady
œwiadcz¹, i¿ mimo prawnych ograniczeñ kobiety potrafi³y wywalczyæ sobie pozycjê
znacznie wybiegaj¹c¹ poza ogólnie przyjête
kanony.
Szlachcianki staæ by³o te¿ na ostre przeciwstawienie siê prawu ziemskiemu. Niewiasty
bra³y udzia³ nie tylko w sporach ale i czynnie
wystêpowa³y podczas zajazdów zbrojnych.
Tak zwane ówczesnie hic mulier, „daj¹ce siê
we znaki s¹siadom i w³asnym mê¿om”,
doprowadzi³y nawet do otwartego zajazdu
i rozpêtania tzw. Primkauer Amazonen-Krieg.
„Przemkowska wojna amazonek” prowadzona
by³a o rozleg³y kompleks dóbr przemkowskich
przez ca³y 1631 r. Stronami w tym
pocz¹tkowo zwyczajnym sporze spadkowym
by³y wdowa po zmar³ym ostatnim
Rechenbergu
przemkowskim,
baronie
Johannie Wolfgangu, wraz z teœciow¹ (zwane
amazonkami z Przemkowa) z jednej strony, a
mêskimi spadkobiercami z innych linii tego
rodu z drugiej. Praw wdowy nie uznawa³ jednak cesarz, który ju¿ w 1631 r. wymusi³ na
Rechenbergu sprzeda¿ maj¹tku Kliczków
baronowi von Schellendorf, a w 1632 r. oficjalnie przekaza³ lenno przemkowskie komendantowi Leonowi Cropello di Medices.
Poniewa¿ rozwi¹zanie sporu wydawa³o siê
niemo¿liwym, adwersarze siêgnêli po broñ.
Amazonki d³ugo broni³y siê na przemkowskim zamku, a spór zamknê³a dopiero
zbrojna interwencja Urzêdu Zwierzchniego
(Oberamt) we Wroc³awiu i zdobycie zamku
si³¹.
Prowadzenie maj¹tku oznacza³o niekiedy
podejmowanie szeregu decyzji finansowych,
podczas których realizacji szlachcianka stawa³a
siê niejednokrotnie daleko bardziej aktywna
ni¿ jej m¹¿. Przyk³adowo w 1696 r. Elisabeth
Dorothea von Dünnewald z domu hrabiów
von Limburg und Speckfeld, ¿ona Ludwiga,
pana na Zaborze, wystawi³a obligacje
opiewaj¹ce na 2000 Rtl. niejakiemu doktorowi Christophowi Beckerowi. Z dokumentów wynika, ¿e ¿ona przejmowa³a kontrolê
nad maj¹tkiem, gdy¿ jak wspomniano w
piœmie do kamery œl¹skiej (Schlesische
Cammer), jego z³y stan by³ spowodowanych
nieudolnoœci¹ Ludwiga. Z drugiej strony
w³aœcicielom dóbr kredytu udzieli³a równie¿
kobieta, Anna Constance comtessa de Cossel,
która w 1708-1709 r. domaga³a siê sp³aty
odsetek, a póŸniejsza ¿ona Ludwiga, Luysa
Amalia gotowa by³a zastawiæ bi¿uteriê
stanowi¹c¹ jej posag. Gdy w kwietniu 1740 r.
d³ugi jej mê¿a siêgnê³y 3000 Rtl., na jej dobra
posagowe na³o¿ono areszt. Dokona³ tego mandatariusz posiadaj¹cego weksle Christopha
Mamuca hrabiego della Torre. Co ciekawe,
równie¿ j¹ oskar¿ano o niedope³nienie wyp³at
dziesiêcinnych na rzecz miejscowego koœcio³a.
Dodajmy, ¿e nazwiska czy imiona kobiet
dawa³y w tym czasie sumpt dla
nowozak³adanych wsi czy folwarków jak
Landskron (Strzeszków) od panieñskiego
VARIA BIBLIOTECZNE
127
nazwiska Elisabeth von Schönaich, ¿ony
w³aœciciela Georga von Schönaich.
W³aœnie umiejêtnoœæ poruszania siê
w œwiecie dnia codziennego, mia³a jak siê wydaje najwiêksze znaczenie dla wykszta³cenia
ziemianek. Mimo, i¿ dla okresu XVI w.
zwracaj¹ uwagê pierwsze postulaty ¿¹daj¹ce
wolnego dostêpu do nauki dla kobiet, to
wychowanie
dziewcz¹t
w
ksiêstwie
g³ogowskim nadal nale¿a³o w du¿ej mierze do
matek. Trudno znaleŸæ informacjê na temat
lekcji, na które mia³yby uczêszczaæ.
W dworach szlacheckich dziewczêta musia³y
uczyæ siê czytaæ, pisaæ, czy rachowaæ.
Zwi¹zane to by³o z postulatem humanizmu
dopuszczenia dziewcz¹t do szkó³. Mia³y one z
czasem przerabiaæ ten sam program co ch³opcy
a nade wszystko starano siê uczyæ je
samodzielnoœci myœlenia. Takiej potrzeby
dowodz¹ choæby cytowane przyk³ady
prowadzenia przez kobiety maj¹tków ziemskich. Na sposób w jaki obchodzono siê z pannami znaczniejszych rodów, rzuca œwiat³o list
hrabiego Georga von Oppersdorfa do cesarza
Ferdynanda II z dnia 10 stycznia 1628 r.
Hrabia przyj¹³ do Frauenzimmeru, wedle
zalecenia cesarskiego córkê szlachcica g³ogowskiego, Friedricha von Kreckwitz, która
takie dobrodziejstwo uzyska³a dziêki zas³ugom
ojca po³o¿onym na rzecz korony. Siedmiob¹dŸ oœmioletnia podówczas szlachcianka
mia³a po osi¹gniêciu wieku dworskiego (14-15
lat) zostaæ przyjêta w s³u¿bê cesarzowej.
Pojawi³y siê jednak trudnoœci, gdy¿ matka
sprzeciwia³a siê woli ojca w kwestii katolickiego wychowania córki. Oppersdorf ubiega³
siê wobec tego o wstawiennictwo cesarskie
i nakaz dla wdowy. Si³¹ rzeczy przynajmniej
na dworach prowadzono zajêcia dla dziewcz¹t, choæ nadal pozostaje niewyjaœniona kwestia wykszta³cenia panien wywodz¹cych siê ze
szlachty ziemskiej. I nie wiemy, jak dalece pozostawa³a ona w tym wzglêdzie upoœledzona.
Wykszta³cenie oferowa³y im tak¿e mury
klasztorne. Klasztory ¿eñskie rozwija³y sw¹
dzia³alnoœæ przez werbunek m³odych dziewcz¹t, które dochodzi³y do godnoœci koœcielnych
w zakonie. Tutaj jednak nie starano siê ich
kszta³ciæ dla samego idea³u wychowawczego,
128
lecz g³êbsza edukacja winna by³a powodowaæ
tym szczelniejsze zwi¹zanie z instytucj¹. Dot¹d
wiêc edukacjê na poziomie gimnazjalnym
mog³y odbieraæ kobiety po zamkniêciu w
murach, gdzie z regu³y kobietê przygotowywano wy³¹cznie do ¿ycia w odosobnieniu. Dlatego te¿ mamy do czynienia z istotnym udzia³em szlachcianek w ¿yciu korporacji
koœcielnych, g³ównie zakonów ¿eñskich
funkcjonuj¹cych na terenie ksiêstwa g³ogowskiego. Spoœród 7. klasztorów ustalaj¹cych
¿ycie duchowne ksiêstwa g³ogowskiego na
przestrzeni interesuj¹cej nas epoki, dwa z nich
to klasztory ¿eñskie: klarysek w G³ogowie
i magdalenek w Szprotawie. Jak poda³ spis
z 1577 r. zwi¹zane z nim by³o sprawowanie
2 stanowisk przeoryskich, które z regu³y obejmowa³y szlachcianki. W XVI w. zapisa³y siê
nawet jako zagorza³e przeciwniczki popierania
przez szlachtê reformacji. Prze³o¿ona klasztoru
magdalenek w Szprotawie, Barbara von
Schönaich doprowadzi³a do usuniêcia ewangelickich duchownych w pobliskich dobrach.
Przeorysza korzysta³a ze swej pozycji kontaktuj¹c siê z biskupami wroc³awskimi Baltazarem von Promnitz, a nastêpnie z Kasparem
von Logau. Podobnie prze³o¿ona tego¿ klasztoru, Barbara von Kittlitz, wyst¹pi³a przeciw
osadzaniu pastorów na koœció³kach w maj¹tkach szlacheckich (I³owa). W 1546 r. klasztor magdalenek oskar¿y³ o wyst¹pienia przeciw Matce Boskiej jednego z bardziej znanych
kaznodziei szprotawskich - wspieranego przez
rodziny Kittlitzów ma³omickich i Nostitzów
i cechy miejskie - Grenewitza. Prócz podobnych form walki o wiernych i zwi¹zanych
z ni¹ apana¿y finansowych, zaobserwowaæ
mo¿emy te¿ konflikty natury stricte ekonomicznej. Antagonistami klasztorów pozostawa³a
zw³aszcza szlachta. I tak w³aœciciele maj¹tków
w weichbildzie szprotawskim nadu¿ywali
wobec klasztoru uprawnieñ ³owieckich. Ich
dzia³alnoœæ uderza³a w interesy m³yna klasztornego. Magdalenki wyst¹pi³y nawet na
drodze s¹dowej przeciw Knobelsdorffom na
Jeleninie, którzy bezpodstawnie rozci¹gnêli
prawa s¹downicze na poddanych klasztoru.
W dalszej kolejnoœci klasztory uskar¿a³y siê na
niedotrzymywanie przez szlachtê powinnoœci
finansowych wobec proboszczów oraz ignorowanie przez ni¹ posiadanych przez klasztor
wolnoœci od kwaterunków wojskowych.
Stanowi¹ca czêœæ patriarchalnego uk³adu
kobieta, dbaj¹ca o ognisko domowe, otrzymywa³a zapewnienie opieki, a m¹¿, jako g³owa
rodziny najprawdopodobniej musia³ siê liczyæ
ze stanowiskiem ¿ony, nie tylko w kwestiach
dotycz¹cych
prowadzenia
domu
czy
wychowania dzieci. Dla terenu ksiêstwa
g³ogowskiego obserwujemy bowiem doœæ
liczne przyk³ady samodzielnego zarz¹dzania
wiêkszymi kompleksami ziemskimi oraz
nawet kobiecej kurateli nad synami szlacheckimi. Sytuacje takie czyni³y niejako wy³om w
oficjalnym prawie. Wydaje siê jednak, i¿ aktywne dzia³ania kobiet w ¿yciu ksiêstwa
warunkowa³ charakter osoby, a poniewa¿
czêstsze wzmianki o nich (nie tylko jako
o ¿onach swych mê¿ów) spotykamy w odniesieniu do wieku XVII i XVIII, ich rola
z biegiem czasu nabiera³a pewnych cech
œwiadcz¹cych o niezale¿noœci. Taka sytuacja
odnosi³a siê g³ównie do kobiet z rodów arystokratycznych. Wymieniæ tu nale¿y zw³aszcza
takie rodziny jak Dünnewald, Proßkau, Cosel,
Schönaich, Kittlitz, Kottwitz, Rechenberg,
Knobelsdorff, Stentsch, Redern etc., które
mog³y siê poszczyciæ doœæ wysok¹ pozycj¹
towarzysk¹. O pozycji szlachcianek, czy stosunku do nich w ksiêstwie g³ogowskim móg³
te¿ œwiadczyæ fakt, i¿ tutaj nie odwa¿ono siê
nigdy wyst¹piæ z oskar¿eniem o czary - jak to
mia³o miejsce na terenie Rzeszy Niemieckiej.
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
Voller Überraschungen:
die Gemeinde Bledzew
Gmina Bledzew
pe³na niespodzianek
Krystyna Kamiñska
Krystyna Kamiñska
Ein Besuch der Gemeinde Bledzew ist mit
immer neuen, spannenden Entdeckungen verbunden. Die Gemeinde gehört dem Landkreis
Miêdzyrzecz an, ist in der hügeligen Landschaft
der Lebuser Seenplatte gelegen und zu 56%
bewaldet. Sie besitzt eine außerordentlich interessante Geschichte, verfügt über gut ausgebaute
Straßen und wird trotz ihrer auf der Hand liegenden
Vorzüge noch immer nicht so häufig von Touristen
besucht, wie sie es eigentlich verdienen würde.
Von den Zisterziensern geprägte Historie
Das Antlitz der Gemeinde prägt vor allem ihre
Vergangenheit. Die Gemeinde war bis 1793, also
bis zur 2. Teilung Polens, die am weitesten im
Westen gelegene Gemeinde Polens und drang wie
eine Pfeilspitze in das Gebiet der Mark
Brandenburg vor. Dass es folglich zu Grenzkonflikten kam, scheint geradezu selbstverständlich, vergessen sollte man jedoch auch nicht,
dass der hiesige Grenzverlauf seit 1326, also für
einen Zeitraum von 467 Jahren, unverändert
geblieben war. Bei der Entwicklung der Gemeinde
spielte der Zisterzienserorden, der zunächst im
nahe gelegenen Zemsk und später in Bledzew
(deutsch: Blesen) selbst einen Kloster unterhielt,
eine große Rolle. Aufgrund der schrittweise erfolgenden Ausbauarbeiten wuchs die Abtei zu einer
ausgedehnten Anlage: der längste Flügel zählte 90,
130
Zwiedzanie gminy Bledzew ³¹czy siê
z ci¹g³ym odkrywaniem. Gmina ta le¿y
w czêœci powiatu miêdzyrzeckiego, na pofa³dowanym terenie Pojezierza Lubuskiego, lasy
zajmuj¹ a¿ 56% jej obszaru, ma ciekaw¹ historiê, dobre drogi, a przecie¿ nie jest tak czêsto odwiedzana przez turystów, jak na to
zas³uguje.
Cysterska przesz³oœæ
Jej oblicze okreœli³a historia. Gmina
Bledzew by³a do 1793 r., czyli do II rozbioru
Polski, najdalej na zachód po³o¿on¹ polsk¹
gmin¹, wprost wcina³a siê w Brandenburgiê.
Zdarza³y siê tu konflikty przygraniczne, ale
pamiêtaæ trzeba, ¿e od 1326 r., czyli przez 467
lat granica ta siê nie zmienia³a. W rozwoju
gminy wa¿n¹ rolê odegrali cystersi, którzy
najpierw w niedalekim Zemsku, a potem w
samym Bledzewie mieli klasztor. Po kolejnych rozbudowach by³ to rozleg³y obiekt:
najd³u¿sze jego skrzyd³o mia³o 90 metrów,
koœció³ 50 metrów, a ³¹czna d³ugoœæ murów
wynosi³a 264 metry Zwiedzanie gminy
Bledzew ³¹czy siê z ci¹g³ym odkrywaniem.
Po kasacie zakonu, w 1835 roku opactwo
zosta³o zlikwidowane a zabudowania wys-
tawione na licytacjê przez w³adze pruskie pod
warunkiem rozebrania. Kupili go trzej bledzewscy mieszczanie i w 1843 r. rozebrali. Teraz
najciekawszym dla archeologów œwiadectwem klasztornego ¿ycia jest... dawny œciek
odprowadzaj¹cy nieczystoœci z kuchni kana³em do rzeki Obry.
Cystersi mieli znacz¹cy wp³yw na ¿ycie
Bledzewa, ich klasztornego miasta. To oni
byli g³ównymi odbiorcami dóbr produkowanych przez mieszczan, oni uczyli nowinek
rolnych, oni ³o¿yli na odbudowê koœcio³a
i miasta po licznych po¿arach lub klêskach.
W klasztorze znajdowa³a siê bogata i cenna
biblioteka licz¹ca ok. 5 000 tomów, ale mieszczanie raczej z niej nie korzystali.
Bardzo ciekawe by³y dzieje spo³ecznoœci
bledzewskiej w czasach reformacji. Jak wiêkszoœæ mieszkañców zachodniej Polski, równie¿ mieszkañcy Bledzewa przyjêli nauki
Marcina Lutra. Tymczasem zakonnikami byli
przede wszystkim Niemcy, którzy jednak
wyznania zmieniæ nie mogli lub nie chcieli.
