Oglądaj/Otwórz - Repozytorium UPH

Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
Cyberprzestrzenny wymiar polityki
bezpieczeństwa i obrony Federacji Rosyjskiej
Robert Białoskórski 1
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny, Wydział Humanistyczny,
Instytut Nauk Społecznych i Bezpieczeństwa
Abstrakt: W artykule podjęto problematykę koncepcji cyberstrategii w polityce bezpieczeństwa i obrony Federacji Rosyjskiej. Przedstawiono teoretyczne założenia cyberstrategii jako nowej dyscypliny sztuki wojennej i instrumentu polityki bezpieczeństwa i obrony państwa. Analiza i krytyka normatywnych źródeł cyberstrategii
Federacji Rosyjskiej pozwoliła na określenie jej głównych determinantów oraz perspektyw implementacji. Zwrócono uwagę na rolę rosyjskich służb specjalnych
w Cyberprzestrzenny wymiar polityki bezpieczeństwa i obrony FR kreowaniu i realizacji cyberstrategii. Wyniki badań empirycznych pozwoliły na określenie cyberpotęgi Federacji Rosyjskiej w porównaniu do państw grupy G20.
Słowa kluczowe:
cyberprzestrzeń, cyberpotęga, służby specjalne, bezpieczeństwo,
Federacja Rosyjska
Cyberspatial Dimension of Security
and Defence Policy of the Russian Federation
Abstract: In the article is taken problems of concept of cyberstrategy in security
and defence policy of Russian Federation. It present theoretical aspects of
cyberstrategies as a new disciplines of war arts and instrument of security and defense policy of state. Analysis and critic of the normative dimension has allowed to
define the main determination and prospects of implementation of cyberstrategy. It
pays attention on a role of russian sercet services in creation and realization of
Robert Białoskórski – doktor, adiunkt w Instytucie Nauk Społecznych i Bezpieczeństwa na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego
w Siedlcach. Doktor nauk wojskowych w specjalności bezpieczeństwo międzynarodowe. Posiada wieloletnie doświadczenie teoretyczne i praktyczne w obszarze zagadnień
bezpieczeństwa, wynikające z wieloletniej pracy dydaktyczno-naukowej oraz zawodowej
służby wojskowej, w trakcie której zajmował odpowiedzialne stanowiska służbowe
w kraju i za granicą (ppłk rez.). Szczególne obszary zainteresowań naukowych: prewencja konfliktów zbrojnych, teoria bezpieczeństwa, bezpieczeństwo informacji, wywiad biznesowy, służby specjalne. Najważniejsze publikacje: Kompendium ochrony informacji niejawnych w pytaniach i odpowiedziach, Warszawa 2008; Wyzwania i zagrożenia bezpieczeństwa XXI wieku, Warszawa 2010; Bezpieczeństwo informacji. Słownik
pojęć i skrótów, Warszawa 2010; Cyberzagrożenia w środowisku bezpieczeństwa XXI
wieku. Zarys problematyki, Warszawa 2011. E-mail: [email protected].
1
Cyberprzestrzenny wymiar polityki bezpieczeństwa i obrony FR
13
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
cyberstrategy. The results of empirical research has allowed to define cyberpower of
Russian Federation in compare to G20 states.
Keywords:
Wprowadzenie
cyber-space, cyber-power, secret services, security, The Russian
Federation
Cyberprzestrzenny wymiar polityki bezpieczeństwa i obrony
Federacji Rosyjskiej (FR) jako element strategii informacyjnej, w tym
cyberstrategii, jest mało znany w polskim pisarstwie naukowym,
dlatego studia nad tym problemem badawczym są więcej niż pożądane. Autor podejmuje to zagadnienie, stawiając pytanie o główne
determinanty rosyjskiej cyberstrategii. Podstawą wywodu naukowego jest przyjęta przez niego w ramach konwencji terminologicznej
definicja cyberstrategii zaproponowana przez Yannicka Harrela. Jako metodę badawczą zastosowano analizę i krytykę głównych aktów
normatywnych w zakresie cyberstrategii przyjętych przez FR. Uzupełnieniem są prezentowane wyniki badań cyberpotęgi państw grupy G20 i miejsce w nich FR.
Cyberstrategia jako instrument polityki bezpieczeństwa
i obrony państwa
14
Wraz z dynamicznym rozwojem technologii informacyjnokomunikacyjnych (ang. Information and Communication Technology,
ICT) oraz środowiska cyberprzestrzeni (ang. cyberspace) bezpieczeństwo współczesnych państw silnie zależy od realizowanych przez nie
cyberstrategii, jako integralnych części generalnych (ogólnych, totalnych) strategii bezpieczeństwa podstawowych jednostek politycznych. W tym sensie cyberstrategia jest instrumentem realizacji interesów państwa, również w obszarze jego polityki bezpieczeństwa
i obrony. Może być ona także postrzegana jako nowa dyscyplina
sztuki wojennej.
Cyberstrategia, czyli strategia w przestrzeni wirtualnej, swój
początek wiąże z rozwojem cybernetyki w okresie II wojny światowej.
Etymologicznie cybernetyka (gr. kybernētes) oznacza rządzenie
ludźmi, sztukę skutecznego działania (Platon). Współcześnie termin
ten oznacza naukę o sterowaniu, o zachowaniu się systemów. Harrel stawia tezę o semantycznym przesunięciu z cybernetyki na cyberstrategię z początkiem XXI w. i definiuje cyberstrategię jako
sztukę rządzenia ludźmi poprzez skuteczne działania za pomocą
systemów kontrolnych, informacyjnych i komunikacyjnych w cyberprzestrzeni. Poza czysto semantycznym przesunięciem postępował proces upowszechniania terminali informatycznych, a zwłaszcza
doktryny ich implementacji z zastosowań militarnych do cywilnych.
