docSklep > wysypisko: ulica jednokierunkowa?
download 
Reklamacja Transkrypt
Sklep > wysypisko: ulica jednokierunkowa?
Sklep > wysypisko: ulica jednokierunkowa? 1 Tekst: Michał Pawełczak, Piotr Mazurek Autorzy scenariuszy: Michał Pawełczak, Agnieszka Bańkowska, Marta Kuzia, Piotr Mazurek, Beata Perkowska Rysunki:Gosia Świderek, Paulina Radek (cykl życia produktu) Zdjęcia: Michał Pawełczak Projekt okładki: Gosia Świderek Skład: Studio Cztery Selery Wydawca: Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” filia w Warszawie Warszawa 00-608, al. Niepodległości 186 tel. 022 636 69 10, fax 022 434 60 98 e-mail: [email protected] www.zrodla.org www.recykling.edu.pl ISBN 978-83-928246-2-6 Wydanie pierwsze Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons „Uznanie autorstwa – użycie niekomercyjne – bez utworów zależnych 2.5 Polska” (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.5/pl/). Treści zawarte w książce wolno kopiować i rozpowszechniać w celach niekomercyjnych pod warunkiem podania ich źródła i autorstwa. Wersja internetowa publikacji: recykling.edu.pl 2 Wstêp W ostatnich latach znacząco wzrosło zainteresowanie ochroną środowiska. Bardzo wyraźnie widać to na przykładzie problemów związanych z powstawaniem i zagospodarowywaniem odpadów. W ciągu ostatnich kilkunastu lat możemy zaobserwować wiele działań podjętych dla polepszenia stanu gospodarki odpadami w kraju, a także przemian świadomościowych w społeczeństwie. Większość młodych ludzi pozytywnie odbiera selektywną zbiórkę połączoną z recyklingiem i dostrzega w nich szansę na rozwiązanie problemów związanych ze zwiększającą się ilością odpadów. Świadczą o tym chociażby wyniki badań przeprowadzonych przez ODE „Źródła”. Mimo dużego zainteresowania i poparcia dla idei, wciąż jednak wydaje się, że brak jest elementarnej wiedzy na temat gospodarki odpadami. Bywa, że powoduje to niezrozumienie lub zniechęcenie do prowadzenie selektywnej zbiórki lub wrogość wobec nowoczesnych metod zagospodarowania odpadów. Dlatego od najmłodszych lat ważna jest rzetelna edukacja, ukazująca zarówno plusy jak i minusy pewnych rozwiązań. Pozwoli to uczniom na dokonywanie samodzielnych ocen wartościujących w przyszłości. Budowane bowiem na emocjach poparcie dla idei recyklingu słabnie z upływem lat, jeżeli nie może zostać podbudowane wiedzą lub przykładami wskazującymi na jej głęboką celowość. Treści związane z ochroną środowiska możemy odnaleźć w podstawie programowej wielu przedmiotów. Wprowadzona została także międzyprzedmiotowa ścieżka ekologiczna. Za jej zrealizowanie odpowiada dyrektor szkoły. Sprzyja to sytuacji, w której realizacją edukacji ekologicznej zajmują się nauczyciele różnych przedmiotów. Jest to zjawisko o tyle pozytywne, że ochrona środowiska jest nauką interdyscyplinarną, wymaga więc wiedzy z różnych dziedzin naukowych. Nie należy zapominać, że to rozwiązania ma również swoje wady. Dla rzetelnego przedstawienia wielu złożonych problemów ekologicznych niezbędna jest wiedza nie tylko przyrodnicza, ale również ekonomiczna, społeczna, prawnicza, techniczna itd. Dlatego postanowiliśmy wzbogacić scenariusze o materiały merytoryczne przybliżające tematykę poszczególnych warsztatów. Scenariusze znajdujące się w tym zbiorze powstały w trakcie kilkuletnich zmagań warszawskiej filii Źródeł z problemem odpadów. Pierwsze powstały dla uczniów szkół w podwarszawskim Józefowie. Tam zbieraliśmy pierwsze doświadczenia w zakresie „edukacji odpadowej”. Mogliśmy się przekonać jaka jest wiedza przeciętnych ludzi w zakresie zrównoważonej gospodarki odpadami oraz sprawdzić nasze idee i pomysły w codziennej pracy z uczniami. Przeprowadziliśmy wówczas kilkadziesiąt warsztatów ekologicznych we wszystkich klasach miejscowego gimnazjum i klasach 2-6 szkół podstawowych. Po akcji w Józefowie dojrzał w naszych głowach pomysł by zrobić coś więcej w tym zakresie. Powstał projekt „Sklep → wysypisko: ulica jednokierunkowa?”. Scenariusze wykorzystywane w Józefowie zostały przebudowane, niektóre tematy zostały rozwinięte, niektóre zagadnienia postanowiliśmy ująć w prostszy sposób. Przy okazji projektu powstały też zupełnie nowe konspekty zajęć. W tym roku szkolnym „Sklep → wysypisko” organizujemy już po raz trzeci. Zasadniczym celem projektu jest podniesienie świadomości dzieci i młodzieży w zakresie zrównoważonej konsumpcji oraz gospodarki odpadami. Jednak, poza podnoszeniem poziomu wiedzy ekologicznej, spełnia on także szereg innych celów. Są to głównie: promowanie idei selektywnej zbiórki odpadów i recyklingu, wykształcanie pozytywnych nawyków odnośnie konsumpcji i gospodarki odpadowej, kształtowanie postaw prośrodowiskowych, aktywizacja uczniów do działań na rzecz środowiska i społeczności lokalnej. W ramach projektu przewidziana jest część teoretyczna, praktyczna oraz uroczyste zakończenie projektu. Część teoretyczna składa się ze szkolenia dla nauczycieli oraz warsztatów nt. nadmiernej konsumpcji i zagospodarowania odpadów. Celem tej części programu jest zapoznanie uczniów i nauczycieli z problematyką nadmiernej konsumpcji i gospodarowania odpadami. Podsumowaniem tej części projektu będą zajęcia w sortowni odpadów dla uczestników projektu - uczniów i nauczycieli. 3 Część praktyczna obejmuje: opracowanie i wdrożenie w szkole systemu selektywnej zbiórki odpadów, akcję promocyjno-informacyjną nt. zrównoważonej konsumpcji, segregacji odpadów i recyklingu, oraz monitoring funkcjonowania systemu selektywnej zbiórki odpadów w otoczeniu szkoły (monitoring jest elementem nieobowiązkowym). Zadania te wykonują uczniowie przy pomocy nauczyciela - szkolnego koordynatora i wsparciu organizatorów. Celem tych działań jest wprowadzenie w szkole stałej, długofalowej segregacji odpadów i zdiagnozowanie stanu funkcjonowania systemu selektywnej zbiórki odpadów w otoczeniu szkoły. W ten sposób program wspiera szkoły w realizacji selektywnej zbiórki odpadów. Przez trzy kolejne lata projekt wyszedł poza aglomerację warszawską na województwa mazowieckie, łódzkie, wielkopolskie oraz małopolskie. Przez cały ten czas staraliśmy się doskonalić scenariusze zajęć, wprowadzaliśmy zmiany w metodyce prowadzonych warsztatów, dopasowywaliśmy treści do możliwości, potrzeb i zainteresowań uczniów. Jednocześnie uaktualnialiśmy na bieżąco scenariusze od strony merytorycznej, dbając aby nie zdezaktualizowały się informacje w nich zawarte. W tej edycji projektu postanowiliśmy wydać zbiór stanowiący podsumowanie naszej kilkuletniej pracy na tym polu. Znajdziecie w nim Państwo 12 wybranych konspektów zajęć, przede wszystkim dla uczniów klas 4-6 szkoły podstawowej oraz gimnazjalistów. Do konspektów załączone są materiały pomocnicze, takie jak karty pracy, wycinanki, układanki, plansze i tym podobne. W razie potrzeby scenariusze wzbogacone są o kompendium wiedzy na temat gospodarki odpadami. Zdecydowaliśmy się na takie rozwiązanie, aby ułatwić korzystanie ze zbioru również nauczycielom, którzy dotychczas nie interesowali się podobnymi zagadnieniami. Dołożyliśmy wszelkich starań, aby po przeczytaniu scenariuszy wraz z dodatkowymi materiałami, można było bez trudności poprowadzić każdy z 12 warsztatów. Materiał merytoryczny podzielony jest na kilka części. Poszczególne części znalazły się pod scenariuszami, do których wydały nam się szczególnie przydatne. Jednocześnie nie chcieliśmy stworzyć pozycji encyklopedycznej, dlatego bardziej dociekliwym czytelnikom polecamy skrypt merytoryczny zamieszczony na stronie internetowej projektu – www.recykling.edu.pl 4 Góra śmieci rośnie I W czasie zajęć uczniowie zapoznają się z podstawowymi dla zagadnienia pojęciami: odpad, droga życia produktu, gospodarowanie odpadami. Przedstawione zostaną również problemy związane z gospodarką odpadami. Dowie się na czym one polegają oraz jak i przez kogo są rozwiązywane. Poziom: szkoła podstawowa (klasy 4, 5, 6) Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: • definiuje pojęcia: odpady, gospodarka odpadami, odpady komunalne, • potrafi określić, co kryje się pod pojęciem “cykl życiowy produktu”, • rozumie, że ilość produkowanych przez ludzi odpadów jest bardzo duża i że zagraża środowisku, • potrafi wymienić podstawowe metody zagospodarowania odpadów, • zna problemy związane z gospodarowaniem odpadami, • rozumie istotę i znaczenie recyklingu odpadów jako głównego sposobu ich zagospodarowania. Metody i techniki pracy: dyskusja, praca w grupach, układanka, burza mózgów, analiza danych statystycznych, zadanie rachunkowe. praca z mapą. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: komiksowe obrazki z cyklem życia produktu (wkładka), mapa miasta, karty pracy (wkładka), drobne papierowe odpady. Bibliografia: Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2010. Przebieg zajęć: 1. Dokonujemy podziału uczniów na 5 grup (ilość grup zależ od liczby uczniów) - każda grupa będzie pracować przy oddzielnym stoliku. Prowadzący rozdaje każdej grupie karty pracy, na których uczniowie wypisują wyrazy kojarzące im się ze słowem “śmieci” (zadanie 1a na karcie pracy). 2. Dzieci przy pomocy prowadzących formułują definicję “odpadu”: czym jest odpad? Jakie ma cechy? Jak powstaje? (zadanie 1b na karcie pracy). Ogólnie odpad można zdefiniować jako rzecz niepotrzebną, zbędną, której się pozbywamy. 3. Uczniowie w grupach układają historyjkę obrazkową ilustrującą cykl życia produktu (zadanie 2a, historyjka do rozcięcia). Po sprawdzeniu pomagamy im nazywać poszczególne etapy cyklu życia produktu (zadanie 2b) 4. i wskazujemy, że na każdym z nich powstają odpady bądź inne zagrożenia dla środowiska (zadanie 2c). Następnie omawiamy szczegółowo ostatni etap życia produktu - ”wyrzucanie”: jakiego rodzaju zagrożenia występują na tym etapie? Jak można im zapobiec (chodzi o wskazanie innych możliwości niż wyrzucenie do kosza i tym samym na wysypisko)? 5. Przy pomocy kart pracy uczniowie obliczają, jaką ilość odpadów produkują rocznie razem z rodziną i porównują to z ilością odpadów produkowanych przez statystycznego Polaka (zadanie 3a, 3b i 3c). Okazuje się, że w dużym mieście produkuje się dużo więcej odpadów niż średnio w Polsce. Dlaczego? Chodzi tu o zasygnalizowanie, że w miastach poziom konsumpcji jest znacznie wyższy niż np. na wsi i stąd większa jest także ilość powstających śmieci. 6. Następnie uczniowie definiują pojęcie odpady komunalne (zadanie 4a) - są to odpady produkowane przez ludzi w ich codziennym życiu, a więc odpady, które produkujemy w naszych domach, kiedy jesteśmy w szkole lub w pracy, wszędzie tam, gdzie przebywamy (druga grupa odpadów to odpady przemysłowe). Uczniowie analizują dane statystyczne dotyczące udziału odpadów “domowych” wśród innych odpadów komunalnych (zadanie 4b). Następnie zastanawiają się nad wpływem swoich gospodarstw domowych na środowisko. W tej części chodzi o wskazanie, jak duże znaczenie mają odpady produkowane przez nas w naszych domach: mamy niewielki wpływ na to, co dzieje się ze śmieciami, które produkujemy będąc w pracy czy w szkole (to szkoła, miejsce pracy decydują o tym, czy odpady te są segregowane czy kierowane na składowisko), jednak to my decydujemy, co dzieje się ze śmieciami powstałymi w naszych 5 7. 8. 9. 10. 6 domach – od nas zależy, czy je posegregujemy i zapewnimy tym samym ich odzysk, czy wyrzucimy je do zwykłego kosza na śmieci i zsypu, kierując je tym samym na składowisko. Prowadzący na dużej mapie miasta lub dzielnicy rozsypuje śmieci. Proponuje uczniom, aby zastanowili się co z nimi zrobić. Uczniowie wcielają się w zespół specjalistów, mających zagospodarować odpady powstałe w mieście (zadanie 5a). Przy tym zadaniu wprowadzamy pojęcie gospodarki odpadami (gospodarka odpadami obejmuje zbieranie, transport, odzysk i unieszkodliwianie odpadów). Dzieci z pewnością jako pierwszy sposób wskażą wywóz odpadów na składowisko. Układamy wówczas na mapie większą ilość odpadów i prosimy, by dzieci je zagospodarowały. Jeśli znów pojawi się propozycja wywozu na składowisko, mówimy, że składowisko zostało zamknięte i nie ma już w mieście miejsca na składowanie odpadów. Stopniowo zwiększamy ilość śmieci i w razie potrzeby, stawiamy uczniom kolejne ograniczenia, np. w sąsiednim mieście również nie ma już czynnego składowiska lub burmistrz tego miasta zakazał przyjmować odpady spoza jego terenu itd. Ograniczeniem jest także koszt danej metody. Ćwiczenie ma prowadzić do wniosku, że składowanie czy wywożenie poza teren powstania odpadów tylko częściowo pozwala na rozwiązanie problemu śmieci i na dłuższą metę nie jest skuteczne. Stąd, istnieje konieczność innego gospodarowania odpadami. Na kartach pracy w zadaniu 5b uczniowie wypisują znane im metody zagospodarowania odpadów (stosowane w Polsce metody to przede wszystkim: spalanie, składowanie, selektywna zbiórka i recykling materiałowy lub kompostowanie; inne metody zagospodarowania odpadów to np. fermentacja odpadów organicznych, zgazowywanie, deponowanie na dnie mórz, deponowanie w otworach pogórniczych). Prowadzący przeprowadza dyskusję z uczniami na temat różnych sposobów gospodarowania odpadami (należy skupić się tutaj na: składowaniu, spalaniu, segregacji i recyklingu materiałowym oraz kompostowaniu, gdyż są to główne metody stosowane w Polsce). Zastanawiamy się wspólnie, jakie są ich wady, a jakie zalety. Można to zrobić przy pomocy dużej tabeli narysowanej na tablicy. Uczniowie uzupełniają tabelę na karcie pracy. Przy pomocy tabeli, zastanawiamy się wspólnie, który ze sposobów postępowania z odpadami jest mniej, a który bardziej szkodliwy dla środowiska? Wniosek z porównania wad i zalet tych metod będzie taki, że odzysk odpadów poprzez recykling (materiałowy i organiczny) jest najmniej szkodliwym sposobem ich zagospodarowania, ponieważ pozwala na ponowne użycie tych samych surowców (a więc na oszczędne ich użytkowanie), a także nie wiąże się z koniecznością zajmowania coraz większych powierzchni na składowiskach i eliminuje związane z tym zagrożenia. Prowadzący dokonuje podsumowania zajęć. Powinny się w nim zawierać informacje na temat różnych sposobów zagospodarowania odpadów, ich wad i zalet, ograniczeń, zysków płynących z danego postępowania z odpadami i kosztów, jakie się z danym postępowaniem wiążą. Pytamy uczniów, jak postępują ze swoimi odpadami: czy segregują je i wynosząc do odpowiednich kontenerów zapewniają ich recykling, czy wyrzucają do zsypu, kierując je tym samym na składowisko? W ramach podsumowania można przeprowadzić wstępną dyskusję na temat możliwości segregacji odpadów przez uczniów (w domach, na osiedlach). Góra śmieci rośnie II W czasie zajęć uczniowie zapoznają się z podstawowymi pojęciami: odpad, gospodarowanie odpadami. Zapoznają się z podstawowymi danymi statystycznymi dotyczącymi ilości produkowanych w Polsce odpadów komunalnych, metodami zagospodarowania odpadów i podstawowymi regulacjami prawnymi w tym zakresie. Poziom: gimnazjum Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: • definiuje pojęcia: odpady, gospodarka odpadami, odpady komunalne, unieszkodliwianie i odzysk, • zna podstawowe statystyki dotyczące produkcji odpadów w Polsce, • rozumie związek między konsumpcją a ilością powstających odpadów, • zna zasady postępowania z odpadami i rozumie swoje obowiązki jako wytwórca odpadów, • potrafi wymienić podstawowe metody zagospodarowania odpadów, • zna problemy związane z gospodarowaniem odpadami – ich unieszkodliwianiem i odzyskiem, • rozumie istotę i znaczenie recyklingu odpadów jako głównego sposobu ich zagospodarowania. Metody i techniki pracy: praca w grupach, burza mózgów, dyskusja, zadanie rachunkowe, praca z mapą. