Prognoza oddziaływania na środowisko
Transkrypt
Prognoza oddziaływania na środowisko
Prognoza oddziaływania na środowisko Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś - Ukraina, 2014-2020 2 Zestawienie skrótów BAT – Best Available Technics Najlepsza Dostępna Technika DPI - Duże Projekty Infrastrukturalne, czyli projekty obejmujące wszystkie roboty, działania lub usługi, które mają spełniać niepodzielną funkcję o konkretnym charakterze ENI - European Neighbourhood Instrument Europejski Instrument Sąsiedztwa GDOŚ – Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska GHG – gazy szklarniowe, pochłaniające promieniowanie długofalowe Ziemi i atmosfery KE Komisja Europejska OOS – Ocena Oddziaływania na Środowisko OSO, PLB – Obszary sieci Natura 2000 zgodne z tzw. Dyrektywą Ptasią PIOŚ – Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska Program PBU - Program Współpracy Transgranicznej Polska-Białoruś-Ukraina RS - Rozporządzenie screeningowe – Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (2010) zgodne z Dyrektywą Rady 85/337/EWG, trzykrotnie zmienianą SEA - Strategic Environmental Impact Assessment - Środowiskowa Ocena Strategiczna SOO, PLH - Obszary sieci Natura 2000 zgodne z tzw. Dyrektywą Siedliskową TO - Thematic objective(s), cele tematyczne, czyli grupy celowe wymienione przez Komisję Europejską (Reg. 232/2014 ) w dokumencie ustanawiającym ENI UE Unia Europejska Ustawa OOŚ - Ustawa z dnia 3 października 2008 r o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko ZPP – Zielone Płuca Polski jako część systemu Zielonych Płuc Europy – porozumienie ponadregionalne NE Polski i terenów ościennych. ZR – zrównoważony rozwój 3 I. WPROWADZENIE I. 1. Podstawy programowe i formalne Polska, jako członek UE zobowiązana jest do stosowania ocen oddziaływania na środowisko jako instrumentu dotyczącego realizacji planowanych przedsięwzięć oraz uzgadniania dokumentów strategicznych mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz obszary sieci Natura 2000. Oceny wpływu na środowisko planów, programów i innych dokumentów strategicznych przeprowadzane w UE zgodnie z regulacjami obejmującymi horyzontalnie wszystkie państwa członkowskie, są podstawowym narzędziem do kontroli zarządzania ochroną środowiska oraz respektowania zasad zrównoważonego rozwoju. Tym samym uznane zostały jako podstawowy element wprowadzania programów pomocowych we wszystkich dziedzinach, gdzie aspekt środowiskowy może mieć znaczący udział. W szczególności dotyczy to projektów wsparcia regionalnego, do której to grupy zalicza się Europejski Instrument Sąsiedzki (ENI). Program Współpracy Transgranicznej Polska-Białoruś-Ukraina 2014-2020 ((Program PBU, Program) w ramach Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa (EIS) kontynuuje i rozszerza współpracę na obszarze pogranicza trzech zaangażowanych państw, która dotychczas rozwijana była w ramach Programu Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG IIIA/Tacis CBC 2004-2006 (Program Sąsiedztwa) i EISP PWT Polska-Białoruś-Ukraina 2007-2013..Zakłada się, że Program zakończy się w 2024 r. a fizyczna realizacja projektów w 2022 r. Zasięg terytorialny tych programów jest bardzo podobny, cele zbliżone, natomiast wymiar materialny i finansowy stopniowo coraz mniejszy. Zasady funkcjonowania Programów Współpracy Transgranicznej regulują dokumenty stworzone w UE przez Parlament i KU w 2014 roku (232/2014, 236/2014 i 897/2014). Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina na lata 2014 – 2020, (dalej: Prognoza) wykonana została na zamówienie organu rządowego opracowującego strategiczny dokument główny zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 3 października 2008 r o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (Ustawa OOŚ). Prognoza, wykonywana jest jako oddzielny dokument równolegle do prac nad Programem z koniecznym opóźnieniem. Jest ona etapem w procedurze oceny wpływu na środowisko polityk, planów i programów także zapisanej w Ustawie OOŚ implementującej w tym przypadku Dyrektywę UE. Postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko skutków realizacji polityk, strategii, planów i programów należy do narzędzi realizacji zasady trwałego i zrównoważonego rozwoju - jednej z 4 podstawowych konstytucyjnych zasad ustroju państwa polskiego oraz jednej z fundamentalnych zasad Wspólnoty Europejskiej Należy ono do tzw. horyzontalnego prawa UE, co oznacza, że wszystkie kraje członkowskie mają obowiązek wprowadzić taką procedurę. Stosowne zapisy znajdują się w Dyrektywie nr 2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko, która weszła w życie 21 lipca 2004 r. Wynika z nich jednoznacznie, że projekt Programu PBU musi podlegać takiej ocenie. Ustalenia o charakterze współpracy międzynarodowej państw sąsiedzkich mogą bowiem zawierać różnego rodzaju aspekty mające znaczenie dla stanu i działań na rzecz ochrony środowiska, w szczególności rozstrzygać o podejmowaniu przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. W sferze merytorycznej Prognozy obowiązują liczne Ustawy i Rozporządzenia RP określające standardy środowiskowe oraz tryb postępowania administracyjnego w szeroko rozumianym zarządzaniu ochroną środowiska. Ze względu na ich bogactwo nie przytacza się ich tutaj wszystkich. Szczególne znaczenie, ze względu na charakter obszaru mają wymienione niżej. Wszystkie te regulacje ulęgały częstym zmianom, co wymaga śledzenia zapisów aktualnych. Ustawa Prawo ochrony środowiska z 2008 r (Dz.u. 25 poz.150) Ustawa o ochronie przyrody z 2009 (Dz.U. 151 poz. 1220), Ustawa o lasach z 2005 r. (Dz.U. 45 poz. 435), Ustawa Prawo wodne z 2005 r. (dz.U. 239, poz. 2019) Ustawa Prawo Geologiczne i Górnicze z 2005 r (Dz.U. 228 poz. 1947) Ustawa Prawo Budowlane z 2010 r (Dz.U. 243 poz. 1623) Ustawa o odpadach z 2010 r. (Dz.U. 185 poz. 1243). Ustawa o substancjach chemicznych i ich mieszaninach z 2011 r (Dz.U. 63 poz. 322) Ustawa o substancjach preparatach chemicznych z 2001 r (Dz.U. 11 poz. 84) Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym oczyszczaniu ścieków z 2001 r (Dz.U. 123 poz. 858) Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach z 2005 r (Dz.U. 236 poz. 2008) Rozporządzenie Rady Ministrów z 2010 r w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. 213 poz. 1327) Rozporządzenie Ministra Środowiska z 2002 r w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz.U. 122, poz. 1055) Aktualne regulacje prawne dotyczące ochrony środowiska są dostępne na stronach internetowych Ministerstwa Środowiska. Należy wreszcie stwierdzić, że procedura SEA zyskuje w Polsce na znaczeniu, 5 jako narzędzie pozwalające na szeroki udział społeczeństwa oraz wskazywanie dróg postępu zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. I.2. Cel i zakres prognozy Celem Prognozy jest określenie oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu PBU w uzgodnieniu z trzema partnerami Programu. Ustawa OOŚ przewiduje ustalenie zakresu Prognozy (tzw. scoping) jako jednego z obowiązkowych etapów procedury oceny. Organ administracji publicznej opracowujący projekt dokumentu lub wprowadzający zmiany do przyjętego już dokumentu musi uzgodnić z właściwymi organami zakres i stopień szczegółowości informacji wymaganych w Prognozie oddziaływania na środowisko. W tym przypadku zakres taki został oficjalnie określony przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w nawiązaniu do zapisów ustawowych. Stanowisko wyraził także Główny Inspektor Sanitarny. Prognoza jest zgodna z tymi zaleceniami. Celem opracowania Prognozy oddziaływania na środowisko projektu Programu PL-BY-UA na lata 20142020, jest zatem całościowa analiza możliwego oddziaływania na poszczególne komponenty środowiska, działań przewidzianych w projekcie Programu, określenie potencjalnych niekorzystnych skutków oraz analiz możliwych działań alternatywnych, łagodzących lub kompensujących. Dokumentacja Prognozy oddziaływania na środowisko projektu Programu na lata 2014-2020 (zwanej dalej Prognozą), stanowi element strategiczny oceny oddziaływania na środowisko. Zgodnie z ustaleniami pomiędzy: Ministrem Infrastruktury i Rozwoju w Polsce, Ministerstwem Zasobów Naturalnych i Ochrony Środowiska Białorusi oraz Ministerstwem Ekologii i Zasobów Naturalnych Ukrainy, strategiczna ocena oddziaływania na środowisko Programu będzie przeprowadzona przez Centrum Projektów Europejskich pod nadzorem resortu infrastruktury i rozwoju, według przepisów polskiego prawa. Podstawą prawną opracowania Prognozy oddziaływania na środowisko projektu Programu, będzie zatem ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (ustawa OOŚ) (Dz.U.2013.1235 j.t., ze zm.), zgodna z wymogami dyrektywy 2001/42/WE z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko (Dyrektywa SOOS) oraz ze względu na Białoruś i Ukrainę Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym, sporządzona w Espoo dnia 25 lutego 1991 r. (Dz.U.1999.96.1110). Zgodnie z art. 46 ustawy OOŚ (Dz.U.2013.1235 j.t., ze zm.) przeprowadzenie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko wymagane jest dla polityk, strategii, planów lub programów w dziedzinie przemysłu, energetyki, transportu, telekomunikacji, gospodarki wodnej, gospodarki odpadami, leśnictwa, 6 rolnictwa, rybołówstwa, turystyki i wykorzystywania terenu, opracowywanych lub przyjmowanych przez organy administracji, wyznaczających ramy dla późniejszej realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Do takich należy Program i w związku z tym organ opracowujący projekt takiego dokumentu zobowiązany jest do sporządzenia do niego Prognozy oddziaływania na środowisko. Zgodnie z art. 51 ustawy OOŚ (Dz.U.2013.1235 j.t., ze zm.) Prognoza obejmuje następujący zakres: 1. Wprowadzenie 1.1. Cel opracowania Prognozy 1.2. Podstawy prawne i uzgodnienie zakresu Prognozy z właściwymi organami 1.3. Metoda sporządzania Prognozy 2. Analiza projektu Programu 2.1. Informacja o zawartości, celach i działaniach zawartych w projekcie Programu 2.2. Cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, UE i krajowym, istotne z punktu widzenia projektu Dokumentu 3. Powiązania projektu Programu z dokumentami na poziomie międzynarodowym i krajowym 3.1. Analiza zgodności z dokumentami strategicznymi międzynarodowymi i UE 3.2. Analiza zgodności z dokumentami strategicznymi Polski na szczeblu krajowym i regionalnym 3.3. Analiza zgodności z dokumentami strategicznymi Białorusi na szczeblu krajowym i regionalnym 3.4. Analiza zgodności z dokumentami strategicznymi Ukrainy na szczeblu krajowym i regionalnym 4. Analiza stanu środowiska na obszarze objętym projektem Programu 4.1. Krajobraz i ukształtowanie powierzchni 4.2. Wody powierzchniowe (zasoby wodne, gospodarka wodna) 4.3. Klimat i jakość powietrza 4.4. Przyroda, różnorodność biologiczna, lasy, obszary chronione 4.5. Walory kulturowe, zabytki i dziedzictwo kulturalne i historyczne, dobra materialne 4.6. Sieć osadnicza, ludność i migracje 4.7. Zdrowie i warunki/jakość życia ludzi 4.8. Zagospodarowanie terenu, transport i infrastruktura, gospodarka (w szczególności turystyka i rekreacja, edukacja, rynek pracy, zarządzanie granicami), użytkowanie terenów 4.9. Istniejące problemy ochrony środowiska istotne z punktu widzenia realizacji projektu Programu 5. Ocena skutków w przypadku braku realizacji Programu 6. Prognoza oddziaływania na środowisko, w tym przewidywane znaczące oddziaływania 6.1. Oddziaływania na komponenty środowiska (przyroda, ludzie, wody, powietrze, powierzchnia ziemi i zasoby naturalne, krajobraz, klimat, zabytki i dobra materialne) 7 6.2. Ocena oddziaływań skumulowanych 6.3. Analiza możliwości oddziaływania transgranicznego projektu Programu 6.4. Analiza oddziaływań działań objętych projektem Programu 7. Problemy, niepewności i braki informacji 8. Rekomendacje (ogólne i szczegółowe dostosowane do charakteru Programu) rozwiązań mających na celu zapobieganie i ograniczanie negatywnych oddziaływań na środowisko wynikających z realizacji Programu 9. Zalecenia dotyczące brakujących rozwiązań pro-środowiskowych 10. Propozycje metod oceny skutków realizacji projektu Programu oraz częstotliwości ich przeprowadzania 11. Prezentacja rozwiązań alternatywnych do rozwiązań zawartych w Programie wraz z uzasadnieniem ich wyboru oraz opis metod dokonania oceny prowadzącej do tego wyboru albo wyjaśnienie braku takich rozwiązań 12. Propozycje metod i sposobu prowadzenia monitoringu skutków realizacji Programu w zakresie jego oddziaływania na środowisko 13. Wnioski i rekomendacje 14. Streszczenie w języku niespecjalistycznym Wymienione elementy składowe Prognozy mogą być agregowane, a w przypadku braku związku z charakterem Programu, pomijane lub sprowadzane do formalnych konstatacji. I.3. Zagadnienia proceduralne Odpowiedzialnym za wykonanie Prognozy jest organ administracji publicznej opracowujący projekt dokumentu. Po wykonaniu Prognozy organ opracowujący projekt dokumentu poddaje go wraz z Prognozą opiniowaniu przez te same organy, które uzgadniały zakres Prognozy. O ile jednak w przypadku decydowania o konieczności wykonania oceny oraz o zakresie Prognozy, formą współdziałania organów było odpowiednio porozumienie i uzgodnienie — a więc obydwa o charakterze współdecydowania, to w przypadku projektu dokumentu poddawany jest on jedynie opinii organu ochrony środowiska współdziałanie przybiera tutaj formę niewiążącą. Jest odwrotnie niż w przypadku ocen dla przedsięwzięć, gdzie organy ochrony środowiska tylko opiniują konieczność wykonania oceny i jej zakres, natomiast uzgodnienie dotyczy samego rozstrzygnięcia w sprawie. Kwestia ta jest szczególnie istotna w przypadku dokumentu o charakterze strategii międzynarodowej, jakim jest Program PBU, gdzie ostateczne decyzje akceptujące mają bardzo wysoką rangę. Organami administracji publicznej właściwymi do uzgadniania zakresu i szczegółowości informacji wymaganych w Prognozie oddziaływania na środowisko dla postępowań w sprawie oceny oddziaływania na 8 środowisko przeprowadzanych przez centralny organ administracji publicznej oraz opiniowania projektów tych dokumentów są Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska działający w strukturze Ministerstwa Środowiska oraz Główny Inspektor Sanitarny. Ze względu na geograficzny charakter dokumentu strategicznego zastosowanie mają także zapisy o oddziaływaniach transgranicznych. Po wykonaniu Prognozy dalsze konsultacje i ewentualne modyfikacje muszą obejmować oba dokumenty traktowane jaku iunctim (Program i Prognoza) I.4. Metody pracy nad Prognozą Prognoza dotyczy skutków środowiskowych wdrożenia Programu. Dyskusja nad Prognozą powinna koncentrować się wyłącznie na kwestiach środowiskowych i szerzej, nad relacją Programu w stosunku do celów i zasad zrównoważonego rozwoju. W tych warunkach podstawową metodą zastosowaną w Prognozie jest analiza porównawcza teleologicznych zapisów Programu z przyjętymi przez Państwa PBU wzorcami zarządzania ochroną środowiska i wdrażania zrównoważonego rozwoju. Wzorce te wynikają z formalnie akceptowanych dokumentów (traktatów, konwencji, dyrektyw, ustaw i porozumień). Analiza porównawcza przeprowadzona została deskrypcyjną metodą bonitacji i rankingu z ekspercko ustanowionym poziomem akceptowania ewentualnych różnic pomiędzy wzorcami i zapisami. Wykonano to drogą zestawiania tabel i matryc. Program PBU nie zawiera szczegółowego zapisu konkretnych działań materialnych, wprowadza listę podstawowa i rezerwową 19 przedsięwzięć o charakterze inwestycyjnym i organizacyjnym. Lista ta jest załącznikiem do Programu PBU. W trakcie prac nad Prognozą przygotowano, jako oddzielne opracowanie, koncepcję metodyki. Ma ona charakter wytycznych dla podobnych Prognoz, a wiec wymienia wszystkie możliwe podejścia treściowe i metodyczne. W konkretnych warunkach dokumentu strategicznego fundamenty metodologiczne mogą ulec ograniczeniu. I.5. Udział społeczeństwa Uruchomienie procesu partycypacji społecznej może następować w dowolnym momencie przed zatwierdzeniem dokumentu. Z uwagi na cel całego postępowania niezbędne jest, aby nastąpiło to w momencie, gdy Prognoza jest już wykonana. Nie znaczy to jednak, aby ustawodawca nakazywał, by miało to miejsce tylko raz. Na tle tego przepisu organ może przeprowadzać procedurę udziału społeczeństwa na każdym etapie oceny. Istotne znaczenie dla przedmiotowego dokumentu mają także regulacje prawne dotyczące publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska, a w szczególności Dyrektywa nr 9 2003/4/WE z dnia 28 stycznia 2003 r w sprawie publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska i uchylająca dyrektywę rady 90/313/EWG (Dz. U. UE L 41 z dnia 14.02.2003), stosowny zapis w Prawie OOS oraz postanowienia Konwencji z Espoo, ratyfikowanej przez wszystkie uczestniczące w Programie kraje, a także przez UE (Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym z 1991 r.) , postanowienia Konwencji z Aarhus (Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska z 1998). Należy zauważyć, ze dla Programu PBU Konwencja z Aarhus zajmuje szczególną pozycję nie jest to bowiem „zwykła” konwencja z dziedziny ochrony środowiska. Mniej dotyczy ona samej ochrony środowiska, bardziej natomiast prawa człowieka do czystego środowiska. W tym sensie prawo do informacji, do udziału w podejmowaniu decyzji i dostępu do sądownictwa w ochronie środowiska są często określane jako „następna generacja” praw człowieka i jako takie stanowią kluczowy element realizacji zasady zrównoważonego rozwoju. Mamy tu do czynienia z okolicznością, kiedy kraje o bardzo odmiennych źródłach prawa mogą wspólnie działać wykorzystując wazony dokument międzynarodowy o ponadczasowym charakterze. Praktycznym zaleceniem dla organu przygotowującego Program jest przeprowadzenie publicznych debat nad projektem obu dokumentów (Programu i Prognozy) i wykorzystanie zgłoszonych uwag przy zestawianiu ostatecznych wersji. Ze względu na międzynarodowy charakter, debaty te powinny odbywać się z udziałem reprezentacji społeczeństwa polskiego, białoruskiego i ukraińskiego. Projekty dokumentów muszą być udostępnione społeczeństwu polskiemu, na co najmniej 21 dni np. poprzez umieszczenie ich na stronach internetowych. Wyniki konsultacji społecznych winny być zreferowane w oddzielnym sprawozdaniu zawierającym stawiane pytania oraz odpowiedzi na nie. Możliwe jest agregowanie odpowiedzi lub przywoływanie zapisów w Strategii lub Prognozie. II. ZAKRES PROGRAMU PBU Prognoza przywołuje tylko te elementy Programu, które dotyczą kwestii środowiskowych. Nie jest zatem konieczne opisywanie genezy Programu i jego związku z dokumentami strategicznymi nie tyczącymi się kwestii środowiskowych i nie poddawanymi procedurze oceniania środowiskowego. Poza zainteresowaniem Prognozy znajdują się także zagadnienia proceduralne nie mające związku z ochroną środowiska i nie powodujące istotnych dla środowiska zagrożeń. Także problematyka budżetu Programu, dopóki nie wiąże się z konkretnymi działaniami materialnymi, nie jest omawiana i analizowana. Należy jednak stwierdzić, że zakres finansowy Programu jest bardzo ograniczony i rozłożony w czasie, co przy 10 trzech krajach-beneficjentach oznacza sumy bardzo umiarkowane, wykluczające prowadzenie znaczących przedsięwzięć. Jednostkowe sumy umowne dotyczące zgłaszanych projektów także nie będą wysokie, mimo, że liczba projektów jest niewielka. Programem PBU jest delimitowany administracyjnie i obejmuje główne regiony wsparcia i regiony przyległe. W Polsce są to podregiony główne: krośnieński i przemyski (w województwie podkarpackim), białostocki, łomżyński i suwalski (w województwie podlaskim), bialski i chełmsko-zamojski (w województwie lubelskim), ostrołęcko-siedlecki (w województwie mazowieckim) oraz podregiony przyległe: rzeszowski i tarnobrzeski (w województwie podkarpackim) oraz puławski i lubelski (w województwie lubelskim). Na Białorusi obwodami głównymi są grodzieński i brzeski, a przyległymi miński (łącznie z Mińskiem) oraz homelski. Wreszcie część ukraińska składa się z trzech obwodów głównych: lwowskiego, wołyńskiego i zakarpackiego, a obwody przyległe to rówieński, tarnopolski oraz iwanofrankowski. Mapa z zaznaczeniem tych obszarów zamieszczona jest w Programie; w Prognozie granice widoczne są na mapie terenów chronionych. Pomimo wyróżniania regionów głównych i przyległych, instytucje pochodzące z obu tych części i ubiegające się o dofinansowanie z Programu są traktowane jednakowo. Całkowita powierzchnia tak wyznaczonego terenu wynosi 316 300 km2 , z czego na Białorusi leży 44%, na Ukrainie 32% i w Polsce 24%. Sąsiadami, poza pozostałymi terytoriami układających się państw jest Litwa i Słowacja (sąsiedztwo z dwoma krajami) oraz Węgry, Rumunia i Rosja (sąsiedztwo z jednym krajem). Wyczerpujące informacje demograficzne, gospodarcze, społeczne, dotyczące dziedzictwa kulturalnego oraz niektóre przyrodnicze zawiera Program. Projekt programu jest dokumentem zwartym i eksponującym problematykę potencjalnie interesującą wszystkie trzy strony i jednocześnie korespondującą z ENI. W szczególności Program PBU ściśle nawiązuje do trzech grup strategicznych z zapisów Instrumentu ENI, są to: A. Promowanie rozwoju gospodarczego i społecznego w regionach po obu stronach wspólnej granicy; B. Rozwiązywanie wspólnych wyzwań dotyczących środowiska, zdrowia publicznego i bezpieczeństwa; C. Promocja lepszych warunków i zasad zapewniających mobilność osób, towarów i kapitału. Zidentyfikowano cele tematyczne czyli grupy celowe (TO) wraz z wewnętrznymi priorytetami, jako potencjalne zagregowane kierunki rozwojowe. Program przyczynia się do wszystkich wyżej wymienionych celów strategicznych oraz do zidentyfikowanych potrzeb regionalnych poprzez finansowanie realizacji niekomercyjnych projektów odnoszących się do następujących czterech TO i poświęconych im priorytetów: 1. Promocja kultury lokalnej i zachowanie dziedzictwa historycznego (TO3) Priorytet 1.1 Promocja lokalnej kultury i historii Priorytet 1.2 Promocja i zachowanie dziedzictwa naturalnego 11 2. Poprawa dostępności regionów, rozwoju trwałego i odpornego na klimat transportu oraz sieci i systemów komunikacyjnych (TO7) Priorytet 2.1 Poprawa i rozwój usług transportowych i infrastruktury Priorytet 2.2 Rozwój infrastruktury technologii informacyjno-komunikacyjnych 3. Wspólne wyzwania w obszarze bezpieczeństwa i ochrony (TO8) Priorytet 3.1 Wsparcie dla rozwoju ochrony zdrowia i usług socjalnych Priorytet 3.2 Podejmowanie wspólnych wyzwań związanych z bezpieczeństwem 4. Promocja zarządzania granicami oraz zarządzanie bezpieczeństwem, mobilnością i migracjami (TO10) Priorytet 4.1 Wsparcie dla efektywności i bezpieczeństwa granic Priorytet 4.2 Poprawa operacji zarządzania granicami, procedur celnych i wizowych TO3 ma na celu ochronę i propagowanie dziedzictwa kulturowego i historycznego regionów transgranicznych, wzmacnianie powiązań kulturowych i współpracy, poprawę