I zaczê³a siê kontrreformacja. Na mocy dekretu króla, Zygmunta Starego, opatem klasztoru
móg³ zostaæ tylko Polak, i to szlachcic. On
decydowa³ o religii i dba³ o polski interes narodowy. Jednym z pierwszych polskich
opatów by³ Sebastian Grabowiecki, dworzanin polskich królów, autor ksi¹¿ki pt.
„Setnik rymów duchownych”. Jego wiersze,
przepojone g³êbok¹ wiar¹, historia literatury
polskiej uznaje za pierwsze dzie³o polskiego
baroku. Czêstymi goœæmi w Bledzewie byli
jezuici, cz³onkowie zakonu powo³anego do
zwalczania reformacji.
Na skutek takich oddzia³ywañ zdecydowana wiêkszoœæ mieszkañców Bledzewa
wróci³a do wyznania katolickiego. Do dziœ
widomym znakiem ci¹g³ej katolickoœci gminy
jest wiele kapliczek na rozstajach dróg,
witaj¹cych i ¿egnaj¹cych pielgrzymów.
Szczególnie warta obejrzenia jest figura
Matki Boskiej przy dawnej drodze z Bledzewa do Gorzowa, obecnie za Urzêdem
Gminy. Na wysokiej kolumnie stoi ³agodnie
uœmiechniêta Matka Boska a niemiecki napis
na kolumnie prosi: „Trzymaj, Matko, swe
rêce nad nasz¹ ziemi¹ bledzewsk¹”. Poni¿ej
die Kirche 50 und die Gesamtlänge der Mauern
betrug 264 Meter. Ein Besuch der Gemeinde
Bledzew ist im historischen Kontext mit immer
neuen Entdeckungen verbunden. Nach der
Säkularisierung im Jahre 1835 wurde die Abtei
aufgelöst, und die Gebäude wurden von der
preußischen Herrschaft unter der Bedingung eines
zu erfolgenden Abrisses versteigert. Aus der
Versteigerung gingen drei einheimische Bürger als
Besitzer hervor, der Abriss ereignete sich dann im
Jahre 1843. Das für die Archäologen interessanteste Zeugnis des Klosterlebens bildet heute… der
ehemalige Abwasserkanal, der die Abwässer aus
der Küche in die Obra abführte.
Den Zisterziensern kam ein enormer Einfluss
auf das Leben in Bledzew - ihrer Klosterstadt - zu.
Sie waren die Hauptabnehmer der von den Bürgern
der Stadt produzierten Güter, sie lehrten neue
Methoden des landwirtschaftlichen Betriebs und
trugen die Last des Wiederaufbaus der Kirche
sowie der Stadt nach zahlreichen Bränden oder
anderen Katastrophen. Im Kloster befand sich eine
reiche und wertvolle Bibliothek, die etwa 5.000
Bände zählte - die Bürger der Stadt nutzten diese
jedoch eher selten.
Überaus interessant gestalteten sich die
Schicksale der Bledzewer Bevölkerung in den
Zeiten der Reformation. Wie die Mehrzahl der
Bewohner Westpolens übernahmen auch die Bledzewer die Lehre Martin Luthers. Währenddessen
waren die Ordensbrüder jedoch vor allem
Deutsche, die ihre Konfession nicht ändern konnten oder wollten. Und so kam es zur Gegenreformation. Ein Dekret König Sigismund des
Alten gestatte es nur einem Polen, und dazu einem
Angehörigen des Adels, Abt des Klosters zu werden. Dieser entschied über die Glaubensrichtung
und sorgte sich um die polnischen Nationalinteressen. Einer der ersten polnischen Äbte war
Sebastian Grabowiecki, ein Edelmann am polnischen Königshof und Autor von Büchern wie
„Hundert geistliche Reime”. Seine vom Glauben
tief durchdrungenen Gedichte sieht die polnische
Literaturgeschichtsschreibung als eine der ersten
Werke des polnischen Barock an. Häufige Gäste in
Bledzew waren Jesuiten, deren Ordensmitglieder
zum Kampf mit der Reformation berufen waren.
In der Folge dieser recht massiven Einflüsse
kehrte der Großteil der Bürger Bledzews zum
katholischen Glauben zurück. Ein bis heute sichtbares Zeichen dieses fortwährenden Bekenntnisses
der Gemeinde sowie seiner Einwohner zum Katholizismus sind viele kleine Kapellen, die die Straßen
säumen und vorbeiziehende Pilgerer willkommen
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
131
heißen sowie verabschieden. Ganz besonders
sehenswert ist eine Figur der Muttergottes an der
ehemaligen Straße von Bledzew nach Gorzów
(dem damaligen Landsberg); sie befindet sich
heute hinter dem Gemeindeamt. Auf einer hohen
Säule steht eine sanft lächelnde Muttergottes, und
an der Säule angebracht bittet eine deutschsprachige Aufschrift: „Halte Deine Hände, oh Mutter,
schützend über unsere Blesener Erde”. Darunter
informiert eine zweite Tafel, dass zu Füßen der
Figur 87 Russen beerdigt wurden, die im hiesigen
Kloster in den Jahren von 1806 bis 1814 ärztliche
Behandlung widerfuhren. In Zeiten der Napoleonischen Kriege heilten deutsche Ordensbrüder
katholischen Glaubens auf preußischem Boden kriegsversehrte russische Soldaten, die heute an gleicher
Stelle in Polen ihre letzte Ruhestätte finden. Welch’
Fügung des Schicksals mitteleuropäischer Geschichte!
Das Kloster existiert nun schon längst nicht
mehr, aber ein beträchtlicher Teil des Mobiliars
wurde in die in unmittelbarer Nähe des Marktplatzes gelegene St. Katharinenkirche verbracht,
die ebenfalls schon immer eine katholische Kirche
war. Sie wartet mit einem sehenswerten barocken
Seitenaltar in einer Kapelle auf, der darüber hinaus
mit einem geschnitzten Kruzifix, dem man eine
gnadenbringende Wirkung zuspricht, geschmückt
ist. Den Hauptaltar verziert ein Bildnis der Mariä
Himmelfahrt sowie 10 Heiligenfiguren, an den
Wänden sind weitere Bilder angebracht, ein hölzernes Kreuz stellt einzelne Szenen des Leidensweges Christi in Elfenbein dar, und darüber hinaus
sind zwei barocke, aus Holz gefertigte Leuchter
sowie eine 1,1 m hohe und 6,5 kg schwere vergoldete Monstranz und zahlreiches weiteres
Messgeschirr zu bewundern.
Ein berühmter Sohn des Klosterstädtchens ist
Jan Dekert, der später im für das polnische
Bürgertum wichtigsten Zeitraum Präsident der
Hauptstadt Warschau war. Das im Rahmen der
ersten polnischen - und auch europäischen -Verfassung vom 3. Mai 1791 verfasste Städtegesetz
beginnt mit den Worten: „Die polnischen
königlichen Städte in den Ländern der Res publica
erkennen wir als freie Städte an”. Dieses
Bekenntnis anerkennt die Gleichstellung von
Adels- und Bürgerstand und stellt gleichzeitig
einen historischen Wendepunkt für das Warschauer
Bürgertum mit Jan Dekert an deren Spitze dar.
Leider wurde seine Heimatstadt - das Bledzew der
Zisterzienser - damals noch nicht frei. Einen
solchen Status erhielt es erst nach der Säkularisierung. Gegenwärtig rühmt sich des berühmten
Sohnes nicht allein Bledzew: seinen Namen trägt
132
umieszczono tablicê informuj¹ca, ¿e u stóp
figury pochowano 87. Rosjan, którzy byli
leczeni w tutejszym klasztorze w latach 18061814. Czas wojen napoleoñskich, chorzy
Rosjanie leczeni w Prusach przez niemieckich
braciszków katolickiego wyznania, obecnie
na polskiej ziemi. Có¿ za zrz¹dzenie losów!
Nie ma ju¿ klasztoru, ale sporo ruchomego
maj¹tku przeniesiono do stoj¹cego w s¹siedztwie rynku koœcio³a pod wezwaniem œw.
Katarzyny, który tak¿e zawsze by³ koœcio³em
katolickim. Warto obejrzeæ barokowy o³tarz
w kaplicy z rzeŸbionym krucyfiksem s³yn¹cym laskami, obraz Wniebowziêcia NMP
w o³tarzu g³ównym, obrazy na œcianach,
drewniany krzy¿ ze scenami Mêki Pañskiej
z koœci s³oniowej, dwa drewniane barokowe
œwieczniki, poz³acan¹ monstrancjê o wysokoœci 1,1 m i wadze 6,5 kg, 10 rzeŸb œwiêtych
Pañskich w o³tarzu g³ównym, liczne naczynia
liturgiczne.
Ciekawe, ¿e w tym klasztornym miasteczku urodzi³ siê i wychowa³ Jan Dekert,
póŸniejszy prezydent Warszawy w najwa¿niejszym dla mieszczan okresie. Ustawa
o miastach z Konstytucji 3 maja 1791 r.
rozpoczyna siê od s³ów: „Miasta polskie
królewskie w krajach Rzeczypospolitej za
wolne uznajemy”. To uznanie stanu mieszczañskiego za równy ze stanem szlacheckim, by³o
historycznym osi¹gniêciem mieszczañstwa
warszawskiego z Janem Dekertem na czele.
Niestety, jego miasto – cysterski Bledzew –
jeszcze wtedy wolnym nie zosta³. Wolnoœæ
uzyska³ dopiero po kasacie zakonu. Ale obecnie swoim wielkim cz³owiekiem szczyci siê
nie tylko Bledzew. Imiê Jana Dekerta nosi
Muzeum Lubuskie w Gorzowie.
Na rynku, na wysokim cokole stoi XVIIIwieczna figura œw. Jana Nepomucena, ale nie
na œrodku, a przy drodze do Skwierzyny,
jakby witaj¹c nadje¿d¿aj¹cych goœci. W Sokolej D¹browie, na przykoœcielnym cmentarzu
jest druga jego figura, a w Starym Dworku
obraz patrona Czech na tle mostu Karola
w Pradze.
Pami¹tki po cystersach pozosta³y w okolicznych wsiach. W Starym Dworku by³a
kiedyœ letnia rezydencja opatów bledzews-
kich. Dziœ dworek ten jest ca³kowicie zrujnowany. Natomiast zwraca uwagê uroda koœcio³a barokowego w s¹siedztwie dworku
z uwiecznionymi na obrazach postaciami
œwiêtych, zwi¹zanych z zakonem, œw. Józefa
z dzieci¹tkiem w o³tarzu g³ównym, sceny
ukrzy¿owania z obecnoœci¹ przy krzy¿u patronów zakonu œw. œw. Bernarda i Benedykta
oraz klêcz¹cym opatem bledzewskim Stanis³awem D¹browskim. W Nowej Wsi natomiast pozosta³ barokowy koœció³ wzniesiony,
w tym samym okresie (II po³. XVIII wieku)
co koœció³ w Rokitnie i posiadaj¹cy te same
cechy architektoniczne. Jego wyposa¿enie
pochodzi z okresu budowy.
¯wawa staruszka
Bledzewianie dumni s¹ z innego zabytku z elektrowni wodnej na Obrze. Zbudowano j¹
w 1911 roku, 3 kilometry od Bledzewa, i od
tego czasu dostarcza pr¹d, który pozwala na
jednoczesne zapalenie 13 tysiêcy 100watowych ¿arówek, czyli oœwietlenia sporego
miasteczka. Dla uzyskania odpowiedniego
spadu wody, na pocz¹tku XX wieku zbudowano na Obrze Zalew Bledzewski. Teraz
jest to jedno z najbardziej urokliwych miejsc,
raj dla wodniaków i wêdkarzy. Obok elektrowni - sezonowy oœrodek wypoczynkowy
Grupy Energetycznej Enea SA. A pr¹d wytwarzany przy pomocy starych, zabytkowych turbin przesy³any jest do powszechnej dystrybucji.
Rejon Umocniony
Na terenie gminy Bledzew znajduj¹ siê
obiekty fortyfikacyjne zbudowane w latach
30. XX wieku przez Niemców jako pierwsze
z tworzonego Miêdzyrzeckiego Rejonu
Umocnionego. Nie s¹ one przygotowane do
zwiedzania. W s¹siedztwie wsi Stary Dworek
znajduje siê Grupa Warowna Lüdendorff
wkomponowana we wzgórze, z trzech stron
otoczona korytem Obry. Grupê stanowi¹
po³¹czone korytarzem pancerwerki o numerach 883-887. Po wojnie zosta³y one wysadzone, s¹ wiêc w stanie ruiny, ale to, co da siê
zobaczyæ, wprawia w zdumienie. Podziwiaæ
mo¿na gigantyczne gruboœci œcian, ¿elbetowe
konstrukcje, stalowe kopu³y.
das Museum des Lebuser Landes in Gorzów.
Auf dem Marktplatz, an der Straße nach
Skwierzyn, steht auf einem hohen Sockel - als
würde er die eintreffenden Gäste begrüßen - eine
Figur des Hl. Johann von Nepomuk aus dem 18. Jh.
In Sokola D¹browa gibt es eine weitere Figur des
böhmischen Schutzpatrons auf dem Kirchfriedhof,
und in Stary Dworek sein Bild mit der Prager
Karlsbrücke im Hintergrund.
Auch in den umliegenden Dörfern zeugen viele
Denkmäler von der Zisterzienservergangenheit. Im
bereits erwähnten Stary Dworek, (deutsch:
Althöfchen) befand sich die Sommerresidenz der
Bledzewer Äbte. Heute stellt das Gut eine vollkommene Ruine dar. Dagegen zieht die Schönheit
der nahegelegenen barocken Kirche die
Aufmerksamkeit auf sich. Dort sind zahlreiche
Heilige, denen sich der Orden besonders verbunden fühlte, auf Gemälden verewigt. Daneben finden sich der Hl. Joseph mit dem Kinde Jesu am
Hauptaltar sowie weitere Kreuzigungsszenen, in
denen die Schutzheilige des Ordens, der Hl.
Bernard und der Hl. Benedikt, am Kreuze stehend
und der kniende Bledzewer Abt Stanis³aw
D¹browski mit abgebildet sind. In Nowa Wieœ
blieb eine Barockkirche erhalten, die zur selben
Zeit (in der zweiten Hälfte des 18. Jh.) wie die
Kirche in Rokitno erbaut wurde und ebenso dieselben architektonischen Merkmale trägt. Ihre
Ausstattung stammt noch aus der Zeit ihrer
Errichtung.
Eine rüstige alte Dame
Die Bledzewer Einwohner sind auch auf ein
anderes Denkmal sehr stolz - und zwar auf das
Wasserkraftwerk an der Obra. Es wurde 1911 drei
Kilometer von Bledzew entfernt errichtet und
liefert bis heute soviel Strom, um gleichzeitig
13.000 Glühbirnen mit einer Leistung von 100W
zu betreiben, also ausreichend für die Beleuchtung
eines Städtchens bereits beachtlicher Größe. Um
ein entsprechendes Gefälle zu erreichen, wurde auf
der Obra zu Beginn des 20. Jahrhunderts das
Bledzewer Staubecken errichtet. Heute ist dies
einer der zauberhaftesten Orte, ein Paradies für
Wasserportliebhaber und Angler. Gleich neben
dem Kraftwerk befindet sich das Erholungszentrum des Energiekonzerns Enea AG. Der dank
der historischen Turbinen generierte Strom wird in
das öffentliche Netz eingespeist.
Der Oder-Warthe-Bogen
Auf dem Gebiet der Gemeinde Bledzew
befinden sich Abschnitte der Festungsfront, die die
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
133
Deutschen in den 30er Jahren des letzten
Jahrhunderts als eine der ersten zum Bau des OderWarthe-Bogens errichtet hatten. Für eine
Besichtigung sind diese Teile der Festungsanlage
nicht vorbereitet. Im benachbarten Stary Dworek
befindet sich die Werkgruppe Ludendorff, die in
einem von drei Seiten von der Obra umgebenen
Hügel angelegt wurde. Die Gruppe besteht aus den
miteinander verbundenen Panzerwerken 883-887.
Nach Kriegsende wurden sie gesprengt, womit nur
noch Überreste der alten Anlage zu sehen sind.
Dasjenige aber, was noch erhalten geblieben ist,
versetzt den Besucher in Erstaunen: ein gigantisches Mauerwerk, Stahlbetonkonstruktionen und
Stahlkuppeln.