Robert Białoskórski
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
Podczas gdy cybernetyka badała zachowania i komunikację w relacji
człowiek–maszyna, cyberstrategia wyjaśnia, dlaczego człowiek powinien działać w cyberprzestrzeni.
Zdaniem badaczy amerykańskich, możliwości ludzkiego działania w cyberprzestrzeni są odzwierciedleniem specyfiki fuzji trzech
warstw: fizycznej, logicznej i społecznej (aspekt ludzki i informacyjny
oraz składniki cybertożsamości i osobowe) oraz pięciu komponentów: geograficznego, sieci fizycznej, sieci logicznej, cybertożsamości
i osoby. Powyższe implikuje poważne konsekwencje w sferze cyberbezpieczeństwa oraz przypisywanie odpowiedzialności i określanie
źródeł aktywności cybernetycznej, gdyż jedna cyberosoba może mieć
kilka cybertożsamości (np. różne konta e-mail) oraz kilku użytkowników (różni użytkownicy z dostępem do jednego konta, np. na
eBayu). Podejście amerykańskie szczególnie akcentuje warstwę fizyczną, odzwierciedlaną przez bezpieczeństwo infrastruktury krytycznej (ang. Critical Infrastructure, CI). Koncepcja rosyjska nie wyróżnia jednoznacznie warstw cyberprzestrzeni, na rzecz globalnej
i technologicznie neutralnej koncepcji społeczeństwa informacyjnego, jako podstawy cyberstrategii. W tym znaczeniu cyberprzestrzeń
jest ściśle powiązana z procesem globalizacji, gdzie wirtualne awatary mogą się symultanicznie projektować w kilku miejscach, a skutki
tych działań mogą się przestrzennie multiplikować, w szczególności
w sferach: politycznej, ekonomicznej i finansowej, społecznej, militarnej oraz edukacyjnej (sektory cyberstrategii).
Cyberstrategia nakreśla teoretyczne koncepcje działania
w przestrzeni wirtualnej danej jednostki politycznej czy też organizacji międzynarodowej. Działania te mogą mieć charakter zarówno
defensywny, jak i ofensywny, przy czym ten drugi jest najczęściej
maskowany tym pierwszym, albowiem państwa (także organizacje)
niechętnie przyznają się do działań agresywnych w stosunkach
międzynarodowych. Z cyberstrategią wiążą się takie pojęcia, jak: cyberatak, cyberofensywa, cyberobrona czy cyberwojna. Klasyczne
rzeczywiste teatry działań militarnych: lądowy, morski, powietrzny,
kosmiczny przenikają się obecnie z teatrem wirtualnym, co wymaga
nowej wiedzy i percepcji współczesnego konfliktu zbrojnego w dziedzinie sztuki wojennej.
Do głównych cech cyberstrategii należą:
 dyskrecja (niewykrywalność) – dążenie do anonimowości podejmowanych akcji, zwłaszcza ofensywnych, uniemożliwiających lub utrudniających detekcję źródła;
Cyberprzestrzenny wymiar polityki bezpieczeństwa i obrony FR
15
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
16
 dynamika (zmienność) – wynikająca z braku rzeczywistych
granic państwowych i szybkiego adoptowania się do nowych
warunków;
 wiralność (ang. virality) – błyskawiczne rozprzestrzenianie się
informacji i oprogramowania w tempie utrudniającym ich kontrolowanie;
 odtwarzalność – możliwość bądź przymus klonowania w celu
zabezpieczenia lub szkodzenia;
 wszechobecność – obecność danych lub oprogramowania
w kilku miejscach w cyberprzestrzeni w tym samym czasie;
konieczność rozwiązywania problemów w trybie równoległym,
a nie seryjnym; powiązana z odtwarzalnością i wiralnością;
 szkodliwość – trudne do przewidzenia w skutkach zagrożenie
jednej lub kilku warstw cyberprzestrzeni;
 atrybucja (przypisywanie czegoś komuś lub czegoś) – specyfika
cyberstrategii w stosunku do innych strategicznych teatrów
działań; brak pewności co do sprawcy cyberataku (trudno wykrywalna intruzja; prognozowanie na podstawie poszlak), co
utrudnia lub uniemożliwia działania prewencyjne czy odwetowe;
 zwodniczość – każde działanie w cyberprzestrzeni może mieć
podwójne zastosowanie: pozytywne i negatywne;
 interaktywność – cechę relacji maszyna–maszyna i człowiek–
maszyna;
 ulotność – przepływ wykładniczy transferu danych prowadzi
do działań, które mogą być bardziej ograniczone w czasie, niż
generujące je infrastruktury;
 nieprzewidywalność – wynikająca ze stochastycznego charakteru zdarzeń, które mogą wystąpić w nieokreślonym momencie, miejscu i czasie trwania, w dążeniu do nieokreślonych
efektów, o trudnej do skwantyfikowania grawitacji;
 odporność – zdolność powrotu systemu teleinformatycznego do
równowagi po szoku krytycznym;
 asymetryczność – różnorodność celów, oczekiwań oraz sił
i środków cyberaktorów; rywalizacja metod i środków cyberataku i cyberobrony;
 unarodowianie – implementacja przez cyberaktorów niezależnej myśli cybertechnologicznej, co skutkuje różnorodnością
narodowych (lokalnych) cyberstrategii.