wizerunku regionu i atrakcyjności oraz zwiększanie aktywności społeczności lokalnych. Istnienie dobrze utrzymanych obiektów dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego jest ściśle związane z rozwojem turystyki transgraniczne, w tym tak oczekiwanej kwalifikowanej. Turystyka została zdefiniowana jako sektor o najwyższym potencjale generujących przychody i będącym rosnącym źródłem zatrudnienia i inwestycji, w szczególności na obszarach wiejskich. W celu lepszego wykorzystania dziedzictwa regionalnego i zwiększenia liczby turystów zarówno przyjeżdżających jak i lokalnych, wymagana jest poprawa stanu różnorodnych miejsc o potencjale kulturalnym i naturalnym, poprawa ładu przestrzennego oraz dalszy rozwój infrastruktury turystycznej. Priorytety będą koncentrować się na poprawie stanu fizycznego "obiektów" kultury i dziedzictwa naturalnego, a także na działaniach "miękkich". Rozwój infrastruktury fizycznej powinien być wspierany poprzez wzmocnienie kontaktów i sieci między zainteresowanymi stronami w sektorach kultury i turystyki. Ponadto, atrakcyjność turystyki i wzrost w sektorze są silnie uzależnione od różnorodności i jakości usług turystycznych, wizerunku regionu i właściwego rozpowszechnienia sezonowej działalności turystycznej. W związku z powyższym działania mające na celu promocję i dywersyfikację produktów turystycznych będą również objęte tym TO. Działania obejmują również finansowanie projektów o małym budżecie. Jednorazowa wartość dotacji na rzecz takiego projektu nie może być wyższa niż 60 000 euro. W priorytecie 1 dotyczącym promocji lokalnej kultury i historii indykatywne przedsięwzięcia mogą być następujące: inicjatywy i wydarzenia dotyczące promocji i zachowania lokalnej kultury i historii; projekty mające na celu wsparcie, promocję i zachowanie tradycyjnego rzemiosła, rękodzieła i umiejętności; projekty promujące walory turystyczne; dotyczące przygotowania i realizacji inwestycji w infrastrukturę turystyczną i usługi zwiększające użytkowanie dziedzictwa kulturowego w turystyce; tworzenie produktów turystycznych, z poszanowaniem konieczności ochrony dziedzictwa kulturowego; 12 stymulowanie współpracy międzyinstytucjonalnej w zakresie dziedzictwa historycznego i kulturowego; konserwacja, zachowanie i adaptacja lub rozwijanie dziedzictwa kulturowego do celów turystycznych oraz społecznych, kulturalnych, edukacyjnych i innych; szkolenia i wymiana personelu mające na celu: poprawę umiejętności w zakresie zarządzania dziedzictwem kulturowym, rozwój wspólnych produktów i usług turystycznych, marketing zasobów dziedzictwa z obszaru programu itp. Jak z powyższego wynika są to wszystko działania służące prośrodowiskowej aktywizacji terenu. W priorytecie 2. Promującym zachowanie dziedzictwa naturalnego także znajdujemy działania zgodne z taką aktywizacją. Mowa o przedsięwzięciach, takich jak: inicjatywy i wydarzenia dotyczące promocji i zachowania dziedzictwa naturalnego; tworzenie produktów turystycznych odnoszących się do ochrony dziedzictwa naturalnego; rozwój umiejętności i współpracy pomiędzy władzami lokalnymi i regionalnymi w zakresie zarządzania zasobami naturalnymi; rozwój strategii transgranicznych służących zachowaniu i wykorzystywaniu krajobrazu; inwestycje w infrastrukturę środowiskową, w szczególności zarządzanie ściekami i wodą, szkolenia i wymiana personelu mające na celu poprawę umiejętności w zakresie zarządzania dziedzictwem naturalnym, rozwoju wspólnych produktów i usług turystycznych, marketingu zasobów dziedzictwa z obszaru programu i innych umiejętności powiązanych; budowa, przebudowa lub modernizacja infrastruktury służąca zwiększeniu wykorzystania dziedzictwa naturalnego na rzecz turystyki, włączając uzupełniającą infrastrukturę turystyczną. W ramach TO3 planowana jest również realizacja Dużych Projektów Infrastrukturalnych (DPI) związanych z modernizacją historycznych obiektów architektury. TO7 czyli poprawa dostępności regionów, rozwój trwałego i odpornego na klimat transportu oraz sieci i systemów komunikacyjnych wiąże się ze słabym skomunikowanie oraz niewystarczającą ilość sieci komunikacyjnych i systemów, co utrudnia kontakty transgraniczne i zakłóca ruch tranzytowy, a w konsekwencji obniża atrakcyjność regionu dla inwestorów. Przewiduje się finansowanie działań związanych z poprawą dostępności transportowej, rozwojem transportu przyjaznego dla środowiska, budową i modernizacją sieci łączności i systemów oraz poprawą infrastruktury informacyjnej i komunikacyjnej na obszarze objętym Programem. Widoczna jest koncentracja na rozwoju dróg lokalnych oferujących istotne efekty transgraniczne i oddziaływanie. W Programie zapisano indykatywne przedsięwzięcia w ramach obu priorytetów. Zauważyć tam należy wspólne działania wspierające zrównoważony rozwój miast i regionów oraz rozwój i poprawę przyjaznych dla środowiska niskoemisyjnych systemów transportu (włączając zmniejszanie poziomu hałasu. Wspólne wyzwania w obszarze bezpieczeństwa i ochrony (TO8) powinny poprawić stosunkowo niską jakość życia mieszkańców w wielu aspektach, począwszy od trudnych warunków materialnych i gorszego dostępu do rynku pracy, poprzez niewystarczającą dostępność infrastruktury socjalnej aż do ograniczonego 13 dostępu do służby zdrowia. Koresponduje to ze strategicznym celem B współpracy transgranicznej EIS "Wspólne wyzwania w obszarze ochrony środowiska, zdrowia publicznego i bezpieczeństwa". Istotne jest włączenie do drugiego priorytetu tego TO inicjatyw w zakresie zapobiegania katastrofom naturalnym i człowieka oraz podnoszenia kwalifikacji pracowników w podejmowaniu działań ratowniczych. W części dotyczącej granic (TO 10) ważne jest przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się chorób ludzi, zwierząt i roślin ponad granicami, a także przeciwdziałanie i eliminacja nielegalnego handlu rzadkimi i zagrożonymi gatunkami. Ponadto wspierane będą działania poświęcone małemu ruchowi granicznemu. W priorytecie 1 „Wsparcie dla efektywności i bezpieczeństwa granic” zapisano indykatywnie inicjatywy służące adaptacji i rozbudowy istniejących przejść granicznych dla ruchu pieszego i rowerowego; a w 2. Priorytet 2: „Poprawa operacji zarządzania granicami, procedur celnych i wizowych” dostrzec można działania wspierające zarządzanie granicami w zakresie zapobiegania i zwalczania nielegalnej migracji i handlu. Planowana jest również realizacja DPI związanych z modernizacją infrastruktury przejść granicznych. W ramach Programu, DPI są wybierane wyłącznie w ramach procedury bezpośredniej i procedura ta ma dziedzinie monopol de jure albo de facto oraz określonego rodzaju podmiotu ze względu na jego kompetencje techniczne, wysoki poziom specjalizacji lub uprawnienia administracyjne. Zatwierdzona lista DPI znajduje się w załączniku do Programu żadne inne projekty nie mogą być wybrane w ramach procedury bezpośredniej. Tym samym lista przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko została a priori wyczerpana. Pozostała część Programu obejmuje działania „miękkie” lub z komponentem infrastrukturalnym o finansowym wymiarze do 2,5 mln euro, o małym lub o znikomym oddziaływaniu środowiskowym, przeważnie pozytywnym. Zatem celem ogólnym Programu jest odpowiedni do wspólnych wyzwań regionu zrównoważony społeczny i ekonomiczny rozwój dokonywany z wykorzystaniem transgranicznej współpracy i integracji. Zapis taki jest bliski ogólnym hasłom zrównoważonego rozwoju, gdyż aspekty ekonomiczne i społeczne są nieodłącznym, choć nie wyłącznym elementem takiego rozwoju. Można już tu stwierdzić, że ten główny cel jest programowo zgodny z szeroko rozumianą ochroną środowiska i wdrażaniem zasad zrównoważonego rozwoju. Z drugiej strony powyższe zapisy wyraźnie koncentrują się na poprawie struktur obsługujących granice i w mniejszym stopniu na wsparciu infrastruktury „turystycznej” (kultura, dostępność, sanitacja). W sumie chodzi o wzrost konkurencyjności obszarów przygranicznych. Problem relatywnego zacofania gospodarczo-społecznego terenów przygranicznych nie jest obcy ani Polsce, ani Białorusi, ani Ukrainie. 14 Program dokumentuje ten stan i zawiera najnowsze dane, sygnalizujące wciąż utrzymujący się niekorzystny trend. Z ekologicznego punktu widzenia należy zauważyć tu dwa aspekty. Wzrost konkurencyjności w sensie przestrzennym w Europie odbywa się obecnie przy wyraźnym wzroście poziomu infrastruktury sozotechnicznej oraz pojawianiu się kryteriów zrównoważonego rozwoju w stosunku do działalności gospodarczej. Ponadto obszary opóźnione rozwojowo zwiększają swą konkurencyjność przede wszystkim dzięki rozwojowi sfery usług, w tym zwłaszcza usług niematerialnych. Oba te aspekty mogą wywołać korzystne skutki środowiskowe. Może to być osiągane dzięki poprawie dostępności obszaru. Bardzo istotnym z ekologicznego punktu widzenia są działania przewidziane w priorytecie 3.1 i 3.2. dotyczącym, szerzej zapisując, poprawę jakości życia. Mowa tu wprost o poprawie stanu środowiska, przede wszystkim w rozumieniu emisyjnym oraz o poprawie bezpieczeństwa cywilnego i bezpieczeństwa granic. Priorytety te bezpośrednio i zdecydowanie wspierają realizację zasad zrównoważonego rozwoju. Ochrona środowiska w obszarze przygranicznym oznacza także wspólne zarządzanie najcenniejszymi obszarami przyrodniczymi, które w znaczącej liczbie położone są transgranicznie. W przypadku TO3 także wspierane są zasady zrównoważonego rozwoju, bo wprowadzane są inicjatywy lokalne, które mogą być realizowane przez samorządy dobrze znające uwarunkowania środowiskowe. Priorytety są z jednej strony silnie związane z położeniem geopolitycznym regionu, z drugiej z jego przyrodniczą i demograficzną bogatą specyfiką oraz z tradycją, kulturą oraz historią. Bezpośrednie odniesienie do treści ekologicznych umieszczono w dwóch krótkich podrozdziałach programu dotyczących stanu środowiska oraz zadań w zakresie jego poprawy. Zwrócono uwagę na słabą infrastrukturę urządzeń do ochrony środowiska na obszarach o małej gęstości zaludnienia oraz bardzo wysokich walorach i zasobach środowiskowych. Nisko ocenia się poziom świadomości ekologicznej, co wynika także ze słabości ruchów obywatelskich (NGOs). Kierunki zmian to wzmocnienie standardów życia, także poprzez proste zwiększenie dostępu do wolnych zasobów i poprawienie ładu przestrzennego. W sferze aktywności gospodarczej największe perspektywy ma podwyższenie znaczenia produktu turystycznego, usprawnienie gospodarki odpadami i gospodarki wodno-ściekowej. W Programie nie zawarto priorytetów czysto związanych z ochroną środowiska. W szczególności pomija się inwestycje energetyki odnawialnej oraz inne innowacje technologiczne służące tej ochronie. Zwrócono także uwagę na rolę ustanowionych niedawno obszarów NATURA 2000 będących najważniejszym „rusztem” przyrodniczym terenu oraz na projekty tworzenia dwu i trójstronnych rezerwatów biosfery. Dwa takie tereny już istnieją na trójgranicznych obszarach pomiędzy Polską, Białorusią i Ukrainą (Polesko-Szacki) oraz Polską, Ukrainą i Słowacją (Karpacki)). Zwraca się uwagę na wciąż niedostateczne rozpoznanie walorów środowiska, zwłaszcza biotycznego. 