Über die Obra führt bei Stary Dworek eine
Drehbrücke. Jederzeit kann man hier ein
Brückenjoch unter das andere schieben, so dass die
Brücke ihre eigentliche Funktion verliert. Bei
Bledzew hinterließen die Deutschen eine zweite
derartige Brücke, wobei diesen beiden Brücken
ebenfalls Wehrelemente des Oder-Warthe-Bogens
darstellten. Der auf dem Gebiet der Gemeinde
liegende Abschnitt umfasst eine Länge von 35 km
und erstreckt sich entlang der Hauptader der hiesigen Seen (dem Kurskie-, dem D³ugie-, dem
Chycina-, Cisie und Lupawka-See), wobei er die
natürliche Gestalt der Landschaft zu Wehrzwecken
ausnutzte.
Von See zu See
Die soeben erwähnten Seen bilden neben all
den Einblicken in die abwechslungsreiche Historie
einen weiteren Anziehungspunkt für die Gäste
unserer Gemeinde. Der größte von ihnen - der
D³ugie-See - liegt an der Strecke zwischen Kursko
und Chycina und erstreckt sich auf einer Fläche
von 95,5ha, seine mittlere Tiefe beträgt 7,5m. Von
Chycina aus erreicht man bequem eine sich in einer
Bucht ausdehnende Halbinsel. Ein 800m langer
Abfluss verbindet den D³ugie- mit dem 84,6ha
großen und durchschnittlich 8,5m tiefen ChycinaSee. In unmittelbarer Nähe zum Dorf wurde eine
kleine Badestelle angelegt, und ein wenig weiter
befindet sich ein Schulungszentrum der SportAkademie in Poznañ. In der Saison werden hier
ungleich mehr Bade- und Wassersportmöglichkeiten angeboten, da zahlreiche Studenten
anreisen, um ihre sportlichen Fähigkeiten rund um
das Element Wasser unter Beweis zu stellen sowie
weiter auszubauen: Schwimmen, Paddeln, Kajakund Kanusport, Segeln, Windsurfing usw. Es finden sich ebenso Sport- und Tennisplätze sowie
Stationen, die Wassersportgeräte verleihen. Das
134
Na Obrze, obok Starego Dworku stoi
most obrotowy. W ka¿dej chwili mo¿na
by³o jedno przês³o przesun¹æ pod drugie
i tym samym most przestawa³ pe³niæ swoj¹
funkcjê. Drugi oryginalny most sk³adaj¹cy siê
z dwóch przêse³ pozostawili Niemcy
obok Bledzewa. Te dwa mosty by³y tak¿e
elementami Rejonu Umocnionego. Le¿¹cy
na terenie gminy odcinek zabezpieczeñ ma
35 kilometrów i przebiega wzd³u¿ g³ównego pasa jezior: Kurskiego, D³ugiego,
Chyciny, Cisie i Lipawki, wykorzystuj¹c naturalne ukszta³towanie terenu do celów
obronnych.
Od jeziora do jeziora
Wymienione powy¿ej jeziora s¹ kolejn¹
atrakcj¹ turystyczn¹ gminy Bledzew. Najwiêksze z nich - D³ugie ma 95,5 ha i œredni¹
g³êbokoœæ 7,5 m. Le¿y przy trasie KurskoChycina. Dogodny dojazd od strony Chyciny
prowadzi na pó³wysep wcinaj¹cy siê
w zatokê. Bardzo rybne jezioro. Odp³ywem
o d³ugoœci 800 metrów ³¹czy siê z jeziorem
Chycina, które ma 84,6 ha i œredni¹ g³êbokoœæ
8,5 m. W s¹siedztwie wsi znajduje siê ma³e
k¹pielisko, zaœ nieco dalej zbudowano Oœrodek Dydaktyczno-Szkoleniowy Akademii
Wychowania Fizycznego w Poznaniu. Znacznie wiêcej miejsc uruchomianych jest
w sezonie, gdy zje¿d¿aj¹ tu studenci, by
zdobywaæ umiejêtnoœci wodniackie: p³ywanie, wioœlarstwo, kajakarstwo, ¿eglarstwo,
windsurfing, itp. S¹ tam równie¿ boiska do
gier sportowych, korty tenisowe, jest
wypo¿yczalnia sprzêtu wodnego. W sezonie
oœrodek s³u¿y przede wszystkim studentom,
ale przed i po mo¿na dowolnie korzystaæ
z jego atrakcji. Nad tym jeziorem znajduj¹
siê tak¿e dwa pola biwakowe, z których
jedno wykorzystywane jest na obozy harcerskie.
Trzecie du¿e jezioro to Kurskie, o powierzchni 77,7 ha i œredniej g³êbokoœci 4,3 m,
le¿¹ce w zasadniczej czêœci w gminie
Miêdzyrzecz. Te trzy jeziora ³¹czy Jeziorna
Struga, tworz¹c szlak kajakowy, a ponadto
z jeziora Chycina mo¿na wygodnie dop³yn¹æ
do Zalewu Bledzewskiego.
Kajakiem, rowerem i pieszo
Przez gminê przep³ywa rzeka Obra (34
km) niezwykle ciekawie meandruj¹c na
odcinku od Starego Dworku do Skwierzyny.
Ni¿ej wody Obry zosta³y zatrzymane tam¹,
która jest elementem elektrowni wodnej.
W ten sposób powsta³ Zalew Bledzewski
o powierzchni 81 ha. Nad nim oœrodek
wypoczynkowy Grupy Energetycznej Enea
oraz gospodarstwo agroturystyczne „Dolatówka”. Wody Obry to jeden z najpiêkniejszych w Polsce szlaków kajakowych.
Przez gminê Bledzew prowadzi Europejski Szlak Rowerowy R-1 oraz Europejski
Szlak Cystersów, a tak¿e Europejski Szlak
Pieszy E-11. Wytyczono równie¿ lokalne
szlaki piesze. Niebieski ze Skwierzyny wiedzie wzd³u¿ meandrów Obry przed Starym
Dworkiem, dochodzi do grupy warownej
Lüdendorff, a po miniêciu Bledzewa kieruje
przez Pniewo i Osiecko do Lubniewic.
Inny szlak prowadzi z Bledzewa przez
Chycinê i wzd³u¿ jeziora Chyciñskiego
a potem D³ugiego dochodzi do Miêdzyrzecza.
Po terenie gminy biegnie szlak okrê¿ny
o d³ugoœci 58 km, prowadz¹cy z Miêdzyrzecza. Przez jezioro G³êbokie, potem wzd³u¿
Zalewu Bledzewskiego doprowadza on do
Bledzewa, a nastêpnie przez wsie Goruñsko,
Chycinê, Kursko Stare i Pieski wiedzie do
Kêszycy i Nietoperka, by ostatecznie znów
skierowaæ turystów do Miêdzyrzecza.
Wypoczynek w dobrych warunkach oferuje tak¿e gospodarstwo Ewy Faleñskiej w Stru¿ynach.
Co krok coœ ciekawego
Przemierzaj¹c drogi i wody gminy
Bledzew zawsze mo¿na trafiæ na coœ
ciekawego. Choæ sam Bledzew jest obecnie
wsi¹, ma uk³ad ulic typowy dla œredniowiecznego miasta: czworoboczny rynek,
odchodz¹ce od niego ulice oraz siatkê ulic
wytyczonych równolegle. Ta koncepcja
urbanistyczna jest chronionym zabytkiem.
Wzd³u¿ dróg Goruñsko-Sokola D¹browaNowa Wieœ, a tak¿e s¹siednich stoj¹ jednakowe domy w czêœci drewniane, w czêœci
murowane. Takie domy wraz z niewielkimi
Zentrum dient natürlich vor allem den Studenten,
aber in der Vor- und Nachsaison kann jeder die
angebotenen Dienstleistungen in Anspruch
nehmen. Direkt am See gibt es zwei Zelt- und
Campingplätze, wovon eines als Feriencamp für
die polnischen Pfadfinder dient.
Der drittgrößte See - der Kurskie-See - ist
77,7ha groß, durchschnittlich 4,3m tief und liegt
größtenteils in der Gemeinde Miêdzyrzecz, alle
drei Seen verbindet der Jeziorna Struga, womit ein
einmaliger Wasserweg für Kanu- und Kajakbegeisterte entsteht. Darüber hinaus kann man vom
Chycina-See aus das Bledzewer Staubecken erreichen.
Mit Kajak, Rad und per pedes
Auf einer Länge von 34 km fließt die Obra
durch das Gemeindegebiet, und für den
Naturliebhaber sind die Mäander, die der Fluss auf
dem Abschnitt zwischen Stary Dworek und
Skwierzyna bildet, besonders reizvoll. Wie bereits
erwähnt, wurde die Obra in ihrem weiteren Lauf
durch einen Damm, der Teil des Wasserkraftwerkes
ist, gestaut. So entstand das 81ha große Bledzewer
Staubecken. Neben dem Erholungszentrum des
Energiekonzerns Enea befindet sich dort der
Bauernhof „Dolatówka”, der erlebnisreiche Ferien
auf dem Lande anbietet. Hervorzuheben ist, dass
die Obra eine der schönsten Kajakrouten Polens
bildet.
Durch die Gemeinde führt der Europäische
Radwanderweg R-1 sowie der Europäische
Zisterzienserweg, und ebenfalls der Europäische
Wanderweg E-11. Ausgeschildert sind daneben
lokale Wanderrouten. Die blaue führt aus Skwierzyna entlang der Flusswindungen bis vor Stary
Dworek weiter zur Werkgruppe Ludendorff, und
nachdem er Bledzew hinter sich lässt, führt die
Route durch Pniewo und Osiecko bis nach
Lubniewice.
Ein anderer Pfad führt aus Bledzew heraus
durch Chycina entlang am Chycina- und D³ugieSee nach Miêdzyrzecz. Auf dem Gebiet der
Gemeinde wurde auch eine 58km lange Rundtour
mit dem Ausgangspunkt Miêdzyrzecz angelegt. Sie
führt den Wanderer entlang des G³êbokie-Sees und
des Bledzewer Staubeckens bis hinein nach
Bledzew, und weiter durch die Dörfer Goruñsko,
Chycina, Kursko Stare und Pieski bis nach
Kêszyca und Nietoperek, um schließlich nach
Miêdzyrzecz zurück zu kehren.
Erholung in einem angenehmen Ambiente
bietet ebenfalls der Bauernhof von Ewa Faleñska in
Stru¿yny.
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
135
Auf Schritt und Tritt Sehenswertes
Auf einer Tour durch die Straßen und auf den
Gewässern der Gemeinde Bledzew gibt es stets
etwas Interessantes zu entdecken. Obgleich
Bledzew selbst derzeit keine Stadtrechte besitzt, so
weist es dennoch den typischen Grundriss einer
mittelalterlichen Stadt auf: ein rechteckiger
Marktplatz und von ihm fortführenden Straßen
sowie einem Netz parallel verlaufender Gassen.
Diese städtebauliche Konzeption steht unter
Denkmalschutz.
An den Straßen nach Goruñsko, Sokola
D¹browa und Nowa Wieœ, und ebenso an den
benachbarten stehen einheitlich gestaltete Häuser,
teils aus Holz, teils aus Stein. Diese erhielten in den
30er Jahren des letzten Jh. zusammen mit kleinen
Parzellen Umsiedler aus den Gebieten, in denen
der Pommernwall mit seinen geheimen
Befestigungsanlagen errichtet wurde.
In Osiecko, dem am weitesten westlich liegenden Dorf der Gemeinde, befindet eine griechischkatholische Pfarrkirche mit einer Filialkirche in
Miêdzyrzecz. In der St. Nikolai-Kirche werden
sonntäglich neben den katholischen Messen auch
griechisch-katholische Andachten abgehalten.
Auf dem Friedhof in Bledzew blieben alte
deutsche Grabmäler erhalten, und unweit davon
finden sich sichtbare Überreste eines jüdischen
Kirkuts.
Ganz im Süden der Gemeinde liegt das Dorf
Templewo, das seinen Namen sichtbar dem
Templerorden, der es auch gründete, verdankt.
In Goruñsko bildet den einzigen Überrest eines
einst reichen Anwesens ein Familiengrabmal, das
im Schlosspark gelegen ist.
In Bledzew steht am Eingangstor der ehemaligen Landwirtschaftsgenossenschaft ein in Polen
wohl einmaliges Denkmal… einem Schwein
gewidmet.
Letztlich werden im Sommer in Stró¿yny
Künstlerferienlager für Jugendliche organisiert,
deren Ergebnisse - einmalige künstlerische
Installationen - die zauberhafte Landschaft bereichern.
Und so geht es weiter und weiter. Kommen Sie
zu uns und entdecken Sie selbst!
Weitere Informationen erhalten Sie im
Gemeindeamt unter der Telefonnummer (0048) 95
- 7 43 66 10 sowie unter www.bledzew.pl.
Übersetzt von Grzegorz Za³oga
136
parcelami otrzymywali w latach 30. XX
wieku przesiedleñcy z terenów Wa³u Pomorskiego, gdzie wybudowano tajne umocnienia.
W Osiecku, najdalej na zachód wysuniêtej
wsi, koœció³ œw. Miko³aja jest koœcio³em
parafialnym wyznania greko-katolickiego
z fili¹ w Miêdzyrzeczu. W koœciele tym co
niedzielê odprawiane siê obok mszy katolickich nabo¿eñstwa greko-katolickie.
Na cmentarzu w Bledzewie zachowa³y siê
stare pomniki niemieckie, a niedaleko s¹
wyraŸne pozosta³oœci ¿ydowskiego kirkutu.
Le¿¹ca na samym po³udniu gminy wieœ
Templewo wywodzi swoj¹ nazwê od zakonu
templariuszy, którzy j¹ za³o¿yli.
W Goruñsku jedyn¹ pozosta³oœci¹ bogatego maj¹tku jest grobowiec rodzinny
w parku, który otacza³ pa³ac.
W Bledzewie przy bramie do dawnego
PGR stoi chyba jedyny w Polsce pomnik...
œwini.
W Stró¿ynach latem organizowane s¹
obozy artystyczne dla m³odzie¿y, która wzbogaca urokliwy krajobraz oryginalnymi instalacjami plastycznymi.
I dalej, i jeszcze... PrzyjedŸcie i odkryjcie
sami.
Informacja:
Urz¹d Gminy, tel. 095 7436610,
www.bledzew.pl
M³odzi poeci z Klubu Szufladera
Monika Wielgus
***
okulary w czarnych rogowych oprawkach
to teraz ja
widzê œwiat ostrzej, intensywniej
ka¿dy kant i s³owo wypisane na murze
ju¿ nie mru¿ê oczu, nie uciekam od tablic
widzê, chyba za du¿o
okulary-zmiana
ujrza³am prawdê
Ewa Ho³ubowska
***
Wczoraj le¿y
w szafie
na najwy¿szej pó³ce
zapomniane
czasem
przecierasz je szmatk¹
nas¹czon¹ tanim œrodkiem
przeciwkurzowym
zabójczo skutecznym
przez kilka godzin
jedynie
zostawiaj¹cym smugi
na mnie
chcia³abym odkurzyæ
twoje wczoraj
wyssaæ je najnowszym
modelem odkurzacza
z funkcj¹ prania
(koniecznie)
Pomin¹æ tylko siebie
i kilka drobiazgów...
137
Przemys³aw Kot
***
Z okna widzê
Schodz¹cego z gór
Stary uœmiecha siê
Do fili¿anki w kawiarni
Czasem udawa³o siê
Osi¹gn¹æ coœ co jest
Wbrew obowi¹zuj¹cemu
Porz¹dkowi
Dwa stoliki obok
Mija mnie barman
Wie ¿e wystarczy mi kawa
I ¿e s¹ sprawy których
Nie da siê z nim
Zapisaæ
Koñcz¹ siê serwetki
Ubieram czyjœ p³aszcz
Id¹c do domu
Mijam na schodach
Starego cz³owieka
Schodz¹cego z gór
Upewniamy siê spojrzeniem
Forma pustelni
Nie ma zbyt wielkiego znaczenia
30.11.2004
138
Joanna Kurzêcka
***
co wieczór
za¿ywam
coraz wiêksz¹ dawkê
arszeniku
dosta³am go
jako lekarstwo
na
nadczynnoœæ
organu w klatce piersiowej
i nikt nie bêdzie winny gdy
samotnoœæ jak ka¿da
trucizna
z czasem
mnie zabije
Natalia Jackowska
***
chcesz siê we mnie
schowaæ
jak w piêœci
zaciskasz moje uda
wi¹¿esz w supe³
³ydki
kulisz siê do
wnêtrza tu³owia
chowasz g³owê
w zagiêciu szyi
nakrywam ciê
policzkiem
jestem
d³oni¹ w uœcisku
wstyd ci
wiêc œwiat³o gasisz
i ka¿esz mi
zamkn¹æ oczy
139
RECENZJE I OMÓWIENIA
Fascynuj¹cy œwiat nowego mitu
Fantasy jako Dobra Nowina, red. Ma³gorzata Miko³ajczak, Pawe³ Urbaniak, Wa³brzych
2005, 124 s.