Robert Białoskórski
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
Normatywny wymiar cyberstrategii FR
Rosyjska cyberstrategia jest implementacją interesów narodowych państwa określonych w Koncepcji bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej, przyjętej po raz pierwszy 17 grudnia
1997 r. za prezydentury Borysa Jelcyna, następnie zaktualizowanej
przez Władimira Putina 10 stycznia 2000 r.2 Pojęcie to zdefiniowano
jako: „całokształt zrównoważonych interesów jednostki, społeczeństwa i państwa w sferach gospodarczej, wewnętrznej, socjalnej, międzynarodowej, informacyjnej, militarnej, ochrony granic, ekologicznej i innych”3. Tym samym czynnik informacyjny należy zaliczyć do
głównych determinantów rosyjskich interesów narodowych, a w szczególności tych określonych przez Roberta Foksa mianem żywotnie ważnych interesów, takich jak:
 „progresywny rozwój Rosji jako suwerennego państwa
 umacnianie jedności państwowej Federacji Rosyjskiej
 zabezpieczenie oraz ochrona integralności i nienaruszalności
terytorialnej Federacji
 tworzenie i funkcjonowanie skutecznego systemu obrony
i bezpieczeństwa
 odpieranie i przeciwdziałanie agresji przeciwko Rosji i jej sojusznikom
 zapobieganie wojnom i konfliktom zbrojnym” 4.
Koncepcja była głównym dokumentem programowym, określającym całościową wizję polityki państwa w sferze bezpieczeństwa
i stanowiła podstawę do przyjęcia 12 maja 2009 r. Strategii bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej do 2020 roku 5.
Podstawą koncepcji rosyjskiej cyberstrategii jest uchwalona
9 września 2000 r. Doktryna bezpieczeństwa informacyjnego
Federacji Rosyjskiej6. Zainicjowała ona politykę państwa w zakreКонцепция национальной безопасности Российской Федерации, http:// www.
scrf. gov.ru/documents/1.html [dostęp: 18.10.2015].
3 Ibidem.
4 R. Foks, Rola „bezpieczeństwa politycznego” w systemie bezpieczeństwa narodowego
Federacji Rosyjskiej a „nowy rosyjski autorytaryzm”, „Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego” 2007, t. 2, s. 121–129, http://www. rocznikbezpieczenstwa. dsw.edu. pl/ fileadmin/user_upload/wydawnictwo/RBM/RBM_artykuly/2007_9.pdf [dostęp: 18.01.2015].
5 Стратегия национальной безопасности Российской Федерации до 2020 года,
http://www.scrf.gov.ru/documents/99.html [dostęp: 19.10.2015].
6 Доктрина информационной безопасности Российской Федерации, http://
www.scrf.gov.ru/documents/5.html [dostęp: 6.10.2015]. Termin „doktryna wojenna”
pojawił się w ZSRR w latach 20. XX w. i oznacza „system panujących w państwie
2
Cyberprzestrzenny wymiar polityki bezpieczeństwa i obrony FR
17
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
sie rozwoju przestrzeni informacyjnej FR w czterech aspektach:
technicznym, naukowym, prawnym i organizacyjnym. Zdefiniowała
pojęcie bezpieczeństwa informacyjnego FR, jako ogół interesów narodowych w sferze informacyjnej, uwzględniających wyważone interesy jednostek, społeczeństwa i państwa, oraz sferę informacyjną,
jako ogół danych, infrastruktur informacji, podmiotów zaangażowanych w zbieranie, tworzenie, rozpowszechnianie i wykorzystywanie
systemów informacyjnych i kontrolnych występujących w relacjach
publicznych. Doktryna podkreśla rolę sfery informacyjnej jako
czynnika aktywnie wpływającego na rosyjskie społeczeństwo informacyjne, kreującego nowy porządek społeczny i odnowę duchową
Rosji (patriotyzm, moralne i humanizm) przy wsparciu państwa jako
głównego gwaranta. W myśl doktryny, Rosja jest przede wszystkim
przestrzenią cywilizacyjną, poza aspektami technicznymi – duchową, lingwistyczną i kulturową, a rosyjskie społeczeństwo jest gwarantem praw jednostki w sferze informacyjnej. W sferze zagrożeń
bezpieczeństwa informacyjnego doktryna marginalizuje ryzyko monopolizacji rosyjskiego rynku informacyjnego i jego wpływu na dystrybucję informacji przez agendy rządowe, jednocześnie podkreślając
takie zagrożenia, jak:
18
 ekspansja zagranicznych mediów w krajowej przestrzeni informacyjnej
 degradacja zasobów i miejsc rosyjskiego dziedzictwa narodowego (biblioteki, muzea, archiwa, pomniki itp.)
 niestabilność religijna (obecność ruchów religijnych głoszących
fundamentalizm)
 ingerencja zagranicznych służb specjalnych
 niezdolność kształtowania nowych pokoleń w duchu patriotyzmu i ducha obywatelskiego.
Takie podejście różni się od koncepcji zachodnich, które preferują indywidualizm jednostki i koncentrują się głównie na technicznym zabezpieczeniu infrastruktury krytycznej 7. Analizując „ducha”
rosyjskiej doktryny, można zauważyć, iż rosyjski tandem władza–
służby specjalne dostrzegł w sferze informacyjnej instrument szerpoglądów na zadania wojskowe państwa i sposoby ich rozwiązywania”. J. Darczewska,
Diabeł tkwi w szczegółach. Wojna informacyjna w świetle doktryny wojennej Rosji,
Warszawa 2015, s. 9, http://www. osw.waw.pl/ sites/default/ files/pw_ 50_pl_ diabel_ tkwi_net.pdf [dostęp: 05.10.2015].
7 Na przykład: The National Strategy to Secure Cyberspace, Washington 2003,
https://www.us-cert.gov/sites/default/files/publications/cyberspace_strategy.pdf
[dostęp: 7.10.2015].
Robert Białoskórski
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
szego niż dotychczas oddziaływania na umysły i dusze Rosjan8 oraz
właściwie prognozował – już w 2000 r. – techniczne i pozatechniczne
zagrożenia bezpieczeństwa informacyjnego.