15 Analiza SWOT obejmuje także aspekty środowiskowe, trafnie je nazywając. W Prognozie załączono głębszą, środowiskową analizę SWOT. Program zawiera cele tematyczne czyli grupy celów środowiskowych ulokowanych w zapisie TO oraz priorytetów. Pierwsza grupa to cele artykułowane bezpośrednio: zawarty w celu głównym rozwój zrównoważony, ochrona środowiska oraz jakość życia, zawsze rozumiana jako niezbędny czynnik postępu w dziele zrównoważonego rozwoju. Pośrednio celami takimi jest umiejętne zwiększenie dostępności terenu wraz z rozwojem usług niematerialnych (turystyka, ale też zarządzanie obszarami cennymi przyrodniczo). Cele prośrodowiskowe mogą się także wiązać z priorytetami dotyczącymi ochrony granic i usprawnień transgranicznycjh. Program zdecydowanie deklaruje, że konkretne przedsięwzięcia (przede wszystkim drogowe) będą realizowane z wyraźnym akcentem prośrodowiskowym. Projekty niekorzystne środowiskowo nie będą dopuszczone do realizacji. III. STAN ŚRODOWISKA NA OBSZARZE PROGRAMU III.1. Ogólna charakterystyka środowiska obszaru PBU Obszar PBU należy do Europy Wschodniej, ukształtowanej przede wszystkim na prekambryjskiej platformie, gdzie młodsze utwory zalegają na sztywnym i generalnie płaskim podłożu. Wynikają z tego korzystne warunki asejsmiczne oraz nizinny charakter większości terenu. Antyklinorium karpackie jest niewielkim urozmaiceniem w tej generalnej budowie. Południkowa rozciągłość terenu zdecydowała o istotnych kontrastach termicznych pomiędzy chłodnymi rubieżami północnymi a kotlinami podkarpackimi. Cechą charakterystyczną jest przejściowość oceaniczno-kontynentalna klimatu z niewielką przewagą opadów letnich oraz podwyższoną (w stosunku do reszty Europy) amplitudą roczną temperatury powietrza (powyżej 230 C). Obszar PBU jest odwadniany do Bałtyku (dorzecza Wisły, i Niemna), Morza Czarnego (dorzecza Dniepru, Bohu i Dniestru, a niewielkie fragmenty także przez Cisę do Dunaju). W północnej części występują obszary bezodpływowe o niewielkiej relatywnie powierzchni. Przeważają rzeki średnio i małowodne, liczne są krajobrazy hydrogeniczne, w znacznej części osuszone i zdrenowane. Bogata roślinność zarówno leśna jak i łąk wyróżnia teren na tle bliższego i dalszego otoczenia. Wynika to także z bogactwa rodzajów, typów i podtypów gleb, w tym gleb najwyższych klas bonitacyjnych (czarnoziemy na lessach, czarne ziemie, rędziny). Obszar PBU jest bogaty kulturowo, etnicznie i historycznie. Analizowany obszar o powierzchni porównywalnej ze średnim krajem europejskim nie jest jednorodny pod względem jakości środowiska. W epoce globalizacji, ale jednocześnie centralizacji, większego znaczenia nabierają obszary charakteryzujące się unikatowymi cechami środowiska przyrodniczego i kulturowego. 16 Owa odrębność i wyjątkowość staje się wartością samą w sobie, którą trzeba chronić, ale także roztropnie wykorzystywać. Pogranicze polsko-białorusko-ukraińskie jest takim unikatowym obszarem, który może stać się polskim swoistym „towarem” eksportowym i jednocześnie okazją do szybszego postępu społecznoekonomicznego. Cechy wyróżniające ten obszar stanowią szczególny, złożony oraz niezwykle atrakcyjny, choć nie do końca poznany produkt. Mowa o: • niskiej gęstości zaludnienia dostosowanej do warunków naturalnych; występowaniu obszarów mało zmienionej przyrody mało znanej nawet w krajach objętych współpracą; • czystym, najczystszym w tej części Europy powietrzu; • dobrej jakości wód, zanieczyszczonych praktycznie tylko ściekami komunalnymi; • wyjątkowej różnorodności systemu przyrodniczego; bogactwie ekosystemów hydrogenicznych, ale też zbiorowisk pontyjskich; obecności gatunków rzadkich, dla których trzeba organizować specjalne systemy ochrony; • atrakcyjnych kompleksach lasów (w tym pierwotnych puszcz), jezior i użytków zielonych; • możliwości obcowania z przyrodą, nie zmienioną przez cywilizację; • bogactwie kultur, tradycji i obyczajów; • dobrej tradycyjnej i zdrowej kuchni; dobrych warunkach do produkcji zdrowej żywności i lokalizacji „zielonego przemysłu”. III.2. Charakterystyka sozologiczna Najważniejsze zagrożenia środowiska wynikają z realizacji wielkoobszarowych, generalnie nietrafionych przedsięwzięć z gatunku ”przekształcania przyrody”, co było sztandarowym wyzwaniem epoki realnego socjalizmu państwowego realizowanego we wszystkich krajach Programu PBU. Największe szkody dokonane zostały w stosunku do powierzchni ziemi i pokrywy glebowej. Podole i Wołyń to tereny o gęsto rozmieszczonych wyrobiskach poeksploatacyjnych, na Polesiu liczne są tereny całkowicie zniszczonej gleby torfowej. Wody powierzchniowe są silnie zeutrofizowane, w tym także odcinki źródłowe. Praktycznie nie występują rzeki o przydatności do bezpośredniego spożycia, choć z drugiej strony wód całkowicie zdegradowanych praktycznie nie ma. Poprawia się jakość wody w jeziorach, z których około 30% zaliczyć można za niezagrożonych degradacją. Obszar PBU obecnie nie wykazuje większych stref podwyższonych stężeń zanieczyszczeń. Występują tylko źródła lokalne zanieczyszczeń pospolitych (energetycznych i transportowych). Zagrożenie transportem jest obecnie umiarkowane lub słabe. Co do zagrożeń przemysłowych, to obszar ten charakteryzuje się przeciętnym lub niskim jego oddziaływaniem na atmosferę, hydrosferę, pedosferę i biosferę. Nie są znane z tego terenu sygnały o 17 zdrowotnych następstwach zagrożeń fizyko-chemicznych związanych z przemysłem. Najpoważniejsze ogniska emisji przemysłowej i jednocześnie obszary zdegradowane geochemicznie znajdują się po ukraińskiej stronie Roztocza (Zagłębie Jaworowskie). Polski okręg wydobycia węgla (Łęczna – Bogdanka) oraz cementowy (Chełm) nie wyrządził znaczniejszych szkód ekologicznych. Grodno jest osrodkiem znaczących emisji z zakładów produkcji nawozów sztucznych. Istotne znaczenie może mieć perspektywa budowy elektrowni jądrowej na Białorusi. Lokalnie występują odpady toksyczne, które nie zostały unieszkodliwione oraz skutki generalnie źle prowadzonej gospodarki odpadami komunalnymi. Z drugiej strony wiele miejscowości ma formalnie lub potencjalnie cechy uzdrowisk. Parametry populacyjne (florystyczne i faunistyczne) wykazując dużą zmienność regionalną w ramach obszaru PBU osiągają najwyższe wartości w rejonie Puszczy Białowieskiej, Augustowskiej i Karpackiej, a także w Dolinie Bugu, Narwi, Biebrzy, górnego Dniestru, Cisy. Szczególnie cenna jest flora hydrofilna i kserotermiczna. Faunistycznie wyróżniają się ssaki, gady i ptaki drapieżne oraz wodno-błotne. Stan obiektów krajobrazu kulturowego nie jest zadawalający. Większość lokalnych zabytków, w tym zespołów urbanistycznych, jest zdewastowanych lub zaniedbanych. Często nieczytelny jest też układ osiedleńczy, będący na tym terenie ważną atrakcją krajobrazową. Łącząc wymienione poprzednio cechy krajobrazów PBU oraz zagrożenia oceniane ogólnie stwierdza się, że mamy tu do czynienia z wartościowym środowiskiem o wysokich walorach, które często są tylko potencjalne – ich wyeksponowanie wymaga prac remediacyjnych i rewitalizacyjnych. Ilościowa charakterystyka sozologiczna obszaru PBU została przedstawiona w tablicy poniżej. Scharakteryzowano sytuację w zakresie zagrożeń fizyko-chemicznych i niektórych biologicznych. Dane poniższe zestawione z warunkami przeciętnymi w Polsce potwierdzają ogólną diagnozę o czystości powietrza, gleb i dobrym stanie biosfery przy poważnych zapóźnieniach sanitarnych. TABLICA I. Wybrane charakterystyki imisyjne obszaru PBU Komponent związany stanem środowiska ze Charakterystyczne średnie wartości lub Relacje w stosunku do Tendencja na reszty kraju (Polski) zmian – obszarze PBU 1 Imisja gazowa SO2 0,1 S98,9/D24 obecnych stężenia 3-krotnie niższe powolny dalszy spadek 2 Imisja gazowa NOX 0,25 Sa/Da dwukrotnie niższe stężenia stabilizacja, lokalnie powolny 18 wzrost 3 poniżej 0.05 S8max/D8max, zdecydowanie Imisja gazowa CO niższe zanikanie nie stężenia praktycznie występuje uśrednione ognisk przestrzennie, lokalne lokalnych zagrożenia PM10 0,5 μg/m3 4 Imisja pyłowa 5 Mokra depozycja siarczanów 615 mg S/m2 najniższa w Polsce, około powolny do gleby 40% poniżej średniej spadek Azotany i azotyny w wodach > 15 mg NO3/dm3 średnia krajowa stabilizacja na 255 kg/mk/rok 15% mniej szybki wzrost na około 85 kg/mk/rok około dwukrotnie więcej bez zmian 6 2,5-krotnie niższe stężenia fluktuacje gruntowych 7 Odpady komunalne mieszkańca 8 Odpady komunalne wysypiskach oraz nielegalnych poza miejscami składowania i przerobu 9 Jakość wody w ujęciach 80% ujęć z wodą skażoną W Polskiej części obszaru brak poprawy indywidualnych PBU ponad połowa ujęć bakteriologicznie jest skażona bakteriologicznie 10 Hałas uciążliwy w obszarach Wskaźnik zabudowanych akustycznej uciążliwości Południowa Polska – 3, wzrost, ruchu środkowa 2-2,5 lokalnie szybki drogowego – 1 (jeden) 11 Zagrożenie szkodnikami lasów słabe Na obszarze południowej, owadzimi pierwotnymi i wtórnymi północnej, stabilizacja środkowej i zachodniej Polski silne i przeciętne 12 Zagrożenie promieniowaniem Godzinna jonizującym dawka W Polsce od 63 do 85 stabilizacja promieniowania gamma nGy/h 68 nGy/h 19 Objaśnienia: 1. relacja przeciętnych stężeń miarodajnych dobowych (percentyle) do wartości średnich dopuszczalnych dobowych; 2. relacja średnich wartości rocznych do dopuszczalnych rocznych; 3. relacja średniej maksymalnej koncentracji 8-godzinnej do wartości dopuszczalnych; 4. PM – pył o frakcji poniżej 10μm; 5. w przeliczeniu na siarkę; 8. szacunek wynikający z bilansu odpadów składowanych; 10. województwo podlaskie jest uważane za najmniej narażone na hałas komunikacyjny i dane z tego województwa przyjmowane są jako porównawcze (wskaźnik 1), podobne warunki panują w województwie lubelskim; 12. dawka absorbowana przez kilogram ( w tym przypadku gleby) przez godzinę wyrażana w Dżulach – gray (1 Gy = J/kg). Wykorzystano dane z raportów PIOŚ „Stan środowiska w Polsce” – ostatni z 2013 r. oraz najnowszych internetowych raportów wojewódzkich przygotowywanych przez WIOŚ (podlaskie, lubelskie, podkarpackie). Ostatnie dane dotyczą 2012-2013 r. Do powyższej charakterystyki należy dodać uwagi związane z wielkimi klęskami ekologicznymi. Wschodnie rubieże obszaru na Białorusi oraz na Ukrainie przeżyły jedną z największych tragedii ekologicznych – awarie reaktora jądrowego w Czarnobylu i następstwa uwolnienia radionuklidów. Do dziś znaczne przestrzenie, zwłaszcza w Obwodzie Homelskim są uważane za skażone i praktycznie nie są wykorzystywane. Ogniska skażeń wystąpiły także na Ukrainie i w zdecydowanie mniejszym stopniu w północno-wschodniej Polsce. Poziom zagrożenia nadal jest lokalnie znaczący, co ogranicza produkcje roślinną oraz wykorzystanie runa leśnego, żywych zasobów wód itd. Poważne, negatywne skutki środowiskowe miały prowadzone na tych terenach intensywne prace melioracyjne. Przeprowadzono je w XX stuleciu we wszystkich krajach, najwięcej na Polesiu, mniej na Podlasiu i Wołyniu. Zniszczono wtedy tysiące hektarów bezcennych torfowisk niskich, w tym przepływowych i w dewastacyjnym stylu uregulowano wiele rzek niszcząc ich wartościowe przyrodniczo koryta i doliny. Powyższe cechy w ujęciu generalnym są konstytutywne dla przygranicznej części omawianego obszaru PBU, chociaż są wewnętrznie, subregionalnie i lokalnie silnie zróżnicowane. Przytoczone w kolumnie drugiej przeciętne charakterystyki środowiskowe obszaru PBU należy traktować jako wyjściowe do przeprowadzanych w przyszłości ewaluacji. Po dane szczegółowe należy sięgać do oficjalnych zestawień państwowego monitoringu środowiska (w Polsce i odpowiednio na Białorusi i Ukrainie). Należy stwierdzić, że we wszystkich krajach współpracy dane takie są obecnie dostępne i wiarygodne. III.3. Ochrona przyrody 20 Po polskiej stronie obszaru znajduje się osiem istniejących