Na pocz¹tku w Kole Literaturoznawców Uniwersytetu Zielonogórskiego zrodzi³ siê pomys³.
Nastêpnie postanowiono go zrealizowaæ. Zorganizowano konferencjê, której owocem sta³a siê
ksi¹¿ka Fantasy jako Dobra Nowina, zredagowana przez Paw³a Urbaniaka i Ma³gorzatê Miko³ajczak.
Dlaczego akurat fantasy? Poniewa¿ taka w³aœnie literatura, jak twierdz¹ autorzy, zdaje siê byæ
odpowiedzi¹ na czytelnicze wymagania dzisiejszej doby.
Ksi¹¿ka jest swoist¹ podró¿¹ poprzez krainê fantasy. Kolejne artyku³y wprowadzaj¹ czytelnika
w œwiat magii, czarów, elfów etc. Autorzy, wœród których odnajdujemy znakomitych profesorów
i nietuzinkowych studentów, rzeczowo omawiaj¹ zapowiedzian¹ w tytule problematykê.
W artykule, który otwiera publikacjê, Anna Szóstak przywo³uje tradycjê genologiczn¹ i ukazuje
miejsce fantasy wœród literackich gatunków. Tego typu literatura - informuje badaczka - stara siê
przede wszystkim wyjaœniæ otaczaj¹c¹ nas rzeczywistoœæ, podobnie jak niegdyœ czyni³y to baœnie i
mity. Jest zatem wspó³czesnym mitem. Mitem, który jak wszystko co nas otacza, wywiera pewien
wp³yw na czytelnika. Na przyk³adzie dzieci i m³odzie¿y autorka kolejnego artyku³u, Edyta Rudolf,
stara siê pokazaæ, jak literatura fantasy oddzia³uje na m³odego cz³owieka. Ka¿da z przeczytanych
ksi¹¿ek kszta³tuje bowiem, przypomina autorka, nasz¹ osobowoœæ. O tym, ¿e wzorce czerpaæ
mo¿emy z wielu Ÿróde³, pisze równie¿ Justyna Zb¹czyniak. Badaczka omawia przy tym wa¿ny element scalaj¹cy niemal wszystkie utwory tego gatunku, a mianowicie motyw podró¿y-wêdrówki,
która ma swój cel; która dookreœla bohatera i, co wiêcej, zmienia go.
Bohaterem innego z artyku³ów jest... wampir. Na przyk³adzie twórczoœci Andrzeja
Sapkowskiego Barbara Przybylska ukazuje proces kulturowej transformacji wampirycznego wzorca
i odejœcie autora od konwencji. Autorka uwa¿nie przygl¹da siê literackiej kreacji Regisa, aby
stwierdziæ, jak dalece ów wizerunek odbiega od znanych nam stereotypów; jak œmieszne s¹
zachowania tego nietypowego wampira, by wreszcie zauwa¿yæ, ¿e znacznie bli¿ej mu do anonimowego alkoholika, ani¿eli znanego nam „potwora”. Zabawê konwencjami literatury fantasy ukazuje tak¿e, tym razem na przyk³adzie Œwiata Dysku Terry’ego Pratchetta, Pawe³ Urbaniak. Siêgaj¹c do
genologicznych przes³anek autor podkreœla, ¿e œwiatem fantasy w³ada patos, który sw¹ pe³niê
uzyskuje w odmianie high fantasy. Przywo³ywany jednak przez niego Œwiat Dysku od schematów
odstaje i to zasadniczo. Charakteryzuje go, pisze Urbaniak, styl niski, a dominantê stanowi tu humor.
Autor skupia siê na jednej z postaci scalaj¹cej ca³y cykl, a mianowicie Œmierci. Ta kreacja nasuwa
w¹tpliwoœæ, czy cykl Pratchetta mo¿emy jeszcze zaliczaæ do literatury fantasy, zdaniem badacza jest
on jedynie jej trawestacj¹.
W ksi¹¿ce poœwiêconej fantasy nie mog³o zabrakn¹æ artyku³ów poœwiêconych powieœciom
Tolkiena. T¹ twórczoœci¹ zajêli siê Tomasz Wojnarowski i Artur Telwikas. Pierwszy zastanawia siê,
czy jeden cz³owiek (tu: Tolkien) jest w stanie stworzyæ ca³¹ mitologiê Anglii. Odwo³uje siê przy tym
do wp³ywów biografii autora na powstaj¹ce dzie³a i ró¿nicuje pojêcia: „mitologia Anglii” i „mitologia dla Anglii”. Ca³oœæ zwieñczona zostaje zwrotem ku Ÿród³om, którymi s¹ Listy Tolkiena. Tematem
artyku³u Telwikasa jest natomiast œwiat przedstawiony W³adcy Pierœcieni. Badacz zasugerowa³, by
spojrzeæ nañ z perspektywy jungowskiej psychologii g³êbi i zastanowiæ siê nad procesem indywidualizacji, który opisuje relacje miêdzy tym, co indywidualne, a tym, co zbiorowe w psychice. Wywód
jest bogato lustrowany literackimi przyk³adami. W tym miejscu warto wspomnieæ o artykule,
w którym oprócz obrazów literackich pojawia siê swoiste novum - w³asne ilustracje autorki. Mowa
o tekœcie Kornelii Mireckiej, dotycz¹cym organizacji przestrzeni w ksi¹¿kach typu fantasy.
140
Publikacjê zamykaj¹ przemyœlenia Renaty Pawliszko, zastanawiaj¹cej siê nad przyczynami popularnoœci Harrego Pottera. Co przesadza o atrakcyjnoœci tej ksi¹¿ki? Miêdzy innymi niebagatelna
rola dialogów, stanowi¹cych a¿ 3/4 objêtoœci tekstu. Autorka zwraca ponadto uwagê na jasny
i zrozumia³y jêzyk powieœci. Niepokoi j¹ jednak fakt, i¿ jêzyk dwóch ostatnich tomów sta³ siê du¿o
bardziej brutalny i wulgarny. Co ciekawe, zmieni³ siê tak¿e sposób przedstawiania z³a, które uleg³o
„os³abieniu i strywializowaniu”.
Dziewiêæ artyku³ów stanowi¹cych ca³oœæ pokonferencyjnej publikacji poœwiêconej fantasy
z pewnoœci¹ przyci¹gnie uwagê mi³oœników tego typu literatury. Koneserowi lektura ksi¹¿ki
pomo¿e usystematyzowaæ zdobyt¹ wczeœniej wiedzê; temu natomiast, kto dopiero wkracza
w œwiat elfów, wampirów i magii, uka¿e najwa¿niejsze cechy tej krainy. Fantasy jako Dobra Nowina
mo¿e byæ bowiem potraktowane jako swoiste minikompendium wiedzy. Kompendium, w którym
wszystkie stanowiska i pogl¹dy ilustrowane s¹ literackimi przyk³adami i odwo³aniami do tradycji
gatunku, a rzetelnie opracowana bibliografia odsy³a do bogatego ju¿ dorobku gatunkowego. Na
koniec dodajmy, ¿e ksi¹¿ka nie powsta³aby, gdyby nie dzia³alnoœæ Ko³a Literaturoznawców
Uniwersytetu Zielonogórskiego. Jego cz³onkom pozostaje ¿yczyæ kolejnych, tak interesuj¹cych, jak
ostatnia konferencji i - jako jej owoców - nastêpnych publikacji.
Marcin Jerzynek
Urodzi³em siê w niew³aœciwym miejscu i czasie: Kolumbowie
(rocznik 1970) bis? Czyli paradoksów polskiego losu ci¹g dalszy
(Piotr Czerwiñski, Pokalanie, Œwiat Ksi¹¿ki, seria: Nowa Proza Polska, Warszawa 2005, 258 s.)
Sytuacja pokolenia urodzonego na pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych, a wiêc pokolenia
dzisiejszych trzydziestoparolatków wydaje siê zaskakuj¹co podobna do sytuacji pokolenia debiutuj¹cego u schy³ku lat szeœædziesi¹tych. O tym pokoleniu, zwanym pokoleniem 1968, jego przedstawicielka, Ewa Lipska, pisa³a w s³ynnym wierszu „My”:
My – rocznik powojenny otwarty na oœcie¿
w pe³nokomfortowym stanie swojego cia³a
Czytamy Sartre’a i ksi¹¿ki telefoniczne
Rozwa¿amy uwa¿nie wszelkie trzêsienia ziemi
My. Rocznik powojenny ze spokojnych doniczek.
Wyprowadzony z bezspornych statystycznych wyliczeñ.
Nie dos³yszany w ha³asie pocz¹tku.
Cierpi¹cy na bezsennoœæ i do æmy podobny.
Powo³any do koncentracji nad.
[...]
My zazdroœcimy tym
którzy w wysokich sznurowanych butach
przeszli przez wojnê
Nijakoœæ i szaroœæ pozornie spokojnego ¿ycia zabija poczucie jego celowoœci i sensu, prowadz¹c
Lipsk¹ do prowokacyjnej deklaracji uczestnictwa w wielkich wydarzeniach historii – choæby nawet
tak tragicznej, jaka przypad³a w udziale generacji wojennej.
W ksi¹¿ce Piotra Czerwiñskiego (rocznik 1972), warszawskiego dziennikarza i publicysty, który
zdecydowa³ siê wyraziæ pokoleniowe samopoczucie w debiutanckiej powieœci „Pokalanie”, znajdujemy podobn¹ analogiê i skalê porównawcz¹ – kontrapunktem dla sytuacji m³odych wkraczaj¹cych
w doros³oœæ w prze³omowym momencie zmian ustrojowych i spo³ecznych w roku 1989 staje siê
141
znowu biografia Kolumbów. Ojciec bohatera to w³aœnie przedstawiciel tej generacji – pokolenia
nazywaj¹cego siebie straconym, ale jednoczeœnie pokolenia z biografi¹, maj¹cego swój udzia³
w historii, tworz¹cego j¹ i kszta³tuj¹cego, choæ marnie na tym wysz³o:
„Ojciec nie mia³ kasy, ale mia³ du¿o orderów z wojny. To by³o wszystko, co z niej mia³. Mia³
Poloniê Restitutê, Walecznych, Krzy¿ Partyzancki i AK. Poszed³ wiêc ze mn¹ do antykwariatu, bo ja
mia³em lepsze oczy. [...] Za Partyzancki nic mu nie dawali, a za Restitutê chcieli mu daæ dwadzieœcia piêæ tysiêcy. Tyle kosztowa³ zestaw w Makdonaldzie. Ojciec wœciek³ siê i nie sprzeda³ Restituty.
Szed³ z ni¹ Krakowskim Przedmieœciem i podrzuca³ na d³oni. Gdy mijaliœmy Pa³ac Prezydencki,
zatrzyma³ siê i zamacha³ orderem w stronê okien.
– Gdyby nie moje dwadzieœcia piêæ tysiêcy – wrzasn¹³ i pokaza³ wa³a – tobyœcie mieli taki chuj,
a nie Polskê!” (s. 200).
Tym w¹tpliwym przywilejem wp³ywu na historiê nie zostanie jednak obdarzony jego póŸny
potomek – za m³ody na kombatanta (nie wielkiej wojny rzecz jasna, ale chocia¿by stanu wojennego...) , za stary zaœ, by zrozumieæ nowe czasy, w których ¿yje, a raczej wegetuje (w sensie egzystencjalnym jednak, nie materialnym, bo radzi sobie ca³kiem nieŸle) z pytaniem: „co zrobi³em, ¿e
mnie tak drêczy zasrana, zakrwawiona historia tego kraju? Ten œmierdz¹cy kicz, jedna wielka
tysi¹cletnia wojna?” (s. 58).
Pozorny luz i tumiwisizm kryj¹ wœciek³oœæ, frustracjê i gniew – wyra¿ane bardziej poprzez jêzyk
i formê, ni¿ expressis verbis – ¿e ta rzeczywistoœæ, której tak wygl¹da³o pokolenie rodziców
i dziadków, nie jest t¹, o jak¹ walczyli.
Kolejny paradoks polskiego losu? Kolejni Kolumbowie, odkrywaj¹cy przypadkiem nie ten l¹d,
o który im chodzi³o?
Jak rozsup³aæ ten zapl¹tany wêze³ polskich dziejów wyra¿any przez ulubiony i nadêty patos,
którego bohater i narrator jednoczeœnie bezskutecznie próbuje siê wyzbyæ, wspominaj¹c i analizuj¹c
czasy, kiedy wszystko wydawa³o siê na niby, a – jak siê póŸniej (to znaczy z dzisiejszej perspektywy) okaza³o – nigdy nie by³o bardziej autentyczne. Z jednej strony byli bowiem oni (Ÿli), z drugiej
– my (dobrzy): œwiat jasno okreœlonych wartoœci; z jednej – bieda i beznadzieja, ale te¿ idee, dla
których warto by³o ¿yæ – to niedawne jeszcze wczoraj , z drugiej – dziœ: nachalna i unifikuj¹ca
kiczowata popkultura, wirtualny œwiat gier i reklam obiecuj¹cych wniebowst¹pienie i totalna bezideowoœæ w miarê dostatniego ¿ycia, w którym prawie ka¿de pragnienie mo¿na zaspokoiæ natychmiastowo i bez wysi³ku.
Ch³opiec, który w 1984 biega³ po podwórku bawi¹c siê w Amerykê („By byæ bli¿ej œwiata,
w którym wszystko bêdzie ze z³omu, kupujemy na bazarze puste puszki po zagranicznym piwie.
Niektórzy nalewaj¹ do nich wody i chodz¹ po podwórku, bawi¹c siê w podwórko zagraniczne. Taki
jest trend” s. 65), po piêtnastu latach z gorzk¹ satysfakcj¹ spuentuje sen zamieniony w rzeczywistoœæ:
„Na podwórkach zaroi siê od bezrobotnych facetów, którzy siedz¹ ca³ymi dniami na ³awkach
i pij¹ piwo z puszek. Jak siê nawal¹, zbieraj¹ z³om. W dalekiej przysz³oœci, w innej galaktyce, pewien
frajer nakrêci film o takich pijakach z³omiarzach. Film bêdzie w tamtych czasach bardzo na czasie
i nominuj¹ go do Oscara. Nie dostanie go; bêdzie za ma³o trendowy dla jurorów, którzy nigdy nie
musieli bawiæ siê w Amerykê, poniewa¿ mieszkali w niej przez ca³e ¿ycie” (s. 65)
Powieœæ Czerwiñskiego dra¿ni, przeszkadza, nie pozwala na bezmyœlne samozadowolenie, czasem po prostu wkurza (autor wyrazi³by to dosadniej, czego bardzo czêsto nie omieszka czyniæ),
niew¹tpliwie jednak jest jak¹œ prób¹ oddania, ca³oœciowego na pewno nie, ale fragmentarycznego,
rozbitego na kawa³ki i mimo wszystko w du¿ej mierze reprezentatywnego, stanu œwiadomoœci
m³odych ludzi, którzy w doros³oœæ weszli po prze³omie 1989 roku, skazani na przyjêcie go z ca³ym
(znowu w¹tpliwym jak siê przekonujemy na w³asnej skórze) dobrodziejstwem inwentarza.
„Pokalanie” to próba rejestracji nie tylko pewnej tworzonej przez m³od¹ inteligencjê subkultury, jej
obyczaju, mody, stylu ¿ycia, ale tak¿e zmian w mentalnoœci, sposobie myœlenia i postrzegania ludzi
i œwiata. Tê zmianê znakomicie widaæ na przyk³adzie jêzyka – chwilami tak odrêbnego, hermetycznego i slangowo zangielszczonego, ¿e a¿ trudnego do rozszyfrowania.