Koncepcja działalności Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej
w przestrzeni informacyjnej z 2011 r.9 utożsamia przestrzeń informacyjną z cyberprzestrzenią i traktuje ją jako przestrzeń walki
zbrojnej z użyciem broni informacyjnej, stanowiącą wyzwanie (szanse i zagrożenia) w dziedzinie obronności i bezpieczeństwa. Do priorytetów walki informacyjnej zaliczono: rozwijanie i modyfikację systemów informacyjno-komunikacyjnych, maskowanie, rozpoznanie
i przeciwdziałanie radioelektroniczne, aktywne zapobieganie i przeciwdziałanie operacjom propagandowo-informacyjnym oraz psychologicznym, cyberbezpieczeństwo infrastruktury krytycznej państwa.
Istotnym zadaniem jest skuteczne zapobieganie i przeciwdziałanie
konfliktom w przestrzeni informacyjnej. Koncepcja definiuje kluczowe z wojskowego punktu widzenia pojęcia w dziedzinie walki informacyjnej:
 konflikt zbrojny w przestrzeni informacyjnej – forma działań
zewnętrznych lub wewnętrznych z wykorzystaniem broni informacyjnej10;
 działania sił zbrojnych w przestrzeni informacyjnej – wykorzystanie informacyjnych zasobów i potencjału sił zbrojnych w realizacji zadań w dziedzinie obronności i bezpieczeństwa11;

bezpieczeństwo informacyjne sił zbrojnych – stan zabezpieczenia zasobów informacyjnych sił zbrojnych przed skutkami ataków z użyciem broni informacyjnej12;
 wojna informacyjna – konfrontacja pomiędzy dwoma lub więcej
państwami w przestrzeni informacyjnej w celu uszkodzenia
Y. Harrel, Rosyjska cyberstrategia, Warszawa 2015, s. 105.
Концептуальные взгляды на деятельность Вооруженных Сил Российской Федерации в информационном пространстве, http: //ens. mil.ru/ science/ publications/ more.htm?id=10845074@cmsArticle [dostęp: 20.10.2015].
10 „Военный конфликт в информационном пространстве – форма разрешения
межгосударственных или внутригосударственных противоречий с применением
информационного оружия”.
11
„Деятельность вооруженных сил в информационном пространстве –
использование вооруженными силами информационных ресурсов для решения
задач обороны и безопасности”.
12 „Информационная безопасность вооруженных сил – состояние защищенности
информационных ресурсов вооруженных сил от воздействия информационного
оружия”.
8
9
Cyberprzestrzenny wymiar polityki bezpieczeństwa i obrony FR
19
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
20
systemów informacyjnych, procesów i zasobów oraz innych
elementów infrastruktury krytycznej, osłabienia systemu politycznego, ekonomicznego i społecznego, masowego oddziaływania psychologicznego na społeczeństwo w celu jego destabilizacji i struktur państwa oraz wywierania wpływu zmuszającego atakowane państwo do podjęcia działań w interesie
przeciwnika13;
 infrastruktura informacyjna – zbiór urządzeń i systemów służących do tworzenia, przetwarzania, dystrybucji, przechowywania i ochrony informacji14;
 broń informacyjna – technologia, narzędzia i metody informacyjne wykorzystywane w wojnie informacyjnej15;
 przestrzeń informacyjna – sfera działalności związana z formowaniem, tworzeniem, przetwarzaniem, dystrybucją, wykorzystaniem, przechowywaniem i ochroną informacji dla potrzeb
świadomości jednostek i społeczeństwa oraz infrastruktury
i rzeczywistości informacyjnej16
 zasoby informacyjne – infrastruktura informacyjna wraz z informacjami i jej przepływami (strumieniami)17
 sytuacja kryzysowa – faza eskalacji konfliktu zbrojnego wymagająca użycia siły militarnej do jego rozwiązania18
 międzynarodowe bezpieczeństwo informacyjne – stan stosunków międzynarodowych wykluczający naruszenie stabilności
„Информационная война – противоборство между двумя или более государствами
в информационном пространстве с целью нанесения ущерба информационным
системам, процессам и ресурсам, критически важным и другим структурам, подрыва
политической, экономической и социальной систем, массированной психологической
обработки населения для дестабилизации общества и государства, а также принуждения
государства к принятию решений в интересах противоборствующей стороны”.
14 „Информационная инфраструктура – совокупность технических средств и систем
формирования, создания, преобразования, передачи, использования и хранения информации”.
15 „Информационное оружие – информационные технологии, средства и методы,
применяемые в целях ведения информационной войны”.
16 „Информационное пространство – сфера деятельности, связанная с формированием,
созданием, преобразованием, передачей, использованием, хранением информации,
оказывающая воздействие, в том числе на индивидуальное и общественное сознание,
информационную инфраструктуру и собственно информацию”.
17 „Информационные ресурсы – информационная инфраструктура, а также собственно
информация и ее потоки”.
18 „Кризисная ситуация – этап эскалации конфликта, характеризующийся применением военной силы для его разрешения”.
13
Robert Białoskórski
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
międzynarodowej i stwarzanie zagrożenia dla bezpieczeństwa
państw i wspólnoty międzynarodowej w przestrzeni informacyjnej19
 system bezpieczeństwa informacyjnego Federacji Rosyjskiej –
część systemu bezpieczeństwa narodowego państwa przeznaczona do realizacji polityki w dziedzinie bezpieczeństwa informacyjnego20.
Doktryna wojenna Federacji Rosyjskiej z 25 grudnia
2014 r.21 dobitnie podkreśla przesunięcie zagrożeń i ryzyka wojny
w przestrzeń informacyjną i wewnętrzną FR (p. 11).