Parków Narodowych (Wigierski, Biebrzański, Narwiański, Białowieski, Poleski, Roztoczański, Bieszczadzki i Magurski), co najmniej jeden projektowany (Przemyski), kilkanaście parków krajobrazowych, ponad sto pięćdziesiąt rezerwatów i wiele innych form konserwatorskiej ochrony przyrody (obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe). Na omawianym terenie są Rezerwaty Biosfery UNESCO (Białowieski, Jezioro Łuknajno, Karpaty Wschodnie i Polesie Zachodnie), jeden obiekt Światowego Dziedzictwa UNESCO (Puszcza Białowieska), obszary wodno-błotne chronione na mocy ratyfikowanej przez Polskę Konwencji Ramsarskiej (Jezioro Łuknajno, Dolina Rospudy, Biebrzański, Wigierski, Poleski i Narwiański Park Narodowy). Bieszczadzki i Białowieski Park Narodowy uhonorowane są Dyplomem Europy jako jedyne w Polsce. Po stronie białoruskiej podobnie wysokiej wartości są parki narodowe: Białowieski, Naroczyński, Polesia Nadbużańskiego oraz Prypecki. Szczególne znaczenie mają ustanowione obszary NATURA 2000, należące zarówno do „ptasich – OSO” jak i „siedliskowych” – SOO. Sieć NATURA 2000 obejmuje w polskiej części obszaru PBU wszystkie wyżej wymienione Parki Narodowe, a ponadto długą listę obiektów, wyszczególnioną w poniższej tabeli. W sumie obszary NATURA 2000 obejmują poniżej 11 % polskiej części terenu PBU (8 000 z 75 912 km2). Dokładne wyliczenie tej powierzchni jest trudne ze względu na liczne obszary położone na granicy PBU. Należy podkreślić, że w skali Europy, a nawet świata, ta część Środkowej Europy posiada wartości przyrodnicze, rozumiane ekologicznie i krajobrazowo, niezwykle rzadkie, szczególnie cenione tak u przyrodników, jak i turystów, będące jednocześnie unikalnymi zasobami różnorodności biologicznej (zarówno siedliskowej, jak i gatunkowej, genetycznej oraz krajobrazowej). Na pograniczu oceanicznej i kontynentalnej Europy wykształciły się na podłożu o genezie glacjalnej i fluwioglacjalnej geoekosystemy nizinne pojezierzy, pradolin, niskich gór i wyżyn z akcentami pontyjskimi. Mozaika mezoregionalna jest tu wyjątkowo duża, wywołana różnicami podłoża, a przede wszystkim odmiennością stosunków klimatycznych i wodnych, w tym zasilania. Taką przyrodę utrzymuje przejściowy klimat z cechami atlantyckimi i kontynentalnymi, z dużą zmiennością warunków pogodowych i uwarunkowany znaczna rozciągłością południkową w części Europy o znacznych kontrastach atlantycko-azjatyckich. Cechą istotną jest także równoleżnikowa rozciągłość przy jednoczesnej zwartości hydrologicznej (przede wszystkim dorzecza Bugu i Narwi). Jedynym poważnym zakłóceniem jedności przyrodniczej tej krainy są całkowicie sztuczne granice administracyjne, sztuczne także ze społecznego punktu widzenia. Na omawianym obszarze wyróżnić trzeba siedem transgranicznych obszarów o wyjątkowych walorach przyrodniczych i kulturowych - obszarów o szczególnej wartości. To kolejno, od północy: Zespół puszcz otaczających Kanał Augustowski (Augustowska, Grodzieńska i Dajnawska), Puszcza Białowieska, Pobuże Podlaskie, Polesie Włodawskie, Obniżenie Dubieńskie, Roztocze, Przemyski łuk Sanu i Bieszczady z 21 pogórzami.. Program powinien koncentrować najważniejsze działania tyczące się ochrony środowiska właśnie tam. Obszary te zajmują ponad połowę strefy przygranicznej PBU i sięgają do granic przyjętej delimitacji PBU. W obrębie obszaru objętego Programem na Ukrainie znajduje się kilkanaście terenów o wysokim statusie ochronnym, przy czym ukraińska kategoryzacja nie odpowiada klasyfikacji IUCN, która stosuje UE i Polska. Wymieniamy tu zatem trzy jednostki znajdujące się bezpośrednio przy granicy z Polską: Rezerwat ścisły Roztocze, Jaworowski Part Narodowy oraz Nadsański Park Krajobrazowy. Inne obiekty zaznaczono na mapce. Z tego, przeglądowego opisu wynika, że cały analizowany obszar leży w bezpośrednim sąsiedztwie niezwykle wartościowych terenów. Tylko na bardzo niewielkich odcinkach granicy na północ od Kuźnicy, w rejonie Wysokich (Białoruś) oraz w rejonie Bełza i Jaworowa (Ukraina) krajobraz nie jest wybitnie atrakcyjny – w tym ostatnim przypadku ze względu na eksploatację górniczą – kolejny problem do uwzględnienia w dalszej współpracy. Tak więc mieszkańcy omawianego obszaru mają do cennych miejsc przyrodniczych nie więcej niż 25 km, a najczęściej poniżej 15-tu. Należy tu dodać, że tereny przygraniczne, nawet prawie bezleśne, odznaczają się urokiem nienaruszonej struktury ekstensywnych agrocenoz, co było przyczyną ustanowienia przy granicy od strony polskiej obszarów chronionego krajobrazu. Przykładami takich terenów, czekających na odkrycie i powiązanie z sąsiadem jest Grzęda Sokalska (po polskiej stronie Lasy Dołhobyczowskie i Dolina Bugu wpływającego do Polski) oraz długi odcinek strefy pogranicznej z Białorusią od Kruszynian na południu przez Krynki do Kuźnicy. Należy zauważyć, że obszar NATURA 2000 PLB20000 „Puszcza Knyszyńska” w wersji Ministerstwa Środowiska nie sięga do granicy, ale na „Shadow list”, czyli zestawieniu proponowanych przez polskie organizacje ekologiczne nowych obszarach NATURA 2000 akceptowanym przez Komisję Europejską, następuje kontakt tego obszaru z Białorusią pomiędzy Narejkami i Łapiczami, a więc praktycznie na całym odcinku, gdzie rzeką graniczną jest bardzo atrakcyjna przyrodniczo Świsłocz (w propozycji inwestycji jest most na tej rzece). Wreszcie odnotować trzeba, że granica pomiędzy Białorusią i Ukrainą w sąsiedztwie Polski też przechodzi przez tereny cenne (Polesie Zachodnie, sąsiedztwo Szackiego PN). Podobnie jest z granicą Białorusko-Litewską (dolina Niemna) oraz Ukraińsko-Słowacką (Bieszczady). Należy zauważyć, że wymienione obszary o bardzo wysokich walorach przyrodniczych, tylko w części północnej i południowej, silnie wiążą się z systemem ochrony krajobrazu i przyrody w Polsce. Mowa o kontynuacji strefy pojeziernej od Puszczy Augustowskiej przez Pojezierze Ełckie i dalej na zachód, a także ciągiem południowo-zachodnim przez dolinę Biebrzy i Narwi. TABLICA II. Zestawienie obszarów NATURA 2000 w granicach Programu PBU 22 *Objaśnienie: PLB – obszary specjalnej ochrony ptaków, PLH – specjalne obszary ochrony siedlisk, PLC - obszary specjalnej ochrony ptaków i specjalne obszary ochrony siedlisk, których granice się pokrywają. ** Objaśnienie do nazw podregionów: b - białostocki, bp – bialskopodlaski, c- chełmski, łomżyński, o- ostrołęcki, p – przemyski, r – rzeszowski s – siedlecki , su - suwalski, t – tarnobrzeski, z- zamojski k – krośnieński, l – lubelski, ł – 23 Numer * Nazwa Nazwa podregionu** PLB Ostoja Biebrzańska b-su-ł Ostoja Suwalska b-su Jeleniewo b-su Ostoja Wigierska b-su Dolina Biebrzy b-su, ł Narwiańskie bagna b-su, ł Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnień b-su Wydmy Lucynowsko-Mostowieckie o-s Puszcza Piska ł, o-s Puszcza Napiwodzko-Ramudzka o-s Bagienna Dolina Narwi b-su, ł, o-s Puszcza Augustowska b-su Puszcza Knyszyńska b-su Dolina Dolnej Narwi ł, o-s Dolina Omulwi i Płodownicy o-s 200006 PLH 200003 PLH 200001 PLH 200004 PLH 200008 PLH 200002 PLH 200014 PLH 140013 PLB 280008 PLB 280007 PLB 200001 PLB 200002 PLB 200003 PLB 140014 PLB 140005 24 Puszcza Biała o-s Polesie l, bp Dolina Środkowej Wisły l PLH060015 Płaskowyż Nałęczowski l PLB 140007 PLB 140001 PLB 140004 PLH Dolina Środkowego Wieprza l Puszcza Białowieska b-su Świdnik l Gościeradów l Uroczyska Lasów Janowskich l, c-z, r-t Małopolski Przełom Wisły l Zbiornik Podedworze bp Uroczysko Mosty-Zahajki bp Bagno Bubnów bp Zbiornik w Nieliszu c-z Dolina Górnej Łabuńki c-z Roztocze c-z Zlewnia Górnej Huczwy c-z 060005 PLC 200004 PLH 060021 PLH 060007 PLH 060031 PLB 140006 PLB 060015 PLB 060014 PLB 060001 PLB 060020 PLB 060013 PLB 060012 PLB 25 060017 PLB Dolina Sołokiji c-z Dolina Szyszły c-z Puszcza Sandomierska r-t Góry Słonne k-p Ostoja w Dolinie Górnej Narwi b-su 060021 PLB 060018 PLB 180005 PLB 180003 PLC 200002 PLC200003 Przełomowa Dolina Narwi PLH ł Ostoja nadbużańska b-su, ł, bp Dolina Dolnego Bugu b-su, ł, bp Kantor Stary o-s Chmiel l Olszanka l Ostoja Poleska l, b-p Opole Lubelskie l Puławy l Terespol bp 140011 PLB 140001 PLH 140007 PLH 060001 PLH 060012 PLH 060013 PLH 060054 PLH 060055 PLH 060053 26 Numer * Nazwa Nazwa podregionu** PLH Stawska Góra c-z Torfowisko Sobowice c-z Dobryń bp Dobużek c-z Debry c-z Dolina Szyszły c-z Niedzieliska c-z Dolina Sieniochy c-z Sztolnie w Senderkach c-z Dolina Liwca o-s, bp Dolina Środkowego Bugu bp, c-z Zachodniowołyńska Dolina Bugu c-z Dąbrowy Seroczyńskie o-s,l 060018 PLH 060024 PLH 060004 PLH 060039 PLH 060003 PLH 060042 PLH 060044 PLH 060025 PLH 060020 PLB 140002 PLB 060003 PLH 060035 PLH 140004 PLH060002 Czarny Las bp PLH c-z 060008 Hubale 27 PLH Kąty c-z Krowie Bagno bp Suśle Wzgórza c-z Lasy Parczewskie l Jeziora Uściwierskie L, bp Gliniska c-z Wygon Grabowiecki c-z Popówka c-z Roztocze Środkowe c-z Dolina Tyśmienicy l Chełmskie torfowiska węglanowe c-z Torfowiska Chełmskie c-z Lasy Strzeleckie c-z Puszcza Solska c-z, r-t, k-p Lasy Janowskie c-z Pastwiska nad Huczwą c-z 060010 PLH 060011 PLH 060019 PLB 060006 PLH 060009 PLH 060006 PLH 060027 PLH 060016 PLH 060017 PLB 060004 PLB 060002 PLH 060023 PLB 060007 PLB 060008 PLB 060005 PLH 060014 28 PLH Kołacznia r-t Święty Roch c-z Wodny Dół c-z Zarośle c-z Żurawce c-z Pogórze Przemyskie r-t Horyniec k-p Fort Salis Soglo k-p Ostoja Magurska k-p Bednarka k-p Rymanów k-p Trzciana k-p Sztolnie w Węglówce k-p Jasiołka k-p Łysa Góra k-p Bieszczady k-p 180006 PLH 060022 PLH 060026 PLH 060028 PLH 060029 PLB 180001 PLH 180017 PLH 180008 PLH 180001 PLH 120033 PLH 180016 PLH 180018 PLH 180009 PLH 180011 PLH 180015 PLC 180001 29 Wielkoobszarowe tereny chronione (Parki Narodowe, Krajobrazowe oraz tereny o równorzędnym statusie Rys. 1 Konserwatorska ochrona przyrody na obszarze PBU Korytarz Bugu jest miejscami bardzo wąski i gęsto poprzecinany strukturami antropogennymi. Na południu daleki, ale ograniczony, zasięg na zachód ma strefa związana z Roztoczem - Puszcza Solska, Lasy Janowskie. Dopiero Bieszczady, poprzez łańcuch Karpat, wiążą się z resztą południa kraju. Oznacza to, że utrzymanie i rozwijanie w ramach współpracy PBU południkowej łączności ekologicznej wzdłuż granicy, a zwłaszcza na odcinkach „hydrogenicznych” jest ważnym elementem zwartości polskiego krajobrazu 30 przyrodniczego. Traktując obszar PBU jako system przestrzenny, można wyznaczyć dla niego te osie przyrodnicze, które wymagają największych zabiegów mających na celu z jednej strony ochronę przyrody i dziedzictwa kulturowego, a z drugiej promocji turystycznej oraz zrównoważonej aktywizacji gospodarczej. Południkową osią jest graniczny Bug. Największe perspektywy rozwoju mają dwie równoleżnikowe strefy: Kanał Augustowski rozumiany jako rozgałęziona turystyczna droga wodna pomiędzy Biebrzą i Niemnem oraz Roztocze rozumiane jako atrakcyjny szlak turystyczny pomiędzy Lublinem i Lwowem. Ten przyrodniczy „ruszt” sprzyja utrzymaniu zwartości obszarów chronionych w sieci NATURA 2000. 31 Rys. 2. Transgraniczne obszary chronione i jednocześnie potencjalnie konfliktowe: III. Trzy Puszcze Augustów – Grodno z Kanałem, IV – Puszcza Białowieska, V – Przełom Bugu; Drohiczyn-Brześć, VI – Polesie Zachodnie, VII – Roztocze, VIII – Beskidy Wschodnie, Karpaty Trzech Narodów. Nie zaznaczony, potencjalny: Dolina Środkowego Sanu: Przemyśl – Truskawiec. 