Spoza tej specyfiki, bêd¹cej mieszanin¹ wulgarnoœci i inteligentnego ciêtego sarkazmu wyziera
jednak czasami skrzêtnie maskowany liryzm i têsknota za czymœ, czego potrzeba ka¿demu pokoleniu m³odych Polaków – za iskr¹, fantazj¹, duchem. Nie cynik wszak, lecz czystej wody romantyk
(ci¹gle jeszcze romantyk!) tylko mo¿e byæ autorem tej frazy: „Jak piêknie jest myœleæ o przysz³oœci,
142
której nie ma jeszcze w plecaku, przygniataj¹cym nas do ziemi” (s. 95). Czerwiñski bardzo siê jednak pilnuje, by nie ods³oniæ przed czytelnikiem tej romantycznej duszy, któr¹ na ogó³ skutecznie
skrywa pod rynsztokowym polskim abecad³em: g..., k..., ch..., p...
W urywanych, szarpanych fragmentach tekstu, przeskakuj¹c od jednego do drugiego, mniej lub
bardziej zabawnego, incydentu z ¿ycia bohatera, zapisuje autor „Pokalania” kronikê naszej rzeczywistoœci, a w³aœciwie kronikê jej postêpuj¹cej degrengolady, atrofii zasad, parali¿u moralnoœci;
rzeczywistoœci, w której „cholernie trendowa zrobi siê przestêpczoœæ” (s. 117), a to, co weso³e, tak
naprawdê jest smutne – w ¿yciu coraz bardziej przypominaj¹cym komputerow¹ grê, w której, jeœli
to nie ty zabijesz – zabij¹ ciebie. I nawet hektolitry alkoholu nie s¹ w stanie st³umiæ têsknoty za normalnoœci¹, mi³oœci¹, œwiatem przyjaznych uczuæ, których pokalanemu pokoleniu rocznik 1970 nie
by³o dane zaznaæ i pewnie nie uda siê doczekaæ.
Z jak¹œ masochistyczn¹ zajad³oœci¹ rok po roku rekonstruuje biografiê swego pokolenia,
dokonuj¹c na sobie samym bolesnej wiwisekcji, za ka¿dym razem sprowadzaj¹cej siê do wytyczenia nowej linii podzia³u, bo nic nie daje siê z³o¿yæ w ca³oœæ. Przebiega ona ju¿ nie przez granicê,
po obu stronach której s¹ oni i my, ale t¹ oddzielaj¹c¹ nieciekaw¹ przesz³oœæ od jeszcze bardziej
nieciekawej teraŸniejszoœci, kiedy „Piwo w puszkach bêdzie le¿a³o w ka¿dym sklepie obok
bananów, pomarañczy i szynki, których nigdy tam nie by³o, i w³aœnie wtedy zrozumiemy, ¿e wszystkiego tego jest w pytê, tylko, ¿e my nie mamy ju¿ na nic kasy” (s. 72).
Generacja rocznik 1970 nie jest grzeczna: ¿yje ostro – ostre jest picie, æpanie, wyrywanie
bezmyœlnych panienek, pozbawiony uczuæ seks – ostro i... bezcelowo, a w³aœciwie – ¿yje, ci¹gle
tego celu poszukuj¹c. To pokolenie, w którym szczêœliwi s¹ tylko ci, co „maj¹ wszystko, czego
dusza zapragnie, z wyj¹tkiem duszy” (s. 205). Ca³a reszta, a wiêc autor i jego bohater – to frustraci,
(jeszcze) pisz¹cy i czytaj¹cy ksi¹¿ki, bogaci jedynie w wiedzê, ¿e „tu nic nie dzia³a tak, jak tego
uczyli w szkole” (s. 206 ). A ¿ycie jest jak ograny film puszczany ci¹gle od nowa: „Nie ma
przysz³oœci, nie ma przesz³oœci. Nie ma sensu i nie ma nic [...] ¯yjemy, ¿yjemy, bêdziemy ¿yli. Jaka
szkoda, ¿e nikt nie umie osi¹gn¹æ tego stanu na trzeŸwo” (s. 209).
Czerwiñski – facet z dusz¹, czyli gatunek wymieraj¹cy, jak powie o sobie s³owami bohatera,
„skazany na rzeczywistoœæ, w której brakuje dla mnie miejsca” (s. 212), bo nawet s³owa nic ju¿ dziœ
nie s¹ warte, „zupe³nie siê zeszmaci³y. Tyle razy wytarto sobie nimi gêbê. Mamy wiele takich s³ów,
które kiedyœ by³y du¿o warte i mia³y jakieœ znaczenie, a dzisiaj s¹ jak chustka do nosa. Mamy s³owo
>¿ycie<, mamy s³owo >œmieræ<. Mamy >radoœæ< i >szczêœcie<. Mamy du¿o takich s³ów. A w³aœciwie powinienem powiedzieæ, ¿e mieliœmy. Bo ja ich ju¿ nie rozumiem” (s. 236).
Czerwiñski w tej mocnej, dobrej prozie wylewa ca³¹ ¿ó³æ, jaka zebra³a siê w spo³eczeñstwie,
w którym po historycznych przemianach miejsce na szczycie spo³ecznej drabiny zajêli „m³odzi,
przedsiêbiorczy, beznadziejnie przebojowi gnoje, którzy rozwalaj¹ wszystko, co stanie im na
drodze do kariery” (s. 212).
Totalne czarnowidztwo i pesymizm zyskaj¹ jednak ostatecznie podnosz¹cy na duchu happy
end, a czytelnikowi nie zadowolonemu z takiego zakoñczenia pozostanie na pociechê krzepi¹ca
solidarnoœæ wszystkich pokoleñ urodzonych w naszym piêknym kraju, którym – tak siê jakoœ
dziwnie sk³ada – nigdy nie by³o po drodze z rzeczywistoœci¹, w jakiej przysz³o im ¿yæ.
Anna Szóstak
Rezension zu: Gisela Waligora „Die spaziergängerin von F. mehr oder
weniger heitere memo arien”, Jacobsdorf 2005, Verlagsservice OderSpree
Die Zeiten, da Volker Braun mit seinen Gedichten Publikum anlockte, das Turnhallen füllte, sind
vorbei. Der Satz, daß Gedichte kaum Publikum haben, ist zum Allgemeinplatz geworden. Ja manche
meinen schon, nur die, die selbst Lyrik verfassen, lesen noch die Gedichte ihrer Kollegen.
Viele zu schnellebig, viele zu bebildert ist unsere Umwelt geworden. Wir wollen, was wir lesen,
schnell verdauen können. Viel Information bei möglichst wenig Text sind gefragt und bitte keine
Reflexionen. All dies erfüllt Lyrik nicht.
143
Dennoch entstehen immer wieder Gedichte und die finden zu ihren Lesern - man könnte es ein
Wunder nennen.
Gisela Waligora, die ehemalige Bibliothekarin, hat sich zu ihrem Gedichtband wohl mehr oder
weniger überreden lassen. Sie traute den eigenen Texten nicht, befand sie für nicht wichtig genug.
Wenn man das nun erschienene Bändchen in die Hand nimmt, wird man dieses Mißtrauen ganz
und gar unbegründet findet.
Die hier spricht und dichtet, tut dies mit eigener Stimme und eigenem Blick auf die Welt, die ihr
zumeist Brandenburg heißt (oder gar Frankfurt an der Oder) und die sich vorrangig im
(Spät)Sommer abbildet.
Fein geschliffene Perlen sind diese Texte. Befreit von allem Überflüssigen. Oft bis auf eine
einziges Wort in einer Zeile reduziert. Und viel Luft ist da und vielerlei Vögel, was natürlich gut
zusammen paßt. Das macht die Texte durchscheinend und was hindurch scheint ist Muße, die die
Autorin wohl hatte, beim Schreiben und die sich nun, beim Lesen überträgt. Nur mal so nebenbei
sollte man diese Gedichte nicht lesen, denn sie brauchen Zeit.
Carmen Winter
Recenzja tomiku wierszy Giseli Waligory Mniej lub bardziej weso³e
wspomnienia spacerowiczki z F., Jacobsdorf 2005, Verlagsservice
OderSpree
Minê³y ju¿ czasy, gdy Volker Braun przyci¹ga³ publicznoœæ swoimi wierszami i zape³nia³ ni¹
sportowe hale. Dziœ panuje powszechne mniemanie, ¿e wiersze ju¿ prawie nie przyci¹gaj¹ publicznoœci. A niektórzy wrêcz uwa¿aj¹, ¿e wiersze swych kolegów czytuj¹ jedynie ci, którzy sami zajmuj¹ siê liryk¹.
Œwiat wokó³ nas ¿yje zbyt szybko i zbyt obrazowo. Chcemy móc szybko trawiæ to, co czytamy.
Chcemy maksimum informacji przy minimum tekstu, oczywiœcie tylko bez refleksji. Liryka nie
spe³nia tych wymagañ.
Mimo to wci¹¿ powstaje wiele wierszy znajduj¹cych swych czytelników - fakt ten mo¿na by
nazwaæ cudem.
Gisela Waligora, by³a bibliotekarka, da³a siê chyba w wiêkszym lub mniejszym stopniu przekonaæ do swego tomiku wierszy. Nie maj¹c zaufania do w³asnych tekstów uwa¿a³a je za niewystarczaj¹co wa¿ne. Ale gdy tylko weŸmiemy do rêki ostatnio wydany tomik, natychmiast stwierdzimy,
¿e jej brak zaufania jest ca³kowicie nieuzasadniony.
Autorka pisze i tworzy, czyni to w³asnym g³osem i z w³asnego punktu postrzegania œwiata,
najczêœciej nosz¹cego miano Brandenburga (albo nawet Frankfurtu nad Odr¹), œwiata
z okresu przede wszystkim (póŸnego) lata.
Teksty te to pere³ki. Wolne od wszystkiego, co zbyteczne. Ograniczone czêsto do pojedynczego
s³owa w wersie. Pe³ne powietrza i ptaków, wspaniale do siebie z natury pasuj¹cych. Dziêki temu
przejrzyste s¹ teksty, z których wyziera lekkoœæ, z jak¹ autorka pisze swe wiersze i jak¹ przekazuje
czytelnikowi. Tych wierszy nie mo¿na jednak czytaæ ot tak sobie, wymagaj¹ czasu.
Carmen Winter
T³umaczenie Bogumi³a Husak
Nowa poetka
Ma³gorzata Stachowiak, O czymœ, Liberum Arbitrium 2005
Bez w¹tpienia to udany, a mo¿e nawet bardzo udany debiut. Debiut, który ju¿ du¿o spe³nia, a
jeszcze wiêcej zapowiada.
144
Myœlê tutaj o wydanych niedawno wierszach Ma³gorzaty Stachowiak, urodzonej i mieszkaj¹cej,
jak g³osi jej notka biograficzna, z rodzin¹ i trzema kotami w Sulechowie. Poetka od kilku lat regularnie publikuje na ³amach literackich periodyków, w ró¿nych antologiach i almanachach i zgodnie
z mod¹ w „prasie internetowej”. Jest laureatk¹ wielu konkursów poetyckich. Samodzielny debiut,
pierwsza ksi¹¿ka to jak pierwsze wyjœcie samemu na scenê i zaprezentowanie siê twarz¹ w twarz
publicznoœci.
Ju¿ tytu³ zbiorku „O czymœ” intryguje i zastanawia. To s¹ wiersze o czymœ bardzo istotnym,
najwa¿niejszym, czyli o naszym ¿yciu. O ¿yciu, które toczy siê pomiêdzy sacrum a profanum.
Z kuchni widaæ koœció³, a okna w pokoju wychodz¹ na podwórko i odwiedzany codziennie œmietnik. Stachowiak rzadko zapuszcza siê poza ten obszar. Pozornie ma³y, a w rzeczywistoœci ogromny.
Skupia uwagê na rzeczach codziennych, rutynowych, na zachowaniach i gestach niemal
odwiecznych, które dla bohaterów jej wierszy i dla niej samej - lirycznego podmiotu s¹ sensem
¿ycia. ¯adna ze scen nie wydaje siê byæ zmyœlona. Nawet zabawa dzieci w „Piaskownicy”, jest
zabaw¹ w „mamê i tatê/ w s¹siadów/ w ciebie”. Nieprawdziwe zjawia siê tylko w œnie.
Miejsce, w którym ¿yjemy, jest dla nas jedyne i wyj¹tkowe. Stanowi centrum œwiata, choæby
by³o ca³e w zasiêgu wzroku. Na d³oni. Obrazy z dalekiego œwiata, które pojawiaj¹ siê na ekranach
telewizorów, absolutnie wystarcz¹. Wie o tym poetka doskonale.
„Doœwiadczenia metafizyczno-egzystencjalne
ograniczam
do sprawdzenia rano
swej obecnoœci w lustrze...”
¯ycie na tej niewielkiej przestrzeni jest zwyczajne, przyziemne, wrêcz pospolite. Poetka
dostrzega w nim jednak dramaturgiê, ruch, wielowymiarowoœæ, barwê, zapach. Ka¿dy z nas jest
najmniejsz¹, ale zarazem dla siebie najwa¿niejsz¹, niepowtarzaln¹ cz¹stk¹ ludzkoœci. Nawet ten
pijaczek z czwartego piêtra, „bez górnych jedynek” któremu wydaje siê, ¿e ¿yje najbli¿ej Pana Boga
i „na³ogowo przyjmuje w domu œwiadków Jehowy”.
W wierszach Stachowiak bardzo wyraziœci s¹ ludzie. Z wieloma swoimi zaletami i przywarami.
Wystêpuj¹ czêsto z imienia i nazwiska. Jest „Pan Stasiek z do³u/ co da³ siê zlaæ gaœnic¹ ¿eby przyjœæ
na wódkê”. Pani Rena z wiersza pod takim samym tytu³em, która w tajemnicy przed mê¿em „przefarbowa³a szare dni na platynowo” i „zalotnie gubi sztuczn¹ rzêsê”. Jest „kolega prawnik”, który
móg³by siê od pana Staœka uczyæ, jak nale¿y piæ z plastiku. Jest Mirek, z którego „nie zosta³ kamieñ
na kamieniu/ ...pod sklepem GS-u”. Jest ch³opak, który w kawiarni poetce chce zaimponowaæ
wiedz¹ o Sokratesie, a ona dyskretnie zerka na swoj¹ nogê, bo:„ na lewej kostce/ polecia³o oczko
w rajstopach/ cholera za³o¿onych pierwszy raz na tê okazjê”. S¹ s¹siedzi. Znajomi. S¹ z pewnoœci¹ jakieœ
realia sulechowskie, które tu nie maj¹ wiêkszego znaczenia. Autorkê „O czymœ” interesuj¹ ludzie, ich
zachowania, relacje wzajemne, przyzwyczajenia, kompleksy, marzenia, a pejza¿ jest dopiero na koñcu.
Stachowiak jest poetk¹, bo patrzy na wszystko dooko³a uwa¿nie i przenikliwie. Widzi bardzo
du¿o. W pozornie zwyk³ej szarej magmie naszego codziennego bytowania pomiêdzy owym koœcio³em a owym œmietnikiem dostrzega rzeczy wyj¹tkowe, których wielu nigdy nie spostrze¿e, nad
którymi zwykle przechodzimy szybko i obojêtnie. Krótki, lakoniczny, czasem na pograniczu reporta¿u, opis jakiegoœ gestu oddaje wewnêtrzny portret cz³owieka. Resztê autorka pozostawia
wra¿liwemu odbiorcy.
Tak¿e pilnie s³ucha, a s³uch ma dobry. Dotyka, w¹cha. Jest bardzo uczulona na zapachy. Te przeró¿ne zapachy, z których równie¿ sk³ada siê nasza rzeczywistoœæ, ma³o obecne w dzisiejszej poezji,
a tak eksponowane chocia¿by w poezji Wojaczka, dodaj¹ urody wierszom poetki z Sulechowa.
Stachowiak nie kokietuje, nie udaje, ¿e jest inaczej ni¿ jest, przyznaje siê do swojej zwyk³oœci.
Wie, co siê dzieje po latach nawet z najwiêksz¹ mi³oœci¹:
„Mo¿e lepiej siê teraz rozstañmy
zanim stanie siê coœ
okropnego
Na przyk³ad odkryjesz
¿e nie zawsze noszê jedwabn¹ bieliznê
albo twoje brudne skarpetki
to bêd¹ ju¿ tylko brudne skarpetki”.