Do zagrożeń zewnętrznych zaliczono m.in. militarno-polityczne
zastosowanie technologii informacyjno-komunikacyjnych do osiągania celów sprzecznych z prawem międzynarodowym, godzących
w suwerenność, polityczną niezależność, integralność terytorialną
państw i stanowiących zagrożenie dla międzynarodowego pokoju
i bezpieczeństwa oraz globalnej i regionalnej stabilności (p. 12m).
Do zagrożeń wewnętrznych, poza destabilizacją politycznospołecznej sytuacji wewnętrznej, zaliczono: ataki na system informacyjny, w tym obiekty militarne oraz infrastrukturę krytyczną
państwa (p. 13a), destrukcyjne oddziaływanie informacyjne na społeczeństwo, zwłaszcza młodych obywateli, osłabiające więzi historyczne, duchowe i patriotyczną tradycję w dziedzinie bezpieczeństwa
ojczyzny (p. 13c).
Doktryna zakłada zintegrowane użycie siły wojskowej, politycznej, gospodarczej oraz informacyjnej oraz innych środków niemilitarnych przy wsparciu potencjału ludnościowego i operacji sił
specjalnych (p. 15a) oraz masowym wykorzystaniu potencjału wojskowego, opartego na najnowszych osiągnięciach technologicznych,
w tym systemach sterowania i informacji oraz pojazdach bezzałogowych (p. 15b).
„Международная информационная безопасность – состояние международных
отношений, исключающее нарушение мировой стабильности и создание угрозы
безопасности государств и мирового сообщества в информационном пространстве”.
20 „Система обеспечения информационной безопасности Российской Федерации
– часть системы обеспечения национальной безопасности страны, предназначенная для реализации государственной политики в сфере инфор-мационной
безопасности”.
21 Военная доктрина Российской Федерации, http:// www. scrf. gov. ru/ documents/18/129.html [dostęp: 6.10.2015]. Bezpośrednio po akapitach podawane są
punkty z powyższej doktryny, których omówienie dotyczy.
19
Cyberprzestrzenny wymiar polityki bezpieczeństwa i obrony FR
21
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
22
Do głównych zadań w zakresie zapobiegania i przeciwdziałania
konfliktom zbrojnym zaliczono: ocenę i prognozowanie rozwoju sytuacji politycznej i wojskowej na szczeblu globalnym i regionalnym,
a także stanu militarno-politycznych stosunków międzynarodowych,
z użyciem nowoczesnej techniki i technologii informacyjnych (p.
21a).
Doktryna zakłada stworzenie warunków ograniczających ryzyko zagrożeń związanych z ryzykiem użycia ICT w celach wojskowopolitycznych, sprzecznych z prawem międzynarodowym, naruszających międzynarodową stabilność terytorialną, polityczną niezależność, integralność terytorialną państw i stanowiących zagrożenie dla
pokoju, bezpieczeństwa, w wymiarze globalnym i regionalnym
(p. 21 u).
Do priorytetów w zakresie realizacji zadań przez instytucje ministerstwa obrony i siły zbrojne FR zalicza się m.in.: działania na
rzecz poprawy efektywności i bezpieczeństwa systemów informacyjno-komunikacyjnych z wykorzystaniem nowoczesnych technologii
i międzynarodowych standardów na szczeblach: strategicznym, operacyjnym i taktycznym (p. 35b, k, m; 46a, c, d, f; 55e).
Strategia rozwoju przemysłu technologii informacji Federacji Rosyjskiej na lata 2014–2020 i perspektywy do 2025 roku22 zawiera ocenę i krytykę status quo sytuacji w zakresie rozwoju
technologii informacyjno-komunikacyjnej w FR oraz wytycza ona
kierunki rozwoju w perspektywie roku 2025. Analizę przeprowadzono w oparciu o porównanie sytuacji w kraju i zagranicą. W szczególności podkreślono znaczenie:
 czynnika ludzkiego – Rosja jest zasobem talentów, jednak wyczerpanym z powodu braku właściwej promocji branży informatycznej; kształcenie specjalistów informatyków oraz z dziedzin pokrewnych uznano za priorytet
 czynnika normatywnego – powstanie i rozwój nowych podmiotów krajowych, konkurujących w perspektywie z przedsiębiorstwami zagranicznymi; obecnie firmy rosyjskie nie są w stanie
skutecznie rywalizować na rynkach, zatem należy promować
przedsiębiorczość.
Cтратегия развития отрасли информационных технологий в Российской Федерации на 2014–2020 годы и на перспективу до 2025 года, http:// www. minsvyaz.
ru/ru/documents/4084/ [dostęp: 6.10.2015].
22
Robert Białoskórski
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
Cyberstrategia a rosyjskie siły specjalne
Od początku istnienia rosyjskiej państwowości, w szczególności za rządów cara Iwana IV (1530–1584), uważanego za prekursora
współczesnych rosyjskich służb wywiadowczych (twórca opriczniny),
system władzy państwowej oparty jest na specyficznym mariażu
władzy ze służbami specjalnymi. Apogeum tej interakcji miało miejsce w okresie zimnej wojny, zakończonej rozpadem totalitarnego
systemu Związku Radzieckiego. Wstrząs ten, chociaż pociągnął za
sobą istotne zmiany strukturalne, nie przerwał ciągłości służb informacyjnych, których istnienie było i pozostaje gwarantem trwania autorytarnego systemu władzy, czego urzeczywistnieniem jest silna pozycja byłego
oficera wywiadu, obecnego prezydenta FR Władimira Putina.
