Charakterystyka Swarzędzkich Fabryk Mebli w dokumentach SB

Autor: Arkadiusz Małyszka
Charakterystyka Swarzędzkich Fabryk Mebli
w dokumentach SB
„Swarzędzkie Fabryki Mebli (SFM) to jeden z największych zakładów produkcyjnych
w branży stolarskiej, funkcjonujący jeszcze w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia w
Wielkopolsce. Nie był to przypadek, ponieważ Swarzędz był znany z tradycji stolarskich już
w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku. Rzemiosło meblarskie świetnie prosperowało w
okresie II Rzeczpospolitej. Poradziło sobie nawet w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego
lat 1929-1935, m.in. dzięki współpracy stolarzy w ramach wspólnego cechu, czego
szczególnym przykładem była budowa pawilonu wystawienniczego, służącego swarzędzkim
stolarzom do dziś. Po II wojnie światowej władze Polski Ludowej postanowiły zrównoważyć
te „prywaciarskie” tradycje i utworzyły państwową fabrykę produkującą meble, nota bene na
bazie upaństwowionych prywatnych przedsiębiorstw stolarskich: fabryki krzeseł Antoniego
Tabaki oraz tartaku Franciszka Zawidzkiego. Takie były początki socjalistycznego koncernu,
który w ciągu kolejnych dziesięcioleci powiększał się o kolejne przedsiębiorstwa. W
pierwszych miesiącach 1970 r. dokonano reorganizacji SFM, tworząc przedsiębiorstwo
złożone z sześciu zakładów produkcyjnych zlokalizowanych: w Swarzędzu (dwa zakłady),
Kostrzynie, Poznaniu, Mosinie i Kościanie. W 1990 r., tuż przed przekształceniem w spółkę
akcyjną, SFM składały się z ośmiu zakładów1.
Swarzędzkie Fabryki Mebli jako jeden ze znaczących zakładów przemysłowych w
ówczesnym województwie poznańskim znalazł się pod „czujnym okiem” Służby
Bezpieczeństwa (SB). Prezentowana poniżej Charakterystyka operacyjna obiektu –
Swarzędzkie Fabryki Mebli jest dokumentem znajdującym się w teczce sprawy obiektowej 2
kryptonim „Kosmos”, którą w latach 1972-1976 prowadziła SB w celu „ochrony operacyjnej”
SFM3. Celem założenia sprawy według wniosku o jej wszczęcie było:
„- ujawnianie i zapobieganie zamiarom prowadzenia wrogiej i szkodliwej działalności;
- ujawnianie i wyjaśnianie faktów sabotażu, awarii i nieprawidłowości zaistniałych w
obiekcie;
1
W 1976 SFM rozszerzyły się o fabrykę w Rawiczu i jej oddział w Bojanowie, a w 1980 r. o zakład w Gostyniu.
Szerzej o dziejach SFM patrz: R. Karolczak, Swarzędzkie Fabryki Mebli. Drogi i przemiany rozwoju, „Zeszyty
Swarzędzkie”,:nr 1 (2009), s. 46-83.
2
Sprawa obiektowa [SO] - sprawa operacyjna zakładana w celu „ochrony operacyjnej” instytucji, organizacji
lub środowisk.
3
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Odział w Poznaniu, dalej AIPN Po, 003/583.
1
- rozpoznawanie sytuacji wśród załogi oraz zapobieganie sytuacjom konfliktowym i
ewentualnym zamiarom przerw w pracy”4.
Mimo „założenia sprawy” 28 kwietnia 1972 r. w aktach zachowały się dokumenty
starsze, także z lat wcześniejszych, z których wynika m.in., że mimo zastraszenia i
obojętności, marazmu i zwątpienia, robotnicy potrafili upomnieć się „o swoje” już w latach
sześćdziesiątych. 4 stycznia 1962 r. miała miejsce kilkugodzinna „przerwa w pracy”, na
Wydziale Obróbki Zasadniczej SFM, której powodem było obniżenie zarobków. W meldunku
SB z 8 stycznia 1962 r. wymieniono imiennie trzech pracowników. Podano, że podczas sporu
„dość aktywnie i w sposób wulgarny wystąpili” pracownicy: Józef Harackiewicz (napisano o
nim, że już w czerwcu 1956 r. „przejawiał dużą aktywność, zmuszając pracowników do
przerwania pracy przy pomocy kija”), Zygmunt Górka (który miał głośno wykrzykiwać, że
„kiedyś nas okłamywali i robią to i teraz”) oraz Zygmunt Roszkowski 5. Również na tym
samym Wydziale został zorganizowany strajk w maju 1966 r. W obronie swoich zarobków 5
maja w godz. 17-19.00 zastrajkowało 100 robotników, a 6 maja od godz. 6 do 7.00 rano
przerwało pracę 30 osób z Zakładu nr 1 w Swarzędzu. Powodem niezadowolenie robotników
było zmniejszenie ich zarobków w granicach od 70 do 300 złotych za miesiąc kwiecień, co
było związane z przejściem Zakładu na bardziej pracochłonny cykl produkcji eksportowej i w
związku z tym niepełne wyrobienie normy. Dzięki strajkowi robotnicy wywalczyli
wyrównanie różnic zarobków, na co zgodziło się Zjednoczenie Przemysłu Meblarskiego w
Poznaniu6. Również i tym razem odnotowano nazwiska czterech „prowodyrów”: Bolesława
Kozyka, Kazimierza Brodziszowskiego, Edmunda Kuczyńskiego i Tadeusza Juszczaka.