32 III.4. Wybrane obszary z potencjalnymi konfliktami ekologicznymi i problemy utrzymania zwartości przyrodniczej obszaru. Rozszerzanie obszarów ochrony konserwatorskiej powoduje różnego rodzaju konflikty społeczne z udziałem miejscowego społeczeństwa, organizacji ekologicznych i administracji. Odnotować należy fakt nie powołania w Polsce ani jednego parku krajobrazowego od ośmiu lat i skuteczne zablokowanie rozszerzenia parków narodowych. Węzłem konfliktu na obszarze PBU jest Puszcza Białowieska, w mniejszym stopniu Pogórze Przemyskie. Najtrudniejszym problemem jest gospodarka leśna, której ograniczanie wymagane przez przepisy dotyczące terenów chronionych (w tym także obszarów NATURA 2000) odczytywane jest jako strata gospodarcza i obniżenie dochodów. Dobrym sposobem na łagodzenie tych konfliktów są Leśne Kompleksy Promocyjne. Trzy takie rozległe tereny leśne leżą na obszarze PBU. To właśnie Puszcza Białowieska, Lasy Janowskie oraz Lasy Bieszczad. Prowadzona jest tam proekologiczna gospodarka drzewostanem, przy zachowaniu gospodarczych funkcji lasu i eksponowaniu zasobów i wartości pozatartacznych. Strefami potencjalnych znaczących zagrożeń środowiska pozostaje okolica Jaworowa (Ukraina) oraz przygraniczne tereny tranzytowe: okolice Brześcia i Medyki. W ostatnim okresie wzrasta liczba źródeł konfliktu pomiędzy zadaniami gospodarczymi (zwłaszcza służącymi społeczeństwu bezpośrednio) a ochroną przyrody. Dobitnym przykładem z tego terenu jest Via Baltica i obwodnica Augustowa, a ostatnio także rozbudowa białostockiego węzła drogowego. Program PBU, a także inne dokumenty strategiczne dotyczące tej części Polski (a także krajów sąsiedzkich) powinny wyraźnie określać pozycje obszarów chronionych, zwłaszcza układów sieciowych, eliminując poważne zagrożenia mogące wystąpić w rezultacie realizacji dokumentu strategicznego. Można wskazać na dwa kierunki takich zagrożeń: Fizyczny, związany z rozbudową infrastruktury oraz działalności gospodarczej w określonych miejscach; Instytucjonalno-programowy związany z reorientacja priorytetów zagospodarowania przestrzennego, struktury gospodarczej, standardów technicznych oraz polityki ekonomicznej. Program nie stwarza takich zagrożeń, nie tylko ze względu na to, ze jest dość skromny finansowo i rzeczowo, ale też ze względu na centralnie umieszczone priorytety prośrodowiskowe. Należy przyjąć, ze obszarami szczególnie wrażliwymi, a wiec potencjalnie konfliktowymi w obliczu wprowadzania tam zarówno miękkich, jak i konkretnych projektów inwestycyjnych będą węzły przyrodniczo-turystyczne transgraniczne, z których dwa SA już formalnie ukształtowane (Białowieski i 33 Zachodnio-Poleski. Załączono schematyczną mapkę tych terenów zaczerpniętą z opracowania G.Rąkowskiego Transgraniczne obszary chronione na wschodnim pograniczu Polski, IOŚ 2000. IV. CELE OCHRONY ŚRODOWISKA I ICH UWZGLĘDNIENIE W PROGRAMIE IV.1. Metoda określenia celów strategicznych zrównoważonego rozwoju na pograniczu PBU Określenie tych celów przyjęto jako drogę do wykazania spójności Programu PBU z celami i zasadami ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju. W trakcie przygotowywania Programu dokonano wzajemnej wymiany informacji, co do przyjmowanych w trzech krajach zasad, zatem zapisy Programu są ich wykładnią. Analiza dokumentów strategicznych zawierających problematykę ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju mających odniesienie do Programu PBU jest ustawowym elementem wykonywanej prognozy programu, gdyż wskazuje miejsce dokumentu w systemie strategii pro środowiskowych i pozwala na zapisanie celów, których wypełnienie jest jedną z miar oceny dokumentu przez prognozę. Przedstawiono je w układzie historyczno – supletycznym, to znaczy z postępującym eksponowaniem celów ważniejszych, by sprawnie wyłonić istotne cele. Kluczowe terminy i określenia budujące zapis celów wytłuszczono. Wyróżniono Strategie europejskie ze szczególnym uwzględnieniem UE, a także polskie dokumenty strategiczne, krajowe i regionalne. Zwrócono uwagę na strategie rozwoju wschodnich terenów przygranicznych, w tym dokumenty strategiczne dotyczące ZPP. Omówiono także dokumenty białoruskie i ukraińskie. Cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, krajowym i regionalnym grupują się obecnie w dwóch zasadniczych nurtach: oddalania zagrożeń globalnych, w tym tych związanych z wyczerpywaniem się zasobów planety oraz związanych z szeroko rozumianym bezpieczeństwem ekologicznym oraz świadomością ekologiczną jednostki działającej w określonej społeczności. Celem głównym, uniwersalnym, jest podążanie zgodne z ideą i zasadami zrównoważonego rozwoju, co praktycznie powtarzają wszystkie współczesne dokumenty strategiczne. IV.2. Grupa celów światowych i międzynarodowych Od apelu U’Thanta (1969), Deklaracji Sztokholmskiej (1972) oraz wczesnych programów ochrony środowiska ONZ (UNEP), a zwłaszcza strategii ochrony przyrody (1980), Światowej karty przyrody (1982) 34 i Raportu „Nasza wspólna przyszłość” (1987), spotkania ministrów z Europy w Bergen, ekologicznego Orędzie Noworocznego Papieża(1990) i wreszcie dokumentów Konferencji ONZ „Środowisko i Rozwój”, która znana jako Szczyt Ziemi odbyła się w Rio de Janeiro w 1992 roku aktualne, są sformułowane tam zasady koniecznych praw i obowiązków, warunkujące osiągnięcie nowego ekologicznego ładu na Ziemi oraz lepszej jakości życia. Szczególnie powszechny stał się zbiór zasad zrównoważonego rozwoju zwany Agenda 21. Mowa tam także o potrzebie stałej współpracy wszystkich państw i ludzi na rzecz zrównoważonego rozwoju w celu zachowania, ochrony i przywracania zdrowia i integralności ekosystemu Ziemi. Zasadniczy cel Programu PBU – rozwój obszarów przygranicznych trzech państw jest także zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju i nowoczesnej ochrony środowiska, gdzie awans ekonomiczny ludzi uważa się za niezbędny warunek wzrostu świadomości ekologicznej, a więc szanse na społeczną akceptację koniecznych ograniczeń w użytkowaniu zasobów środowiska. Dokumenty z Rio powszechnie wprowadziły klasyczne dziś zasady odpowiedzialności za straty środowiskowe oraz podstawowe kryteria zrównoważonego rozwoju, a także do dziś skutecznie wdrażane instrumenty zarządzania ochroną środowiska. Najważniejszym z takich narzędzi, które będą wykorzystywane w programie PBU są oceny środowiskowe, zarówno dla pojedynczych przedsięwzięć jak i wykonywane w stosunku do dokumentów strategicznych. W Rio narodziły się dwie najważniejsze konwencje dotyczące ochrony środowiska, niezwykle ważne dla współpracy transgranicznej. Mowa o Konwencji o różnorodności biologicznej oraz Ramowej Konwencji w sprawach zmian klimatu. Trzeba tu zwrócić uwagę, że od Szczytu w Rio poszukuje się dodatkowych rozwiązań prawno-politycznych mogących zastąpić nie zawsze podpisywane i ratyfikowane konwencje i traktaty. Poważną rolę ma regionalizacja – przy trudnościach znalezienia rozwiązań globalnych można zawierać porozumienia regionalne. Dobrym przykładem jest Konwencja Helsińska dotycząca Morza Bałtyckiego (dotyczy ona także PBU, ponieważ wszystkie trzy kraje leżą w zlewisku tego morza). Zbliżony charakter może mieć porozumienie Zielonych Płuc Europy, które także obejmuje analizowany obszar. Te, w pewnym sensie, zastępcze inicjatywy programowe związane są z małą skutecznością działań ONZ . Kolejnym zbiorem źródeł teleologicznych jest Milenijny Raport ONZ dotyczący Celów Rozwoju zawierający osiem celów głównych. Ósmy z nich wiąże się z potrzebą ustanawiania i realizowania krajowych strategii zrównoważonego rozwoju do roku 2005.W 2001 roku ukazała się podpisana przez kraje europejskie i północno-atlantyckie Deklaracja Amsterdamska o zmianach globalnych dotycząca koniecznych reakcji na nie. Najważniejszym sformułowaniem tej deklaracji jest postulat rozumienia tych zmian nie jako prostego paradygmatu przyczynowo – skutkowego, ale jako procesu z charakterystycznymi progami i zmianami. Uznano, że Ziemia jako system wyszła daleko poza zasięg naturalnej zmienności występującej przez ostatnie setki tysięcy lat. Zatem potrzebne są etyczne i polityczne ramy globalnego 35 zarządzania i strategii zagospodarowania Ziemi jako systemu. Deklaracja Amsterdamska jest najpoważniejszym ostrzeżeniem tego typu przed ostatnim Raportem Klimatycznym Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu Klimatu (IPCC 2007). W praktyce oznacza, że wszelkie programy, plany i polityki muszą odnosić się do niezamierzonych i postępujących zmian w środowisku globalnym i lokalnym. Te i inne wyzwania legły u podstaw organizacji Szczytu Ziemi w Johanesburgu w 2002 roku.. Dla Programu PBU warte odnotowania są zasady odpowiedzialności przedsiębiorców i biznesu za stan środowiska, które powinny być wprowadzone do praktyki współpracy. Zostały one zapisane w łownym dokumencie „Deklaracji Środowisko i Rozwój”. Jako najnowszy dokument o charakterze światowym, porządkującym relacje cywilizacji ze środowiskiem jest tzw. Karta Ziemi, lub inaczej umowa najmu z Ziemią przygotowana w Brnie w 2004 roku przez uczestników europejskiej regionalnej konferencji ONZ. Jest to Deklaracja w przeważającej części o charakterze filozoficznym, ale dobrze określa ograniczoność naszych dzisiejszych działań oraz potrzebę odnowy naturalnego porządku świata jako warunku długotrwałej egzystencji człowieka i jego kultury. Hasła tej Deklaracji bardzo dobrze pasują do celów Programu PBU, gdzie eksponuje się zrównoważony rozwój ekonomiczny. Szczególną uwagę należy skierować na Konwencję o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach środowiska, z Aarhus (1998). Polska ratyfikowała około 20 konwencji tyczących się ochrony środowiska, niektóre z nich są uszczegółowione w prawodawstwie unijnym, a więc ściśle implementowane do prawa polskiego. Można przyjąć, że poza konkretnymi procedurami transgranicznymi oraz kilkoma rozporządzeniami UE specyfikującymi ograniczenia z powodów środowiskowych, wszystkie trzy kraje akceptują nowoczesne zasady zawarte w konwencjach oraz porozumieniach europejskich (np. ustanawianych przez Radę Europy). A zatem, dokument musi być z nimi zgodny. IV.3. Cele unijne Część z nich ma swe źródła w europejskiej aktywności na rzecz ochrony środowiska i rozwoju zrównoważonego omówionej powyżej. Szczególna rolę ma tu Rada Europy, OECD oraz regionalne agendy ONZ. Podstawowymi dokumentami strategicznymi tyczącymi się ochrony środowiska Unii Europejskiej są wspólnotowe programy ochrony środowiska, które zaczęto formułować od 1973 roku. W zakresie zagadnień objętych projektem Programu Współpracy Transgranicznej jednym z najważniejszych dokumentów jest Strategia Europa 2020 - strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu i jeden z jej projektów wiodących - 36 Europa efektywnie wykorzystująca swoje zasoby. Relację tych dokumentów w ramach Strategii Europa 2020 oraz innych dokumentów strategicznych UE przedstawiono na niżej zamieszczonym wykresie. Rys. 3 Strategia Europa 2020 , Źródło: EEA Environment and Human health 2012 za Rappolder, 2012 Z punktu widzenia ochrony środowiska ważnym dokumentem jest Siódmy ogólny unijny program działań w zakresie środowiska naturalnego do 2020 r. (7 EAP) „Dobra jakość życia z uwzględnieniem ograniczeń naszej planety”. Przypomnijmy jeszcze, ze poprzedni, szósty program działań Wspólnoty w dziedzinie ochrony środowiska na lata 2001-2010 miał hasło „Środowisko 2010: nasza przyszłość, nasz wybór”. Wyznaczał on cztery priorytety wymienione poniżej. Powstrzymanie niekorzystnych zmian klimatu i przeciwdziałanie ich następstwom. Przyroda i bioróżnorodność; ochrona rzadkich zasobów