Pierwsze operacje w cyberprzestrzeni prowadzone były w latach 80. XX w., w okresie schyłku Związku Radzieckiego, przez rosyjski Komitet Bezpieczeństwa Państwowego (ros. Комитет государственной безопасности, KGB), co dowodzi rosnącego znaczenia,
czy wręcz hołubienia cyberprzestrzeni oraz dostrzegania możliwości
jej wykorzystania przez służby specjalne i system totalitarny. Pierwszy atak cybernetyczny miał miejsce w 1982 r. na infrastrukturę
komputerowego systemu sterowania procesami przemysłowymi
SCADA (ang. Supervisory Control and Data Acquisition), co doprowadziło do wybuchu gazociągu Urengoj–Pomary–Użgorod. Drugi zaś
związany jest z cybernetyczną penetracją m.in. amerykańskich wojskowych systemów informatycznych US Air Force Systems Command i Military Network (ang. MilNet) przez pracującego dla KGB,
słynnego hakera z zachodnich Niemiec, Makusa Hessa, w latach
1986–1989. W tym okresie władza radziecka wykreowała wielu geniuszy i teoretyków narodowej cyberstrategii, wchłoniętych następnie przez prywatne podmioty okresu przełomu, sytuujące się pomiędzy działalnością legalną i przestępczą, w okresie anemii wywołanej
transformacją służb specjalnych. Pierwsza dekada XXI w. była okresem restauracji aktywności rosyjskich służb specjalnych, fundamentem strukturalnego nowatorskiego podejścia teoretycznego i filarem obecnej strategii informacyjnej. To wszystko następuje
w okresie postępującej cybernetyzacji społeczeństwa rosyjskiego.
Rozwiązanie KGB skutkowało powołaniem Federalnej Służby
Bezpieczeństwa (ros. Федеральная служба безопасности Российской Федерации, FSB) zajmującej się kontrwywiadem, Służby
Wywiadu Zagranicznego (ros. Служба Внешней Разведки Российской Федерации, SWR) oraz Federalnej Agencji ds. Komunikacji
i Informacji Rządowej (ros. Федеральное aгентство nравительственной cвязи и информации при Президенте Российской
Cyberprzestrzenny wymiar polityki bezpieczeństwa i obrony FR
23
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
24
Федерации, FAPSI), specjalizujących się w działaniach powiązanych
z cyberprzestrzenią. FAPSI jako pierwsza podjęła w Rosji działania
nadzorujące rozwijającą się w latach 90. XX w. sieć internetu. Po
rozwiązaniu FAPSI jej kompetencje przejęły: głównie FSB – 11 marca 2003 r., oraz częściowo Federalna Służba Ochrony (ros. Федеральная служба охраны Российской Федерации, FSO) – 7 sierpnia 2004 r. Od tego momentu datuje się rosnące zaangażowanie
FSB w sferze cyberprzestrzeni i cyberstrategii, implementowane
w akademii FSB (ros. Академия ФСБ России), a zwłaszcza w rozbudowanej strukturze Instytutu Kryptografii, Komunikacji i Informatyki (ros. Институт криптографии, связи и информатики,
IKSI). Istotną sferą naukowo-technicznej działalności IKSI jest poszukiwanie geniuszy informatycznych, m.in. poprzez stymulowanie
rywalizacji pomiędzy najzdolniejszymi studentami za pomocą organizowanych olimpiad z różnych dziedzin nauki. Warto w tym miejscu zauważyć, że Główny Zarząd Rozpoznawczy (Wywiadowczy)
Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych ZSRR/FR (ros. Главное pазведывательное yправление, GRU), a więc generalna dyrekcja informacji wojskowej epoki radzieckiej i współczesnej, nie podzielił losów KGB, zachowując jedność i ciągłość strukturalną, co miało istotny wpływ na ewolucję rosyjskiej cyberstrategii. Rola rosyjskich służb
specjalnych w cyberstrategii jest szczególna, zważywszy chociażby na
fakt, iż systemy informacyjne i komunikacyjne stanowią obszar ich
działania jako elementy infrastruktury krytycznej państwa.
Rosyjska cyberstrategia jest więc w znacznej mierze wykreowana przez służby specjalne, najpierw Związku Radzieckiego, a następnie FR, i jest dziedziczką konwencjonalnej wojny elektronicznej
o charakterze defensywnym (obrona i bezpieczeństwo FR) i ofensywnym (osłabienie i destrukcja przeciwnika) wraz z elementami
działań dezinformujących. Poza rozwojem ICT, którego jednym
z państwowych priorytetów jest stworzenie przez Rosję własnego
systemu operacyjnego, alternatywnego dla produktów amerykańskich (Windows, Linux), proces ten zdynamizowały dwie rewolucje:
w państwach arabskich (Arabska Wiosna) oraz na Ukrainie (Pomarańczowa Rewolucja). Dziś rosyjska cyberprzestrzeń prezentuje się
jako dziwny amalgamat władzy centralnej, służb specjalnych, prywatnych firm i cyberaktywistów.
Cyberpotęga FR w ujęciu modelowym
Daniel T. Kuehl definiuje potęgę cybernetyczną państwa jako
zdolność do użycia cyberprzestrzeni w celu wywarcia wpływu na
zdarzenia we wszystkich przestrzeniach operacyjnych oraz uzyskaRobert Białoskórski
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
nia przewagi we wszystkich tworzących cyberpotęgę czynnikach. Do
głównych wskaźników cyberpotęgi badacz ten zaliczył: 1. wskaźnik
zdolności technologicznych (stale zmienny i różny w dyspozycji różnych użytkowników – państwowych i niepaństwowych) oraz 2.
wskaźnik zdolności organizacyjnych.
Joseph S. Nye z kolei definiuje potęgę cybernetyczną jako:
zdolność do osiągania zakładanych celów za pomocą sprzężonych
w cyberprzestrzeni elektronicznych zasobów informacyjnych. Badacz ten rozpatruje cyberpotęgę w wymiarach wewnętrznych i zewnętrznych oddziaływań informacyjnych (wirtualnych) i fizycznych
generujących cybernetyczną siłę miękką (ang. soft power) oraz
twardą (ang. intra cyberspace hard power).