Według meldunku SB w sposób fałszywy i napastliwy usiłowali „negować dorobek i
osiągnięcia załogi na przestrzeni ostatnich lat, wypowiadając się, że są stale gnębieni, że
fabryka w której pracują niczym nie różni się od obozu pracy, że pod względem zarobku są
stale oszukiwani itp.”7. Kierownictwo SFM wyciągnęło konsekwencje wobec najbardziej
aktywnych podczas strajku, a jedną osobę zwolniono z pracy. W aktach nie podano nazwiska
osoby wyrzuconej z Zakładu. Natomiast zachowała się ocena sytuacji napisana przez
Naczelnika Wydziału III KWMO w Poznaniu ppłk Władysława Nowickiego. W swym
meldunku do MSW z 9 maja 1966 r. napisał wprost, że kierownictwo Zakładu: „w sposób
nieudolny potraktowało sam fakt przejścia z jednego cyklu produkcji na drugi, który jest
4
Tamże, k. 7.
AIPN Po 003/583, k. 197-198.
6
AIPN Po 06/71/100, k. 291, Telefonogramy nr 1401 do Dep. III, z 6V 1966r. Zob. też A. Małyszka, Ocena
bezpieczeństwa w powiecie poznańskim na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku w
dokumentach SB, „Kronika Wielkopolski” 2011, nr 3 (139), s. 52-69.
7
AIPN Po 003/583, k. 204-206.
5
2
bardziej pracochłonny i znając faktycznie wyrobienie norm nie doszukiwało się przyczyn a
bezkrytycznie obliczyło zarobki za m-c kwiecień nie informując załogi. [...] Poza tym nie
zareagowało w sposób właściwy na głosy niezadowolenia, które miały miejsce już na zmianie
pierwszej dnia 5 bm.”8.
Akta sprawy zawierają również dokument obrazujący na jednym konkretnym
przykładzie, jak politykę władz komunistycznych oceniali zwykli obywatele. To, że pismo
znalazło się w aktach sprawy dotyczącej Swarzędzkich Fabryk Mebli związane było z
miejscem pracy autora – Władysława Dłużyńskiego pracownika Zakładu nr 4 w Poznaniu.
Otóż w październiku 1973 r. ten sześćdziesięcioletni wówczas mężczyzna, który w swym
życiu „z niejednego pieca chleb jadł” napisał, nie anonimowo, ale pod swoim nazwiskiem list
adresowany do popularnego wtedy telewizyjnego programu informacyjnego „Monitor
Polski”. Prawdopodobnie z racji adresata i braku nadawcy na kopercie list został sprawdzony
przez komórkę „W” Służby Bezpieczeństwa, zajmującą się perlustracją, czyli kontrolą
korespondencji. W swoim „manifeście” autor skrytykował komunistyczną politykę, dążącą do
ateizacji i demoralizowania społeczeństwa, która dokonywała się przez podważanie
autorytetu Kościoła, przeciwstawianiu sobie dzieci i rodziców czy wmawianiu, szczególnie
młodym ludziom, że Boga nie ma. Jego zdaniem taka polityka skutkowała nie tylko
szerzeniem
się
bezbożnictwa,
ale
także
rozwydrzenia
obyczajów,
„seksualizmu”,
nieuczciwości czy wzrostem przestępczości. W swoim liście pracownik SFM przeciwstawił
polityce komunistycznego państwa zasługi Kościoła w tysiącletniej historii Polski oraz
wspieranie wielomilionowej Polonii. Swój trzystronicowy tekst zakończył pytaniami m.in.:
„Czy komunizm ze swoją planowaną bezbożnością nie zaprzeda naszej Ojczyzny? [...] Czy
wypadki w Chile nie dają dużo do myślenia naszym politykom 9”. W ostatnim akapicie autor
wyjaśnił motywy swego „pisania”: „Te kilka myśli rzuconych naszym politykom pragnę
otrząsnąć ich z letargu i kieruję się jedynie dobrem naszego kraju [tak w oryginale]”. Autor
podpisał się „syn powstańca wielkopolskiego i wnuk powstańca z 1863 r.” 10. Z dokumentów
nie wynika, aby pan Dłużyński miał większe problemy z SB. Prawdopodobnie dlatego, że
treść listu nie dotarła do adresata i nie została upowszechniona, skończyło się na postraszeniu
i rozmowie ostrzegawczej.
Teczka sprawy obiektowej o kryptonimie „Kosmos” zawiera również wiele
dokumentów pokazujących jakie były największe problemy zakładów przemysłowych
8
AIPN Po 003/583, k. 205v.
Autor nawiązywał do aktualnego wówczas wydarzenia, tj. zamachu stanu w Chile. 11 IX 1973 generał Augusto
Pinochet obalił rząd prezydenta Salvadora Allende.
10
AIPN Po 003/583, k. 142-143.