145
„O czymœ” jest równie¿ o staroœci, której, jak wiadomo od zawsze, nie mo¿na zapobiec, przed
któr¹ w sposób naturalny nie mo¿na uciec. Jest nieuchronna. Poprzedza œmieræ. Staroœæ, mawiaj¹,
najmniej uda³a siê Panu Bogu, który mia³ stwarzaæ œwiat w swoim m³odym wieku i staroœci sobie
nie wyobra¿a³. A mo¿e pierwotnie mia³o jej nie byæ. Staroœæ, która przychodzi wolno, w rzeczywistoœci nas zaskakuje. Stare ma³¿eñstwo w wierszu „Czterdziesta rocznica œlubu” „pachnie kaw¹”
i „na³ogowym milczeniem”. ¯yje razem, a równoczeœnie obok siebie. On ogl¹da dzienniki, ona
telenowele. Wspólnie jedynie dŸwigaj¹ „czternaœcie tysiêcy dni/ jak reumatyzm, nadciœnienie, jak
odciski na stopach”. Gdyby w tym momencie koñczy³ siê ów wiersz, mo¿na by napisaæ, ¿e poetka
niczym nas nie zaskoczy³a. S¹ to fakty powszechnie znane. Stachowiak jest jednak poetk¹, wiêc
puentuje:
„Gdyby spróbowaæ ich wyleczyæ
mogliby umrzeæ z mi³oœci”
Ogl¹d ludzi starych, staroœci jest pe³en ciep³a, serdecznoœci jak w s³ynnym „Dytyrambie na czeœæ
teœciowej” Ró¿ewicza.
Œmieræ ludzi kojarzy siê poetce ze œmierci¹ zwierz¹t, które jeœli nie myœl¹, chocia¿ to nie jest
takie oczywiste, to czuj¹. Posiadaj¹, jak my, ogromny instynkt ¿ycia. Wystarczy popatrzeæ na
wa³êsaj¹ce siê po podwórkach koty, nierzadko stare, chore, g³odne, a jak¿e one chc¹ ¿yæ. Zachowaæ
gatunek. W wierszu tytu³owym, jednym z najlepszych w zbiorku, poetka stwierdza:
”mo¿e to nie wa¿ne
¿e konie do rzeŸni daj¹ siê wieŸæ w milczeniu
za to bardzo œmierdz¹
¿ebym mog³a powiedzieæ
¿e bojê siê œmierci”.
To takie obrazy, refleksje, spostrze¿enia przede wszystkim dowodz¹, ¿e mamy do czynienia z
prawdziw¹ poetk¹. A nie tylko z kimœ, kto pisze wiersze.
Niektóre wiersze Stachowiak wydaj¹ siê byæ poetyckimi reporta¿ami w miniaturze. To nie
zarzut, a konstatacja. Taka jest w du¿ej czêœci nasza dzisiejsza poezja. Tak siê dziœ równie¿ pisze w
œwiecie. Pomiêdzy tak zwan¹ poezj¹ a tak zwan¹ proz¹ granica jest czêsto p³ynna i umowna.
Zacieraj¹ siê i mieszaj¹ gatunki literackie. Jêzyk kolokwialny, czy wrêcz obsceniczny ju¿ dawno
wtargn¹³ do poezji. Stachowiak broni siê metaforami, skrótem, zaskakuj¹c¹ puent¹. Nie mam jednak w¹tpliwoœci, ¿e wkrótce zacznie pisaæ prozê, jeœli ju¿ nie pisze. Takiej kondensacji obrazów i
refleksji po prostu nie udŸwignie. A literacki p³odozmian czêsto przynosi interesuj¹ce efekty.
Sporo w wierszach Stachowiak dystansu do siebie, do swoich wierszy. Poetka nie stroi siê w laurowe listki, twardo st¹pa po ziemi. Zdaje sobie sprawê, ¿e konkursowe sukcesy, o których wiedz¹
tylko nieliczni, co najwy¿ej wyznaczaj¹ lokalne poetyckie hierarchie bez praktycznego znaczenia.
Z dyplomem i niezbyt grub¹ kopert¹, bo nagrody w takich konkursach s¹ symboliczne, powraca siê
do domu, do normalnej zawodowej pracy. W przypadku autorki „O czymœ” bêdzie to „Galeria 24”
w Sulechowie.
W puentuj¹cym tomik wierszu ze szczypt¹ humoru informuje, ¿e „dziêki konkursom literackim
p³aci raty”. I ¿e „mo¿e „przygl¹daæ siê ¿ywym obrazom / pod nazw¹/ Polscy Poeci Wspó³czeœni”.
Nie mam w¹tpliwoœci, ¿e przyby³a nam jeszcze jedna autentyczna poetk¹, która wkrótce sama
stanie siê tym „¿ywym obrazem pod nazw¹...”
Janusz Koniusz
Recenzja i nie recenzja
Nadzieja £ukaszewska, Piosenka mojego ¿ycia, Zielona Góra 2005, Wydawnictwo
„Organon”, 50 s.
Starania wydawnicze „Jeszcze ¯ywych Poetów” w tym roku s¹ niebagatelne. Wygl¹da na to, ¿e
mamy teraz do czynienia ze swoistym podsumowywaniem kilkuletniej dzia³alnoœci. Po opub-
146
likowaniu antologii „Poddasze poetów” przyszed³ czas na zbiory indywidualne. Wychodz¹ trochê
jakby hurtowo, bo w przeci¹gu kwarta³u cztery tomiki, ale có¿, skoro ludzie pisz¹ i znajduje siê na
druk finanse, to oczywiœcie wypada tylko realizowaæ s³uszne oczekiwania swoich cz³onków. Jeœli
dobrze jestem poinformowany, w nied³ugim czasie maj¹ siê ukazaæ zbiorki nastêpne. Wszystkie
wypuszcza w obieg Wydawnictwo „Organon”, z nieco skromniejsz¹, by zmieœciæ siê w kosztach,
ok³adk¹, ale z zachowaniem wszystkich innych wymogów edytorskich, np. nie zapominaj¹c o karcie przedtytu³owej czy zadbaniu by druk szed³ na jednym poziomie, co jednak jest wa¿ne. Jedna
rzecz tylko jest nieodzowna, publikacja musi siê artystycznie broniæ. Tego o zbiorku Nadziei
£ukaszewskiej „Piosenka mojego ¿ycia” chyba nie da siê powiedzieæ. Ale zaraz wyobra¿am sobie,
¿e argumentem móg³ tu byæ wiek autorki, „najstarszej poetki” stowarzyszenia, urodzonej „w 1923
roku w ma³ej wiosce Wierchosieñ pod Moskw¹”. A poza tym mamy do czynienia z tzw. „póŸn¹
twórczoœci¹”. Ksi¹¿ka, która zosta³a wydana jest bowiem jej debiutem. W tym sensie jest to ewenement. Nie chcê tu nazbyt ujawniaæ swojego krytycyzmu, bo to chyba nie na miejscu, ale trzeba
powiedzieæ, ¿e z jednej strony bardzo potoczne tu widzenie, bez siêgania do g³êbszych myœli
i prze¿yæ, a z drugiej jêzyk poetycki nie wytwarza te¿ ¿adnych specjalnych napiêæ, symbolicznoœci,
jest takim codziennym mówieniem, czy to o porach roku, w³asnym ¿yciu, jakichœ okolicznoœciowych
sytuacjach i zwyczajach. O wszystkim tym, co mo¿e na co dzieñ cieszyæ lub smuciæ. Towarzyszy
temu racjonalne, zdroworozs¹dkowe podejœcie do ¿ycia. Jej poezja mimo ¿e ubrana w szatê
wspó³czesnej poetyki, nierównoœci wersyfikacyjnej i wolna od rymu (chyba jednak dobrze, bo nie
wiem czy da³oby siê wtedy j¹ czytaæ), a wiêc jakby nie schematycznie tradycyjna (nie za du¿o tu
zu¿ytych metafor i porównañ), to jednak zdradza pewne pokrewieñstwa z tropami poezji ludowej,
œpiewanej tudzie¿ poezji klasycznej w przywo³ywanych zwrotach, np. „Zza gór zza rzek / Idzie Pani
wiosna zielonooka”. Du¿o tu kolorów, kwiatów, w ogóle natury, obserwacji, dookolnych rzeczy
i krajobrazów, ale pokazywane s¹ tak jak je pokazuje malarz amator, bez wnikliwej obróbki. I oczywiœcie mo¿e takim obrazom, a w przypadku poetki ze Œwidnicy wierszom, towarzyszyæ jakieœ piêkno. Które akceptuj¹ odbiorcy o niezbyt wygórowanych ambicjach. Czasami mog¹ szczêœliwie, przypadkowo, nawet trafiæ siê czyste pere³ki. Godne miana prawdziwej poezji. W przypadku Nadziei
£ukaszewskiej nie tyle jednak mo¿e siê wydaæ frapuj¹ca poezja, co jej ¿ycie. I gdyby chcia³a i mog³a
je w miarê szczegó³owo, przynajmniej niektóre jego epizody, spisaæ, przywo³aæ z pamiêci, to
s¹dzê, by³by to tekst wstrz¹saj¹cy. Wartoœciowy jako wa¿ny, autentyczny dokument, prawda ¿ycia
i czasu. Próbkê tegó¿ daje choæby jej wiersz „Komunistyczna dyktatura”, gdzie czytamy: „Œwie¿e
i w lepszym stanie trupy / sz³y jak woda do kulinarnej obróby. / Ka¿da roœlina, gad i zwierz by³ jadalny”. A przecie¿ ¿ycie pani Nadziei by³o bogate i w wiele innych doœwiadczeñ. Mo¿e wartych
utrwalenia?
Czes³aw Sobkowiak
Odejœcie Poety
Benedykt Banaszak, W lustrze pamiêci, Zielona Góra 2005, Regionalne Centrum
Animacji Kultury, 60 s.
¯al to pisaæ, ale zamknê³a siê ju¿ karta kogoœ, z kim ³¹czy³em zawsze pozytywne skojarzenia.
Ju¿ wszystko jest wiadome, gdy idzie o Benedykta Banaszaka. Nie bêdziemy œwiadkami jego
powrotu do pisania, co czêsto siê zdarza twórcom, którzy d³ugo, najczêœciej ze wzglêdów
zawodowych, milczeli. Urodzony w 1947 roku w Wilkowie ko³o G³ogowa zmar³ zaskakuj¹co
i nieoczekiwanie 20 wrzeœnia ubieg³ego roku. W swoim doros³ym ¿yciu by³ przede wszystkim
adwokatem. Jednak w m³odoœci, kiedy po studiach prawniczych w Poznaniu pojawi³ siê w Zielonej,
da³ siê poznaæ jako pisz¹cy wiersze. Jako jeden z nas, jednak nieco starszy, bli¿szy wtedy poetyce
Orientacji. By³ ju¿ po debiucie, mia³ publikacje prasowe na swoim koncie. Od razu potrafi³em z nim
nawi¹zaæ na tej samej fali kontakt. Mo¿e dlatego, ¿e wywodzi³ siê ze wsi i stanowiæ to mog³o jakieœ
mentalne dla nas u³atwienie konwersacyjne. Kiedyœ jad¹c autobusem do mojej miejscowoœci bawiliœmy siê w wymyœlanie pomys³ów na wiersze. Nie by³ z tych, co to utrudniaj¹ swoim zachowaniem
147
porozumienie. To u niego lubi³em. Bezpoœrednioœæ i ¿yczliwoœæ. Spotykaliœmy siê w póŸniejszych
latach przypadkowo w ró¿nych miejscach Zielonej Góry - BWA, muzeum, teatrze, kinie. Korzysta³
z mo¿liwoœci kulturalnego spêdzania czasu jak ma³o kto. Lubi³ sztukê, fotografiê, literaturê, muzykê.
To by³y jego pasje ¿yciowe. Czasami wpada³em na kilka chwil do kancelarii jego zespo³u adwokackiego. Uwa¿nie i wra¿liwie mo¿na by³o z nim o tym i owym porozmawiaæ. Zdo³a³ wydaæ za ¿ycia
zaledwie jeden zbiór wierszy „W potrzasku myœli” (1976). Pojawia³y siê te¿ jego utwory w miejscowych antologiach. Druga, a mo¿e pierwsza tylko w nim g³êboko ukryta, by³a natura poetycka.
Pamiêtam jak szczerze czu³ siê usatysfakcjonowany, kiedy uk³adaj¹c antologiê poezji o winobraniu
nie zapomnia³em o jego wierszach: „Rodne” i „Winiarka”. Jako poeta nie zd¹¿y³ rozwin¹æ skrzyde³.
Myœlê, ¿e bola³ nad tym, bo jednak pisa³ i publikowa³ bardzo rzadko. Te, które ukaza³y siê we
wspomnianym arkuszu cechuje coœ wa¿nego, a mianowicie g³êboki liryzm o du¿ym natê¿eniu.
Mo¿na w tym g³osie odczuæ nie tylko wiêŸ ze swoim domem rodzinnym, ojcem, matk¹, wra¿liwoœæ
na naturê, przywi¹zanie do rodowodu: „Blizna na d³oni ka¿e pamiêtaæ misterium / klepania kosy
i lemiesza” , ale te¿ zmaganie siê z czymœ trudnym, wynik³ym z przywi¹zania do wartoœci, ¿eby nie
powiedzieæ bolesnym, w swoim wnêtrzu. W jego wierszach pojawia siê lêk o spe³nienie, dobre
spe³nienie ¿yciowych i uczuciowych marzeñ. S¹ pytania o sens ¿ycia i jego duchowy kszta³t. Czy to
ma byæ „grymas pozornej czu³oœci”? Liryka Benka uzyskiwa³a w wielu miejscach b³agalny ton. Nie
chodzi³o mu o powierzchowny, retoryczny zwrot, szkicowe zaznaczenie obrazu, ale takie obrazowanie, które ma Ÿród³o w nim samym. Dotyczy³o ono w znacznym stopniu wewnêtrznych
skutków wykorzenienia, nostalgii za sprawdzaj¹c¹ podmiotowe ja autentycznoœci¹, np.: „jak mnie
oceni¹ bo rêce zbyt g³adkie stopy bol¹ce / gazeta podarta na strzêpy odwrotu nie ma / wiêc nad
rzekê pójdê i przypomnê ciszê”. Dlatego mimo up³ywu lat brzmi¹ jego wiersze przekonywaj¹co, s¹
wyrazem wewnêtrznych napiêæ, czyli tkwi¹cych w nim antynomii - jak chce autor pos³owia
Wojciech Œmigielski - „jawy i marzenia”, dramatycznego szukania dla siebie w³aœciwego miejsca.
A szuka³ nie tylko miejsca „miêdzy” osaczaj¹cymi zjawiskami, ale i bliskiego cz³owieka w doznawanej
mi³oœci (wiersze dedykowane póŸniejszej ¿onie Barbarze) czy potwierdzenia sensu w³asnego ¿ycia
w swoich synach prawdziwych „jak kropla krwi mojej”. Wyczytujê sobie rzeczy, które by³y dla
Benka wa¿ne. Nie tylko dla niego. Próbowa³ poznaæ swoje ¿ycie poprzez ró¿ne sytuacje - wzruszenie, niezgodê na upokarzaj¹ce sytuacje, zachowywanie wartoœci, konfrontacje z innymi, wype³nianie koniecznoœci. W tym wszystkim tkwi³ nieobojêtnie. Mimo ¿e nie napisa³ zbyt wielu utworów, to
jednak da siê odczytaæ szeroki obraz jego cz³owieczeñstwa. Uda³o siê Banaszakowi wyraziæ samego
siebie. Zostawi³ po sobie legendê, po prostu garœæ literatury. I pamiêæ swojej osoby, swoich poczynañ, o których mówili na spotkaniu promocyjnym poœmiertnego wydania jego wierszy „W lustrze
pamiêci” jego ¿ona, przyjaciele i koledzy. Z tego te¿ powodu ten tekst. Ksi¹¿kê otrzyma³em od pani
Barbary. Cudownie, kiedy po œmierci twórcy w³aœnie ¿ona potrafi zaj¹æ siê jego spuœcizn¹. Jakie to
wa¿ne i wielkie, kiedy ocala dokonanie mê¿a. Taka postawa naprawdê godna pochwa³y i naœladowania. Bo na kogó¿ innego powinno siê w takich okolicznoœciach w pierwszym rzêdzie liczyæ?