Potęga cybernetyczna może być rozpatrywana w sensie defensywnym – wówczas mamy do czynienia z defensywną potęgą cybernetyczną (ang. defensive cyber power, DCP) –oraz w sensie ofensywnym – w postaci ofensywnej potęgi cybernetycznej (ang. offensive
cyber power, OCP). Powyższy czynnik m.in. determinuje kierunki
koncepcji metod pomiaru potęgi cybernetycznej, oparte na metodzie
wskaźnikowej. Przykładem jest model CPI (ang. Cyber Power Index)
opracowany przez zespół wywiadu ekonomicznego (ang. The Economist Intelligence Unit, EIU) renomowanego czasopisma „The Economist” we współpracy z konsorcjum Booz Allen Hamilton. Jego celem
jest tworzenie rankingów zdolności cybernetycznej państw grupy G20
w zakresie zapobiegania i przeciwdziałania atakom cybernetycznym
oraz promowanie problematyki cyberbezpieczeństwa w środowisku
międzynarodowym. Jest to więc de facto model pomiaru DCP.
Pod względem liczby użytkowników internetu Rosja zajmuje
pierwsze miejsce wśród państw europejskich – 87,5 mln, co stanowi
15% internautów w Europie. Uwzględniając liczbę ludności, stanowi
to 61,4% jej populacji i w tym względzie mocarstwa europejskie ciągle wyprzedzają Rosję (rysunek 1).
Rys. 1. Liczba internautów w wybranych państwach europejskich (stan na 30
czerwca 2014 r.). Źródło: http://www.internetworldstats.com.
Cyberprzestrzenny wymiar polityki bezpieczeństwa i obrony FR
25
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
W zakresie wskaźnika wydatków na badania i rozwój w stosunku do wielkości PKB Rosja zajmuje 12 miejsce w grupie państw
G20 (tabela 1).
Tabela 1. Wydatki na badania i rozwój w stosunku do PKB
Pozycja
26
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Państwo
Republika Korei
Japonia
Niemcy
Stany Zjednoczone
Australia
Francja
Chiny
Kanada
Wielka Brytania
Włochy
Brazylia
Rosja
Turcja
Indie
RPA
Argentyna
Meksyk
Arabia Saudyjska
Indonezja
Udział BR
w PKB
4,04
3,39
2,93
2,79
2,39
2,26
1,98
1,73
1,72
1,27
1,21
1,12
0,86
0,81
0,76
0,65
0,43
b.d.
b.d.
Źródło: The World Bank, Research and development expenditure (% of GDP),
http://data.worldbank.org/indicator/GB.XPD.RSDV.GD.ZS [dostęp: 15.10.2015].
Wyniki pomiarów potęgi cybernetycznej 19 państw grupy G20
według stanu na 2011 r. plasują Rosję dopiero na 14 pozycji, przy
dominacji Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Australii, Niemiec i Kanady (tabela 2).
Tabela 2. Ranking potęgi cybernetycznej państw obliczonej modelem CPI (stan na
2011 r.)
Pozycja
1
2
3
4
5
6
7
8
Państwo
Wielka Brytania
Stany Zjednoczone
Australia
Niemcy
Kanada
Francja
Republika Korei
Japonia
Robert Białoskórski
Wartość CPI (w skali 0–100)
76,8
75,4
71,0
68,2
66,6
61,8
59,7
59,3
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Włochy
Brazylia
Meksyk
Argentyna
Chiny
Rosja
Turcja
RPA
Indie
Arabia Saudyjska
Indonezja
49,5
38,6
36,3
35,4
34,6
31,7
30,4
30,2
28,3
25,7
23,5
Źródło: Cyber Power Index. Findings and Methodology, Economist Intelligence Unit,
2011, s. 4, http:// www. boozallen. com/ content/ dam/ boozallen/ media/file/
Cyber_Power_Index_Findings_and_Methodology.pdf.
Podsumowanie
1. Cyberstrategia jest nowym i dynamicznie rozwijającym się obszarem badań naukowych, który może stanowić nową dyscyplinę
sztuki wojennej.
2. Rosyjska cyberstrategia jest odzwierciedleniem rosyjskich interesów narodowych, w szczególności żywotnie ważnych interesów
narodowych.
3. Rosyjska cyberstrategia jest efektem szczególnego zaangażowania
rosyjskich służb specjalnych występujących w roli: animatora,
kreatora i kontrolera rosyjskiej cyberprzestrzeni.
4. Rosyjska inicjatywa cyberstrategiczna jest próbą pozycjonowania
się FR w cyberprzestrzeni, zwłaszcza w aspekcie militarnym,
w sytuacji wieloletniego zapóźnienia, wynikającego z faktu przystąpienia do programu dopiero w momencie transformacji oraz
ograniczonego budżetu, co stawia Rosję w szeregu państw zdominowanych przez światowego lidera cyberstrategii, jakim są
Stany Zjednoczone.
5. Rosyjska cyberstrategia jest syntezą metod tradycyjnych i nowoczesnych oraz wojskowych i niewojskowych struktur i środków
oddziaływania.
6. Rosyjska cyberstrategia jest odzwierciedleniem doktrynalnego
podejścia Igora Panarina, który definiuje walkę informacyjną jako
„rodzaj walki stron, w której wykorzystuje się specjalne (polityczne, ekonomiczne, dyplomatyczne, wojskowe i in.) metody i środki
Cyberprzestrzenny wymiar polityki bezpieczeństwa i obrony FR
27
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
wpływu na środowisko informacyjne przeciwnika oraz obrony
własnego środowiska w celu osiągnięcia założonych celów”23.