9
3
realnego socjalizmu. Cały czas trwała w nich „walka” o wykonanie planu produkcji
miesięcznej czy rocznej. Szczególnie dramatycznie ta „walka” przebiegała, gdy dotyczyła
produkcji na eksport: do krajów zachodnich (bo przynosił cenne dewizy) oraz do krajów
bloku wschodniego (bo był obowiązkowy). W wielu wypadkach wykonanie planu nie
zależało od pracowników SFM, tylko od kooperantów, którzy zaopatrywali zakłady w
surowce i materiały potrzebne do produkcji. Funkcjonariusze SB niczym urzędnicy od spraw
zaopatrzeniowych odnotowywali informacje o brakach w dostawach okuć i wkrętów,
lakierów czy płyt stolarskich. Przy okazji zauważali, że walka o plan powoduje nieracjonalne
wykorzystanie czasu pracy pracowników, kiedy bowiem były materiały i komponenty praca
trwała „na okrągło”, także w godzinach nadliczbowych, a później - gdy brakowało środków były dni przestoju i pozorowania pracy. Opiekunowie z SB informowali również
zwierzchników
o
nieprzestrzeganiu
parametrów
i
reżimów
technologicznych
czy
nieprawidłowym magazynowaniu wyrobów. Brak bowiem dbałości o właściwą technologię
czy magazynowanie powodowało, że wyroby były niepełnowartościowe, co z kolei było
przyczyną reklamacji, szczególnie przez odbiorców z zagranicy. „Obserwatorzy” z SB
zwracali też baczną uwagę na nadużywanie zwolnień lekarskich przez pracowników SFM
oraz problemy z dyscypliną pracy. Ustalili m.in. dzięki informacji tajnego współpracownika,
że brama do wyładunku mebli w Zakładzie nr 1 była prawie cały czas otwarta, co
wykorzystywali pracownicy drugiej zmiany, często wychodząc nią do bufetu na stacji
kolejowej, na piwo11.
Funkcjonariusze SB dzielili się czasem swoimi spostrzeżeniami na powyższe tematy
bezpośrednio z kierownictwem zakładu. Nawet jeśli przy pomocy dyrekcji czy informatorów
z wewnątrz przedsiębiorstwa udało się poprawić jakąś nieprawidłowość, to było to tylko
działanie doraźne, bowiem większość zauważanych przez nich „dolegliwości” miała naturę
systemową, charakterystyczną dla gospodarki socjalistycznej.
Sprawę obiektową o kryptonimie „Kosmos” zamknięto w pierwszym kwartale 1976 r. w
związku ze zmianami organizacyjnymi wewnątrz Służby Bezpieczeństwa12. We wniosku o
11
IPN Po 003/583, k. 78, doniesienie z 2 IX 1974 r.
W połowie 1975 r. nastąpiła reforma administracyjna, w wyniku której zlikwidowano powiaty i 17
dotychczasowych dużych województw, a w ich miejsce utworzono 49 nowych mniejszych województw.
12
4
zakończenie sprawy kapitan Mieczysław Chęciński13, naczelnik Wydziału IIIA14 Komendy
Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Poznaniu, napisał m.in. że „nie zanotowano w okresie
prowadzenia sprawy poważniejszych sytuacji konfliktowej. Nie miały miejsca fakty celowego
niszczenia maszyn i urządzeń, czy też kolportażu wrogich haseł i ulotek”15.
Zapoznanie się z dokumentem pozwala zorientować się, jakie zadania miała policja
polityczna w zakładzie pracy w czasach PRL. Prezentowana Charakterystyka obejmuje szereg
zagadnień, które wówczas znajdowały się w obszarze zainteresowań SB. Współcześnie
uznalibyśmy, iż są to sprawy należące do nadzoru właścicielskiego przedsiębiorstwa, policji i
prokuratury, straży pożarnej oraz innych państwowych służb kontrolnych, np. Państwowej
Inspekcji Pracy.
W analizie SB wymienione są trzy „poważniejsze awarie”, które zdarzyły się w
omawianym okresie. Jedna z nich miała tragiczne konsekwencje. 27 września 1971 r. w
Zakładzie nr 4 w Poznaniu, przy ul. Jeleniogórskiej, nastąpił wybuch w kotłowni. Była to
chyba największa katastrofa w historii kombinatu SFM. Jej skutkiem była śmierć dwóch
pracowników, rany i obrażenia dwudziestu sześciu innych oraz spore straty materialne.
Wypadku tego nie dało się ukryć, jak to często w czasach PRL bywało. Tragiczny wybuch był
szeroko omawiany na łamach poznańskiej prasy16. Podkreślano solidarność nie tylko
pracowników poszczególnych zakładów SFM, ale i innych przedsiębiorstw i instytucji
Poznania i okolic. Pomoc ta polegała m.in. na dodatkowym oddawaniu krwi potrzebnej dla
poszkodowanych w wypadku. W wyniku bardzo szybkiego działania różnych przedsiębiorstw
oraz nawet nocnej pracy wielu pracowników odbudowano w ekspresowym terminie
kotłownię. Już 1 października 1971 r. zaczęła ogrzewać pomieszczenia zakładowe przy ul.
Jeleniogórskiej.
Prezentowana Charakterystyka jest też interesującym dokumentem czasu pokazującym
jak
wówczas,
w
pierwszej
połowie
lat
siedemdziesiątych,
zorganizowane
było
przedsiębiorstwo wielozakładowe, jakim było SFM. Pokazuje firmę w jednym z
13
Mieczysław Chęciński (ur. 30.06.1941) – funkcjonariusz organów bezpieczeństwa państwa (SB) w latach
1964-1990. W czasie swojej kariery zawodowej m.in. Naczelnik Wydz. IIIA KWMO w Poznaniu, w latach VI
1975-XI 1981. Więcej informacji na stronie: www.katalog.bip.ipn.gov.pl/ w zakładce Funkcjonariusze organów
bezpieczeństwa PRL (dostęp 15.04.2011 r.).