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: karty pracy, drobne papierowe odpady, mapa miasta w formacie co najmniej A3. Bibliografia: Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2010, Ramowa Dyrektywa o odpadach (75/442/ EEC) i Ustawa o odpadach z dnia z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 2001 nr 62 poz. 628). Przebieg zajęć: 1. Dokonujemy podziału uczniów na 4-5 grup (każda grupa będzie pracować przy oddzielnym stoliku). Prowadzący rozdaje każdej grupie karty pracy, na których uczniowie wypisują wyrazy kojarzące im się ze słowem “odpady” (zadanie 1a na karcie pracy). 2. Dzieci przy pomocy prowadzących formułują definicję “odpadu”: czym jest odpad? Jakie ma cechy? Jak powstaje? (zadanie 1b na karcie pracy). Ogólnie odpad można zdefiniować jako rzecz niepotrzebną, zbędną, której się pozbywamy. 3. Przy pomocy kart pracy uczniowie obliczają, jaką ilość odpadów produkują rocznie i porównują to z ilością odpadów produkowanych przez statystycznego Polaka (zadanie 2a i 2b). Następnie zastanawiają się, dlaczego w dużych miastach produkuje się więcej odpadów niż średnio w Polsce. Chodzi tu o wskazanie dzieciom, że w wielkich ośrodkach miejskich poziom konsumpcji jest znacznie wyższy niż np. na wsi (z uwagi na obecność wielu sklepów, większą zamożność mieszkańców etc.). Stąd w miastach ilość powstających odpadów jest bardzo duża. 4. W dalszej części uczniowie zapoznają się z podstawowymi regulacjami prawnymi dotyczącymi gospodarki odpadami (punkt 3 na karcie pracy). Prosimy, by uczniowie najpierw po cichu przeczytali pierwszy fragment tekstu, a następnie wspólnie zastanawiamy się, kim w praktyce jest posiadacz odpadów. Posiadacz odpadów, w przypadku odpadów komunalnych, to każdy z nas – jesteśmy ich wytwórcami. Z chwilą, gdy wyrzucimy je do zsypu, ich właścicielem staje się spółdzielnia mieszkaniowa, która administruje na danym osiedlu. W przypadku domów jednorodzinnych, mieszkańcy domów są właścicielami odpadów do momentu ich odbioru przez przedsiębiorstwo “odpadowe”. Zastanawiamy się, jakie są nasze obowiązki jako posiadaczy odpadów. Kolejny fragment Ustawy mówi o zasadzie “zanieczyszczający płaci”. Ten zapis ma wskazać, że to my płacimy za wyprodukowane przez nas śmieci. Im więcej odpadów powstaje w naszych domach, tym większe koszty ponosimy. Następny fragment: “Zasady gospodarowania odpadami” określa w sposób ogólny, jak należy postępować z odpadami. Mówi on jasno, że w pierwszej kolejności należy dążyć do zapobiegania powstawaniu odpadów, a kiedy powstaną, zapewniać ich odzysk. Tylko jeśli nie uda się ich odzyskać, należy je utylizować (unieszkodliwiać), pamiętając jednak o tym, aby minimalizować wpływ ich utylizacji na środowisko. Co więcej, obecnie obowiązujące prawo mówi o tym, że odpady powstające w naszych 7 5. 6. 7. 8. 8 domach, w miejscach gdzie przebywamy, mają być zbierane selektywnie, tj. segregowane. Jest to bardzo ważny zapis, który nakłada na nas obowiązek segregowania odpadów. Po wspólnej rozmowie uczniowie mają czas na uzupełnienie kart pracy w zadaniu 3. Prowadzący na dużej mapie miasta rozsypuje śmieci i proponuje uczniom, aby wcielili się w rolę zespołu mającego uporać się z dużą ilością odpadów w mieście i by zdecydowali, w jaki sposób rozwiążą problem odpadów (zadanie 4a). Dzieci z pewnością wskażą wywóz odpadów na składowisko. Układamy wówczas na mapie większą ilość odpadów i prosimy, by dzieci je zagospodarowały. Jeśli znów pojawi się propozycja wywozu na składowisko, mówimy, że składowisko zostało zamknięte i nie ma już w mieście miejsca na składowanie odpadów. Stopniowo zwiększamy ilość odpadów i w razie potrzeby, stawiamy uczniom kolejne ograniczenia, np. w sąsiednim mieście również nie ma już czynnego składowiska lub burmistrz tego miasta zakazał przyjmować odpady spoza jego terenu itd. Ograniczeniem jest także koszt danej metody. Ćwiczenie ma prowadzić do wniosku, że składowanie tylko częściowo pozwala na rozwiązanie problemu odpadów i na dłuższą metę nie jest skuteczne. Stąd, istnieje konieczność innego gospodarowania odpadami. Prosimy uczniów, by wypisali na karcie pracy znane im sposoby zagospodarowania odpadów (zadanie 4b) (stosowane w Polsce metody to przede wszystkim: spalanie, składowanie, selektywna zbiórka i recykling materiałowy oraz kompostowanie; inne metody zagospodarowania odpadów to np. fermentacja odpadów organicznych, zgazowywanie, deponowanie na dnie mórz, deponowanie w otworach pogórniczych; schemat gospodarowania odpadami znajduje się poniżej konspektu). Prowadzący przeprowadza dyskusję z uczniami na temat różnych sposobów zagospodarowania odpadów (należy skupić się tutaj na: spalaniu, składowaniu, selektywnej zbiórce i recyklingu materiałowym oraz kompostowaniu, gdyż są to główne metody stosowane w Polsce), wskazując ogólnie ich zalety i wady (przykłady w tabeli poniżej). Następnie uczniowie wypełniają tabelę zamieszczoną na karcie pracy (zadanie 4c na karcie pracy). Wniosek z porównania wad i zalet tych metod będzie taki, że odzysk odpadów poprzez recykling (materiałowy i organiczny) jest najmniej szkodliwym sposobem ich zagospodarowania, ponieważ pozwala na ponowne użycie tych samych surowców (a więc na oszczędne ich użytkowanie), a także nie wiąże się z koniecznością zajmowania coraz większych powierzchni na składowiskach i eliminuje związane z tym zagrożenia. W ramach podsumowania prosimy uczniów, by zastanowili się, czy rozumieją już, dlaczego podstawowym sposobem zagospodarowywania odpadów powinien być recykling (materiałowy lub organiczny, np. kompostowanie), a inne metody powinny być ograniczane. Pytamy, jak postępują ze swoimi odpadami: czy segregują je i wynosząc do odpowiednich kontenerów zapewniają ich recykling, czy wyrzucają do zsypu, kierując je tym samym na składowisko? W ramach podsumowania można przeprowadzić wstępną dyskusję na temat możliwości segregacji odpadów przez uczniów (w domach, na osiedlach). sposoby wady zalety składowanie odpady nadal zalegają w środowisku; poważne zagrożenia dla środowiska i zdrowia człowieka (gaz wysypiskowy – m.in. metan: zagrożenie wybuchem, gaz cieplarniany; odcieki – zagrożenie dla wód gruntowych i powierzchniowych), zaburzenie krajobrazu; zajmowanie coraz większych powierzchni; odory prosta (wymaga tylko odbioru śmieci od mieszkańców i ich wywozu na składowisko), tania (ok. 16 zł/, ale od stycznia 2008 znacznie droższa, wzrost ceny miał zachęcić przedsiębiorstwa do recyklingu odbieranych odpadów– ok. 76 zł/t), szybka, składować można całą masę odpadów. spalanie droga (ok. 200zł/t), ok. 1/3 z masy odpadów pozostaje w postaci popiołów i żużli, powstają groźne zanieczyszczenia (dioksyny, furany, węglowodory), które jednak można usunąć ze spalin. szybka i prosta, znaczna część masy odpadów ulega spaleniu, większość odpadów można spalić, przed spaleniem wysortowuje się zazwyczaj szkło i metal; pozwala odzyskać z odpadów energię - powstałą podczas spalania energię można wykorzystać dla celów np. grzewczych czy elektrycznych; ograniczenie ilości odpadów kierowanych na składowisko, nie zajmuje dużych powierzchni. kompostowanie kompostowaniu można poddać tylko część odpadów, a więc ta metoda nie rozwiązuje całkowicie problemu odpadów; nie istnieje w Polsce system zbierania od mieszkańców odpadów organicznych, kompostowane są tylko odpady pochodzące z terenów zieleni miejskiej. otrzymujemy cenny nawóz, ograniczamy ilość odpadów kierowanych na składowisko, bezpieczne dla środowiska, tania, kompostowanie możemy prowadzić we własnym zakresie, odzyskujemy z odpadów materię organiczną i zawarte w niej składniki. selektywna zbiórka i recykling (materiałowy) Wady i zalety popularnych metod zagospodarowania odpadów komunalnych tylko ok. 30% odpadów komunalnych stanowią odpady surowcowe, tj. takie, które można poddać recyklingowi, a więc metoda ta nie rozwiązuje problemu całości odpadów; utrudnienie dla mieszkańców – muszą segregować; niska wydajność selektywnej zbiórki (ok. 3% odpadów w Polsce zbieranych jest selektywnie), drogi transport odpadów, niektórych odpadów surowcowych. zapewnia odzysk i oszczędność surowców, produkcja nowych przedmiotów z surowców wtórnych pociąga za sobą zdecydowanie mniejsze oddziaływania na środowisko niż ich produkcja z nowo wydobytych surowców; ograniczenie masy odpadów kierowanych na składowisko; właściciele nieruchomości zobowiązani są selektywnie gromadzić odpady – jest to szansa dla zwiększenia wydajności selektywnej zbiórki. Możliwości zagospodarowania odpadów ODPADY sss sss UNIESZKODLIWIANIE sss Składowanie sss Spalanie bez odzysku energii ODZYSK sss Odzysk energii: np. spalanie z odzyskiem energii Recykling sss Recykling organiczny: np. kompostowanie, fermentacja sss sss Recykling materiałowy: wytworzenie nowych produktów 9 Gdzie z tym śmieciem? W trakcie zajęć uczniowie poznają zasady postępowania z odpadami oraz metody gospodarowania odpadami. Zapoznają się z pojęciami: odzysk i unieszkodliwianie, recykling materiałowy i organiczny, odzysk energii. Zapoznają się z takimi metodami zagospodarowania odpadów jak składowanie, spalanie, kompostowanie, recykling oraz poznają wady i zalety tych metod. Poziom: gimnazjum. Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: • zna zasady postępowania z odpadami i rozumie je, • definiuje pojęcia: gospodarka odpadami, odzysk, unieszkodliwianie, recykling organiczny i materiałowy, odzysk energii, • potrafi wymienić główne metody postępowania z odpadami stosowane w Polsce, zna możliwości ich zastosowania oraz ograniczenia, • rozumie swój wpływ na postępowanie z odpadami przez siebie wytworzonymi. Metody i techniki pracy: pogadanka, schemat, tabela, praca w grupie. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: karta pracy ze słowniczkiem, wskaźniki (kapsle, pionki itp.). Przebieg zajęć: 1. Zajęcia rozpoczynamy od zdefiniowana pojęcia “gospodarka odpadami”. Gospodarka odpadami obejmuje odbiór odpadów od mieszkańców, ich transport, odzysk i/lub unieszkodliwianie. Wyjaśniamy uczniom, że gospodarka odpadami będzie przedmiotem dzisiejszych zajęć. 2. Zaczynamy pracę z kartą pracy. Aby przeprowadzić ćwiczenie 1 na karcie pracy, prosimy uczniów, by wybrali spośród siebie 4-5 reprezentantów. Reprezentanci Ci wcielą się w rolę władz miasta (np. członków Rady Gminy). Aranżujemy spotkanie radnych z mieszkańcami gminy – mieszkańcami będą pozostali uczniowie. Nauczyciel wciela się w rolę moderatora – osoby prowadzącej spotkanie. Radni Gminy zasiadają przy wydzielonym stole, ustawionym w centralnym punkcie sali, np. pod tablicą i otrzymują do dyspozycji dużą mapę gminy. Moderator wprowadza uczestników spotkania w jego tematykę. Tematem spotkania jest gospodarka odpadami w gminie. Gmina stanęła przed poważnym problemem – na jej terenie powstaje coraz więcej odpadów, a gminne składowisko należy wkrótce zamknąć. Należy zaplanować działania, które pozwolą na uporanie się z problemem odpadów. Radni zebrali się, by debatować nad tą sytuacją. Pomaga im w tym mapa oraz umieszczone na niej odpowiednie wskaźniki. Mieszkańcy także mogą wypowiedzieć swoje zdanie i przedstawiać swoje propozycje. 3. Rozpoczynamy dyskusję. Wspólnie zastanawiamy się nad rozwiązaniem problemu. Należy jednak pamiętać, że gmina może działać tylko zgodnie z prawem i zasadami ochrony środowiska. Uczniowie z pewnością jako pierwszy sposób wskażą wywóz odpadów na składowisko. Układamy wówczas na mapie większą ilość odpadów i prosimy, by dzieci je zagospodarowały. Jeśli znów pojawi się propozycja wywozu na składowisko, mówimy, że składowisko zostało zamknięte i nie ma już w mieście miejsca na składowanie odpadów. Stopniowo zwiększamy ilość śmieci i w razie potrzeby, stawiamy uczniom kolejne ograniczenia, np. w sąsiednim mieście również nie ma już czynnego składowiska lub burmistrz tego miasta zakazał przyjmować odpady spoza jego terenu; gminy nie stać na super-nowoczesne metody itd. Zwracamy także uwagę, że ilość odpadów powstających na terenie gminy stale będzie się zwiększać. Po kilkuminutowej dyskusji prosimy radnych o podjęcie ostatecznej decyzji w kwestii: co powinniśmy zrobić z naszymi śmieciami? 4. Przechodzimy do zadania 2 na karcie pracy. Najpierw uczniowie czytają w punkcie a) zasady postępowania z odpadami obowiązujące obecnie w Unii Europejskiej, w tym w Polsce. Uczniowie posiłkują się słowniczkiem na ostatniej stronie karty pracy. W razie potrzeby wyjaśniamy uczniom trudniejsze pojęcia. 10 5. Następnie, na podstawie tekstu i słowniczka, uczniowie uzupełniają schemat w zadaniu 2b. Ma on przedstawiać w formie graficznej zasady postępowania z odpadami – jakie metody należy stosować przede wszystkim, a jakie w ostateczności. Po uzupełnieniu schematu omawiamy wspólnie jeszcze raz zasady postępowania z odpadami. 6. Przechodzimy do zadania 3a – zastanawiamy się wspólnie nad możliwościami zastosowania wybranych metod gospodarowania odpadami oraz ich ograniczeniami. Zastanawiamy się, która z tych metod jest bardziej, a która mniej przyjazna dla środowiska. 7. W zadaniu 5b uczniowie wyjaśniają, dlaczego sformułowano takie zasady postępowania z odpadami, które nakazują przede wszystkim recykling odpadów, a ich składowanie w ostateczności. 8. W ramach podsumowania prosimy uczniów, aby zastanowili się, czy mają wpływ na gospodarkę odpadami, które sami produkują. Co stanie się z ich śmieciami, kiedy po prostu wyrzucą je do kosza, a co, jeśli je posegregują? Pytamy, czy uczniowie mają możliwość kompostowania odpadów w swoich ogrodach. Czy robią to? Zachęcamy uczniów do segregowania odpadów oraz ich kompostowania (o ile to możliwe). 11 Konsumujemy świat I W trakcie zajęć uczniowie zapoznają się z podstawowymi pojęciami: konsument oraz konsumpcja, a także dowiedzą się, na czym polega merchandising. Zrozumieją zależność pomiędzy naszym stylem życia i codziennymi wyborami konsumenckimi a stanem środowiska. Poziom: szkoła podstawowa (klasy 4,5,6). Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: • rozumie wpływ konsumpcyjnego stylu życia na ilość powstających odpadów oraz jego powiązania z innymi zagrożeniami środowiska, • wie jakiego rodzaju produkty są szkodliwe dla środowiska, które z nich szkodzą środowisku mniej, a które mu sprzyjają, • przy wyborze produktów uwzględnia ich oddziaływanie na środowisko i zwraca uwagę na znaki ekologiczne. Metody i techniki pracy: dyskusja, test, praca w grupach, burza mózgów, gra planszowa. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: karty pracy, plansza do gry, materiał pomocniczy (tekst o merchandisingu z kart pracy warsztatu konsumujemy świat 2 dla gimnazjum), pionki i kostka do gry, tabela zawierająca przykładową punktację w grze “Z wózkiem przez hipermarket”. Przebieg zajęć: 1. Prowadzący dokonuje podziału uczniów na 5 grup (ilość grup zależy od liczby uczniów). Każda grupa będzie pracować przy oddzielnym stoliku. 2. Następnie prowadzący rozdaje każdej grupie karty pracy i przeprowadza krótką rozmowę z dziećmi. Wyjaśnia pojęcia: konsumpcja i konsument (zadanie 1a na karcie pracy), a następnie dzieci, przy pomocy prowadzącego, zastanawiają się nad efektami nadmiernej konsumpcji dla człowieka (zadanie 1b na karcie pracy) oraz nad wpływem konsumpcyjnego stylu życia człowieka na ilość odpadów zanieczyszczających środowisko (zadanie 1c na karcie pracy). 3. Następnie uczniowie rozwiązują test (zadanie 2). Chodzi tu o to, żeby odpowiedzi były zgodne z prawdą, a nie np. dopasowywane do odpowiedzi kolegi. Celem tego testu jest pokazanie, jakim każdy uczeń jest konsumentem. Po rozwiązaniu prowadzący czyta punktację, a uczniowie zapisują na swojej karcie odpowiedzi odpowiednie ilości punktów za każde zadanie. Kiedy już wszyscy uczniowie zsumują punkty, jakie udało im się zdobyć, prowadzący odczytuje przedziały punktowe i opisy do każdego z nich (punktacja i przedziały punktowe znajdują się poniżej konspektu). 4. Kolejna część zajęć - zadanie 3 na karcie pracy - poświęcona jest merchandising`owi. Pierwszy punkt zadania 3 polega na wyjaśnieniu przez prowadzącego sformułowania “merchandising” i zaprezentowania kilku przykładowych zabiegów merchandisingowych stosowanych w hipermarketach. Drugim punktem jest gra planszowa “Z wózkiem przez hipermarket” (zasady gry planszowej znajdują się w karcie pracy, plansza do gry - wkładka). Gra pokazuje dużą liczbę zabiegów stosowanych w hipermarketach dla nakłonienia klientów do zakupu różnych (najczęściej niepotrzebnych!) produktów, np. liczne promocje, specjalne oświetlenie, odpowiednie ustawienie regałów i towarów na półkach, spokojna, nastrojowa muzyka itd. Zawodnik otrzymuje listę zakupów, którą wpisuje do “koszyka” na karcie pracy. Zadaniem zawodnika jest “zakupienie” wszystkich produktów z listy, przy jednoczesnym “zakupieniu” jak najmniejszej ilości produktów wykraczających poza listę. W tym celu, każdy zawodnik porusza się po planszy w kierunku działów i stoisk, w których znajdzie interesujące go towary, tak by jak najszybciej dokonać zakupów i opuścić sklep. Podczas spaceru w hipermarkecie gdy zawodnik stanie na polu oznaczonym cyfrą podlega “zdarzeniom specjalnym”, opisanym na karcie pracy. Za zakupienie produktów z listy zawodnik otrzymuje punkty dodatnie, za produkty ponad listę – punkty ujemne. W przypadku nie zakupienia danego towaru – punkt ujemny. Wygrywa zawodnik, który uzyskał największą liczbę punktów. W czasie gry uczniowie zapisują wszystkie produkty (zaznaczają, 12 które produkty z listy zakupili oraz dopisują te, które kupili, mimo że nie znajdowały się na liście zakupów). Przed rozpoczęciem gry prosimy uczniów, by zwrócili podczas gry uwagę na różnego rodzaju zdarzenia zatrzymujące ich w sklepie i nakłaniające do kupna. Po zakończeniu gry należy zrobić przegląd koszyka i policzyć punkty. Omawiamy wspólnie z uczniami, w jaki sposób byli nakłaniani w sklepie do zakupienia produktów wykraczających poza listę zakupów. 5. Prowadzący dokonuje podsumowania zajęć. Należy tu wspomnieć, że każdy człowiek jest odpowiedzialny za środowisko i jego degradację. Dzięki przemyślanym wyborom konsumenckim, np. kupowaniu produktów, których opakowania da się powtórnie wykorzystać, możemy sprawić, że zmniejszy się zużycie surowców naturalnych i energii oraz ilość odpadów zanieczyszczających środowisko. Ważne jest również, aby kupować produkty regionalne, kupować tylko to, co naprawdę będzie nam potrzebne i kierować się przy wyborze jakością oraz wpływem produktu na środowisko naturalne, a nie estetyką opakowania, czy aktualną promocją. Wchodząc do hipermarketu z dobrze przemyślaną listą zakupów dbamy nie tylko o swój portfel, ale i o środowisko naturalne. Punktacja odpowiedzi testowych (zadanie 2 na karcie pracy) 6 1 2 3 4 5 a 0,5 2 0,5 0,5 0,5 b -1 -1 0,5 - 0,5 -1 za każdy wymieniony rodzaj c 1,5 0 1,5 1 2 opakowania: 0,5 pkt. d 1 0,5 2 1 (papier, plastik, metal, szkło, e 0,5 0 0 mieszane, drewno, tekstylia) f 2 1,5 g -1 7 - 0,5 -1 0 2 8 1 2 1,5 -1 9 - 0,5 0 2 10 -1 - 0,5 2 0 Wyniki testu: < 0 pkt. Konsumujesz świat bezmyślnie, nie zwracając najmniejszej uwagi na środowisko. Nie interesuje Cię stan otaczającej przyrody. Musisz to koniecznie zmienić!!! 0,5 - 7 pkt. W wyniku dużych i głośnych kampanii proekologicznych udaje Ci się czasami zauważyć problemy środowiska spowodowane nadmiernym konsumpcjonizmem. Popracuj nad sobą!!! 7,5 - 15 pkt. Masz świadomość negatywnego wpływu na środowisko nieodpowiedzialnych zakupów, ale nie zawsze zachowujesz się jak prawdziwy ekokonsument. 15,5 - 21 pkt. Jesteś prawdziwym ekokonsumentem!! Świecisz przykładem i bardzo dbasz o środowisko. Oby tak dalej!!! Gratulacje!!! “Z wózkiem przez hipermarket” Koszyk z zakupami (przykładowa lista zakupów i punktacja) lista zakupów koszyk serek biały + 1 kg salami + słownik języka angielskiego + 0,5 kg jabłek produkty dodatkowe: batonik, gumy do żucia punktacja 1 1 1 -1 -1 -1 razem 0 13 Konsumujemy świat II W trakcie zajęć uczniowie zapoznają się z podstawowymi pojęciami: konsument oraz konsumpcja, a także dowiedzą się, na czym polega merchandising. Zrozumieją zależność pomiędzy naszym stylem życia i codziennymi wyborami konsumenckimi a stanem środowiska. Nauczą się, jak opierać się ogólnej atmosferze konsumpcjonizmu i jak unikać nieodpowiedzialnych zakupów. Poziom: gimnazjum. Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: • rozumie wpływ konsumpcyjnego stylu życia na ilość powstających odpadów oraz jego powiązania z innymi zagrożeniami środowiska, • wie jakiego rodzaju produkty są szkodliwe dla środowiska, które z nich szkodzą środowisku mniej, a które mu sprzyjają, • przy wyborze produktów uwzględnia ich oddziaływanie na środowisko i zwraca uwagę znaki ekologiczne, • dokonuje świadomych i rozsądnych wyborów konsumenckich. Metody i techniki pracy: dyskusja, test, praca w grupach, burza mózgów, projekt plastyczny. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: karty pracy, punktacja do testu, kolorowe gazetki reklamowe ze sklepów, kartki A3, kredki, klej, nożyczki etc. Przebieg zajęć: 1. Prowadzący dokonuje podziału uczniów na 5 grup (ilość grup zależy od liczby uczniów). Każda grupa będzie pracować przy oddzielnym stoliku. 2. Prowadzący rozdaje każdej grupie karty pracy i przeprowadza krótką rozmowę z dziećmi. Wyjaśnia pojęcia: konsumpcja i konsument (zadanie a na karcie pracy). 3. Uczniowie, przy pomocy prowadzącego, zastanawiają się nad efektami nadmiernej konsumpcji dla człowieka oraz środowiska. Jako wprowadzenie do rozważań na ten temat można posłuchać fragmentu piosenki Kazika Staszewskiego pt. “Konsument” (tekst do piosenki znajduje się w zadaniu 2). 4. Następnie uczniowie rozwiązują test (zadanie 3). Chodzi tu o to, żeby odpowiedzi były zgodne z prawdą, a nie np. dopasowywane do odpowiedzi kolegi. Celem tego testu jest wskazanie, jakim każdy uczeń jest konsumentem. Po rozwiązaniu prowadzący czyta punktację, a uczniowie zapisują na swojej karcie odpowiedzi odpowiednie ilości punktów za każde zadanie. Kiedy już wszyscy uczniowie zsumują punkty, jakie udało im się zdobyć, prowadzący odczytuje przedziały punktowe i opisy do każdego z nich (punktacja do testu poniżej konspektu). Należy także omówić poszczególne pytania, zastanawiając się, dlaczego dana odpowiedź była punktowana najniżej czy najwyżej. W ten sposób omówione zostaną najważniejsze kwestie dotyczące oddziaływania konsumpcji na środowisko. 5. Kolejna część zajęć – zadanie 3 na karcie pracy - poświęcona jest merchandising`owi. Uczniowie czytają w ciszy tekst źródłowy. Prosimy, aby podczas czytania uczniowie zaznaczali w tekście podstawowe zabiegi stosowane w ramach merchandising`u. Następnie prowadzimy krótką dyskusję na temat chwytów wymienionych w tekście: czy uczniowie spotkali się z nimi w supermarketach? A może zauważyli także inne chwyty sklepów mające skłonić nas do zakupów? 6. Gdy uczniowie wiedzą już, co to jest merchandising, projektują w grupach swój własny supermarket. Ich celem jest takie zaprojektowanie sklepu, by był on jak najbardziej dochodowy. W tym celu uczniowie stosują zabiegi z tekstu. Do zaprojektowania sklepu posłużą im materiały plastyczne (klej, papier, nożyczki) oraz kolorowe gazetki reklamowe z hipermarketów. Następnie uczniowie prezentują swoje prace reszcie klasy z omówieniem, jakie sztuczki zastosowali w “swoim” sklepie. 14 7. Prowadzący dokonuje podsumowania zajęć. Należy tu wspomnieć, że każdy człowiek jest odpowiedzialny za środowisko i jego degradację. Dzięki przemyślanym wyborom konsumenckim, np. kupowaniu produktów, których opakowania da się powtórnie wykorzystać, możemy sprawić, że zmniejszy się zużycie surowców naturalnych i energii oraz ilość odpadów zanieczyszczających środowisko. Ważne jest również, aby kupować produkty regionalne, kupować tylko to, co naprawdę będzie nam potrzebne i kierować się przy wyborze jakością oraz wpływem produktu na środowisko naturalne, a nie estetyką opakowania, czy aktualną promocją. Wchodząc do hipermarketu z dobrze przemyślaną listą zakupów dbamy nie tylko o swój portfel, ale i o środowisko naturalne. Punktacja odpowiedzi testowych (zadanie 2 na karcie pracy) 6 1 2 3 4 5 a 0,5 2 0,5 0,5 0,5 b -1 -1 0,5 - 0,5 -1 za każdy wymieniony rodzaj c 1,5 0 1,5 1 2 opakowania: 0,5 pkt. d 1 0,5 2 1 (papier, plastik, metal, szkło, e 0,5 0 0 mieszane, drewno, tekstylia) f 2 1,5 g -1 7 - 0,5 -1 0 2 8 1 2 1,5 -1 9 - 0,5 0 2 10 -1 - 0,5 2 0 Wyniki testu: < 0 pkt. Konsumujesz świat bezmyślnie, nie zwracając najmniejszej uwagi na środowisko. Nie interesuje Cię stan otaczającej przyrody. Musisz to koniecznie zmienić!!! 0,5 - 7 pkt. W wyniku dużych i głośnych kampanii proekologicznych udaje Ci się czasami zauważyć problemy środowiska spowodowane nadmiernym konsumpcjonizmem. Popracuj nad sobą!!! 7,5 - 15 pkt. Masz świadomość negatywnego wpływu na środowisko nieodpowiedzialnych zakupów, ale nie zawsze zachowujesz się jak prawdziwy ekokonsument. 15,5 - 21 pkt. Jesteś prawdziwym ekokonsumentem!! Świecisz przykładem i bardzo dbasz o środowisko. Oby tak dalej!!! Gratulacje!!! “Z wózkiem przez hipermarket” Koszyk z zakupami (przykładowa lista zakupów i punktacja) lista zakupów koszyk serek biały + 1 kg salami + słownik języka angielskiego + 0,5 kg jabłek produkty dodatkowe: batonik, gumy do żucia punktacja 1 1 1 -1 -1 -1 razem 0 15 Konsumpcja z o.o. W czasie zajęć uczniowie zapoznają się z podstawowymi pojęciami: konsumpcja, konsumpcjonizm. Zapoznają się z przyczynami powodującymi wzrost konsumpcjonizmu i jego skutkami za pomocą tekstu. Następnie wspólnie z nauczycielem i kolegami próbują znaleźć odpowiedzi na frapujące pytanie, jakie przynosi ze sobą nasza nastawiona na konsumpcję cywilizacja. Poziom: gimnazjum. Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: • definiuje pojęcia: konsumpcja, konsumpcjonizm, • potrafi powiązać konsumpcję z gospodarką, • rozumie związek między konsumpcją, a ilością powstających odpadów oraz zubożeniem zasobów naturalnych, • orientacyjnie potrafi wskazać negatywne skutki środowiskowe, społeczne, a także indywidualne konsumpcyjnego stylu życia, • potrafi odnieść zdobytą wiedzę do codziennego życia, dokonywać samodzielnych ocen. Metody i techniki pracy: praca w grupach, burza mózgów, dyskusja kierowana, praca z tekstem. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: karty pracy, tekst pomocniczy. Przebieg zajęć: 1. Dokonujemy podziału uczniów na 6 grup (każda grupa będzie pracować przy oddzielnym stoliku). Prowadzący rozdaje uczniom tekst pomocniczy do zajęć. Uczniowie mają 15 minut na zapoznanie się z tekstem. 2. Następnie prowadzący rozdaje uczniom karty pracy. Przydziela każdej grupie numer lub nazwę – jest to istotne, gdyż każda grupa będzie pracowała nad innym zagadnieniem. 3. Przy pomocy wskazówek zawartych w kartach pracy i na podstawie przeczytanego wcześniej tekstu uczniowie przygotowują w grupach odpowiedzi na pytania jakie przed nimi postawiono. Prowadzący może pozostawić uczniom samodzielność lub kontrolować postępy w pracy i naprowadzać, przemieszczając się między stolikami. Na tą część zajęć należy poświęcić pozostały czas pierwszej godziny lekcyjnej, aby uczniowie mogli zastanowić się nad odpowiedziami, przeanalizować wskazówki, wrócić w razie potrzeby do tekstu pomocniczego. 4. Drugą godzinę poświęcamy na dyskusję kierowaną. Prowadzący kieruje dyskusją, ale większość wypowiedzi powinna pochodzić od uczniów. Prowadzący zawsze rozpoczyna omawianie zagadnienia od grupy, która miała za zadanie je opracować. Jednakże pozostała część klasy powinna mieć możliwość włączenia się do dyskusji. Należy kontrolować czas dyskusji, dopilnować, aby żadne zagadnienie z karty pracy nie zostało pominięte przynajmniej znacząca większość pytań w niej zawartych poruszona. Nie należy jednak przy tym szczególnie krępować swobody wypowiedzi, wymuszać z uczniów “te właściwe” odpowiedzi – należy zostawić uczniom prawo do własnego zdania (można ewentualnie zabrać osobiście głos w dyskusji gdyby jakaś istotna kwestia została pominięta). Sugerowana kolejność wystąpień grup to: 1, 5, 2, 3, 6, 4. 5. W podsumowaniu prowadzący może zaakcentować wątki, które jego zdaniem nie były wystarczająco szeroko omówione. Powinien zwrócić uwagę, jak wielką wagę dla stanu środowiska, społeczeństwa, a także indywidualnej jakości życia mają codzienne wybory konsumenckie. Ważne jest, żeby zbudować w uczniach świadomość oddziaływania i znaczenia ich własnych wyborów konsumenckich - w pierwszym rzędzie dla nich samych i ich najbliższego otoczenia, ale także dla społeczeństwa (np. gdy wspiera zakłady pracy chronionej lub lokalnych przedsiębiorców wybierając towary przez nich produkowane) i dla stanu środowiska naturalnego (gdy kupuje produkty mniej uciążliwe dla środowiska lub produkowane przez firmy wspierające w jakiś sposób ochronę środowiska). Można też użyć porównania do wyborów – zaznaczyć, że obowiązkiem obywatela jest głosować, ale także dokonywać świadomych wyborów konsumenckich (to takie wybory na co dzień, również kształtują naszą rzeczywistość). 