A sama ksi¹¿ka jest doœæ starannie wydana, ³adny przede wszystkim druk, pos³owie, zdjêcia, krótka biografia, dobry papier. Mo¿na siê zastanawiaæ, czy akurat ten format zosta³ najszczêœliwiej
wybrany. Nie budzi te¿ mojej w¹tpliwoœci, ¿e brak strony przedtytu³owej, to du¿e edytorskie uchybienie. Natychmiast zapachnia³o amatorszczyzn¹. Do tych k³opotliwych uwag zaliczy³bym te¿
niezbyt staranne opracowanie strony redakcyjnej. Przyda³oby siê wiêcej informacji, co i kto.
Przyda³oby siê pomyœleæ czy te wszystkie zdjêcia, to akurat najtrafniejszy pomys³, podobnie
z faksymilami wierszy. Ale to drobiazgi. Nie maj¹ znaczenia, gdy idzie o istotê.
Czes³aw Sobkowiak
148
KRONIKA LUBUSKA
wrzesieñ 2005 – listopad 2005
• Cz³onkowie Stowarzyszenia Lubuska Zachêta
Sztuk Piêknych spotkali siê 1 wrzeœnia w zielonogórskim BWA na zebraniu za³o¿ycielskim.
Celem stowarzyszenia jest pozyskiwanie funduszy na tworzenie muzealnych kolekcji sztuki
wspó³czesnej. Prezesem nowo powo³anego stowarzyszenia zosta³ Wojciech Koz³owski.
• 1 wrzeœnia ukaza³a siê p³yta „Zielonogórskie
Zag³êbie Kabaretowe” dokumentuj¹ca dorobek
regionalnych kabareciarzy (skecze, nagrania
audio, historia, zdjêcia, filmy) od 1984 r. po
wspó³czesnoœæ.
• W hallu zielonogórskiej Biblioteki od 1 do 15
wrzeœnia eksponowano wystawê „Sierpniowe
zwyciêstwo - 25 lat NSZZ Solidarnoœæ”.
• Potrójny wernisa¿ odby³ siê w Muzeum Ziemi
Lubuskiej 3 wrzeœnia. Otwarto wystawy:
„Zielonogórskie Winobrania” (obchody œwiêta
od pocz. XX w. do czasów wspó³czesnych),
„Urszula Dudziak - z D¹browskiego na
Brodway” (dokumentacja kariery wokalistki),
„Rok 1945 i nastêpne - Zielona Góra w fotografii
jej mieszkañców”
• Zielonogórskie Muzeum prezentowa³o we
wrzeœniu cykl obrazów Andrzeja Skoczylasa pt.
„Porozumienie” w 25. rocznicê Porozumieñ
Sierpniowych.
• Tegoroczne „Winobranie” przebiega³o od 3 do 11
wrzeœnia. Chêtni mogli uczestniczyæ w Jarmarku
Winobraniowym, koncercie stra¿ackich orkiestr
dêtych, spotkaniach rêkodzielników, bawiæ siê
w Lunaparku, odwiedziæ Domek Winiarza. W trakcie Dni Zielonej Góry koncertowa³y m.in. zespo³y:
Harlem i Zdrowa Woda, Kobranocka, Country
Sisters, Krywañ, Tede, Kombi. Biblioteka im.
Norwida zorganizowa³a kiermasze dubletów i druków zbêdnych oraz sprzeda¿ wydawnictw bibliotecznej oficyny „Pro Libris”. Wystêp Krzysztofa
Kiljañskiego zakoñczy³ œwiêto miasta.
• Teatr Lubuski od 3 do 11 wrzeœnia realizowa³
program Winobraniowych Spotkañ Teatralnych.
Wyst¹pi³y teatry z ró¿nych scen polskich (Teatr
Niepoprawny z Motycza, Teatr Scena Prezentacje z Warszawy, Teatr Bagatela z Krakowa,
Teatr Polski z Bielska-Bia³ej) i znani aktorzy
(m.in.: Z. Merle, M. Perepeczko, A. Chodakowska, A. Biedrzyñska, E. Ziêtek).
• Gorzowski Teatr goœci³ znanego satyryka i kabareciarza, Jana Pietrzaka. Wystêp artysty ukoronowa³
obchody æwieræwiecza powstania Solidarnoœci
(4 wrzeœnia)
• Fina³ Letniego Festiwalu Transgranicznego Ró¿e Jazz Festival 2005 (4 wrzeœnia) zakoñczy³
koncert Jana „Izby” Izbiñskiego. Artysta z towarzyszeniem zespo³u zaprezentowa³ program pt.
„Ray Charles”.
• 4 wrzeœnia, w Lubsku odby³a siê inauguracja
Festiwalu Muzyki Organowej. Koncert w Koœciele Mariackim poprowadzi³ Jerzy Markiewicz.
• W Koœciele Farnym w Rzepinie odby³ siê
4 wrzeœnia koncert Festiwalu Muzycznego
„Œladami Zabytków Powiatu S³ubickiego”.
Zespó³ Viadrina zagra³ utwory Bacha, Mozarta,
Brahmsa, Dêbskiego i Kilara.
• 5 wrzeœnia w zielonogórskim BWA zorganizowano
„D³ug¹ noc performerów” z udzia³em polskich
i zagranicznych uczestników miêdzynarodowego
festiwalu performerów ph. „Zamek WyobraŸni”
• Muzeum Lubuskie zaprezentowa³o 7 wrzeœnia
dwie nowe wystawy „Winiarskie akcenty w architekturze Zielonej Góry” (utrwalone na zdjêciach motywy winoroœli, gron, beczek) oraz
„Malarstwo polskie XIX-XX wiek” (ze zbiorów
Muzeum Œl¹ska Opolskiego w Opolu).
• Biblioteka zielonogórska w ramach „Czwartku
Lubuskiego” zorganizowa³a promocjê w³asnego
wydawnictwa - „Kroniki Zielonej Góry 12221861”. Spotkanie z udzia³em t³umacza ksi¹¿ki,
Jaros³awa Kuczera, zgromadzi³o wielu zainteresowanych, historyków i mi³oœników dziejów
Zielonej Góry (8 wrzeœnia)
• Od 8 do 11 wrzeœnia trwa³ II Miêdzynarodowy
Festiwal Muzyczny im. Agricoli. Imprezê zorganizowa³ Œwiebodziñski Dom Kultury i Lubuska
Camerata. Organizacjê imprezy wspar³y tak¿e
szko³y, œrodowiska muzyczne Œwiebodzina
i Neuenhagen.
• W hali przy ul. Przemys³owej przebiega³, trzeci
w historii Gorzowa, festiwal techno. Wyst¹pili
artyœci z Polski, Holandii, Szwajcarii i Anglii
(9 wrzeœnia).
• 9 wrzeœnia w zielonogórskiej Filharmonii koncertowa³a Beata Biliñska, uzdolniona pianistka,
laureatka nagród krajowych i zagranicznych.
KRONIKA LUBUSKA
149
• W Ko¿uchowie, 9 wrzeœnia zorganizowano sesjê
nt. „Piêkno starego detalu”. Lubuski Konserwator Zabytków zainicjowa³ imprezê z okazji
Europejskich Dni Dziedzictwa.
• Na „Czwartku Lubuskim” w Bibliotece im.
Norwida prezentowa³ siê Wac³aw Holewiñski
pisarz, wydawca, redaktor. Spotkaniu towarzyszy³ kiermasz, przygotowany przez Wydawnictwo Prószyñski i S-ka (15 wrzeœnia).
• Od 15 do 30 wrzeœnia w hallu Biblioteki im.
Norwida prezentowano wystawê „Sportowa
Zielona Góra”.
• Od 16 do 18 wrzeœnia w Bytomiu Odrz. przebiega³ VII Festiwal Twórczoœci Muzycznej Niewidomych.
• Jubileuszowe w tym roku œwiêto ¯agania, pn.
Jarmark Micha³a odbywa³o siê od 16 do 18
wrzeœnia. Koncertowa³y znane zespo³y (Kobranocka, Pudelsi, Bajm, Papa Dance i in.), odby³
siê turniej gladiatorów.
• W Teatrze im. Osterwy 17 wrzeœnia wystawiono
premierê „Znieczuleni” W. Holewiñskiego.
• W ¯arach otwarto wystawê Miêdzynarodowego
Pleneru Malarstwa i RzeŸby. Wernisa¿ zorganizowano w Salonie Wystaw Artystycznych
¯arskiego Domu Kultury 17 wrzeœnia.
• Prof. Jerzy Piotr Majchrzak i jego ksi¹¿ka „Na
peryferiach historii” byli bohaterami „Czwartku
Lubuskiego”. Promocja odby³a siê 22 wrzeœnia w
sali dêbowej Biblioteki.
• 29 wrzeœnia WiMBP w Zielonej Górze zorganizowa³a dyskusjê po³¹czon¹ z promocj¹ czasopisma „Pro Libris” (nr 12). W spotkaniu, oprócz
polskich autorów, uczestniczyli niemieccy
wspó³pracownicy: Carmen Winter, Sven Pohl
i Rainer Vangermain.
• Teatr Lubuski zaprezentowa³ prapremierê sztuki
wiedeñskiego dramatopisarza i prozaika Herberta
Bergera pt. „Ob³¹kany, czyli upadek III Rzeszy”
(30 wrzeœnia).
• Podpisanie umowy miêdzy Zarz¹dem Województwa Lubuskiego a Ministerstwem Kultury
w sprawie wspó³prowadzenia Filharmonii Zielonogórskiej oraz uroczyste przekazanie funduszy Stowarzyszeniu Lubuskiej Zachêty Sztuki
Wspó³czesnej zbieg³y siê z zielonogórskimi
obchodami Miêdzynarodowego Dnia Muzyki.
Na uroczystoœci wrêczono medale Zas³u¿onego
Kulturze „Gloria Artis” i zorganizowano koncert
z muzyk¹ M. Webera, L. van Beethovena,
J. Brahmsa (30 wrzeœnia - 1 paŸdziernika).
• Od wrzeœnia do listopada w salonie wystawowym
WiMBP im. Norwida goœci³a wystawa „60-lecie
dzia³alnoœci ZNP na Ziemiach Zachodnich”.
150
• Radio by³o tematem tegorocznej II edycji
Otwartego Miêdzynarodowego Konkursu na
Rysunek Satyryczny. Otwarcie pokonkursowej
wystawy odby³o siê 1 paŸdziernika w Ko¿uchowie
• Spotkanie z Joachimem Trenknerem, dziennikarzem i publicyst¹ politycznym z Berlina zorganizowa³a Biblioteka zielonogórska, 6 paŸdziernika.
• BWA w Zielonej Górze przeprowadzi³a 7 paŸdziernika otwarcie wystawy Jacka Weso³owskiego pt. „Kunst-Werk”.
• 7 paŸdziernika w Filharmonii Zielonogórskiej
wyst¹pili laureaci ogólnopolskich festiwali piosenki dla dzieci i m³odzie¿y niepe³nosprawnej.
• Krystyna Janda zagra³a w spektaklu charytatywnym w sztuce „Ma³a Steinberg” Lee Halla.
Przedstawienie zorganizowane przez Lubuski
Teatr, Radio Zachód i Rotary Club odby³o siê
8 paŸdziernika.
• Od 24 do 25 paŸdziernika w WiMBP im. Norwida trwa³a konferencja dla dyrektorów i kierowników bibliotek województwa lubuskiego pn.
„Biblioteki publiczne w œrodowisku lokalnym”.
• W ramach Nowosolskiej Jesieni Artystycznej
8 paŸdziernika zagra³ kwartet waltorniowy
Brandenburskiej Orkiestry Pañstwowej. W Domu Kultury wrêczono „Odrzany”, statuetki
przyznawane za wybitne osi¹gniêcia dla rozwoju
Nowej Soli w kategoriach przedsiêbiorczoœci,
kultury, sportu i dzia³alnoœci spo³ecznej.
• 8 paŸdziernika Muzeum Ziemi Lubuskiej
udostêpni³o zwiedzaj¹cym wystawê obrazów
Bo¿eny Cajdler-Gruszki (prace z lat 1965-2005).
W muzealnej Galerii Nowy Wiek odby³ siê tak¿e
wernisa¿ wystawy „Do trzech razy Sztuka”
El¿biety Berneckiej, Andrzeja Bobrowskiego i
Andrzeja Kaliny.
• Bartosz Pietrzak zorganizowa³ wernisa¿
w³asnych fotografii 8 paŸdziernika w Lubuskim
Teatrze.
• W Galerii BWA gorzowskiego Miejskiego
Oœrodka Sztuki 8 paŸdziernika odby³o siê otwarcie wystawy prac poplenerowych z Dêbna,
Gorzowa i Pyzdr.
• 13 paŸdziernika w ramach „Czwartków Lubuskich” odby³a siê promocja tomu poezji
Zymunta Kowalczuka „Na klifie”. Spotkaniu
z autorem towarzyszy³ recital piosenkarski
Magdaleny £azar-Massier z akompaniamentem
Mariusza Massiera.
• Od 13 do 14 paŸdziernika w Muzeum Ziemi
Lubuskiej odbywa³a siê konferencja na temat roli
muzeów w turystyce i krajoznawstwie.
• W Zielonej Górze w terminie 14-21 paŸdziernika
przebiega³ XV Festiwal Smyczkowy Mistrzowie
Polskiej Wiolinistyki im. Tadeusza Wroñskiego
• Koncert Urszuli Dudziak w lubuskim Teatrze
uœwietni³ uroczystoœæ wrêczenia „Kocio³ków
Kulturalnych 2005” organizatorom najciekawszych wydarzeñ kulturalnych w mieœcie (15 paŸdziernika).
• Promocja ksi¹¿ki Stanis³awa Turowskiego „Bez
retuszu” odby³a siê na „Czwartku Lubuskim”
20 paŸdziernika.
• Lubuskie Konfrontacje 2005, impreza dla fanów
hip-hopu odby³a siê 20-21 paŸdziernika
w Zielonej Górze (Klub Winiarnia) i w Gorzowie
(klub Magnat).
• 21 paŸdziernika w zielonogórskiej Galerii
Projekt otwarto ogólnopolsk¹ wystawê fotografii
Broniszów 2005.
• Teatr im. J. Osterwy zaprezentowa³ 22 paŸdziernika premierê sztuki pt. „Autoreverse”. Przedstawienie wyre¿yserowa³a Justyna Celeda.
• W programie Gorzowskich Dni Muzyki (22-31
paŸdziernika) odby³o siê 12 koncertów. Zaprezentowano ró¿norodn¹ muzykê (klasyka, jazz,
funky, soul).
• Gwiazd¹ spotkania z cyklu „Bez kurtyny”
Zielonogórskiego Oœrodka Kultury by³a Beata
Rybotycka. Artystka wyst¹pi³a tak¿e z recitalem
w klubie jazzowym „U Ojca” (24 paŸdziernika).
• 27 paŸdziernika w Galerii Stara Winiarnia
otwarto wystawê Lili Karbowskiej pt. „Pierwsza
pomoc”.
• W sali dêbowej Biblioteki, 27 paŸdziernika, Henryk Szylkin promowa³ sw¹ ksi¹¿kê poetyck¹ pt.
„Powroty krajobrazów”. Spotkaniu towarzyszy³
koncert chóru „Moderato”.
• 27 paŸdziernika rozpocz¹³ siê dwudniowy
Festiwal Wspó³czesnej Muzyki Improwizowanej
zorganizowany przez zielonogórskie BWA.
• W hallu WiMBP im. Norwida prezentowano wystawê „Polacy i Niemcy (i nie tylko) w rysunku
satyrycznym Dariusza Wójcika” (paŸdziernik).
• W Jazz Clubie Pod Filarami 3 listopada wyst¹pi³a
wokalistka, mistrzyni harmonijki ustnej, Beata
Kossowska. Artystce towarzyszy³ zespó³ LeBlue.
• 4 listopada w zielonogórskim BWA otwarto wystawê prac artystów m³odego pokolenia.
Ekspozycja o niecodziennym tytule „{...}” prezentowa³a temat pustki, niczego.
• W Oficynie Muzeum gorzowskiego 4 listopada
otwarto pierwsz¹ w Polsce wystawê komputerowych tapet pn. „Screenphotography”. Autorem ekspozycji jest Zbigniew Sejwa, kurator
Galerii Fotografii i Nowych Mediów.
• XIII Spotkania z Kultur¹ £emkowsk¹ odby³y siê
6 listopada w gorzowskim Teatrze im. Osterwy.