14
Wydział IIIA utworzono w województwie poznańskim 1 VI 1975 r. Został on wyodrębniony z
dotychczasowego Wydziału III, a jego zadaniem było najogólniej zabezpieczenie operacyjne gospodarki. Szerzej
m.in. P. Piotrowski, Struktury służby bezpieczeństwa MSW 1975-1990, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 1(3),
s. 51-107.
15
AIPN Po, 003/583, op. cit., k. 266.
16
Patrz. m.in.; K. Feliczak, Tragiczny wybuch w kotłowni przy ul. Jeleniogórskiej, „Gazeta Poznańska” 28. IX
1971; tegoż, Zakłady pracy pomagają w usuwaniu skutków wypadku, „Gazeta Poznańska” 29. IX 1971; tegoż,
Dalsza wszechstronna pomoc dla ofiar wypadku, „Gazeta Poznańska” 30 IX 1971; (K.F.), Dalsza poprawa
stanu zdrowia poparzonych, „Gazeta Poznańska”, 1 X 1971; (Żuk), Uruchomiono już kotłownię, „Gazeta
Poznańska”, 2-3 X 1971.
5
najważniejszych punktów jej rozwoju, w fazie jej wzrostu. Z drugiej strony mówi o
zamkniętym już rozdziale, ponieważ od lat nie istnieje wielozakładowe przedsiębiorstwo pod
nazwą Swarzędzkie Fabryki Mebli.
W Swarzędzu nie ma już ani Zakładu nr 1, ani Zakładu nr 2. Na terenie, gdzie
funkcjonował Z-2, pozostały ruiny dawnych zabudowań przemysłowych. Teren zaś, który ma
dzisiaj wielu właścicieli, objęty jest planem zagospodarowania miejscowego. Przewidziano tu
przede wszystkim usługi oraz budynki mieszkaniowe. Na pustym placu po wyburzeniu
budynków fabrycznych Z-1, powstał market budowlany sieci „Castorama” o łącznej
powierzchni ponad 6 tys. m2. W Zakładzie w Mosinie także nie ma już stolarstwa. W jednym
z najnowocześniejszych kiedyś oddziałów SFM, w których prowadzono produkcję m.in. dla
tak dzisiaj znanej firmy IKEA; budynki wynajmowane są częściowo na magazyny lub pod
inną działalność gospodarczą. Część terenu (po byłym Zakładzie nr 5) stanowi własność
gminy, który został przejęty za niezapłacone podatki. W Kostrzynie, w miejsce wyburzonych
zabudowań Zakładu nr 3, powstaje Osiedle Rycerza Kostro, składające się z szeregu
wielorodzinnych budynków. W Poznaniu przy ul. Jeleniogórskiej, na miejscu gdzie były
budynki fabryczne Zakładu nr 4, zbudowano już osiedle mieszkaniowe, a znajdujący się przy
ulicy biurowiec służy różnym firmom. W Kościanie pomieszczenia fabryczne po Zakładzie nr
6 stały cały czas puste, dopiero pod koniec 2011 r. udało się je syndykowi sprzedać. W
Rawiczu budynki byłego Zakładu nr 7 stoją dzisiaj puste, stara się je podobno odzyskać
spadkobierca przedwojennego właściciela. W Gostyniu zabudowania fabryczne nie są
użytkowane, od kilku lat mają kilku właścicieli, co utrudnia odsprzedanie ich jakiemuś
jednemu kontrahentowi. Część załogi dawnego Zakładu nr 8 znalazło pracę w Jarocińskiej
Fabryce Mebli. Najlepiej sytuacja wygląda w Bojanowie,w budynkach byłego oddziału SFM
prowadzona jest działalność gospodarcza. Kilkanaście lat temu nieruchomość tę nabył od
SFM nowy właściciel, który uruchomił tutaj produkcję stelaży do mebli 17.
Publikowana Charakterystyka operacyjna obiektu – Swarzędzkie Fabryki Mebli,
datowana 25 lutego 1974 r., została sporządzona przez kapitana Mariana Jelenia 18, starszego
inspektora SB w Komendzie Powiatowej MO w Poznaniu. Charakterystyka publikowana jest
prawie w całości, pominięto przede wszystkim dane techniczne dotyczące m.in. ochrony
przeciwpożarowej mające małą wartość poznawczą oraz informacje szczegółowe o zakładach
17
Na podstawie informacji od byłych pracowników SFM lub urzędników urzędów gminnych Bojanowa,
Gostynia, Kościana, Kostrzyna i Rawicza.
18
Marian Jeleń (ur. 6.09.1927) – funkcjonariusz organów bezpieczeństwa państwa (UB, SB) w latach 19501975. Pod koniec pracy zawodowej funkcjonariusz Referatu SB Komendy Powiatowej MO w Poznaniu.. Więcej
informacji na stronie: www.katalog.bip.ipn.gov.pl/ w zakładce Funkcjonariusze organów bezpieczeństwa PRL
(dostęp 15.04.2011 r.).
6
SFM znajdujących się poza Swarzędzem. Opuszczenia zostały zaznaczone nawiasami
kwadratowymi [...]. Nie zostały rozwiązane powszechnie znane skróty, tj. PKP, MO, MTP,
ppoż. czy bhp. Zachowano oryginalny styl i składnię, poprawiano błędy ortograficzne i
interpunkcyjne. Teksty opatrzono przypisami tekstowymi i merytorycznymi.