16 Konsumpcja Z O.graniczoną O.dpowiedzialnością Czy jest coraz lepiej? Zdaniem przedstawicieli ekonomii klasycznej wolny rynek jest systemem efektywnym, gdyż skłania producenta do maksymalnej gospodarności i nowatorstwa. Wolny rynek nagradza za najniższą cenę, ale aby to osiągnąć przedsiębiorstwa są zmuszane do eksploatowania najtańszej siły roboczej i surowców. Ekonomia klasyczna nie przewidywała możliwości powolnego wyczerpywania się zasobów, kryzysu ekologicznego. Dziś pogoń za najtańszymi sposobami dostarczania produktu na rynek obraca się przeciwko społeczeństwu w postaci zanieczyszczania środowiska, zaniku naturalnych ekosystemów i bioróżnorodności, plagi ludzkich chorób i upadku kultury. Do świadomości przeciętnego człowieka coraz mocniej dociera fakt, że podstawowym skutkiem wzrostu gospodarczego powinna być wzrastająca jakość życia. A na jakość życia - oprócz poziomu konsumpcji materialnej zaspokajającej podstawowe potrzeby - składają się m.in.: stan środowiska naturalnego, zdrowie ludzkie, zdrowie rodziny, poziom i dostępność wykształcenia, bezpieczeństwo publiczne, zatrudnienie, mobilność, aktywność obywatelska, sprawiedliwość społeczna - te elementy, które zawsze decydowały o odczuwaniu szczęścia, satysfakcji z życia. Ale rozbudzony apetyt konsumpcyjny coraz trudniej jest zaspokoić. Skoro jednak zasoby planety są ograniczone, to nic dziwnego, że coraz częściej stawia się pytania o dopuszczalność wzrostu. Jakim kosztem odbywa się ten wzrost, a właściwie - czyim kosztem? Kto na tym korzysta, a kto traci? Nadmierna konsumpcja bogatych zwykle w mniejszym lub większym stopniu dokonuje się kosztem ubogich. Czy wszyscy zatem są w stanie zaspokoić swoje potrzeby, czy tylko niektórzy? I jakie potrzeby? Na jakim poziomie konsumpcji materialnej i jak długo jeszcze? Coraz bardziej uzasadnione staje się przekonanie, że w przyszłości nie da się utrzymać takiego tempa wzrostu i samego konsumpcjonizmu, jako swoistej filozofii wzrostu. Konsumpcjonizm sprowadza się do nadmiernej konsumpcji dóbr materialnych i usług, a więc takiej, kóra nie jest usprawiedliwiona rzeczywistymi potrzebami ludzkimi i nie liczy się z kosztami ekologicznymi, społecznymi i indywidualnymi. Konsumpcjonizm jest krytykowany z wielu stron. Po pierwsze przyczynia się do marnotrawstwa wyprodukowanych dóbr, ludzkiej pracy i zasobów przyrody. Tym samym zagraża przetrwaniu gatunku ludzkiego i cywilizacji. Po drugie, przyczynia się do duchowej degradacji człowieka, wprowadzając uzależnienie - im więcej się posiada, tym więcej się pożąda. Nie powoduje więc wzrostu jakości życia człowieka. U podstaw konsumpcjonizmu można odnaleźć też załamanie tradycyjnych wartości, charakterystycznych dla wielu religii. Kiedyś wiara w nieśmiertelność wydłużała horyzont czasowy. Dziś, utrata tej wiary w procesie sekularyzacji prowadzi do przeświadczenia o konieczności maksymalnego korzystania z dobrodziejstw tego jedynego życia, jakie zostało człowiekowi dane. Nowy totalitaryzm Konsumpcjonizm prowadzi też do dylematów związanych z przyszłym rozwojem społecznym. Nie bardzo wiadomo, jak nakłonić wyznawców maksymalnej konsumpcji tu i teraz, by inwestowali na rzecz następnych pokoleń, by płacili wyższe podatki, które zostaną przeznaczone na badania podstawowe czy ochronę środowiska. Wyrzeczenie się na rzecz publicznego dobra, zbiorowy wysiłek, wymaga bowiem całkiem innego uzasadnienia niż osobisty interes. Kiedyś, na przykład w czasach „zimnej wojny”, takie wyrzeczenie było uzasadnione rywalizacją mocarstw. Teraz została globalizacja, wolny rynek i kult indywidualnej konsumpcji. Nikt nie chce dopuścić, aby inni mieli więcej. To napięcie pomiędzy uleganiem konsumpcji a poziomem inwestycji w przyszłość budzi poważne obawy. Na poziomie indywidualnym, na poziomie rodziny, obywatele państw rozwiniętych w coraz większym stopniu ulegają nieświadomie - jak mówi B. R.Barber - „aksamitnej tyranii konsumpcyjnego totalitaryzmu”. Konsumpcja stanowi swoisty wyraz istnienia człowieka. Sens ludzkiego istnienia sprowadza się właściwie do kupowania i konsumowania. Innych ludzi również ocenia się wyłącznie po tym, co kupują i jak dużo mają. Tak pojmowany konsumpcjonizm prowadzi - w planie społecznym - do niszczenia więzi międzyludzkich i zaniku podstawowych wartości charakterystycznych dla dojrzałego społeczeństwa obywatelskiego. Konsumpcyjny totalitaryzm rynku, tak jak każdy totalitaryzm, rujnuje samą istotę naszego człowieczeństwa. Pełnia życia przejawia się najlepiej w warunkach społeczeństwa obywatelskiego, gdy zapewnione mogą być różnorodne formy samorealizacji, które są niezbywalnym prawem każdego wolnego człowieka, żyjącego w warunkach demokracji. Jeśli chcemy, by przetrwało normalne, zdrowe społeczeństwo obywatelskie, które jest gwarantem wolności i demokracji, to należy odzyskać przynajmniej część naszego życia zagarniętego dziś przez rynek.Można chyba przyjąć, że zrównoważony poziom konsumpcji to taki, gdy konsumujemy dobra materialne i usługi w stopniu wystarczającym, by zaspokajać podstawowe potrzeby i osiągać wyższą jakość życia, minimalizując zużycie zasobów naturalnych, materiałów szkodliwych dla środowiska powstających na wszystkich etapach produkcji, nie ograniczając jednocześnie praw następnych pokoleń do takiej konsumpcji. Preferowanie zrównoważonego poziomu konsumpcji jest istotne ze względów ekologicznych. Jeżeli bowiem założymy, że wszystkie kraje świata osiągają w jakimś momencie poziom konsumpcji i wzorce gospodarowania powszechne dla świata rozwiniętego 17 przemysłowo, to można oszacować, że wymagałoby to istnienia zasobów naturalnych dziesięciokrotnie większych niż te, które faktycznie są dostępne na Ziemi. Celem równoważenia konsumpcji jest ochrona i zwiększenie zakresu możliwości dostępnych dla naszych dzieci i następnych pokoleń. Co zmienić i jak? Ale do jakiego stopnia jesteśmy gotowi zmienić nasze przyzwyczajenia - szkodliwe dla środowiska naturalnego, innych ludzi i własnego rozwoju wewnętrznego - aby swoim potomkom zapewnić czystszy, bezpieczniejszy świat, w którym sami już nie będziemy uczestniczyli? Wyrazem kreowania filozofii konsumpcji zrównoważonej jest wizja człowieka o osobowości restoratywnej, konserwacyjnej. Mówimy wtedy o zrównoważeniu potrzeb i swoistym ekologicznym stylu życia. Generalnie są możliwe trzy formy zmiany zachowań ludzkich, z wykorzystaniem: norm moralnych, mechanizmów ekonomicznych, instrumentów polityki społecznej. Konkretyzując to zagadnienie, należy się zastanowić, w jaki sposób możemy starać się doprowadzać do ograniczania indywidualnej konsumpcji materialnej w krajach wysoko rozwiniętych? Wydaje się, że ograniczanie konsumpcji jest możliwe poprzez: zmianę charakteru i struktury potrzeb, nawyków, przyzwyczajeń, struktury i form produkcji oraz mniejszą dostępność „szkodliwych” dóbr materialnych i wyższy standard usług publicznych. Pierwsze dwie drogi, dotyczące generalnie zmiany norm moralnych, mogą być wynikiem skutecznie prowadzonej edukacji globalnej, zarówno formalnej jak i nieformalnej. Jest to z pewnością niebywale trudne zadanie, a na efekt w znaczącej skali należy wytrwale pracować przez wiele lat. Zmiana może pojawić się w wyniku promowania takich postaw, jak choćby odpowiedzialność, która zobowiązuje do działań, skoro przedmiotem odpowiedzialności jest res publica, wspólna sprawa - istnienie rodzaju ludzkiego. Chodzi o poznanie struktury swoich potrzeb, potrzeb całej rodziny, i świadome zmiany w tej strukturze, jak choćby zmniejszanie nacisku na konsumpcję dóbr materialnych, a w zamian za to nastawianie się raczej na usługi, które mogą być formą inwestowania w przyszłość (edukacja własna), czy też w społeczeństwo lokalne. Z pewnością nie można bezpośrednio namawiać do ograniczenia konsumpcji, a jedynie uświadamiać wartości, które prowadzą na przykład do rezygnacji z pewnych szkodliwych przyzwyczajeń, czy nieświadomie kultywowanych nawyków. Dwie następne drogi dotyczą generalnie stosowania mechanizmów ekonomicznych przez administrację państwową, centralną i lokalną, zazwyczaj w wyniku nacisku ze strony społeczeństwa obywatelskiego. Coraz częściej można spotkać się z przekonaniem, że zmiany dostosowawcze w zachowaniach ludzi nie dokonają się dobrowolnie, tzn. ludzie sami nie zredukują swojej konsumpcji i należy wprowadzać przymusowe dostosowania w postaci np. reglamentacji korzystania z zasobów naturalnych. Można to osiągnąć na drodze wprowadzania rygorystycznego ustawodawstwa proekologicznego, poprzez np. ograniczanie swobody wykorzystania gruntów, ograniczenie wyrębu lasów, połowów ryb itp. Stosuje się także rozmaite instrumenty finansowe, które przyczyniają się do zmiany struktury i form produkcji, a także powodują wzrost cen dóbr konsumpcyjnych, do produkcji których zużywane są w znaczący sposób kurczące się wciąż zasoby naturalne. Ostatnia z przedstawianych tu dróg ograniczania konsumpcji związana jest z relacją pomiędzy konsumpcją indywidualną a społeczną, publiczną. Jeżeli państwo zapewnia takie dobra, jak szkoły publiczne, lecznictwo, transport publiczny, bezpieczeństwo, to indywidualna konsumpcja może być mniejsza, a mimo wszystko zapewnia ten sam poziom, jakość życia. Mówiąc przykładowo: nie trzeba zarabiać na kupno samochodu, jeżeli transport publiczny wystarczająco dobrze funkcjonuje. Chociaż takie rozwiązanie wydaje się kosztowne, to jednak szczegółowe symulacje kosztów globalnych w dłuższym okresie pokazują, że jest przeciwnie, a poziom konsumpcji indywidualnej i obciążenie dla środowiska zmniejszają się przy wzrastającej jakości życia. Kto to zrobi? Analizując różne drogi ograniczania konsumpcji dóbr i usług należy jeszcze odpowiedzieć na pytanie: kto ma tym wszystkim się zajmować? Czy władza polityczna i państwowa, czy sektor biznesu, czy społeczeństwo obywatelskie? Zdecydowana większość gospodarki może - jak się wydaje - ulec pożądanym zmianom jedynie pod wpływem energicznych działań obywatelskich, które są najskuteczniejsze wtedy, gdy władze administracyjne przekładają je na dyrektywy, standardy, normy i starannie egzekwują. Wynika z tego, że aby zapewnić zrównoważoną konsumpcję - musi istnieć przestrzeń dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego. Ani silne państwo, ani silna gospodarka nie są w stanie same doprowadzić do koniecznej zmiany. Bolesław Rok - autor pracuje w Centrum Etyki Biznesu Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk i Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego w Warszawie. Źródło: Magazyn Ekologiczny “Kropla”, nr 3-4, zima 2001/2; http://kropla.eko.org.pl 18 Dziewczyny i chłopaki, patrzcie na ekoznaki! W trakcie zajęć uczniowie nauczą się rozpoznawać i interpretować różnego rodzaju informacje i symbole ekologiczne znajdujące się na opakowaniach produktów. Poziom: szkoła podstawowa (klasy 4,5,6) i gimnazjum. Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: • zna znaczenie symboli ekologicznych znajdujących się na opakowaniach produktów, • zna wpływ codziennych wyborów konsumenckich na stan środowiska, • przy wyborze produktów uwzględnia znaki ekologiczne. Metody i techniki pracy: pogadanka, układanka, plakat. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne Pomoce: kartoniki z symbolami ekologicznymi, 6 kompletów, kartoniki z opisami symboli, 6 kompletów, karty pracy, rekwizyty (opakowania z omawianymi znakami), kartki (A3 lub A4) na plakaty, materiał pomocniczy – informacje o symbolach ekologicznych. Przydatne strony: www.zieloneznaki.pl, www.ekonsument.pl. Przebieg zajęć: 1. Zajęcia rozpoczynamy krótką rozmową z dziećmi na temat robienia zakupów: na co zwracamy uwagę przy wyborze produktów? Staramy się naprowadzić uczniów także na informacje znajdujące się na opakowaniach, w tym na różnego rodzaju symbole. Zapisujemy na tablicy wymienione aspekty, którymi uczniowie kierują się podczas zakupów. 2. Informujemy, iż tematem zajęć są EKOZNAKI – symbole ekologiczne zamieszczane na produktach i dzielimy dzieci na 4-5 grup (każda grupa siada przy innym stoliku). 3. Każdy zespół otrzymuje układankę składającą się z symboli oraz opisów ich znaczenia. Zadaniem grup jest dopasowanie rysunków do właściwych opisów (układanka znajduje się poniżej). Na wykonanie zadania dajemy uczniom ok. 10 minut. Ta część ma na celu sprawdzenie, na ile uczniowie orientują się w znaczeniu symboli ekologicznych. Następnie omawiamy wspólnie, ze wszystkimi grupami, w jaki sposób dopasowały opisy do symboli i poprawiamy ew. błędy. 4. Następnie rozdajemy grupom karty pracy i prosimy dzieci, aby uzupełniły je na podstawie układanek. Rozdajemy także uczniom produkty z różnorodnymi symbolami, przy pomocy których uzupełniane będą karty pracy. Należy zwrócić uwagę na to, aby każda grupa otrzymała co najmniej jedno opakowanie z danym znakiem. Trzeba także zwrócić uwagę uczniów na kolumnę “Na jakich produktach możemy ten znak znaleźć?”: nie chodzi tu o wpisywanie konkretnych produktów (np. krem marki A czy szampon marki B), ale o wskazanie grup produktów (np. kosmetyki, środki czyszczące, produkty spożywcze, aerozole etc.). Na tą część należy przeznaczyć ok. 15-20 minut. 5. Następnie na nowo dzielimy uczniów na zespoły (6 grup). Tym razem każdy zespół otrzyma jeden symbol, który następnie ma zaprezentować reszcie klasy (w tym celu można dać grupom symbole z układanki). Każda grupa skierowana zostaje do odpowiedniego stolika, gdzie ma ok. 15-20 minut na przygotowanie się do prezentacji przy pomocy kart pracy i produktów, które wcześniej otrzymała. Prezentacja powinna obejmować: wygląd symbolu (w tym celu uczniowie rysują plakat - symbol na formacie A4), jego znaczenie i produkty, na których jest zamieszczany. Podczas prezentacji uczniowie stoją przy tablicy, na której umieszczają plakat (symbol na formacie A4); mogą także wykorzystać różne produkty. Ważne jest, by zwrócić uwagę na to, w jaki sposób dany znak jest przyznawany produktom (czy jest to swego rodzaju certyfikat, nadawany przez niezależną instytucję czy firma sama zamieszcza znak na swych produktach). Przy prezentacji każdego z symboli jest czas na dokładniejsze omówienie różnych tematów, np. testowanie na zwierzętach, rolnictwo ekologiczne, GMO etc. (w zależności od wieku dzieci część z tych tematów można omówić dokładniej, inne ogólnie). 