biotycznych i krajobrazowych. Środowisko i zdrowie, bezpieczeństwo ekologiczne obywateli. Zrównoważone wykorzystanie zasobów naturalnych i nowa, skuteczna gospodarka odpadami. Programy te wyraźnie zwracają się ku potrzebie wzmocnienia międzynarodowych ram instytucjonalnych, tworzeniu regionalnych struktur, lepszej koordynacji pomiędzy państwami członkowskimi a także w ramach innych struktur europejskich. Program wiąże się z zaprezentowaną na posiedzeniu Rady Europy w Goeteborgu w 2001 roku strategią zrównoważonego rozwoju UE „Zrównoważona Europa dla lepszego świata”. Ma ona trzyczęściową strukturę wykonawczą, gdzie w pierwszym etapie zakłada się zestawienie 37 przekrojowych, międzyresortowych propozycji i rekomendacji prowadzących do poprawy skuteczności polityki i osiągnięcia zrównoważonego rozwoju. Chodzi o to by polityki sektorowe wzmacniały się nawzajem, a nie rozchodziły, a polityka regionalna była prekursorem i najlepszym przykładem takiej integracji. W drugiej fazie przewiduje się ustanowienie konkretnych instrumentów a w trzecim implementację i ewaluację. Z 6 programem wiąże się Siedem Strategii Tematycznych perspektywa głęboko sięgających w pierwsze dziesięciolecia XXI stulecia. Priorytetowe znaczenie dla PBU ma Strategia Racjonalnego Gospodarowania Zasobami Naturalnymi, Strategia Ochrony Gleb oraz Strategia Ochrony Jakości Powietrza. Na konferencji ministrów ochrony środowiska w Lucernie (1993) przyjęto Program działań na rzecz ochrony środowiska dla Europy Środkowej i Wschodniej. Może to być wzór do działań na rzecz zrównoważonego rozwoju w Programie PBU. Program z Lucerny zawiera zasady liczenia strat w środowisku i ustanawiania priorytetów, wskazuje niezbędne reformy w polityce ochrony środowiska w tym tworzenie lepszych instytucji, zajmuje się finansowaniem ochrony środowiska wymieniając obiekty priorytetowego finansowania. Przede wszystkim jednak zajęto się najszerzej, jak do tej pory, problemami transgranicznymi, regionalnymi m.in. Program rozwija kwestię zarządzania obszarami podmokłymi oraz ochrony różnorodności biologicznej na obszarach przygranicznych. Ważne dla PBU są także zapisy o emisjach transgranicznych, promieniowaniu jonizującym, handlu odpadami. Bezpośredni, bardzo aktualny związek z Programem PBU mają ustalenia dotyczące europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. Szczególny charakter tych obszarów, częściowo ustanowionych już w Polsce wynika z zapisów Dyrektywy Rady Nr 79/409 EWG z 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, zwanej Dyrektywą Ptasią (Dz. U. WE L 103 z 25.04.1979 ze zmianami), Dyrektywy Rady Nr 92/43 EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych i dzikiej fauny i flory zwanej Dyrektywą Siedliskową (Dz.U. WE L 206 z 22.07.1992 ze zmianami) oraz decyzji Komisji Nr 97/266 EWG z 16 września 1996 roku w sprawie zakresu informacji o obszarach systemu Natura 2000 (Dz.U. WE L 243 z 24.09.1996). W rezultacie tych uregulowań, spójna sieć obszarów chronionych powstaje na całym obszarze wspólnoty europejskiej od 2004 r. W skład tej sieci wchodzą obszary specjalnej ochrony (OSO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą Ptasią oraz specjalne Obszary Ochronne (SOO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą Siedliskową. Obszary takie zostały w Polsce wyznaczone i zatwierdzone (OSO), zgłoszone (SOO) oraz negocjowane na wniosek organizacji pozarządowych (OSO i SOO). Tworzą one system obejmujący kilkanaście procent powierzchni kraju, w tym wszystkie parki narodowe, część parków krajobrazowych i rezerwatów oraz dość znaczną powierzchnię dotychczas praktycznie nie chronioną. Problem ustanowienia i utrzymania tych obszarów jest jednym z fundamentalnych kwestii dzisiejszej ochrony przyrody w Polsce. w polskiej części obszaru wsparcia programu znajduje się 95obszarów Natura 2000, których zgodne ze standardami europejskimi 38 utrzymanie wprost wymaga współpracy z Rosją, Litwą, Białorusią i Ukrainą. Konkretne miejsca zostały opisane w części przyrodniczej. Przykładem europejskiego programu międzynarodowego jest Ramowa konwencja ochrony i rozwoju Karpat. Polska jest jej sygnatariuszem, a Ukraina, jako strona tej Konwencji, przygotowuje okresowe sprawozdania z wypełniania jej celów mające rangę dokumentów państwowych. Cele konwencji są zdecydowanie ekologiczne. Chodzi o trwałe zachowanie bezpieczeństwa środowiskowego gór i pogórzy, racjonalną gospodarkę leśną i wodną (w rozumieniu zlewniowym, a wiec w zgodzie z Ramową Dyrektywą Wodną) a także o prowadzenie stałej rejestracji (monitoringu) zmian w ekosystemach górskich. Dokumenty związane z tą Konwencją jednoznacznie wskazują na proekologiczne przeznaczenie terenu, w tym we współpracy z sąsiadami. Realizacja celów Konwencji zajmują się organy administracji regionalnej, koordynatorem międzynarodowym jest Ministerstwo Ochrony Środowiska Przyrodniczego i Bezpieczeństwa Jądrowego Ukrainy. IV.4. Cele środowiskowe zapisane w polskich dokumentach strategicznych o zasięgu ogólnokrajowym oraz ocena ich znaczenia dla Programu PBU Wśród 28 postulatów Ustaleń Okrągłego Stołu (1989) znalazł się także obszerny zapis dotyczący współpracy przygranicznej z propozycjami tworzenia funkcjonalnych obszarów bilateralnych na styku cennych przyrodniczo obszarów leżących w Polsce i bezpośrednio za jej granicami. Ustalenia te wykorzystano w dalszych dokumentach programowych ochrony środowiska w Polsce. Za ważne dla Programu PBU uznać należy także zadeklarowane wtedy przyjęcie zasad ekorozwoju w Polsce, przyjęcie nowego modelu gospodarki leśnej, przeprowadzenie powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej (niestety zaniechanej) oraz utworzenie ekologicznego systemu obszarów chronionych (w pełnym tego słowa znaczeniu system ten dopiero obecnie jest dopięty). Najlepszym i najważniejszym okazał się dokument - Polityka Ekologiczna Państwa, przyjęty przez Sejm w maju 1991 roku. Na podstawie tego dokumentu Sejm przyjął w maju 1991 roku uchwałę w sprawie polityki ekologicznej. Zawiera ona do dziś aktualne zasady wzmocnienia roli ochrony środowiska i działań ekorozwojowych w celu poprawy jakości życia Polaków oraz zachowania zasobów przyrody, w szczególności dokument ten wskazuje pilne potrzeby unowocześnienia pakietu legislacji środowiskowej, prowadzenia wyceny strat środowiskowych, co powinno prowadzić do stymulowania proekologicznych zachowań podmiotów gospodarczych, ustalenia zasad kształtowania bezpieczeństwa ekologicznego, rozwoju systemu edukacji ekologicznej itd. Te i inne zapisy PEP I pozwoliły na sformułowanie w następnych latach szczegółowych i nowoczesnych dokumentów strategicznych. Część z nich bezpośrednio 39 odnosi się do obszarów zainteresowania Programu PBU, a wszystkie analizują potrzeby, które powinny być uwzględnione w tym Programie. Niestety w 2014 roku dokument ten przestał obowiązywać, a część zapisów trafiła do innych strategii branżowych (energetyczno-środowiskowej oraz rolniczej) a także do Narodowej Strategii Rozwoju 2020 (2012 r) i do Długookresowej Strategii Rozwoju Polska 2030 (2013 r.). Odnotować trzeba trafne i długo oczekiwane zapisy Krajowej Strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań (2003), gdzie istotną rolę przypisano ochronie pradolin i innych dolin rzecznych oraz obszarów hydrogenicznych będących największym bogactwem obszaru PBU. Odrębne znaczenie ma Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020. Regiony, Miasta, Obszary wiejskie. Dokument ten zajmuje się także problemem zapóźnień rozwojowych wschodniej Polski. Podstawowymi dokumentami regionalnymi tyczącymi się ochrony środowiska są wojewódzkie programy ochrony środowiska wraz z planami gospodarki odpadami oraz plany przestrzennego zagospodarowania województw. Są to dokumenty aktualizowane co cztery lata, wciąż jeszcze mało spójne. W 2008 ukazała się nowa edycja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Jest to dokument prawidłowo wskazujący konieczność wszechstronnego awansu obszaru PBU z uszanowaniem zasad zrównoważonego rozwoju. Zawarta w tych dokumentach problematyka ekologiczna, ekorozwojowa i pro zdrowotna ważna dla celów Programu PBU obejmuje bardzo szeroką gamę zagadnień. Polityka ekologiczna powinna dokonywać się poprzez zmiany modelu produkcji i konsumpcji tzn. zmniejszanie materiałochłonności, energochłonności, wodochłonności i stosowanie dobrych praktyk oraz przyjaznych środowisku technik. Zapisy te umieszczone są także w strategiach alternatywnych oraz Prognozach skutków środowiskowych, zwłaszcza wtedy, gdy w dokumentach rządowych problematyka środowiskowa została potraktowana słabiej. Aspekty ekologiczne powinny być obligatoryjnie włączane do polityk sektorowych a także programów rozwoju regionalnego i lokalnego. Ten ważny postulat wciąż jest niedostatecznie wypełniany, w szczególności na obszarze PBU jest traktowany typowo deklaratywnie. I tak np. rynek powinien być aktywizowany do działań na rzecz środowiska. M.in. mowa tu o tworzeniu „zielonych zawodów”(czyli wymagających mniejszego sięgania po zasoby naturalne, generujących mniej odpadów i ograniczających emisję zagrożeń do środowiska), partnerstwo z biznesem, kształtowaniu postaw konsumentów, likwidacji subsydiów szkodliwych dla środowiska, zarządzaniu środowiskowym, odpowiedzialności za skutki środowiskowe realizowanych przedsięwzięć. W zakresie wzmocnienia instytucjonalnego szczególnie ważne dla Programu PBU jest wprowadzenie proekologicznych administracji zlewniowych (zgodnie z wdrażaną w Polsce Ramową Dyrektywą Wodną UE) oraz wzmocnienie, a może nawet zreformowanie 40 służb inspekcji środowiska. Spodziewać się należy, że ta druga reforma nastąpi w czasie realizacji Programu. Bardzo ważne jest tu przekazanie tym wzmocnionym komórkom zadań związanych z realizacją najważniejszych międzynarodowych konwencji ekologicznych. Mowa w kolejności ustanawiania o Konwencji: o obszarach wodno-błotnych, Ramiarskiej z 1971 r., o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami, Waszyngtońskiej z 1973 r., ramowej Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu z 1992 r., o różnorodności biologicznej z 1992 r., o kontroli transgranicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych, Bazylejska z 1992 r. , o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych z 1992 r., Europejska Konwencja Krajobrazowa z 1997 r i inne. Kwestie związane z komunikacją społeczną także wymagają usprawnienia. W Polsce formalnie system ten już działa, ale daleki jest od doskonałości. Przy niskiej świadomości ekologicznej rolników, a wiec grup społeczno-zawodowych przeważających na obszarze PBU, punkt ten jest szczególnie istotny. Chodzi tu nie tylko o sprawne udostępnianie informacji o środowisku przez urzędy administracji publicznej, ale o powołanie i zapewnienie funkcjonowania stałych ciał konsultacyjnych zajmujących się problematyką ekologiczną. Z formalnego punktu widzenia kwestie te są w Polsce dostatecznie dobrze regulowane w przepisach oraz Konwencji z Aarhus. Problematyka ładu przestrzennego i racjonalnego użytkowania terenu – to jedno z najważniejszych zadań w znacznym stopniu warunkujące sukces Programu PBU. Obecne przepisy prawa oraz praktyka planistyczna są bardzo złe. W dziedzinie współpracy międzynarodowej priorytetowo należy traktować współpracę dwustronną w dziedzinie ochrony środowiska z tymi państwami, które są lub mogą w najbliższym czasie stać się naszymi strategicznymi partnerami. W