7
Dokument nr 1
Poznań, dnia 25 lutego 1974 r.19
Tajne
Egz. nr 1
Charakterystyka
operacyjna obiektu – Swarzędzkie Fabryki Mebli
Swarzędzkie Fabryki Mebli Swarzędzu (Zakład nr 1 i 2) leży we wschodniej części powiatu
poznańskiego, w odległości około 12 km od centrum Poznania (od granicy miasta 2 km) przy
szosie Poznań-Warszawa.
W skład SFM wchodzi 6 zakładów produkcyjnych, i tak:
- Zakład nr 1 w Swarzędzu;
- Zakład nr 2 w Swarzędzu;
- Zakład nr 3 w Kostrzynie, pow. Środa;
- Zakład nr 4 w Poznaniu;
- Zakład nr 5 w Mosinie;
- Zakład nr 6 w Kościanie.
Siedziba dyrekcji Zarządu SFM znajduje się w Swarzędzu w
Zakład nr 1 w składzie
dyrektora20 i 4 zastępców21, którzy kierują poszczególnymi pionami działalności zakładu, jak:
- technicznym
- administracyjno-gospodarczym
- ekonomicznym,
- handlowym,
- organizacyjno-prawnym,
- kadr i szkolenia
wraz z poszczególnymi działami administracyjnymi i produkcyjnymi.
Szczegółowy schemat organizacyjny w aktach.
19
IPN Po 003/583, Sprawa Obiektowa kryptonim „Kosmos”, k. 16-25.
Stefan Maniecki - dyrektor naczelny w latach 1960-1976, R. Karolczak, Swarzędzkie Fabryki Mebli, s. 58.
21
W SO kr. „Kosmos” (stan na VI 1972 r.) zostali wymienieni jako zastępcy dyrektora: Andrzej Pawlak, z-ca ds.
technicznych; Andrzej Biniak, z-ca ds. ekonomicznych; Lucjan Łukaszczyk, z-ca ds. administracyjnohandlowych oraz Ryszard Górka jako pełn. dyr. ds. zabezpieczenia ruchu. IPN Po 003/583, k. 8-10.
20
8
Przy Zarządzie SFM działają: Komitet Zakładowy P[olskiej] Z[jednoczonej] P[artii]
R[obotniczej] oraz Rada Zakładowa i Robotnicza 22 rozciągające swą działalność na wszystkie
zakłady.
Plan produkcji na 1974 rok, wykorzystanie zdolności produkcyjnych oraz struktura
przedsiębiorstwa przedstawia się następująco:
Zakład nr 1
Zakład nr 2
Zakład nr 3
Zakład nr 4
Zakład nr 5
Zakład nr 6
SFM
Wartość prod[ukcji]
tow[arów] w mln zł
509,8
125,2
76,6
215,0
127,8
76,1
1.130,5
Udz[iał] prod[ukcji]
eksp[ortowej] w %
58,3
88,0
29,2
19,2
26,2
100,0
51,4
Wykorzystanie
zdoln[ości] w %
96,7
98,0
99,5
96,5
96,7
97,9
98,1
Plan produkcji wg asortymentów:
Zakład nr 1
Swarzędz: komplety kombinowane, kanapotapczany, tapczany.
Zakład nr 2
Swarzędz: krzesła i fotele do kompletów i pojedyncze.
Zakład nr 3
Kostrzyn: stoły i stoliki do kompletów i pojedyncze.
Zakład nr 4
Poznań: komplety kombinowane.
Zakład nr 5
Mosina: meble szkolne, komplety kawiarniane, komplety wypoczynkowe.
Zakład nr 6
Kościan: kredensy, regały, ściany23
Struktura wydziałów produkcyjnych
Zakład nr 1:
22
Rady Robotnicze jako organy samorządu robotniczego powstały po dojściu do władzy Władysława Gomułki
w październiku 1956 r. Rola RR została zmieniona przez ustawę o samorządzie robotniczym z XII 1958 r.
Powstały wówczas konferencje samorządu robotniczego, w skład których weszły rady robotnicze oraz rady
zakładowe (organy związków zawodowych) i komitety zakładowe PZPR. Konferencje odgrywały w
rzeczywistości fasadową rolę, ponieważ podstawowe znaczenie zyskały zakładowe organizacje partyjne PZPR,
Ustawa o samorządzie robotniczym została uchylona we wrześniu 1981 r. Zob. np. J. Skórzyński, Upadek rad
robotniczych, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1985, z. 74, s. 21-29.
23
W oryginale napisano „siany”, błąd maszynowy. Zob. zapis dotyczący Zakładu nr 6: „Na przestrzeni lat zaszły
istotne zmiany w asortymencie produkcji. Proste meble okleinowe zaczęły ustępować miejsca różnorodnym
odmianom kredensów i szafek. Etap następny stanowiło wytwarzanie ścian stylowych i stabilizowanych”,
Informator pracownika. Swarzędzkie Fabryki Mebli, b.r.w. [1980?], b.n.s. [5]
9
obróbka wstępna, składalnia oklein, obróbka maszynowa, montaż i wykańczalnia, tapicernia.
Zakład nr 2
obróbka maszynowa, montaż i wykańczalnia.
Zakład nr 3
obróbka maszynowa, montaż i wykańczalnia.