Wyst¹pi³y zespo³y wokalne i taneczne.
• Muzeum zielonogórskie zaprezentowa³o jubileuszow¹ wystawê Stanis³awa Mazusia. Artysta
utrwali³ na obrazach swe artystyczne wêdrówki
po Ziemi Lubuskiej (9 listopada).
• Wystawa fotografii „Gorzów w architekturze”
goœci³a w Ma³ej Galerii GTF od 8 do 12 listopada.
• 10 listopada w sali Miêdzynarodowego Centrum
Muzycznego odby³ siê koncert muzyki polskiej
„W Tatrach”. Orkiestra Filharmonii zaprezentowa³a utwory W. ¯eleñskiego, K. Szymanowskiego, S. Moniuszki, W. Kilara.
• 13 listopada zielonogórskie BWA pokaza³o prace
nagrodzone na Miêdzynarodowym Biennale
Sztuki Mediów WRO, g³ównym tego typu
przegl¹dzie w Polsce i Europie Œrodkowej.
• W Szprotawie po raz 13. odby³ siê Ogólnopolski
Festiwal Grup Œpiewaczych „Ziemia i Pieœñ”.
Impreza przebiega³a od 17 do 20 listopada.
• Od 17 do 20 listopada trwa³y XXII Gorzowskie
Spotkania Teatralne. Widzowie mieli okazjê obejrzeæ spektakle Teatru Powszechnego i Ateneum
z Warszawy, lubelskich „Provisorium” i Kompanii Teatr oraz uczestniczyæ w wieczorze pieœni
¿ydowskich w wykonaniu Andre Ochodlo
(sopocki Teatr Atelier), a tak¿e przedstawieniu
kabaretowym Andrzeja Strzeleckiego.
• Spektaklem „Prowincjonalny playboy” J. M.
Synge’a Lubuski Teatr rozpocz¹³ obchody czwartej rocznicy istnienia Sceny M³odych Re¿yserów
i Nowej Dramaturgii (17-20 listopada).
• Filharmonia Zielonogórska 18 listopada zaingurowa³a Dni Muzyki Wokalnej. W sali Miêdzynarodowego Centrum Muzycznego wyst¹pi³y
po³¹czone chóry Chorus Berlin i Cantemus
Domino oraz znakomici soliœci (m.in. Romuald
Tesarowicz).
• Galeria Azyl-Art w Grodzkim Domu Kultury
goœci³a wystawê malarstwa Klary Rawicz-Lipiñskiej (19 listopada).
• 19 listopada, w gorzowskim klubie „Magnat”
wyst¹pi³a grupa „Korbowód” wywodz¹ca siê
z Mys³owic.
• W Klubie Uniwersyteckim „Kot³ownia” wyst¹pi³
zespó³ „The Globetrotters” z koncertem jazzowym muzyki œwiatowej (20 listopada).
• 20 listopada w klubie „4 Ró¿e dla Lucienne”
wyst¹pi³ „Habakuk”, jeden z najlepszych
zespo³ów reggae w kraju.
• Dom Kultury „Ma³yszyn” 20 listopada goœci³
zespó³ „No Name”. Muzycy zaprezentowali klasyczne przeboje rockowe.
KRONIKA LUBUSKA
151
• M³odzi artyœci (plastycy, poeci, muzycy) brali
udzia³ w Jesiennych Spotkaniach Kulturalnych
M³odzie¿y Szkó³ Œrednich. Koordynatorem
przedsiêwziêcia by³ Zielonogórski Oœrodek
Kultury (21-22 listopada).
• Krystyna Kamiñska prowadzi³a wieczór poetycki
z Beat¹ Patrycj¹ Klary. Spotkanie mia³o miejsce
w klubie „Lamus”, 24 listopada.
• Koncert muzyki Krzysztofa Komedy odby³ siê
25 listopada w wykonaniu Orkiestry Symfonicznej Filharmonii Zielonogórskiej. Gwiazdami
wieczoru by³a Lora Szafran (œpiew) i Zbigniew
Namys³owski (saksofon).
• 25 listopada rozpocz¹³ siê trzydniowy
Wojewódzki Przegl¹d Teatrów Amatorskich zorganizowany przez RCAK w Zielonej Górze.
• W ramach V Dni Kultury £emkowskiej odby³y
siê projekcje filmów, konferencja naukowa pt.
„Wspó³czesna Ukraina w oczach historyków,
dziennikarzy oraz twórców historii”, koncerty
muzyczne (26-27 listopada).
• Od 25 do 26 listopada Gorzów goœci³ gwiazdy
polskiego jazzu. W klubie „Pod Filarami” wyst¹pi³ Jan Ptaszyn Wróblewski i trio RGG,
a w Teatrze im. Osterwy odby³ siê koncert „Klucz
do kariery” z udzia³em finalistów presti¿owych
festiwali jazzowych w Polsce. Ponadto pub-
152
•
•
•
•
licznoœæ mia³a okazjê pos³uchaæ amerykañskiego
saksofonisty Macka Goldsbury’ego z towarzyszeniem Filary Jazz Trio. Na saksofonie
tenorowym zagra³ tak¿e znakomity Tomasz
Szukalski Szakal wraz z formacj¹ „The Quartet”.
Obchodzono 40. rocznicê gorzowskiego DKF
„Megaron”. W ramach obchodów mo¿na by³o
pos³uchaæ wyk³adu prof. Marka Hendrykowskiego („Per³y czeskiego kina”), obejrzeæ wystawê
fotograficzn¹ Ryszarda Czernowa („Pozna³em G”),
a tak¿e obejrzeæ czeskie filmy (26-27 listopada).
27 listopada gorzowskie MCK goœci³o Marcina
Ciê¿kiego. Aktor wyst¹pi³ z monodramem
pt. „Kabaret po tamtej stronie” opartym na prozie
Henryka Grynberga.
27 listopada rozstrzygniêto Ogólnopolski
Konkurs Literacki im. Marka Garbali. Konkurs
ph. „Poezja jako raport z zastanego œwiata” zorganizowa³a Akademia Twórczych Poszukiwañ.
Imprezê zorganizowano „U Jankiela”.
W Galerii pod Bil¹ zorganizowano wernisa¿
gobelinów. 27 listopada Sekcja Tkactwa Artystycznego Penelopa zaprezentowa³a prace
eksponowane na VIII Ogólnopolskim Konkursie
Nieprofesjonalnej Twórczoœci Tkackiej „Turek
2005”, na którym zielonogórskie artystki zdoby³y
czo³owe laury.
Ksi¹¿ki nades³ane
Horst Bieniek, Stopniowe zad³awianie krzyku i inne eseje. Mowa a wspó³czesna emigracja. Monachijskie
wyk³ady z poetyki, Polsko-Niemieckie Towarzystwo Literackie, Berlin 2001, 128 s.
Andrzej Dudra, Stefan Dudra, Prawos³awny Dekanat Zielonogórski 1958-2003, Lemko Tower, Strzelce
Krajeñskie 2004, 110 s.
Dieter Kalka, Podwójne i potrójne, Instytut Wydawniczy Œwiadectwo, Bydgoszcz 1999, 140 s.
W³adys³aw Klêpka, Za wiatrem za wod¹. Haiku, Zielona Góra-Legnica 2005, 160 s.
Ma³gorzata Mas³owska, Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, Zielona Góra 2005, 32 s.
Parafia pw. Œw. Wawrzyñca w Babimoœcie, Babimost 2005, 24 s.
Bartosz Pi¹tkowski, Leitmotiv, Kostrzyñskie Centrum Kultury, Kostrzyn 2005, 36 s.
Poradnik – informator nie tylko dla osób bez krtani i ich otoczenia, Zielona Góra 2003, 148 s.
Idalia Roszczyk 10, Pracownia Wydawnicza AND, Andrzej Buck, Zielona Góra 2003, 68 s.
Rzecz o przysz³oœci Europy, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Unii Europejskiej,
Warszawa 2005, 96 s.
Studia Lubuskie. Prawo-Administracja-Regionalistyka-Zarz¹dzanie. Prace Instytutu Prawa i Administracji
Pañstwowej Wy¿szej Szko³y Zawodowej w Sulechowie, nr 1/2005, Wydawnictwo PWSZ w Sulechowie,
Sulechów 2005, 236 s.
60 lat za kó³kiem (1945-2005), Przedsiêbiorstwo Komunikacji Samochodowej, Zielona Góra 2005, 132 s.
Marcin Szrama, Takie jedno szczêœcie jak my, Pracownia Wydawnicza AND, Andrzej Buck, Zielona Góra
2003, 44 s.
Jacek Uglik, Jeszcze nie ca³kiem umar³y, Wydawnictwo Portret, Olsztyn 2005, 52 s.
Marcin W³odarski, Po w³asnych œladach, Wydawnictwo Portret, Olsztyn 2005, 58 s.
Henryk Ryszard ¯uchowski, Opowieœæ o niepowtarzalnym ¿yciu Haliny Lubicz, Polihymnia, Lublin 2005,
172 s.
KSI¥¯KI NADES£ANE
153
Autorzy numeru
Ruth Donner
By³a mieszkanka Zielonej Góry amatorsko zajmuj¹ca siê pisaniem.
Historyk sztuki, dziennikarka, autorka audycji radiowych, spo³eczny wspó³pracownik UNICEF Berlin
Cezary Galek
Kierownik dzia³u kultury Radia Zachód, reporta¿ysta, laureat presti¿owych nagród, m.in. PolskoNiemieckiej Nagrody Dziennikarzy, Grand Prix KRRiTV.
Urodzona w 1971 r. Absolwentka filologii polskiej i rosyjskiej (WSP, Zielona Góra); obecnie nauczyciel
Liceum Ogólnokszta³c¹cym nr II w Gorzowie Wlkp.
Absolwent filologii polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego. T³umacz prozy i poezji niemieckiej.
Mieszka i pracuje w Zielonej Górze.
Reinhard Gröper
Urodzony w 1929 w Boles³awcu, prozaik, poeta, cz³onek niemieckiego Stowarzyszenia Pisarzy oraz
stowarzyszenia literackiego Stuttgarter Schriftstellerhaus.
Beata Igielska
Nauczycielka, poetka, laureatka nagród literackich, autorka publikacji w prasie pedagogicznej. Mieszka
i pracuje w Skwierzynie.
Marcin Jerzynek
Student III roku polonistyki Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Krystyna Kamiñska
Gorzowska dziennikarka (m.in.: „Ziemia Gorzowska”, „Arsena³ Gorzowski”, „G³os Wlkp.”, „Kurier
Gorzowski, „Radio Zachód”, Telewizja „Vigor”), w³aœcicielka Wydawnictwa Artystyczno-Graficznego
„Arsena³”. Popularyzatorka kultury regionu.
Leszek Kania
Historyk, krytyk sztuki, zastêpca dyrektora Muzeum Ziemi Lubuskiej.
Rafa³ Klan
Student polonistyki Uniwersytetu Zielonogórskiego , autor opowiadañ, laureat Konkursu Literackiego
im. Marka H³aski w 2003 roku. Mieszka we Wschowie.
W³adys³aw Klêpka
Urodzony 1942 w Krê¿nicy Jarej. Poeta, plastyk. Publikuje w ogólnopolskich i regionalnych pismach
literackich. Autor tomików poetyckich. Mieszka i pracuje w Zielonej Górze.
Janusz Koniusz
Urodzony w 1934 roku. Poeta, prozaik, dramaturg, felietonista. Opublikowa³ m.in. kilkanaœcie tomików
poetyckich, kilka zbiorów opowiadañ i s³uchowisk radiowych. Mieszka w Zielonej Górze.
Rita König
Poetka, prozatorka. Mieszka i pracuje we Frankfurcie n. Odr¹.
Jaros³aw Kuczer
Historyk, pracownik Instytutu Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego, regionalista.
154
Suzanne Lambrecht
Dziennikarka, krytyk sztuki; wspó³pracuje z ukazuj¹cymi siê w Cottbus pismami „Hermann” i Märkische
Oderzeitung” we Frankfurcie n.Odr¹; mieszka w Cottbus.
W³adys³aw £azuka
Urodzony w 1946 r. Poeta, prozaik, laureat nagród i wyró¿nieñ literackich. Czêsto publikuje w prasie,
a tak¿e wystêpuje na antenie PR i TVP. Autor zbiorów wierszy. Mieszka w Choszcznie.
Czes³aw Markiewicz
Urodzony w 1954 r. Poeta, prozaik, krytyk literacki, eseista, dziennikarz „Radia Zachód”
w Zielonej Górze.
Zenon Polus
Artysta plastyk, wyk³adowca Uniwersytetu Zielonogórskiego
Urodzona w 1988 r., uczennica 2 LO w Gorzowie Wlkp. Zwi¹zana ze œrodowiskiem twórczym
skupionym wokó³ portalu internetowego Jest-Lirycznie. Debiut i dalsze publikacje wierszy
w „Pegazie Lubuskim”, „Lamusie” i „Poezji Dzisiaj”.
Maria Radziszewska
Bibliotekoznawca, historyk, starszy kustosz w Dziale Zbiorów Specjalnych WiMBP w Zielonej Górze.
Czes³aw Sobkowiak
Urodzony w 1950 r., poeta, krytyk literacki, wspó³pracownik regionalnych i ogólnopolskich pism
literackich.
Ireneusz Krzysztof Szmidt
Poeta, prozaik, wydawca, redaktor. Pracuje i mieszka w Gorzowie Wlkp.
Anna Szóstak
Urodzona w 1965 r. Adiunkt Uniwersytetu Zielonogórskiego (Zak³ad Literatury XX wieku).
Rainer Vangermain
Poeta, prozaik. Mieszka w Berlinie. Prezes reaktywowanego Polsko-Niemieckiego Biura Literackiego
we Frankfurcie nad Odr¹.
Urodzony 1950 w Laskach Odrzañskich. Poeta, prozaik, autor wielu tomików poetyckich, laureat nagród,
m.in. Lubuskiego Wawrzynu Literackiego (1995).
Andrzej K. Waœkiewicz
Urodzony w 1941 r. w Warszawie. Poeta, krytyk, historyk literatury, edytor. Mieszka i pracuje
w Gdañsku.
Carmen Winter
Publicystka i poetka. Prowadzi agencjê publicystyki i public realations. Mieszka i pracuje we Frankfurcie
nad Odr¹.
AUTORZY NUMERU
155
Redakcja czasopisma „Pro Libris”
og³asza
konkurs literacki
pt. „W poszukiwaniu talentów”
Konkurs adresowany jest do ludzi m³odych, w wieku do 30 lat, z terenów pogranicza i ma na celu popularyzacjê autorów tekstów prozatorskich
i poetyckich z Polski i Niemiec.
Konkurs trwa od 1 wrzeœnia 2005 r. do 30 czerwca 2006 r. Teksty dotychczas nie publikowane, o objêtoœci do 10 stron, nale¿y przesy³aæ na
adres Redakcji przez ca³y czas trwania konkursu.
Wartoœciowe i ciekawe prace bed¹ sukcesywnie drukowane w kolejnych numerach Pisma. Przyznane te¿ zostan¹ nagrody za najlepsze
teksty. Publikacja bedzie nominacj¹ do nagrody.
Nades³anych tekstów Redakcja nie zwraca, o zamiarze publikacji autor
zostanie powiadomiony.
Die Redaktion der Zeitschrift „Pro Libris”
schreibt einen
literarischen Wettbewerb
„Auf der Suche nach Talenten” aus.
Der Wettbewerb richtet sich an junge Menschen im Alter bis 30 Jahren
aus den deutsch-polnischen Grenzgebieten. Sein Ziel ist es, Verfasser von
Prosa- und Dichtungstexten aus Polen und Deutschland zu popularisieren.
Der Wettbewerb beginnt am 1. September 2005 und endet am 30. Juni
2006. Bisher unveröffentlichte Texte von einem Umfang bis 10 Seiten sollen an die Redaktionsadresse während der Wettbewerbsdauer geliefert
werden.
Wertvolle und interessante Arbeiten werden allmählich in laufenden
Zeitschriftnummern gedruckt. Die besten Arbeiten werden preisgekrönt.
Veröffentlichung in der Zeitschrift bedeutet Preisnominierung.
Die Radaktion schickt die gelieferten Texte nicht zurück. Sollte der Text
veröffentlicht werden, wird der Verfasser darüber informiert.

Cały numer 13 w jednym pliku PDF

Transkrypt

Podobne dokumenty

gazetka I 2011