19 6. Po prezentacji grup plakaty ze znakami zostają na tablicy. Przy ich pomocy podsumowujemy zajęcia krótką rozmową z uczniami na temat tego, jakich informacji dostarczają nam znaki ekologiczne, na co mamy wpływ, wybierając produkty z danym symbolem etc. Powstałe plakaty można powiesić w klasie lub na korytarzu w formie wystawki. Symbole ekologiczne Produkty z tym znakiem nie zawierają gazów typu chloro-fluoro-węglowodory (freonów i halonów), które niszczą powłokę ozonową. W wersjach obcojęzycznych na symbolu znajdują się napisy: OZONE FRIENDLY, OZON FREUNDLICH – przyjazny dla ozonu; ohne FCKW, CFC free – nie zawiera freonów i halonów. Znak występuje w kilku wariantach. Za ten znak nie odpowiada żadna organizacja, firma używając go na towarze może być skontrolowana jedynie przez organizacje konsumenckie. Znak informuje, że w fazie badań dany produkt nie był testowany na zwierzętach. Najczęściej występuje na kosmetykach. Kosmetyki nie testowane na zwierzętach mogą być też oznaczane literami „BWC” (Beauty Without Cruelty - piękno bez okrucieństwa), lub napisami Not Tested on Animals (nie testowane na zwierzętach) czy Animal Friendly (przyjazne zwierzętom). Za ten znak nie odpowiada żadna organizacja. Firma używając go na towarze może być skontrolowana jedynie przez organizacje konsumenckie. Producent wniósł wkład finansowy w budowę i funkcjonowanie systemu odzysku i recyklingu odpadów polskiej organizacji Rekopol. Znak nie odnosi się do produktu ani opakowania. Mówi jedynie o tym, że producent wniósł opłatę wspierającą recykling odpadów zgodnie z zasadami wynikającymi z przepisów prawa polskiego i Unii Europejskiej w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych. Uwaga: znak ten mylony jest często ze znakiem określającym produkt nadający się do przetworzenia. Polskie Centrum Badań i Certyfikacji opracowało zasady przyznawania krajowego ekoznaku w 1998 roku. Założenia ogólne stanowią, że polski „Eko-znak” mogą otrzymywać wyroby krajowe i zagraniczne nie powodujące (w odniesieniu do wcześniej ustalonego akceptowalnego poziomu) negatywnych skutków dla środowiska oraz spełniające ustalone kryteria dotyczące ochrony zdrowia, środowiska i ekonomicznego wykorzystania zasobów naturalnych w trakcie całego cyklu życia wyrobu. Zaznaczono również, że polski system certyfikacji będzie dostosowany do systemu ekoznakowania Wspólnoty Europejskiej. Podstawą certyfikacji na „Eko-znak” są wymagania dotyczące aspektów ekologicznych i zdrowotnych ustanawiane przez Komitet ds. „Eko-znaku”, składający się z osób reprezentujących urzędy centralne, jednostki pozarządowe zajmujące się ochroną środowiska, producentów, konsumentów oraz banki. Ocena produktu obejmuje etapy: przed produkcją, produkcja, dystrybucja (w tym pakowanie), użytkowanie, recykling, utylizacja, odpady. W czasie każdego z tych etapów oceniane są aspekty: jakość powietrza, wody, gleby; ograniczenie ilości odpadów; oszczędność energii; gospodarka zasobami naturalnymi; zapobieganie globalnemu ociepleniu; ochrona warstwy ozonowej; bezpieczeństwo 20 środowiska; hałas; ochrona ekosystemu. Dotychczas polski „Eko-znak” przyznano kilkudziesięciu wyrobom, głównie nawozom sztucznym i organicznym oraz materiałom włókienniczym. Polski „Eko-znak” jest praktycznie niewidoczny w sklepach, a z powodu słabej promocji i utrudnionego dostępu do informacji trudno jest stwierdzić jego wiarygodność. Rosnąca rola konsumentów na pewno z czasem zmieni tę sytuację. Do tej pory klient polskich sklepów musi jednak polegać na częściej spotykanych ekoznakach zagranicznych. Produkty gospodarstw ekologicznych mogą być sprzedawane z takim oznaczeniem. Polskie Stowarzyszenie Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi przyznaje atesty gospodarstwom rolnym, które przy produkcji stosują metody ekologiczne. Znak jest najbardziej znanym i rozpoznawalnym na rynku krajowym znakiem, kojarzonym z żywnością ekologiczną. Prawo do używania tego znaku na swych wyrobach mają producenci, przetwórcy i handlowcy spełniający wymagania ustawy o rolnictwie ekologicznym, posiadający certyfikat nadany przez uprawnioną jednostkę i jednocześnie będący członkami „Ekolandu”. Certyfikat przyznawany jest na podstawie oceny warunków prowadzenia produkcji rolnej i przetwórstwa rolno-spożywczego metodami ekologicznymi oraz obrotu tymi produktami wg zasad określonych w Ustawie o Rolnictwie Ekologicznym z dnia 16 marca 2001 r. (Dz.U. Nr 38, poz. 452). Sposób znakowania produktów określa Art. 25: „Oznakowanie produktu rolnictwa ekologicznego polega na zamieszczeniu na etykiecie lub opakowaniu tego produktu napisu: produkt rolnictwa ekologicznego oraz nazwy producenta, numeru certyfikatu zgodności, nazwy upoważnionej jednostki certyfikującej i jej numeru identyfikacyjnego. W przypadku produktów rolnictwa ekologicznego sprowadzanych z zagranicy, oprócz nazwy producenta, podaje się nazwę podmiotu wprowadzającego produkty do obrotu, z tym, że na produktach rolnictwa ekologicznego pochodzących z krajów Unii Europejskiej zamieszcza się dodatkowo napis: objęte systemem kontroli Unii Europejskiej.” Wiarygodność producentów i produktów rolnictwa ekologicznego zapewnia kontrola prowadzona przez upoważnioną jednostkę certyfikującą. Pełna kontrola w gospodarstwach i przetwórniach odbywa się corocznie, oprócz tego mają miejsce inspekcje dodatkowe. Kontroli podlegają nie tylko wszystkie obiekty gospodarstwa: uprawy, wybiegi, budynki inwentarskie i magazynowe, maszyny i urządzenia, przechowalnie, ale także dokumenty: księgi rachunkowe, dowody zakupu środków do produkcji oraz surowców, księga gospodarstwa (lub zapisy), księgi hodowlane, etykiety i materiały reklamowe, wreszcie - bilans zbiorów i zakupionych surowców oraz sprzedaży produktów. Na podstawie protokołu z kontroli, jednostka certyfikująca ocenia czy gospodarstwo lub przetwórnia spełnia kryteria, a następnie wystawia certyfikat zgodności, upoważniający do obrotu produktami rolnictwa ekologicznego. Przyjmuje się, że sposób produkcji decyduje o jakości żywności i same produkty bada się tylko wtedy, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie ich skażenia. Rolnik zgłaszający chęć przestawienia swego gospodarstwa na ekologiczną metodę produkcji musi przedstawić konieczne dokumenty, a jego gospodarstwo musi spełnić opisane w ustawie wymagania. Okres przestawiania, zanim może zostać przyznany certyfikat, trwa minimum 2 lata. W tym czasie gospodarstwo musi być pod kontrolą akredytowanej jednostki kontrolnej, która co najmniej raz w roku przeprowadza inspekcję i na podstawie jej wyników stwierdza zgodność działań prowadzonych w gospodarstwie z zasadami zawartymi w ustawie o rolnictwie ekologicznym. Dopiero po tym okresie gospodarstwo może otrzymać certyfikat i dopiero wtedy możemy mówić o gospodarstwie ekologicznym. Z ustawy wynika jednoznacznie co to jest gospodarstwo ekologiczne i co to są produkty rolnictwa ekologicznego. 21 Symbol ten odnosi się do opakowania produktu i oznacza, że opakowanie to nadaje się do przetworzenia. Znak wyśpuje w kilku warianach kolorystycznych (zielony, biały bądź czarny trójkąt) oraz w wersji strzałki tworzącej okrąg. Symbol trójkąta składającego się ze strzałek występuje na opakowaniu także w postaci zawierającej symbol literowy lub liczbowy wpisany w trójkąt, np.: W tym przypadku symbol oznacza materiał, z jakiego zostało wyprodukowane opakowanie (powyższy symbol oznacza PET – politereftalan etylenu, rodzaj plastiku; wykonuje się z niego plastikowe butelki). Takie znaki są elementem Systemu Znakowania Opakowań obowiązującego w Unii Europejskiej, w którym materiał opakowaniowy określony jest kodem numerycznym (np. 1 dla PET) i/lub symbolem literowym (np. PET). Każdy materiał ma zatem przypisany kod numeryczny oraz literowy. Szczegółowe informacje o Europejskim Systemie Znakowania Opakowań znajdują się w scenariuszu “Wielki Problem Opakowaniowy”. Międzynarodowy znak Fair Trade przyznawany jest przez organizacje zrzeszone w FLO - Fairtrade Labeling Organizations International. Produkt z tym znakiem spełnia kryteria określone przez FLO. Są to: spełnienie standardów Międzynarodowej Organizacji Pracy, równe warunki dla kobiet i mężczyzn, sprawiedliwe wynagrodzenie pracowników, ustalenie uczciwej ceny za produkty, określone standardy ekologiczne. Od marca 2003 znak ten został ujednolicony dla krajów Europy. Certyfikacja tym znakiem obejmuje takie produkty jak: banany, cukier, herbatę, kakao, kawę, komosę ryżową (quinoa), miód, owoce suszone, owoce i warzywa świeże, soki, orzechy/ziarna oleiste, przyprawy, ryż, wino, kwiaty cięte, rośliny ozdobne oraz piłki sportowe. Wybierając produkty opatrzone tym znakiem wspieramy mieszkańców Globalengo Południa. 22 Opakowania, opakowania … W trakcie zajęć uczniowie dowiadują się jakie funkcje spełniają opakowania, z czego są wykonane, kiedy i przez kogo są wykorzystywane. Przekonują się także, że opakowania stanowią źródło dużych ilości odpadów. Warsztat uczy jak mądrze używać opakowań oraz jak postępować, aby wytwarzać jak najmniej odpadów opakowaniowych. Uwaga: konspekt przeznaczony jest dla uczniów, którzy znają już zagadnienia związane z selektywną zbiórką surowców wtórnych oraz ich recyklingiem. Poziom: gimnazjum. Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: • definiuje pojęcia: opakowania, odpady opakowaniowe, • rozumie rolę i funkcje opakowań oraz ich zastosowanie, • potrafi wymienić surowce opakowaniowe, • rozumie związek konsumpcji opakowań z powstawaniem dużych ilości odpadów, • wie, jak postępować, aby ograniczyć zużywanie opakowań i wytwarzanie odpadów opakowaniowych, • podczas nabywania produktów uwzględnia rodzaj i ilość opakowania. Metody i techniki pracy: burza mózgów, schemat, zadanie rachunkowe, wykres. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: karta pracy, rekwizyty – wybrane opakowania (przynajmniej po jednym z każdego surowca), materiał pomocniczy dla nauczyciela. Przebieg zajęć: 1. Zajęcia rozpoczynamy od zdefiniowana pojęcia “opakowanie”. Zastanawiamy się wspólnie z uczniami, do czego służy opakowanie, jakie spełnia funkcje. Najłatwiej jest omawiać to zagadnienie, posługując się rekwizytami – opakowaniami. Opakowanie stanowi zewnętrzną warstwę produktu i spełnia następujące funkcje: • ochronna - np. chroni go przed zniszczeniem (np. foremka na jajka), produkty spożywcze chroni przed zepsuciem (np. foliowe opakowanie próżniowe), opakowanie produktów niebezpiecznych chroni także otoczenie przed tymi produktami; • umożliwia przechowywanie - np. butelka, puszka; • umożliwia transport (przewóz, dostarczanie) – palety, duże kartony, skrzynki; • informacja, prezentacja, marketing – opakowanie stanowi element estetyczny, zwracający uwagę, zachęcający do kupna. 2. Warto zwrócić szczególną uwagę na marketingową rolę opakowania. Można to doskonale zaprezentować na przykładzie kremu: sam krem znajduje się w plastikowym/szklanym opakowaniu, które służy do jego przechowywania i wydłuża jego trwałość. Mimo to krem zapakowany jest w dodatkowy kartonik, który stwarza wrażenie większej objętości kremu i jest bardzo elegancki. Jego zadaniem jest przyciągnięcie uwagi klienta. Spełnia on tylko i wyłącznie funkcję marketingową. Warto wskazać uczniom, że większość opakowań spełnia taką właśnie funkcję i z praktycznego punktu widzenia są one zupełnie zbędne. Nie stanowią o jakości produktu czy nawet jego objętości, a opakowanie jest wliczone w cenę produktu. 3. Należy zwrócić uczniom uwagę także na fakt, że samo opakowanie jest produktem-wyrobem, produkowanym przed odpowiedniego wytwórcę opakowań i przez niego sprzedawanym, a po zużyciu staje się odpadem. 4. Po krótkiej dyskusji uczniowie wypełniają na karcie pracy zadanie 1a – formułują definicję opakowania: Opakowanie to produkt będący zewnętrzną warstwą innego produktu, zabezpieczający go i umożliwiający jego przechowywanie i transportowanie; spełnia także funkcję informacyjną i marketingową [opracowanie własne na podstawie Ustawy o opakowaniach i odpadach opakowaniowych z dnia 11 maja 2001 oraz “Odpady Opakowaniowe” Hanna Żakowska, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Opakowań, Warszawa 2003]. Definicję opakowania 23 w rozumieniu prawnym podano w materiale pomocniczym. 5. Prosimy uczniów o wymienienie znanych im rodzajów opakowań – z jakich surowców wykonywane są opakowania? Zadanie to także można rozwiązać posługując się rekwizytami – opakowaniami. Uczniowie z pewnością wymienią najpierw takie surowce jak szkło, plastik, papier, metal. Należy uwzględnić także opakowania drewniane (beczki, palety), tekstylne (np. worki) oraz wielomateriałowe (kartoniki po napojach, mleku) (zadanie 1b na karcie pracy). 6. Wspólnie z uczniami analizujemy “łańcuch opakowaniowy” ilustrujący miejsca/etapy, gdzie używane są opakowania (zadanie 2a na karcie pracy). Butelki powstają w odpowiednim zakładzie wytwórstwa opakowań i są transportowane do zakładu, w którym powstają pewne produkty. Podczas transportu butelki pakowane są w kartony, a kartony w palety. Następnie, w zakładzie produkcji danego wyrobu, butelka jest napełniana, np. perfumami. Następnie perfumy zostają zapakowane w ozdobne pudełko. Szereg takich pudełek z perfumami trafia do większego kartonu, a następnie na paletę. Paleta rozpakowywana jest np. w sklepie. Pojedyncze butelki z perfumami w eleganckich kartonikach nabywane są przez klientów, którzy pakują je np. w torebkę foliową. Zwracamy uwagę na fakt, że w trakcie tego cyklu używanych jest co najmniej kilka opakowań - kartonów, palet, ozdobnych pudełek, torebek foliowych. 7. Następnie zastanawiamy się wspólnie z uczniami, co dzieje się z butelką i kartonikiem dalej, tj. po etapie “konsument”, a więc po tym, jak konsument rozpakuje perfumy w domu, a następnie je zużyje, opróżniając butelkę. Obydwa te opakowania staną się odpadem, tzw. odpadem opakowaniowym. Po wyjaśnieniu prosimy uczniów o dopisanie na schemacie przy ostatniej strzałce etapu “odpad opakowaniowy”. Zwracamy także uwagę, że opakowania stają się odpadem także na innych etapach “łańcucha” – także zbiorcze kartony, palety, pudła stają się odpadem. Możemy poprosić uczniów, aby narysowali strzałki zakończone słowem “odpady opakowaniowe” odchodzące od poprzednich etapów łańcucha. 8. Po uzupełnieniu schematu o etap “odpad opakowaniowy” zastanawiamy się wspólnie, kiedy (tzn. na jakim etapie narysowanego “łańcucha”) każde z nas - indywidualnie, ma wpływ na zużywanie opakowań i powstawanie odpadów opakowaniowych (zadanie 2b na karcie pracy). Wpływ ten zaznacza się oczywiście na etapie “konsumenta”, którym jest każdy z nas. Należy tu wyjaśnić/ przypomnieć uczniom, że konsumpcja obejmuje zarówno nabywanie danych produktów, jak i ich użytkowanie, spożywanie. 9. W kolejnej części prosimy uczniów, aby przypomnieli sobie, co wyrzucili do kosza w ciągu ostatnich kilku godzin/dni. Były to w większości opakowania. Możemy poprosić ich także o zajrzenie do klasowego kosza na śmieci. Z pewnością znajduje się tam wiele opakowań. Aby wskazać uczniom, jak wiele opakowań zużywamy i wyrzucamy, prosimy ich o rozwiązanie zadania 3a na karcie pracy. Rozwiązanie zadania mówi, że około 30% odpadów, które wyrzucamy, stanowią opakowania (mowa o wagowym udziale opakowań w strumieniu odpadów komunalnych, jest on podobny w większości polskich miast; źródło: Plan Gospodarki Odpadami dla M.st. Warszawy, Warszawa 2005). 10. Następnie uczniowie rysują na wykresie w zadaniu 3b, jaką część odpadów komunalnych stanowią opakowania (odpady opakowaniowe). Przy pomocy rysunku zastanawiamy się wspólnie: czy opakowania są istotnym źródłem odpadów? (zadanie 3c na karcie pracy). 