Zakład nr 4
obróbka maszynowa, montaż i wykańczalnia.
Zakład nr 5
obróbka maszynowa i suszarnia, metalowo-montażowy, tapicernia.
Zakład nr 6
obróbka maszynowa, montaż i wykańczalnia.
Na terenie powiatu poznańskiego24 zlokalizowane są 3 zakłady nr 1 i 2 w Swarzędzu oraz nr 5
w Mosinie.
Zakład nr 1
Znajduje się przy ul. Poznańskiej nr 25. Zajmuje obszar około 10,9 ha. Jest on nieforemnym
wielobokiem okolonym parkanem przemysłowym - betonowym oraz częściowo siatką. Teren
zakładu jest płaski. Od strony wspomnianej ulicy znajduje się brama wjazdowa dla pojazdów,
przy której jest portiernia. Ponadto od strony południowej są dwie bramy kolejowe, przez
które zakład ma połączenie własnych bocznic kolejowych ze stacją PKP w Swarzędzu. Bramy
są otwierane tylko w czasie przetoku wagonów25.
Zabudowa przestrzenna zakładu jest zwarta. Ściany budynków oraz stropy wykonane są z
materiałów niepalnych.
Zakład od strony północnej graniczy z szosą Poznań-Warszawa i terenem fabrycznego osiedla
mieszkaniowego26, od strony wschodniej z terenem zajmowanym przez przedsiębiorstwo
gospodarki komunalnej27, od strony południowej z trenem użytkowanym przez PKP, od
strony wschodniej z terenami zabudowanymi budynkami mieszkalnymi.
24
Na terenie dzisiejszego powiatu poznańskiego znajduje się także Kostrzyn, który wówczas należał do powiatu
średzkiego.
25
W doniesieniu tajnego współpracownika o ps. „Czesław” z 2 IX 1974 r. znajduje się informacja, że brama do
załadunku mebli była rzeczywiście zamykana przez strażnika zaraz po przetoczeniu mebli. Natomiast brama do
wyładunku była prawie cały czas otwarta, a pracownicy drugiej zmiany wychodzili tą bramą do bufetu na stacji
kolejowej na piwo. IPN Po 003/583, k. 78.
26
Od strony północnej Zakład nr 1 graniczył również z istniejącym do dziś cmentarzem katolickim.
27
Informacja niezgodna z rzeczywistością, od strony wschodniej Z-1 graniczył z terenem budownictwa
jednorodzinnego. Przedsiębiorstwo gospodarki komunalnej znajdowało się po drugiej stronie drogi E-8 z
wejściem od ul. Strzeleckiej
10
Zasilanie w energię elektryczną odbywa się z trafosta[cji]. jest ona dwustronna – zasilanie
napowietrzne i kablowe.
Zaopatrzenie w wodę odbywa się z wodociągów miejskich. Ponadto na terenie zakładu jest
odwiercona i obudowana studnia głębinowa oraz dwa baseny z wodą do celów ppoż. Drogi
wewnątrz zakładowe są utwardzane i przejezdne.
W zakresie ochrony fizycznej zakładu przez całą dobę pełni dyżur 15 pracowników (na
zmianę) tzw. służba ze Spółdzielni Ochrony Obiektów28 z Poznania oraz 3 etatowych
portierów.
Na granicy terenu zakładu rozmieszczone są 3 posterunki strażnicze, które telefonicznie
połączone są z portiernią. Wymienieni są nadzorowani przez dział administracyjnogospodarczy.
Ponadto w skład ochrony fizycznej obiektu można wliczyć przyzakładową placówkę ORMO 29
w sile 32 członków.
Zakład nr 2
Położony jest w centrum miasta Swarzędza, przy ul. Wrzesińskiej nr 7. Teren zajmowany
przez zakład jest nieforemnym wielobokiem o obszarze 4,0 ha okolonym parkanem – siatką.
Teren zakładu jest płaski. Od strony ulicy są 2 bramy wjazdowe ze znajdującą się przy nich
portiernią. Trzecia brama wjazdowa znajduje się przy ul. Wiankowej. Otwierana jest
sporadycznie.
Zabudowa przestrzenna zakładu jest zwarta. Większość budynków wykonana jest z
materiałów niepalnych. Teren zakładu od strony zachodniej graniczy z prywatnymi
parcelami, od południa z szosą Poznań-Warszawa, od wschodu z odcinkiem ul. Polnej i
dalszym odcinkiem z parcelami rolnymi i zwartą zabudową mieszkaniową, od strony
północnej z ulicą Wrzesińską, i również zwartą zabudową mieszkaniową.
Zasilanie w energię elektryczną odbywa się z trafostacji. jest ona dwustronna – zasilanie
napowietrzne i kablowe. W wodę zakład zaopatruje się z sieci miejskiej.
28
Spółdzielnia Ochrony Obiektów, czy wymieniona także w tekście Spółdzielnia Ochrony Mienia - takiej nazwy
używano również –zajmowały się w PRL pilnowaniem budynków i terenów różnych instytucji, można je
nazwać poprzednikami współczesnych firm ochroniarskich.