7. Rosyjska koncepcja cyberstrategii akcentuje przede wszystkim jej
społeczny i kulturowy wymiar informacyjny – misję rozwoju rosyjskiego społeczeństwa informacyjnego, w dalszej kolejności odwołując się do technicznych aspektów bezpieczeństwa infrastruktury krytycznej, co głównie cechuje „technicystyczne” modele
państw zachodnich, a zwłaszcza model amerykański. Takie podejście wyraża zaabsorbowanie kwestią oddziaływania tandemu
służby specjalne – władza na rosyjskie społeczeństwo. W tym
sensie też bardziej niż modele zachodnie rosyjska cyberstrategia
spełnia definicję Harrela.
8. Rosyjska cyberstrategia pozwala wyróżnić następujące cechy rosyjskiej kultury strategicznej:
28
− skłonność do zagwarantowania interesów państwa poprzez
działanie wyprzedzające (np. agresja na Gruzję i Ukrainę; wojskowy wymiar polityki wobec Arktyki)
− syndrom legalizacyjny (dążenie do fasadowego uregulowania
wszystkich aspektów bezpieczeństwa przez stosowanie siły ponad prawem)
− preferowanie zasady ograniczonej suwerenności państw sąsiednich i sojuszniczych (konflikty gruziński i ukraiński)
− kultywowanie zasad życia społecznego opartego na wzorcach
wojskowych (patriotyczno-wojskowe wychowanie młodzieży,
militaryzacja i sekurytyzacja sterowanych odgórnie tzw. instytucji społeczeństwa obywatelskiego); uporczywe narzucanie zideologizowanego obrazu liberalno-konserwatywnego świata
konfrontacji amerykańsko-rosyjskiej.
Bibliografia
Opracowania
Białoskórski R., Bezpieczeństwo informacji wywiadowczych
w przedsiębiorstwie, [w:] Ochrona informacji niejawnych, biznesowych i danych osobowych. Materiały XI Kongresu, Katowice 2015.
Białoskórski R., Pojęcie społeczeństwa informacyjnego jako przyczynek do dyskusji, „Zeszyty Naukowe WSCiL” 2010, nr 26.
Harrel Y., Rosyjska cyberstrategia, Warszawa 2015.
23
J. Darczewska, op. cit., s. 28.
Robert Białoskórski
Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej…
Mazur M., Cybernetyka i charakter, Podkowa Leśna 1996.
Wrzosek M., Dezinformacja jako komponent operacji informacyjnych,
Warszawa 2005.
Źródła internetowe
Cyber Power Index. Findings and Methodology, Economist Intelligence Unit, 2011, http:// www. boozallen. com/ content/
dam/boozallen/media/file/Cyber_Power_Index_Findings_and_
Methodology.pdf.
Cтратегия развития отрасли информационных технологий
в Российской Федерации на 2014–2020 годы и на перспективу до 2025 года, http:// www. minsvyaz. ru/ ru/ documents/4084.
Darczewska J., Diabeł tkwi w szczegółach. Wojna informacyjna
w świetle doktryny wojennej Rosji, Warszawa 2015, http://
www.osw.waw.pl/sites/default/files/pw_50_pl_diabel_tkwi_ne
t.pdf.
Foks R., Rola „bezpieczeństwa politycznego” w systemie bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej a „nowy rosyjski autorytaryzm”, „Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego” 2007, t.
2, http:// www. rocznikbezpieczenstwa. dsw. edu. pl/ fileadmin/user_upload/wydawnictwo/RBM/RBM_artykuly/2007_9.
pdf.
Harrel Y., Ofensywa piątego wymiaru. Rosyjska doktryna cyberwojenna, https:// wszystkoconajwazniejsze.pl/yannick-harrelofensywa-piatego-wymiaru-rosyjska-doktryna -cyberwojenna.
Kuehl D.T., From Cyberspace to Cyberpower: Defining the Problem,
[w:] D. Kramer, H. Stuart, Larry K. Wentz (red.), Cyberpower
and National Security Policy, Washington 2009, http://
ctnsp.dodlive.mil/files/2014/03/Cyberpower-I-Chap-02.pdf.
Łukowski A., Rosja tworzy własny system operacyjny, http:// www.
mgsm.pl/pl /aktualnosci/ 4740/ Rosja-tworzy-wlasny-system
-operacyjny.html.
The National Strategy to Secure Cyberspace, Washington 2003,
https://www.us-cert.gov /sites/ default/ files/ publications/
cyberspace_ strategy.pdf.
The United States Army’s Cyberspace Operations Concept Capability
Plan 2016-2028, Pamphlet 525–7–8, 22 lutego 2010,
http://fas.org/irp/doddir/army/pam525-7-8.pdf.
Warden III J.A., The Enemy as a System, „Airpower Journal” 1995,
nr 1, http: // www. airpower. maxwell. af. mil/ airchronicles
/apj/apj95/spr95_files/warden.htm.
Cyberprzestrzenny wymiar polityki bezpieczeństwa i obrony FR
29
red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina
Военная доктрина Российской Федерации, http:// www. scrf.
gov.ru/documents/18/129.html.
Доктрина информационной безопасности Российской Федерации, http://www.scrf.gov.ru/documents/5.html.
Концептуальные взгляды на деятельность Вооруженных Сил
Российской Федерации в информационном пространстве,
http://ens.mil.ru/science/publications/more.htm?id=108450
74@cmsArticle.
Концепция национальной безопасности Российской Федерации,
http://www.scrf.gov.ru/documents/1.html.
Стратегия национальной безопасности Российской Федерации
до 2020 года, http:// www. scrf.gov.ru/documents/99.html.
30
Robert Białoskórski