11. Ponieważ opakowania stanowią aż 1/3 produkowanych przez nas odpadów, a ich ilość stale rośnie, powinniśmy zastanowić się nad tym, jak zmniejszyć ilość powstających odpadów opakowaniowych i ich negatywny wpływ na środowisko. Przypominamy, że opakowania, jak inne odpady, stanowią zagrożenie dla środowiska oraz nas samych, o ile nie są właściwie zagospodarowywane. Prosimy uczniów, aby zaproponowali kilka prostych zabiegów i nawyków, zmniejszających ilość zużytych opakowań i tym samym ilość produkowanych przez nas odpadów opakowaniowych. Dla ułatwienia wymieniono etapy, przy których można stosować takie zabiegi: Kupowanie: • kupuj produkty nie posiadające zbędnych opakowań (np. pasta do zębów bez kartonika), • wybieraj towary w większym opakowaniu zamiast kilku mniejszych (np. większa butelka wody mineralnej zamiast trzech mniejszych), • kupuj towary w opakowaniach zwrotnych, 24 • nabywaj produkty w opakowaniach, które podlegają selektywnej zbiórce i recyklingowi. Pakowanie: • unikaj opakowań jednorazowych, w tym jednorazowych torebek foliowych, • stosuj w miejsce torebek jednorazowych torby wielorazowe (np. płócienne). Rozpakowywanie produktu i jego zużywanie: • ponownie używaj pozostałych opakowań, np. słoików - na przetwory, foliowych torebek jako worków na śmieci, ozdobnych pudełek – na bibeloty, pamiątki, zdjęcia, • jeśli masz możliwość – kompostuj odpady papierowe i tekturowe, • nie wyrzucaj opakowań do kosza, ale do pojemnika na surowce wtórne. Należy tu zwrócić uwagę, że zdecydowana większość opakowań, jakich używamy, wykonana jest z surowców wtórnych i podlega selektywnej zbiórce i recyklingowi. W tym celu można wrócić do zadania 1 b i poprosić uczniów, by podkreślili na czerwono rodzaje surowców opakowaniowych, które są zbierane selektywnie. 12. Dokonujemy krótkiego podsumowania zajęć. Przypominamy uczniom, jakie ważne funkcje pełnią opakowania, ale zwracamy także uwagę, że pakowanie produktów jest źródłem ogromnych ilości odpadów. Każdy z nas ma wpływ na to, ile opakowań zużywa oraz czy stają się one bezużytecznym odpadem, czy zostają ponownie wykorzystane i dzięki temu nie trafiają na składowisko śmieci. Ograniczając ilość używanych opakowań oraz segregując je i przekazując do recyklingu, chronimy środowisko i nas samych przez ich szkodliwym wpływem. Podstawowe pojęcia Opakowania: Wszystkie wyroby wykorzystywane do przechowywania, ochrony, przewozu, dostarczania i prezentacji towaru na drodze od producenta do użytkownika i konsumenta. Pojęcie opakowanie obejmuje (patrz rysunek poniżej): • Opakowanie bezpośrednie – jednostkowe (handlowe): przeznaczone do sprzedaży konsumentowi określonej ilości towaru w miejscu zakupu; opakowanie określonej ilości produktu, przeznaczonej na ogół do sprzedaży detalicznej (np. butelka, kubeczek). • Opakowanie zbiorcze: opakowanie co najmniej dwóch opakowań jednostkowych, najczęściej stosowane z opakowaniem transportowym w czasie transportu i magazynowania (np. karton). • Opakowanie transportowe: opakowanie produktów luzem, w opakowaniach jednostkowych lub zbiorczych, stosowane w czasie magazynowania i transportu, mające na celu ułatwienie transportu oraz zabezpieczenie towaru na czas transportu (np. paleta). (na podstawie: Dyrektywa 94/62/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych oraz PN-O790000:1997 Opakowania. Terminologia) rys Opakowanie jednostkowe Elementy: butelka, zamknięcie, etykieta Opakowanie zbiorcze Elementy: pudło z tektury, taśma samoprzylepna Opakowanie transportowe Elementy: paleta drewniana, folia rozciągliwa rys. Trzystopniowy system pakowania na podst. „Recykling odpadów opakowaniowych:, Hanna Żakowska, COB-RO, Warszawa 2005 25 Odpady opakowaniowe: Wszystkie opakowania wycofane z ponownego użycia (z wyjątkiem odpadów powstających w procesie produkcji opakowań). produkcja opakowań sss przygotowanie opakowań do ponownego napełnienia (np. mycie) napełnianie opakowań wyrobem www sss opróżnianie opakowań przez konsumenta sss opakowania poużytkowe rrr sss sss odbiór opakowań wielokrotnego użytku odpady opakowaniowe sss ODZYSK rys. Schemat powstawania odpadów opakowaniowych na podst. „Recykling odpadów opakowaniowych”, Hanna Żakowska, COB-RO, Warszawa 2005 Odzysk opakowań: ODZYSK: Działania polegające na wykorzystaniu odpadów w całości lub części lub prowadzące do odzyskania z odpadów substancji, materiałów, energii i ich wykorzystania. Odzysk prowadzi do ograniczenia masy odpadów deponowanych na składowiskach. sss Odzysk energii: termiczne przekształcanie odpadów w celu odzyskania energii (spalanie odpadów, którego podstawowym celem jest odzyskiwanie energii). sss Recykling: przetworzenie odpadów opakowaniowych (lub materiałów pochodzących z odpadów) prowadzące do wytworzenia nowych opakowań lub innych wyrobów. sss Recykling organiczny: Obróbka tlenowa lub beztlenowa biodegradowalnych odpadów lub ich części; prowadzona w warunkach kontrolowanych i przy udziale organizmów, prowadząca do wytworzenia masy organicznej lub metanu. sss Recykling materiałowy: Procesy zawracania materiałów pochodzących z odpadów do cyklu produkcyjnego; proces wytworzenia surowca wtórnego z materiałów odpadowych i wytworzenia wyrobu finalnego z surowca wtórnego. rys. Opracowanie własne na podstawie Ustawy o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r., PN-EN 13193:2002 Opakowania – Opakowania a środowisko terminologia oraz PN-EN 13430:2002 Opakowania – Wymagania dotyczące opakowań przydatnych do odzysku przez recykling materiałowy. 26 Unijne zobowiązania Polski w zakresie odzysku odpadów opakowaniowych Dyrektywa Parlamentu Europejskiego 94/62/EC w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych zobowiązała wszystkie kraje Wspólnoty do uzyskania do roku 2001 odpowiednich poziomów odzysku odpadów opakowaniowych, przy czym jako preferowaną metodę odzysku określono recykling. Ustalony dyrektywą poziom recyklingu odpadów opakowaniowych wynosił 25%, przy czym Polska miała go osiągnąć do roku 2007 – po okresie przejściowym. W roku 2004 Parlament Europejski uchwalił dyrektywę 2004/12/EC w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych, która znowelizowała dyrektywę z roku 1994 i wprowadziła obowiązek uzyskania przez Polskę w roku 2014 poziomu odzysku odpadów opakowaniowych min. 60%, a recyklingu min. 55%. Dla poszczególnych rodzajów opakowań poziom recyklingu ustalono na: • szkło – 60% • papier i tektura – 60% • metale – 50% • tworzywa sztuczne – 22,5% • drewno – 15% Możliwości odzysku odpadów opakowaniowych Materiał opakowania Szkło Stal Aluminium Tworzywa sztuczne Polimery jednorodne Różne polimery Papier i tektura * Opakowania wielomateriałowe Tworzywa sztuczne/tektura/aluminium Tworzywa sztuczne/papier Drewno/naturalne Metoda odzysku Recykling materiałowy Recykling organiczny + – + – + – Odzysk energii – – +– + +– + – – + + + + + +– +– – – + + + + * makulatura jest bardzo cennym surowcem i powinna być przetwarzana Opracowanie własne na podstawie „Odpady opakowaniowe” Hanna Żakowska, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Opakowań, Warszawa 2003 27 Wielki problem opakowaniowy W trakcie zajęć uczniowie nauczą się rozpoznawać, z jakiego materiału zrobione są opakowania produktów, zapoznają się z pojęciami gospodarki odpadami opakowaniowymi i recyklingu opakowań. Poziom: szkoła podstawowa (klasy 4,5,6) i gimnazjum. Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: • zna oznaczenia europejskiego systemu identyfikacji materiału opakowaniowego, potrafi używać tego kodu w rozpoznawaniu opakowań dostępnych “na co dzień”, • zna znaczenie pojęć: recykling, odpady opakowaniowe, gospodarka odpadami opakowaniowymi, • potrafi rozpoznać podstawowe materiały, z których wykonane są opakowania, • zna podstawowe właściwości materiałów opakowaniowych, ich oddziaływanie na środowisko i zdrowie człowieka, • wiąże swoje codzienne wybory konsumenckie ze stanem środowiska. Metody i techniki pracy: pogadanka, karty pracy, plakat. Czas realizacji: 1 godzina lekcyjna. Pomoce: plansze z symbolami określającymi materiał opakowaniowy, rekwizyty (opakowania z omawianymi oznaczeniami opakowaniowymi), karty pracy, kartki (A3 lub A4) na plakaty, przybory plastyczne, magnesy. Przebieg zajęć: 1. Na początku zajęć prowadzący uwrażliwia uczniów na wzrastającą ilość odpadów, która stała się w ostatnich latach poważnym problemem ludzi na całym świecie, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych. Przedstawia uczniom recykling odpadów jako jeden ze sposobów w jaki ludzkość próbuje sobie radzić z tym problemem. Następnie zwraca uwagę uczniów, że w naszej cywilizacji dużą część odpadów stanowią opakowania różnych produktów, substancji. Nauczyciel powinien zastanowić się z uczniami, jaką funkcję pełni opakowanie i czy jest ono niezbędne w każdej sytuacji. Prowadzący zwraca uwagę, iż towary mogą być w opakowaniach z rozmaitych materiałów. Materiały te mają różnorodne właściwości chemiczne i fizyczne warunkujące: możliwości ich recyklingu, ich wpływ na środowisko i nasze zdrowie. 2. Nauczyciel pyta uczniów, czy potrafią powiedzieć, z czego składają się opakowania produktów, których używają “na co dzień” i czy potrafią odróżnić od siebie poszczególne materiały. Dla przykładu prowadzący może posłużyć się prezentacją – plastikowej butelki typu PET (politereftalan etylenu) oraz kubeczka po jogurcie wykonanego z PS (polistyrenu). Powinien zwrócić uwagę uczniów, że pomimo tego iż wyglądają podobnie, są zrobione z innego rodzaju tworzywa sztucznego. Następnie pokazujemy ten sam kubeczek po jogurcie wykonany z PS, kubeczek po kawie (również wykonany z PS) i kawałek styropianu. Mówimy, że wyglądają inaczej, ale tak naprawdę są wykonane z tego samego rodzaju tworzywa sztucznego. Pod koniec prezentacji prowadzący powinien zwrócić uwagę, że podobne problemy, przy dzisiejszej technice produkcji opakowań możemy mieć nawet z rozróżnieniem plastiku od metalu czy papieru – co ma ogromne znaczenie dla poprawnej segregacji. 3. Następnie tłumaczymy dzieciom, jak rozpoznać, z jakiego materiału wykonane jest opakowanie – pokazujemy i dokładnie omawiamy plansze z oznakowaniem europejskiego systemu identyfikacji materiału opakowaniowego. Pokazujemy, że każdemu materiałowi przyporządkowany jest odpowiedni symbol literowy i liczbowy, wpisane w trójkąt lub znajdujące się pod trójkątem. 28 4. W dalszej części rozdajemy dzieciom karty pracy. Rozwiązując zamieszczone na niej zadanie, uczniowie zdobywają wiedzę, jak rozróżniać od siebie materiały opakowanie za pomocą ich oznakowania. 5. W kolejnym etapie sprawdzamy przydatność zdobytej przez uczniów wiedzy na konkretnych rekwizytach przygotowanych wcześniej przez nauczyciela. Opakowania powinny być możliwie różnorodne, a każdy uczeń przy tym zadaniu powinien mieć możliwość wykazania się zdobytą podczas zajęć wiedzą. W trakcie tego zadania nauczyciel powinien uświadomić uczniom, że omawiane wcześniej znaki mogą mieć różną formę graficzną, a ich znaczenie się przez to nie zmienia. W celu unaocznienia tych różnic posługuje się tabelą (tabela pokazująca różne warianty wyżej wymienionych znaków) i ewentualnie rekwizytami. 6. Na koniec, aby utrwalić zdobytą wiedzę, prosimy dzieci, by narysowały plakat pokazujący konkretny rodzaj opakowania wraz z jego oznaczeniem. Dzieci mogą również wymyślić hasło, które pomoże im lepiej zapamiętać i skojarzyć symbol z konkretnym opakowaniem. Pojęcia do warsztatu: Opakowanie - wszystkie wyroby wykorzystywane do przechowywania, ochrony, przewozu, dostarczania i prezentacji towaru na drodze od producenta do użytkownika i konsumenta. Odpady opakowaniowe - wszystkie opakowania i materiały opakowaniowe po zużyciu, z zanieczyszczeniami powstałymi w czasie ich użytkowania. Gospodarka odpadami opakowaniowymi - wszystkie czynności związane ze zbiórką, transportem usuwaniem i likwidacją odpadów oraz odzyskiwaniem z odpadów różnych substancji i materiałów. Zapobieganie - ograniczenie ilości powstających odpadów oraz przeciwdziałanie szkodliwemu ich oddziaływaniu na środowisko realizowane przez: • ograniczenie ilości materiałów i innych surowców w opakowaniach, • ograniczenie ilości opakowań podczas produkcji i dystrybucji handlowej wyrobów, wszędzie gdzie jest uzasadnione oraz ograniczenie ilości odpadów w fazie utylizacji i likwidacji, • rozwój czystych technologii (technologii, które nie wywołują zagrożeń dla środowiska). Ponowne użycie - wszelkie nieodzowne czynności przewidziane dla opakowań zaprojektowanych na określoną ilość rotacji, które służą ich ponownemu napełnieniu wyrobem, zgodnie z przeznaczeniem. Odzyskiwanie (materiałów) - wszelkie czynności prowadzące do odzyskania z odpadów różnych substancji i materiałów takich jak: substancje organiczne i nieorganiczne, metale oraz inne materiały stanowiące użyteczne surowce, przy założeniu, że technologie odzyskiwania nie powodują zagrożeń dla zdrowia ludzkiego oraz środowiska. Recykling (wtórne przetwórstwo) - proces technologiczny wtórnego przetwarzania odpadów opakowaniowych (lub wyselekcjonowanych materiałów pochodzących z odpadów) prowadzący do wytworzenia opakowań lub innych wyrobów. Pojęcie to dotyczy również przetwarzania organicznego lecz nie odnosi się do odzyskiwania energii. Odzyskiwanie energii - odzyskanie energii cieplnej w wyniku spalania odpadów opakowaniowych (spalanie samych odpadów opakowaniowych jak i odpadów opakowaniowych razem z innymi rodzajami odpadów). Recykling organiczny - kompostowanie, przy zachowaniu kontrolowanych warunków procesu i użyciu mikroorganizmów lub biodegradowalnych części składowych odpadów opakowaniowych, prowadzące do uzyskania produktu organicznego lub metanu. Deponowanie na wysypisku nie traktuje się jako formy recyklingu organicznego. 29 Opis europejskiego systemu znakowania opakowań: Zasady znakowania opakowań zostały określone w unijnej dyrektywie Dyrektywa 94/62/EEC. rodzaj materiału Opakowania z tworzyw sztucznych Politereftalan etylenu Polietylen wysokiej gęstości Polichlorek winylu Polietylen niskiej gęstości Polipropylen Polistyren inne Opakowania z papieru i tektury Tektura falista Tektura inna niż falista Papier inne Opakownia metalowe Stal Aluminium inne Opakowania drewniane i z materiałów drewnopochodnych Drewno Korek inne Opakowania tekstylne Bawełna Juta inne Opakowania szklane Szkło bezbarwne Szkło zielone Szkło brązowe inne Opakowania wielomateriałowe Papier i tektura / różne metale Papier i tektura / tworzywa sztuczne Papier i tektura / aluminium Papier i tektura / blacha stalowa ocynowana Papier i tektura / tworzywa sztuczne / aluminium Papier i tektura / tworzywa sztuczne / aluminium / blacha stalowa ocynowana inne (z dominujacym papierem lub tekturą) Tworzywa sztuczne / aluminium Tworzywa sztuczne / blacha stalowa ocynowana Tworzywa sztuczne / różne metale inne (z dominujacym tworzywem sztucznym) Szkło / tworzywa sztuczne Szkło / aluminium Szkło / blacha stalowa ocynowana Szkło / różne metale symbol PET HDPE (PEHD) PCW (PVC) LDPE (PELD) PP PS PAP PAP PAP FE ALU FOR FOR TEX TEX GL GL GL * * symbol dla opakowań wielomateriałowych C/symbol materiału dominującego np. C/PAP, C/FE. 30 kod numeryczny 1-19 1 2 3 4 5 6 7 do 19 20-39 20 21 22 23 do 39 40-49 40 41 42 do 49 50-59 50 51 52 do 59 60-69 60 61 62 do 69 70-79 70 71 72 73 do 79 80-99 80 81 82 83 84 85 86 do 89 90 91 92 93 do 95 96 97 98 99 RRR W trakcie zajęć uczniowie poznają trzy podstawowe zasady postępowania z odpadami: reduce (zmniejszać ilość powstających odpadów), reuse (ponownie używać różnorodne produkty, zamiast je wyrzucać), recycle (przetwarzać odpady, jeśli nie da się zapobiec ich powstaniu ani powtórnie ich wykorzystać), w skrócie: RRR. Zastanawiają się także, jak realizować te zasady w codziennym życiu każdego z nas. Poziom: szkoła podstawowa (klasy 4,5,6) i gimnazjum. Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: • potrafi wymienić podstawowe zasady postępowania z odpadami i rozumie ich sens, • wie jak realizować te zasady na co dzień, • w codziennym życiu stara się ograniczać ilość produkowanych przez siebie odpadów oraz ilość odpadów wyrzucanych do kosza na śmieci. Metody i techniki pracy: krzyżówka, rebus, wykreślanka, dyskusja, praca w grupach. Czas realizacji: 1 godzina lekcyjna. Pomoce: karty pracy. Przebieg zajęć: 1. W ramach wstępu zastanawiamy się wspólnie, dlaczego odpady stanowią zagrożenie dla środowiska i z czego to wynika. Kto ponosi odpowiedzialność za wzrastającą ilość odpadów? Jak można rozwiązać problem dużej ilości odpadów? Kto może rozwiązać ten problem? Chodzi tu o wskazanie, że to społeczeństwo, a więc my wszyscy i każdy z osobna produkuje odpady. To my jesteśmy odpowiedzialni za problem ogromnych ilości śmieci (przeciętny Polak produkuje rocznie ok. 320 kg odpadów). Uczniowie z pewnością stwierdzą, że ten problem powinny rozwiązać władze czy firmy gospodarujące odpadami. Jest to tylko częściowo prawda. Najwięcej zależy od producentów odpadów, a więc od nas samych: to my wpływamy na to, jakie ilości odpadów powstają w naszych domach i to my mamy możliwość zapobiegania problemowi odpadów na co dzień, u źródła. Jak to zrobić? Nad tym będziemy się zastanawiać przez resztę zajęć. 2. Rozdajemy uczniom karty pracy. Uczniowie rozwiązują krzyżówkę, rebus i wykreślankę z zadania 1. Rozwiązania to zasady postępowania z odpadami, odpowiednio: reuse, reduce, recycle. Wyjaśniamy, co znaczą te wyrazy w języku polskim, a uczniowie wypisują objaśnienia na kartach pracy. W ten sposób uczniowie poznają trzy podstawowe zasady “ekologicznego” postępowania z odpadami. Następnie zastanawiamy się wspólnie, co one faktycznie znaczą: reuse – użytkujemy powtórnie produkty/opakowania, zamiast wyrzucić je do kosza; reduce – staramy się zmniejszać ilość produkowanych przez nas odpadów, żyć tak, aby produkować jak najmniej śmieci; recycle – jeśli odpady już powstaną i nie da się ich zagospodarować, należy zadbać o to, aby zostały przetworzone. W tym miejscu warto przypomnieć uczniom pojęcia segregacji odpadów, surowców wtórnych, recyklingu i ich wzajemnego powiązania. 3. Prosimy uczniów, aby zastanowili się, w jakiej kolejności powinno się stosować te trzy zasady, aby najefektywniej gospodarować odpadami. Kolejność ta to: reduce, reuse, recycyle (zadanie 2 na karcie pracy). Jeśli pracujemy z dziećmi starszymi (gimnazjum), warto wspomnieć, że te trzy zasady to podstawowe, obowiązujące wg prawa UE i polskiego metody postępowania z odpadami. Zostały one zapisane w głównych aktach prawnych z tego zakresu, w tym w Dyrektywie Odpadowej UE. Istnieje jeszcze jedna – czwarta zasada – unieszkodliwiać poprzez składowanie, spalanie etc., ale tylko wtedy, gdy nie da się zapobiec powstaniu odpadów, ponownie je wykorzystać ani przetworzyć. 4. Następnie zastanawiamy się wspólnie, jak można zastosować te trzy metody na co dzień, w naszym powszednim życiu (zadanie 3 na karcie pracy). Najtrudniejsza do zrozumienia będzie dla uczniów zasada “reduce”: nie chodzi tu o to, aby np. nie śmiecić na ulicy czy segregować odpady, ale o takie postępowanie, które powoduje, że odpady w ogóle nie powstają i nie trzeba ich segregować, przetwarzać etc. 31 5. W ramach podsumowania należy zauważyć, że najwięcej możliwości chronienia środowiska przez zagrożeniami powodowanymi przez odpady mamy na etapie zapobiegania ich powstawaniu. Zapobieganie jest najskuteczniejszą metodą na rozwiązanie problemu odpadów. Pozwala także na oszczędności finansowe, bowiem im mniej odpadów powstaje, tym mniej płacimy za ich wywóz i składowanie, a także mniej wysiłku musimy poświęcić na ich segregację. Wszystkie trzy zasady postępowania ograniczają ilość odpadów trafiających na składowisko, a więc pozwalają na ograniczenie zagrożeń dla środowiska i na oszczędność surowców. 6. Na koniec pytamy uczniów raz jeszcze: Kto ponosi odpowiedzialność za wzrastającą ilość odpadów? Kto może rozwiązać ten problem? Po zajęciach uczniowie powinni rozumieć, że odpowiedź na te pytania brzmi: JA. Zasady postępowania z odpadami REDUCE: ang. redukować, zmniejszać ilość powstających odpadów, REUSE: ang. ponownie wykorzystać różne przedmioty i opakowania, RECYCLE: ang. przetwarzać powstałe odpady na nowe produkty. Zasady postępowania z odpadami określone prawem Zasady RRR znajdują odzwierciedlenie w unijnych i polskich zapisach regulujących kwestię gospodarki odpadami: “Kto podejmuje działania powodujące lub mogące powodować powstawanie odpadów, powinien: 1. zapobiegać powstawaniu odpadów lub ograniczać ilość odpadów i ich negatywne oddziaływanie na środowisko, 2. zapewniać zgodny z zasadami ochrony środowiska odzysk, jeżeli nie udało się zapobiec ich powstaniu, 3. zapewniać zgodne z zasadami ochrony środowiska unieszkodliwianie odpadów, których powstaniu nie udało się zapobiec lub których nie udało się poddać odzyskowi.” (Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dz.U. 2001 nr 62 poz. 628) 32 Przykłady zastosowania zasad rrr Reduce: Jak mogę zmniejszyć ilość odpadów powstających w moim domu? • nie używaj opakowań jednorazowych np. reklamówek, a w ich miejsce stosuj opakowania wielorazowe, np. płócienną torbę, koszyk, • kupuj produkty z jak najmniejszą ilością opakowań np. pastę do zębów bez kartonika, krem bez pudełka z kartonu, • nie używaj dodatkowych opakowań, gdy jest to niepotrzebne: np. nie przynoś proszku do prania w siatce, kiedy opakowanie proszku ma specjalny uchwyt, • kupuj produkt w większym opakowaniu, zamiast w kilku mniejszych, • zużywaj produkty do końca, by nie wyrzucać resztek np. żywności (resztki takie można oddać psu, chomikowi sąsiada, ptakom etc.), • zapisuj kartki dwustronnie, zeszyty zapisuj do ostatniej strony, • nie kupuj produktów niepotrzebnych i niskiej jakości, które szybko wyrzucisz. Reuse: Jak mogę znaleźć zastosowanie dla różnych przedmiotów? • wykorzystuj słoiki po dżemach czy sosach na domowe przetwory, • odnoś do sklepu szklane butelki zwrotne, • przynoś do szkoły butelkę plastikową napełnianą codziennie od nowa, zamiast kupować kolejną, • oddawaj ubrania, książki, zabawki młodszej rodzinie, kolegom, potrzebującym. Recycle: Co mogę zrobić, by odpady powstające w moim domu były przetwarzane? „Recycle” znaczy przetwarzać, a od słowa tego pochodzi termin „recykling”. Recykling polega na przetwarzaniu zużytych, starych przedmiotów na nowe. Część odpadów, które produkujemy w domu, może być poddana recyklingowi, a więc przetworzona na nowe produkty, zamiast trafić na wysypisko śmieci. Przetworzeniu mogą podlegać tzw. surowce wtórne, a więc takie, które można powtórnie wykorzystać. Są to papier, szkło, metal, tworzywa sztuczne (plastiki). Recykling obejmuje także obróbkę organiczną odpadów organicznych, np. poprzez kompostowanie. Każdy z nas na co dzień może przyczynić się do recyklingu odpadów, przede wszystkim poprzez segregację odpadów już w naszych domach i wynoszenie ich do odpowiednich pojemników czy punktów. Możemy także kupować produkty/opakowania nadające się do recyklingu. Jeśli mieszkamy w domu jednorodzinnym, mamy możliwość kompostowania odpadów biodegradowalnych i tym samym poddawania ich recyklingowi organicznemu. 33 Segregacja – wyższa racja I W trakcie zajęć uczniowie poznają podstawowe zasady segregacji odpadów. Zapoznają się z europejskim systemem znakowania opakowań, znakami recyklingu umieszczanymi na produktach. Poziom: szkoła podstawowa (klasy 4,5,6). Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: • potrafi segregować odpady na cztery podstawowe grupy: szkło, plastik, papier, metal, • wie, w jaki sposób oznakowane są pojemniki do selektywnej zbiórki odpadów, • zna system znakowania materiałów opakowaniowych – potrafi rozpoznać materiał opakowaniowy, z którego wykonane jest opakowanie, • zna znaki ekologiczne związane z recyklingiem. Metody i techniki pracy: dyskusja, praca w grupach, zadanie rysunkowe. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: odpady z różnorodnych surowców (plastikowe, papierowe, metalowe, szklane, mieszane), karta pracy, materiał pomocniczy (znakowanie materiału opakowaniowego). Przebieg zajęć: 1. Prowadzący dokonuje podziału uczniów na 5 grup (ilość grup zależy od liczby uczniów). Każda grupa będzie pracować przy oddzielnym stoliku. Na środku sali powinien znaleźć się duży, wolny stół. 2. Nauczyciel przeprowadza krótkie przypomnienie: czym jest segregacja odpadów? Co to są surowce wtórne? Jakie są podstawowe grupy surowców wtórnych? W jakim celu segreguje się odpady? Dlaczego segregacja jest istotna? Jakie ma znaczenie dla środowiska? 3. Następnie prowadzący przydziela grupom specjalizacje (każda grupa będzie się specjalizowała w jednym rodzaju surowców wtórnych): papier, szkło, metal, plastik. 4. Prowadzący pyta uczniów, czy wiedzą, jakiego koloru pojemniki do selektywnej zbiórki przeznaczone są na poszczególne typy surowców wtórnych (oznakowanie pojemników jest różne w każdej gminie i określone w Regulaminie Utrzymania Czystości i Porządku w Gminie). Omawiamy wspólnie, jakie kolory pojemników oznaczają poszczególne grupy surowców wtórnych. Jeśli w gminie mogą funkcjonować pojemniki zbiorcze na odpady surowcowe (wszystkie surowce wtórne zbierane łącznie), należy także zwrócić uwagę uczniom na taką możliwość. Prosimy uczniów, aby na karcie pracy w zadaniu 1 pokolorowali i opisali pojemniki do selektywnej zbiórki zgodnie z ich przeznaczeniem (jeśli na karcie pracy pozostanie jeden kontener zbędny, niepokolorowany, należy go wykreślić; jeśli na karcie brakuje jednego pojemnika, można go dorysować; w przypadku pojemnika na szkło można przeznaczyć na nie rysunek jednego kontenera i pokolorować go pół na pół dwoma kolorami, odpowiadającymi szkłu białemu i kolorowemu z ogólnym napisem “szkło”). 5. Następnie nauczyciel wykłada na środkowym, nie zajętym stole różnorodne odpady. Grupy mają za zadanie wybrać spośród nich te, które należą do ich zakresu specjalizacji. Należy tu pamiętać, aby wśród odpadów znajdowały się takie, które nie są wykonane z surowców wtórnych bądź wykonane z surowców, ale nie zdatne do recyklingu (np. zatłuszczony papier). Powinny się tu znaleźć takie odpady jak: kartoniki po sokach, koperty z foliowym okienkiem, kalka, lusterko, żarówki, zabrudzony papier, porcelit, szkło typu “Arcoroc” czy “Arcopal” – tak, by zadanie było jak najbardziej podchwytliwe. 6. Gdy uczniowie wybiorą spośród odpadów te, które są surowcami wtórnymi z ich “specjalizacji”, na stole pozostaną takie, których nie można przetworzyć: różne rodzaje szkła, produkty wykonane z kilku surowców (koperta z okienkiem), kalka etc. Należy wówczas wytłumaczyć, dlaczego nie można tych produktów / surowców przetworzyć. 7. Uczniowie kończą zadanie 1 na karcie pracy – liniami łączą rysunki opakowań z odpowiednim pojemnikiem. 34 8. Kolejną częścią zajęć jest zapoznanie uczniów z systemem znakowania opakowań obowiązujących w krajach UE. System ten odnosi się do materiału, z jakiego zostało wykonane opakowanie, co ułatwia segregację i odzysk odpadów opakowaniowych (opis systemu wraz z wykazem znaków omawiane były w warsztacie “Wielki problem opakowaniowy”). Będą do tego potrzebne różnorodne opakowania, wykonane z kilku rodzajów plastiku, papieru, metalu etc. posiadające znak określający rodzaj materiału. Omawianie tego tematu należy zacząć od plastiku (numery 1-19). W tym celu należy narysować na tablicy (lub przypiąć wydrukowaną planszę ze znakami) symbole oznaczające opakowania plastikowe. Następnie uczniowie otrzymują opakowania plastikowe wykonane z różnych rodzajów plastiku: plastikowe butelki typu PET, kubeczki po jogurtach, serkach, margarynie typu PS i PP, folie typu LDPE (np. cienka folia, w którą pakowane są paczuszki chusteczek higienicznych czy patyczki higieniczne) i HDPE (np. sztywne opakowania szamponów, balsamów do ciała). Każda grupa powinna mieć do dyspozycji komplet takich opakowań. Przy pomocy tych rekwizytów wskazujemy uczniom, jak wiele jest rodzajów plastiku i jak wiele opakowań wykonanych jest z tego surowca. Można wspomnieć, że najczęściej przetwarzanym przez recyklerów rodzajem plastiku jest PET, z którego wykonane są butelki po napojach. Następnie przy pomocy rekwizytów – opakowań należy omówić opakowania papierowe. W tym celu należy zgromadzić opakowania typu: tekturowe pudełka (np. od chusteczek higienicznych, kosmetyków) z odpowiednimi znakami. W podobny sposób omawiamy opakowania metalowe i szklane. Należy także wspomnieć o opakowaniach drewnianych i tekstylnych. Na koniec omawiamy opakowania mieszane, najlepiej na przykładzie kartoników po sokach, napojach, mleku. Należy tu koniecznie podkreślić, iż mimo że opakowania te posiadają znak trójkąta, w wielu przypadkach nie podlegają selektywnej zbiórce (w krajach o rozwiniętych technologiach recyklingu opakowania takie rozdziela się na dwa, trzy surowce i wówczas można je przetworzyć. W ramach podsumowania tego zagadnienia prowadzący pyta uczniów, dlaczego opakowania są znakowane tak dokładnie z podziałem na różne rodzaje plastiku, papieru etc. (chodzi oczywiście o ich późniejsze sortowanie i przetwarzanie). 9. W ramach utrwalenia zdobytych wiadomości na temat znakowania materiału opakowaniowego, uczniowie rozwiązują zadanie 2 na karcie pracy – rysują odpowiedni znak określający rodzaj surowca opakowaniowego. 10. W kolejnej części zajęć uczniowie zapoznają się ze znakami informującymi o tym, że dane opakowanie nadaje się do recyklingu. W tym celu zawieszamy na tablicy lub dajemy każdemu zespołowi kartoniki ze znakami i prosimy, by odnaleźli te znaki na opakowaniach. Następnie omawiamy z uczniami znaczenie znaków związanych z recyklingiem, podkreślając, że znak Zielony Punkt nie jest znakiem recyklingu. 11. W ramach utrwalenia zdobytych wiadomości na temat znaków recyklingu uczniowie rozwiązują zadanie 3 na karcie pracy – rysują dwa znaki mówiące o przydatności opakowania do recyklingu. 12. W ramach podsumowania raz jeszcze zastanawiamy się wspólnie z uczniami nad zaletami recyklingu i jego znaczeniem w ochronie środowiska oraz nad naszą rolą w tym procesie. 