29
Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej - paramilitarna organizacja utworzona w 1946 r., a rozwiązana w
1989 r.; ochotnicza i społeczna organizacja wspierająca Milicję Obywatelską. Członkowie ORMO m.in.
ochraniali wiece partyjne i imprezy masowe, zapewniali ochronę agitatorom partyjnym, zabezpieczali obwody i
lokale wyborcze, pilnowali obiektów publicznych, kontrolowali ruch drogowy, a w pierwszych latach Polski
Ludowej na równi z MO, UB i Korpusem Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW) uczestniczyli w walkach z
formacjami polskiego podziemia niepodległościowego. W szczytowym okresie rozwoju liczyła kilkaset tysięcy
członków. ORMO miało bardzo rozgałęzioną strukturę, było szczególnie zauważalne w dużych zakładach pracy
i na wsi.
11
Ponadto na terenie zakładu jest odwiert studni głębinowej z obudową oraz 2 zbiorniki z wodą
(sztuczny i naturalny) dla celów ppoż. Drogi wewnątrzzakładowe są przejezdne, częściowo
utwardzone.
W zakresie ochrony fizycznej zakładu przez całą dobę pełni dyżur 14 pracowników (na
zmianę) tzw. służba dozoru ze Spółdzielni Ochrony Obiektów z Poznania oraz 2 etatowych
portierów. Portiernie znajdują się przy bramach od ulicy Wrzesińskiej i Wiankowej.
Ponadto na terenie zakładu są dwa posterunki strażnicze. Ww. podlegają kierownictwu działu
administracyjno-gospodarczego. Ponadto do ochrony fizycznej można zaliczyć 4 członków
ORMO podległych pod palcówkę usytuowaną na zakładzie nr 1.
[...]
Łącznie SFM zatrudniają 3.857 pracowników, w tym 348 umysłowych.
W poszczególnych zakładach przedstawia się to następująco:
- Zakład nr 1 – 1.717 w tym 208 umysłowych;
- Zakład nr 2 – 531 w tym 57 umysłowych;
- Zakład nr 3 – 251 w tym 13 umysłowych;
- Zakład nr 4 – 545 w tym 29 umysłowych;
- Zakład nr 5 – 494 w tym 25 umysłowych;
- Zakład nr 6 – 301 w tym 12 umysłowych.
Ponadto [zatrudnionych jest] 13 pracowników socjalnych.
Na czele każdego zakładu produkcyjnego stoi kierownik posiadający zastępcę 30. Oprócz
działów produkcyjnych posiadają działy administracyjne w pewnym sensie odpowiedniki
dyrekcji. Posiadają również oddziałowe rady zakładowe i robotnicze oraz podstawowe
organizacje partyjne31.
SFM produkują przede wszystkim komplety kombinowane, tapczany, kanapy, meble szkolne,
kredensy, fotele i krzesła. Około 52% produkcji przeznaczone jest na eksport, w tym około
13% do krajów kapitalistycznych.
Do chwili obecnej SFM zanotowano 2 przerwy w pracy w dniu 5 i 6 maja 1966 roku, w
których brało udział łącznie 130 pracowników – zmniejszenie zarobków, wina dyrekcji.
Ponadto miały miejsce 3 poważniejsze awarie.
30
Stan na VI 1972 r.: Zakład nr 1: kierownik - Stanisław Rochowiak, zastępca – Jan Budziński; Zakład nr 2:
kierownik – Józef Ławrywianiec, z-ca – Benedykt Jankowski; Zakład nr 3: kierownik Marian Płowaś, z-ca –
Paweł Adamski; Zakład nr 4: kierownik – Jan Bryja, z-ca – Władysław Flisikowski; Zakład nr 5: kierownik –
Janusz Śliwicki, z-ca – Jerzy Orzechowski; Zakład nr 6: kierownik – Jerzy Semeniuk. AIPN Po 003/583, k. 915.
31
W PRL wyrażenie „organizacja partyjna” oznaczało komórkę partii komunistycznej, tj. Polskiej Zjednoczonej
Partii Robotniczej.
12
W dniu 27 września 1971 wybuch kotłowni w Zakładzie nr 4 w wyniku czego zostały zabite 2
osoby oraz 21 zostało rannych – straty materialne 320 tys. zł.
17 kwietnia 1972 roku pożar lakierni w Zakładzie nr 6 – straty 26 tys. zł;
13 stycznia 1973 roku pożar lakierni w Zakładzie nr 5 – straty 10 tys. zł.
W wyniku sprawdzeń w Biurze „C” MSW32 pracowników umysłowych nie ujawniono osób
karanych w przeszłości karą pozbawiania wolności, a zajmujących kierownicze stanowiska,
bądź odpowiedzialnych materialnie.
Stan zabezpieczenia tajemnicy państwowej i służbowej jest dobry. Przeprowadzone w 1973
roku dwukrotne kontrole nie ujawniły na tym odcinku żadnych nieprawidłowości.
Również na odcinku wyjazdów i przyjazdów cudzoziemców z k[rajów] k[kapitalistycznych] z
punktu widzenia kontrwywiadowczego nie uzyskano istotniejszych informacji. Wyjazdów
prywatno-służbowych w 1972 roku zanotowano 5, przyjazdów cudzoziemców 41. W 1973
roku było 7 wyjazdów i 15 przyjazdów.
Na terenie Swarzędzkich Fabryk Mebli posiadamy K.o. 33 oraz kontakty służbowe34. TW.35
brak.
W celu lepszego operacyjnego zabezpieczenia wyżej wymienionego obiektu planuje się
pozyskanie osobowych źródeł informacji36 przede wszystkim tajnych współpracowników37.