35 Segregacja – wyższa racja II W trakcie zajęć uczniowie poznają podstawowe zasady segregacji odpadów. Zapoznają się także europejskim systemem znakowania opakowań, znakami recyklingu umieszczanymi na produktach. Poziom: gimnazjum. Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: • potrafi segregować odpady na cztery podstawowe grupy: szkło, plastik, papier, metal, • wie w jaki sposób oznakowane są pojemniki do selektywnej zbiórki odpadów, • zna system znakowania materiałów opakowaniowych – potrafi rozpoznać materiał opakowaniowy, z którego wykonane jest opakowanie, • zna znaki ekologiczne związane z recyklingiem. Metody i techniki pracy: dyskusja, praca w grupach, zadanie rysunkowe. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: odpady, głównie opakowaniowe, z różnorodnych surowców (plastikowe, papierowe, metalowe, szklane, mieszane), karta pracy, materiał pomocniczy (standardy selektywnej zbiórki odpadów, znakowanie materiału opakowaniowego, znaki recyklingu). Przebieg zajęć: 1. Prowadzący dokonuje podziału uczniów na 5 grup (ilość grup zależy od liczby uczniów). Każda grupa będzie pracować przy oddzielnym stoliku. Na środku sali powinien znaleźć się duży, wolny stół. 2. Nauczyciel przeprowadza krótkie przypomnienie: czym jest segregacja odpadów? Co to są surowce wtórne? Jakie są podstawowe grupy surowców wtórnych? W jakim celu segreguje się odpady? Dlaczego segregacja jest istotna? Jakie ma znaczenie dla środowiska? 3. Następnie prowadzący przydziela grupom specjalizacje (każda grupa będzie się specjalizowała w jednym rodzaju surowców wtórnych): papier, szkło, metal, plastik. 4. Prowadzący pyta uczniów, czy wiedzą, jakiego koloru pojemniki do selektywnej zbiórki przeznaczone są na poszczególne typy surowców wtórnych (oznakowanie pojemników jest różne w każdej gminie i określone w Regulaminie Utrzymania Czystości i Porządku w Gminie). Omawiamy wspólnie, jakie kolory pojemników oznaczają poszczególne grupy surowców wtórnych. Jeśli w gminie mogą funkcjonować pojemniki zbiorcze na odpady surowcowe (wszystkie surowce wtórne zbierane łącznie), należy także zwrócić uwagę uczniom na taką możliwość. Prosimy uczniów, aby na karcie pracy w zadaniu 1 pokolorowali i opisali pojemniki do selektywnej zbiórki zgodnie z ich przeznaczeniem (jeśli na karcie pracy pozostanie jeden kontener zbędny, niepokolorowany, należy go wykreślić; jeśli na karcie brakuje jednego pojemnika, można go dorysować; w przypadku pojemnika na szkło można przeznaczyć na nie rysunek jednego kontenera i pokolorować go pół na pół dwoma kolorami, odpowiadającymi szkłu białemu i kolorowemu z ogólnym napisem “szkło”). 5. Następnie nauczyciel wykłada na środkowym, nie zajętym stole różnorodne odpady. Grupy mają za zadanie wybrać spośród nich te, które należą do ich zakresu specjalizacji. Należy tu pamiętać, aby wśród odpadów znajdowały się takie, które nie są wykonane z surowców wtórnych bądź wykonane z surowców, ale nie zdatne do recyklingu (np. zatłuszczony papier). Powinny się tu znaleźć takie odpady jak: kartoniki po sokach, koperty z foliowym okienkiem, kalka, żarówki, zabrudzony papier, porcelit, szkło typu “Arcoroc” czy “Arcopal” – tak, by zadanie było jak najbardziej podchwytliwe (szczegółowy wykaz odpadów, które podlegają i nie podlegają selektywnej zbiórce odpadów komunalnych znajduje się w materiale pomocniczym). 6. Gdy uczniowie wybiorą spośród odpadów te, które są surowcami wtórnymi z ich “specjalizacji”, na stole pozostaną takie, których nie można przetworzyć: różne rodzaje szkła, produkty wykonane z kilku surowców (koperta z okienkiem), kalka etc. Należy wówczas wytłumaczyć, dlaczego nie można tych produktów / surowców przetworzyć. 7. Uczniowie kończą zadanie 1 na karcie pracy – uzupełniają w tabeli przykłady odpadów niezdatnych do recyklingu. 36 8. Kolejną częścią zajęć jest zapoznanie uczniów z systemem znakowania opakowań obowiązujących w krajach UE. System ten odnosi się do materiału, z jakiego zostało wykonane opakowanie, co ułatwia segregację i odzysk odpadów opakowaniowych (opis systemu wraz z wykazem znaków omawiane były w warsztacie “Wielki problem opakowaniowy”). Będą do tego potrzebne różnorodne opakowania, wykonane z kilku rodzajów plastiku, papieru, metalu etc. posiadające znak określający rodzaj materiału. Omawianie tego tematu należy zacząć od plastiku (numery 1-19). W tym celu należy narysować na tablicy (lub przypiąć wydrukowaną planszę ze znakami) symbole oznaczające opakowania plastikowe. Następnie uczniowie otrzymują opakowania plastikowe wykonane z różnych rodzajów plastiku: plastikowe butelki typu PET, kubeczki po jogurtach, serkach, margarynie typu PS i PP, folie typu LDPE (np. cienka folia, w którą pakowane są paczuszki chusteczek higienicznych czy patyczki higieniczne) i HDPE (np. sztywne opakowania szamponów, balsamów do ciała). Każda grupa powinna mieć do dyspozycji komplet takich opakowań. Przy pomocy tych rekwizytów wskazujemy uczniom, jak wiele jest rodzajów plastiku i jak wiele opakowań wykonanych jest z tego surowca. Można wspomnieć, że najczęściej przetwarzanym przez recyklerów rodzajem plastiku jest PET, z którego wykonane są butelki po napojach. Następnie przy pomocy rekwizytów – opakowań należy omówić opakowania papierowe. W tym celu należy zgromadzić opakowania typu: tekturowe pudełka (np. od chusteczek higienicznych, kosmetyków) z odpowiednimi znakami. W podobny sposób omawiamy opakowania metalowe i szklane. Należy także wspomnieć o opakowaniach drewnianych i tekstylnych. Na koniec omawiamy opakowania mieszane, najlepiej na przykładzie kartoników po sokach, napojach, mleku. Należy tu koniecznie podkreślić, iż mimo że opakowania te posiadają znak trójkąta, w wielu przypadkach nie podlegają selektywnej zbiórce (w krajach o rozwiniętych technologiach recyklingu opakowania takie rozdziela się na dwa, trzy surowce i wówczas można je przetworzyć). 9. W ramach podsumowania tego zagadnienia prowadzący pyta uczniów, dlaczego opakowania są znakowane tak dokładnie, z podziałem na różne rodzaje plastiku, papieru etc. (chodzi oczywiście o ich późniejsze sortowanie i przetwarzanie). 10. W ramach utrwalenia zdobytych wiadomości na temat znakowania materiału opakowaniowego, uczniowie rozwiązują zadanie 2 na karcie pracy – rysują odpowiedni znak określający rodzaj surowca opakowaniowego. 11. W kolejnej części zajęć uczniowie zapoznają się ze znakami informującymi o tym, że dane opakowanie nadaje się do recyklingu. W tym celu zawieszamy na tablicy lub dajemy każdemu zespołowi kartoniki ze znakami (znaki w materiale pomocniczym) i prosimy, by odnaleźli te znaki na opakowaniach. Następnie omawiamy z uczniami znaczenie znaków związanych z recyklingiem, podkreślając, że znak Zielony Punkt nie jest znakiem recyklingu. 12. W ramach utrwalenia zdobytych wiadomości na temat znaków recyklingu uczniowie rozwiązują zadanie 3 na karcie pracy – rysują dwa znaki mówiące o przydatności opakowania do recyklingu. 13. W ramach podsumowania raz jeszcze zastanawiamy się wspólnie z uczniami nad zaletami recyklingu i jego znaczeniem w ochronie środowiska oraz nad naszą rolą w tym procesie. Standardy selektywnej zbiórki odpadów Główne sutowce, które zbiera się selektywnie to: szkłó, papier, plastik i metal. Jednak nie wszytskie przedmioty wykonane z tych surowców można wrzucać do kontenerów lub worków na segregowane odpady. Ponizej prezntujemy schemt ilustrujący mo można zbierać, a co nie nadaje się do przetworzenia. UWAGA: Zawsze należy sprawdzić, do którego pojemnka należy wrzucić opakowania wielomateriałowe typu TETRA-PAK (kartoniki po sokach, napojach, mleku). Czasem wrzucamy je do pojemników na plasitk, ale mogą być również zbierane do innych pojemników – zależy to od Regulaminu Utrzymania Czystości i Porządku w Gminie. 37 Do kontenerów/worków z napisem “PAPIER” wrzucamy: • przeczytane gazety, czasopisma, • książki bez grubych okładek, zeszyty i notatniki, • zadrukowane i zapisane kartki, • przeczytane listy, niepotrzebne rachunki, • torby papierowe i papier pakowy, • tekturowe pudełka i kartony. Do kontenerów/worków z napisem “PAPIER” nie wrzucamy: • papieru powlekanego i lakierowanego, • połączeń papieru z innym materiałem,np. kopert z „okienkiem”, kartonów po płynnej żywności, • kalki, pergaminu, tapet, • worków po cemencie i zaprawach, • artykułów higienicznych, np. pieluch, • papieru zabrudzonego i zatłuszczonego, • opakowań papierowych z jakąkolwiek zawartością. Do kontenerów/worków z napisem “SZKŁO” wrzucamy: • szklane butelki po napojach, wodzie, sokach, • słoiki. Do kontenerów/worków z napisem “SZKŁO” nie wrzucamy: • szkła nietłukącego, porcelany, fajansu, • kieliszków, szklanek, naczyń żaroodpornych, • szkła okiennego i zbrojonego, luster i żarówek, • szklanych opakowań po lekarstwach i produktach chemicznych z jakąkolwiek resztą zawartości. 38 Do kontenerów/worków z napisem “PLASTIK” wrzucamy*: • butelki po napojach, • kubeczki po serkach, jogurtach, śmietanie itd., • plastikowe nakrętki od butelek, • jednorazowe naczynia, • reklamówki i woreczki foliowe, • plastikowe opakowania po kosmetykach. Do kontenerów/worków z napisem “PLASTIK” nie wrzucamy: • opakowań plastikowych z resztkami zawartości, • artykułów higienicznych, np. pieluch, • opakowań po lekarstwach, • opakowań i butelek po olejach i smarach, • pojemników po farbach i lakierach, • opakowań po środkach chwastobójczych i owadobójczych. Do kontenerów/worków z napisem “METAL” wrzucamy: • puszki po napojach, • puszki po konserwach, • metalowe nakrętki i kapsle, • aluminiowe folie, • inny złom. Do kontenerów/worków z napisem “METAL” nie wrzucamy: • baterii, • puszek i opakowań po farbach i lakierach, • opakowań metalowych z jakąkolwiek zawartością. 39 Jak zbierać? Mile widziane jest, aby surowce przygotować odpowiednio do kolejnego etapu, jakim jest segregacja wtórna odbywająca się w specjalnej sortowni. Przygotowanie surowców jest bardzo proste, wymaga tylko kilku dodatkowych czynności opisanych poniżej. Przed wrzuceniem opakowania do kontenera na surowce wtórne można: • opróżnić opakowania z resztek produktów (usunąć zawartość, np. z kubeczka po jogurcie, butelce po szamponie) i oczyścić je. • oddzielić od opakowania elementy wykonane z innego rodzaju materiału (np. zerwać papierową etykietę z butelki czy wieczko od jogurtu, wrzucić oddzielnie korek od butelki). • zgnieść opakowania plastikowe i puszki oraz złożyć odpady papierowe, by zajmowały jak najmniej miejsca. 40 Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” to stowarzyszenie, które od 1993 roku zajmuje się edukacją ekologiczną. Jesteśmy członkami-założycielami ogólnopolskiego związku stowarzyszeń Polska Zielona Sieć. Zajmujemy się głównie szeroko rozumianą edukacją ekologiczną skierowaną do dzieci, młodzieży, nauczycieli. Chcemy tworzyć spójny obraz świata oparty na poszanowaniu wszelkich form życia. Zajmujemy się ochroną humanitarną zwierząt, ratowaniem dzikiej przyrody, a także edukacją obywatelską i regionalną. W 1997 roku utworzyliśmy Ośrodek Edukacji i Kultury Ekologicznej - projekt ten nastawiony jest na stałe zwiększanie stopnia świadomości ekologicznej młodzieży poprzez aktywną edukację ekologiczną. Misją Ośrodka jest przybliżenie młodzieży spędzającej większość życia w wielkim mieście idei ochrony przyrody zarówno w kontekście życia codziennego (zmniejszanie konsumpcji, zmniejszanie zużycia zasobów nieodnawialnych, humanitarne traktowanie zwierząt), jak i poszanowania przyrody wynikającego z zasad zrównoważonego rozwoju. Wychodząc z założenia, iż ważną częścią edukacji ekologicznej, zwłaszcza dla młodzieży z miasta jest bezpośredni kontakt z przyrodą ODE „Źródła” od 2002 roku zajmuje się organizacją kilkudniowych wycieczek z intensywnym programem ekologicznym. Dla podkreślenia wysokiej jakości merytorycznej takich wyjazdów, nazywamy je „Bardzo Zielonymi Szkołami”. W ciągu ostatnich lat realizowaliśmy kilka ogólnopolskich programów edukacyjnych m.in. „Parki i ogrody oczami młodzieży” czy „Sklep g wysypisko = ulica jednokierunkowa?”. Stowarzyszenie posiada status Organizacji Pożytku Publicznego, można przekazywać nam 1% swojego podatku dochodowego. Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” Łódź 90-602, ul. Zielona 27 tel. 042 632 03 11, fax 042 291 14 50 Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” filia w Warszawie Warszawa 00-608, al. Niepodległości 186 tel. 022 636 69 10, fax 022 434 60 98 www.zrodla.org 41 42 Spis treści Wstęp................................................................................................................................................. 3 Góra śmieci rośnie I......................................................................................................................... 5 Góra śmieci rośnie II........................................................................................................................ 7 Gdzie z tym śmieciem?.................................................................................................................. 10 Konsumujemy świat I..................................................................................................................... 12 Konsumujemy świat 2.................................................................................................................... 14 Konsumpcja z o.o........................................................................................................................... 16 Dziewczyny i chłopaki, patrzcie na ekoznaki!............................................................................. 19 Opakowania, opakowania …......................................................................................................... 23 Wielki problem opakowaniowy..................................................................................................... 28 RRR.................................................................................................................................................. 31 Segregacja – wyższa racja I.......................................................................................................... 34 Segregacja – wyższa racja II......................................................................................................... 36 Spis załączonych kart pracy Góra śmieci rośnie I - karta pracy Góra śmieci rośnie II - karta pracy Cykl życia produktu - układanka Gdzie z tym śmieciem? - karta pracy Konsumujemy świat I - karta pracy Konsumujemy świat II - karta pracy Konsumpcja z o.o. - karta pracy Z wózkiem przez hipermarket - plansza do gry Dziewczyny i chłopaki, patrzcie na ekoznaki! - karta pracy Ekoznaki - układanka Opakowania, opakowania … - karta pracy Wielki problem opakowaniowy - karta pracy RRR - karta pracy Segregacja – wyższa racja I - karta pracy Segregacja – wyższa racja II - karta pracy 43 44