Przewidywane kierunki zagrożenia z punktu widzenia kontrwywiadowczego:
Objęte sprawą obiektową przedsiębiorstwo Swarzędzkie Fabryki Mebli ze względu na
charakter produkcji typowego zagrożenia kontrwywiadowczego nie stanowi. Wrogie służby
wywiadu gospodarczego mogą interesować się:
32
Biuro „C” MSW – jednostka organizacyjna spełniająca jednocześnie rolę archiwum MSW, posiadająca w swej
strukturze także wydziały prowadzące ewidencję operacyjną oraz biuro adresowe i Centralną Kartotekę
Kryminalną.
33
Kontakt operacyjny [K.o., KO] - jedna z kategorii tajnej i świadomej współpracy o uproszczonych
procedurach związanych z pozyskaniem i prowadzeniem „Źródła” (w l. 70. i 80. często stosowana wobec
członków PZPR). [Słowniczek niektórych pojęć używanych w resorcie http://katalog.bip.ipn.gov.pl/dictionary.do,
dostęp 15.04.2011 r.]. Z dokumentów SO kr. „Kosmos” wynika, że w okresie sporządzania Charakterystyki
SFM, SB dysponowało tylko kontaktem operacyjnym o pseudonimie „Kuba” d. TW (AIPN Po 003/583, k. 31,
42, 59,63).
34
Kontakt służbowy [KS, k.s.] - niesformalizowana kategoria współpracy (wprowadzona w 1970 r.) osoby
utrzymującej kontakt z funkcjonariuszem MSW w związku z zajmowanym stanowiskiem (zwykle sprawujący
funkcję kierowniczą członek PZPR). Słowniczek j.w.
35
Tajny Współpracownik [tw, TW] - podstawowa kategoria tajnej i świadomej współpracy ze Służbą
Bezpieczeństwa, w l. 1957-1990. Słowniczek, j.w l.
36
Szerzej o osobowych źródłach informacji organów bezpieczeństwa państwa patrz m.in.: W. Sawicki,
Osobowe źródła informacji organów bezpieczeństwa Polski Ludowej, „Aparat represji w Polsce
Ludowej 1944-1989” 2007, nr 1(5), s. 9-18; M. Komaniecka, Osobowe źródła informacji w technice
operacyjne, tamże, s.19-27.
37
W VI 1974 r. kpt. M. Jeleń pozyskał, TW ps. „Czesław” (nr rej. 13874), który w latach siedemdziesiątych był
pracownikiem Zakładu nr 1, później przeszedł do pracy w Zakładzie nr 5 w Mosinie. (AIPN Po 003/583, k. 71,
69-70.
13
- wielkością produkcji eksportowanej i uzysku dewiz przez gospodarkę narodową z tego
tytułu;
- stosowanie[m] nowych technologii produkcji oraz osiągnięć naukowo-badawczych;
- potrzebami w zakresie zakupów38 w kk urządzeń surowców i ich komponentów.
Kierunki pracy agenturalno-operacyjnej:
Celem prowadzonej sprawy obiektowej jest zapobieganie i likwidacja wrogiej i szkodliwej
działalności mogącej występować w postaci ewentualnych prób sabotażu, organizowania
przerw w pracy, zapobieganie awariom, pożarom i innym nieprawidłowościom. Mając
powyższe na uwadze pracę agenturalno-operacyjną planuje się koncentrować w kierunku:
1. Rozbudowy osobowych źródeł informacji wśród personelu administracyjnego przy
dyrekcji przedsiębiorstwa, wyższego i średniego dozoru technicznego szczególnie w
zakładach produkcyjnych nr 1, 2 i 4 dla pełniejszego rozpoznawania problemów i osób
pozostających w zainteresowaniu naszej służby;
2. Ujawnianie ewentualnych nieprawidłowości na odcinku zakupów urządzeń produkcyjnych
i surowców w krajach kapitalistycznych mogących powodować straty ekonomiczne, bądź też
przeciek informacji o nowych technologiach i osiągnięciach naukowo-badawczych. W tym
należy:
- prowadzić systematyczną kontrolę osób dopuszczonych do prowadzenia pertraktacji
handlowych z zagranicznymi kontrahentami,
- rozpoznawać charaktery kontaktów z cudzoziemcami osób delegowanych służbowo do kk
względnie mających z nimi styki [sic] na terenie zakładów lub podczas trwania MTP,
- kontrolować zasadność styczności cudzoziemców z osobami pracującymi nad nowymi
technologiami oraz posiadających dostęp do tajemnicy państwowej i służbowej.
3. Prowadzenie kontroli w oddziałach produkcyjnych zagrożonych po linii ppoż. i bhp,
zabezpieczenia tajemnicy i przestrzegania dyscypliny celem eliminowania nieprawidłowości
na tym odcinku.
4. Operacyjnego rozpoznawania sytuacji i nastrojów wśród załogi przedsiębiorstwa, a
szczególnie
podczas
ważniejszych
akcji
państwowych
lub
wydarzeń
polityczno-
gospodarczych w kraju.
5. Zabezpieczenia radiowęzłów, małej poligrafii oraz osób przejawiających skłonności do
rozpowszechniania wśród załogi wiadomości pochodzących z R[adia] W[olna] E[uropa] i
różnych plotek szkalujących działaczy polityczno-społecznych.
St. Inspektor SB KPMO Poznań
38
W oryginale napisano „potrzeby zakupowanych”.
14
Kpt. Marian Jeleń
Opracował A. Małyszka”
15