dziedzinie ochrony dziedzictwa przyrodniczego i racjonalnego użytkowania zasobów przyrody polskie dokumenty strategiczne podnoszą kwestię wzrostu lesistości (do 30%), ochronę terenów wodno-błotnych, utworzenie sieci obszarów Natura 2000 oraz poprawę stanu czystości wód powierzchniowych. W dziedzinie zrównoważonego wykorzystania surowców, materiałów, wody i energii ważne są działania na rzecz kontroli wodochłonności, energochłonności i materiałochłonności, tworzenie bazy danych o pro środowiskowych technologiach (wykorzystując kryteria BAT). Odrębnym zagadnieniem jest wykorzystanie odnawialnych źródeł energii. Była Polska Polityka Ekologiczna zdecydowanie wspiera zasady bezpieczeństwa ekologicznego i sprawiedliwości ekologicznej. Poza kwestiami jakości wód, w tym pitnych, powietrza i standardów usuwania odpadów, rosnące znaczenie mają nowoczesne systemy ochrony przed hałasem, promieniowaniem elektromagnetycznym, obecnością szkodliwych chemikaliów w środowisku oraz unikanie poważnych awarii przemysłowych. Jednym z priorytetowych, chociaż nie zawsze dostrzeganych, 41 zadań dla Programu PBU w tej grupie powinno być przeciwdziałanie antropogennym przyczynom globalnego ocieplenia oraz łagodne dostosowywanie się do już obserwowanych jego następstw. Potencjalny zakres projektów PBU wskazuje na możliwość wspierania takich działań. Oszczędność energii i redukcja emisji GHG odbywać się będzie przede wszystkim w skali regionalnej i lokalnej, w ramach współpracujących samorządów i dzięki podnoszeniu poziomu świadomości ekologicznej. IV.5. Wybrane cele ochrony środowiska ze strategii regionalnych Założenia strategiczne Zielonych Płuc Polski oraz szerzej Zielonych Płuc Europy –są bardzo dobrym wzorcem dla działań programowych PBU. Wiążą się także z celami zapisanymi w dokumentach wojewódzkich i euroregionalnych (np. Euroregionu Karpaty). Obszar ZPP obejmuje znaczną część PBU, charakter krajobrazu (poza fragmentem górskim) jest zbliżony. W Strategii ZPP sformułowano cele rozwoju i priorytety zgodne z zapisami województw. Można je zestawić wspólnie z zapisami strategii wojewódzkich oraz karpackiej w następującym porządku: tworzenie warunków do zachowania i wzmocnienia ekosystemów oraz ochrony wód, a także ochrony i racjonalnego gospodarowania zasobami naturalnymi (ekorozwój); tworzenie możliwości cywilizacyjnego awansu społeczności lokalnych, w tym poprawy jakości życia; aktywizacja gospodarcza zharmonizowana z wymaganiami środowiska przyrodniczego (trwały, zrównoważony rozwój). Pośredni związek z celami ochrony środowiska maja także: podniesienie poziomu cywilizacyjnego poprzez rozwój edukacji; wprowadzanie nowych, w tym ekoinnowacyjnych technologii; rozwój turystyki krajowej i międzynarodowej o najwyższym standardzie; rozwój rolnictwa ekologicznego, stanowiącego kluczowy element rolnictwa zintegrowanego opartego na wielofunkcyjnym modelu rozwoju obszarów wiejskich, uwzględniający rozwój agroturystyki; pełne zaspokojenie potrzeb w zakresie zaopatrzenia ludności i gospodarki w wodę oraz energię, przy równoczesnych zabezpieczeniach systemów unieszkodliwiania ścieków i odpadów. IV.6. Cele zawarte w wybranych strategicznych dokumentach białoruskich i ukraińskich Białoruś oraz Ukraina należą do krajów akceptujących zasady zrównoważonego rozwoju. Jest to widoczne w dokumentach oficjalnych a także w oficjalnie wypowiadanych stanowiskach na konferencjach 42 międzynarodowych. Wystarczy wspomnieć o odbytej W Kijowie w 2003 roku europejskiej konferencji środowiskowej. Kraje te zwracają uwagę na potrzebę zachowania ogólnego bezpieczeństwa ekologicznego oraz na aspekty dobrej tradycji, związki z kulturą i indywidualną jakością życia. Stosowane w tych krajach procedury ochrony środowiska nie są, co prawda, zgodne z przyjętymi w UE, ale w wielu przypadkach mają zbliżone założenia. Dotyczy to np. kontroli stanu środowiska, wykonywania ekspertyz środowiskowych, utrzymywania i powoływania obszarów i obiektów chronionych, stawiania standardów regionalnych i lokalnych przed niektórymi gałęziami gospodarczymi (turystyka, gospodarka wodna i leśna). Na liście dokumentów strategicznych Ukrainy związanych z przedmiotem niniejszej Prognozy przede wszystkim znajduje się przyjęta w lipcu 2006 r. przez Radę Ministrów Strategia Rozwoju Regionalnego do 2015 roku. Dokument ten przygotowany został w układzie diagnozy prospektywnej uzupełnionej wytycznymi regionalnymi i branżowymi. Dysproporcje rozwoju poszczególnych regionów Ukrainy analizuje się zarówno historycznie jak i teleologicznie szczególną uwagę zwracając na potencjał demograficzny, ale też przyrodniczy. Strategia upatruje przyczyny zapóźnienia rozwoju także w aspektach środowiskowych takich jak niedostatki infrastruktury komunalnej (zwłaszcza dostępu do wody) oraz brakach w racjonalnym wykorzystaniu zasobów środowiska. Podkreśla się potrzebę innego spojrzenia na ochronę przeciwpowodziową (ważny aspekt współpracy PBU) oraz ekologizację rolnictwa. Zachodnie regiony przygraniczne uznane zostały za wymagające znaczących przemian, w tym korespondujących z celami Programu PBU (rozwój turystyki, ochrona przyrody, gospodarka wodna). Cele przemysłowe i to z udziałem przemysłu znacząco oddziaływującego na środowisko wyznaczono jedynie w przypadku Wołynia (są tu ważne złoża mineralne fosforytów i miedzi) oraz lwowskiego okręgu przemysłowego. Wyeksponowane są postulaty ochrony i turystycznego zagospodarowania Karpat i Pogórzy. Ukraina przygotowała własny dokument dotyczący współpracy przygranicznej (Państwowy Program rozwoju współpracy transgranicznej na lata 2007-2010., GMU , Kijów, 27.12.2006) oraz nowelizowaną wersję z 2010 roku na lata 2011-2015 zatwierdzoną przez GMU. 1.12.2010, № 1088. Dotyczy on wszystkich krajów sąsiedzkich i zakłada podpisywanie dwu i trójstronnych Programów podobnych do Programu PBU. Zwraca on uwagę na konieczność zrównoważonego korzystania z zasobów środowiska oraz szanowania spuścizny przyrodniczej. Obecnie prawną podstawą zarządzania ochroną środowiska jest Ustawa z dnia 21.12.2010 r. "O podstawowych zasadach (Strategii) polityki ekologicznej Ukrainy do 2020 roku " Wykorzystuje ona zapisy poprzednio przywołanych dokumentów. Białoruś ma długą i dobra tradycję w przygotowywaniu strategicznych dokumentów ochrony środowiska. Należy wspomnieć przede wszystkim o uchwalonej już w 1992 roku Ustawie Republiki Białoruś o ochronie środowiska naturalnego (№ 1982-XІІ). Na Białorusi obowiązuje Krajowy Plan Działań na rzecz ochrony środowiska na lata 2011-2015 zatwierdzony przez 43 Gabinet Ministrów Ukrainy w 2011 r (№577-p). Podstawowe znaczenie w dziedzinie ochrony środowiska ma Koncepcja ochrony bioróżnorodności przyrodniczej, której już II wersja obowiązuje od 8 lat. Jest to bardzo obszerny dokument uchwalony przez Parlament, daleko wykraczający poza proste rozumienie tytułu. Oprócz zasad i planów utrzymania białoruskiej przyrody w możliwie dobrym stanie, kreśli on zasady współistnienia działalności gospodarczej i ochrony krajobrazu, stawia wysokie wymagania przed projektującymi nowe inwestycje, głosi potrzebę racjonalizacji wykorzystania zasobów środowiska. Białoruś ma także dokument strategiczny dotyczący rozwoju regionalnego o podobnym charakterze do ukraińskiego z jeszcze silniejszym akcentem na potrzeby ekologiczne oraz podnoszenie jakości życia i zdrowia. Należy zwrócić uwagę na dwa istotne elementy wpływające na praktykę ochrony środowiska w tym kraju. Po pierwsze Białoruś dysponuje bardzo fachowo przygotowanym kompletem inwentaryzacji o charakterze ekofizjogragficznym pozwalającym trafnie planować zabiegi gospodarcze i budownictwo w ogóle. Po drugie na Białorusi funkcjonuje podobna do europejskiej procedura OOS, realizowana jednak w systemie wyłącznie zależnym od administracji. IV.7. Ocena zgodności Programu PBU z zapisami dokumentów strategicznych i wyłonionymi na ich podstawie celami Powyższa, skrócona prezentacja dokumentów krajowych, bilateralnych, międzynarodowych oraz globalnych, pozwoliła na zestawienie najważniejszych celów strategicznych związanych z ochroną środowiska i wdrażaniem zrównoważonego rozwoju. Zostały one zapisane poniżej. Cel główny Wdrażanie idei, zasad i narzędzi zrównoważonego rozwoju, w myśl zaproponowanego określenia „z cywilizacji nieograniczonych potrzeb i ograniczonych zasobów do cywilizacji racjonalnych potrzeb i wykorzystania nieograniczonego bogactwa możliwości zrównoważonego korzystania ze środowiska”. Cele odniesienia 1. Powstrzymanie globalnych zagrożeń środowiska, przede wszystkim zmian klimatu, utraty bogactwa różnorodności biologicznej, głównie poprzez działania promocyjne oraz pośrednie. 2. Tworzenie i utrzymywanie sieci sytemu ochrony przyrody: konserwatorskiej - przestrzennej, gatunkowej i siedliskowej z myślą o zapewnieniu trwałości bogactw natury przy tworzeniu szans skorzystania z sąsiedztwa z tymi bogactwami przez miejscową ludność oraz regiony i kraje. 3. Zapewnienie coraz to wyższego poziomu ochrony życia i zdrowia, poprzez poprawę jakości żywności i wody oraz oddalanie zagrożeń nadzwyczajnych. 44 4. Ograniczanie łapczywego konsumeryzmu i wzrostu oferty produktów zbędnych oraz odpadów poprzez wpływ na styl życia. 5. Instytucjonalne oraz indywidualne skuteczne zadbanie o tradycje i wizerunek regionu. 6. Stopniowe włączanie do standardów kultury obcowania z przyrodą. 7. Rozwiązanie problemów wywołanych pospolitymi zagrożeniami środowiska degradującymi przestrzeń oraz zasoby: przede wszystkim związanych z następstwami zrzutów ścieków, uwalnianiem odpadów oraz emisjami szkodliwych substancji do atmosfery, gleby i hydrosfery. 8. Wprowadzanie coraz wyższych standardów bezpieczeństwa ekologicznego we wspólnym wysiłku społeczeństwa, podmiotów gospodarczych oraz administracji z uwzględnieniem także katastrof naturalnych. 9. Wzmocnienie roli społeczeństwa, w tym samorządów i organizacji pozarządowych w planowaniu przeznaczenia przestrzeni i wyborze kierunków rozwoju. 10. Tworzenie warunków do wykorzystywania wszelkiej wiedzy i doświadczeń w promowaniu i wspieraniu prośrodowiskowych form działalności gospodarczej. 11. Zdecydowane rozszerzenie współpracy międzynarodowej, zwłaszcza sąsiedzkiej w celu wspólnego rozwiązywania problemów środowiskowych, przestrzennych a także zrównoważonej gospodarki. 12. Podnoszenie świadomości ekologicznej i regionalnej. 13. Zapewnienie odpowiedniego finansowania ochrony środowiska przy realizacji działań. Generalnie należy stwierdzić, że proponowany Program wspiera działania przyczyniające się do zastępowania wykorzystania zasobów nieodnawialnych zasobami odnawialnymi, albowiem promuje ekstensywny, ale nowoczesny, sposób wykorzystania tych zasobów oraz dbanie o ich odnawialność jako gwarancję dobrobytu. Podkreślić należy zgodność Programu z zapisami dokumentów strategicznych odnoszących się do ochrony konserwatorskiej oraz gatunkowej. Należy stwierdzić, że Program nie narusza uzgodnień dotyczących sieci obszarów NATURA 2000 w Polsce, umożliwia zapewnienie im korzystnych buforów (otulin) ze strony wschodniej dzięki ściślejszej współpracy transgranicznej. Wdrożenie Programu powinno przyczynić się do poprawy stanu środowiska na obszarach obecnie zagrożonych i zdegradowanych oraz do ustabilizowania systemu ochrony krajobrazu i przyrody rozumianych konserwatorsko. W szczególności powinny umocnić się systemy ochrony konserwatorskiej najwyższych klas (Parki Narodowe, obszary NATURA 2000 i rezerwaty) położone w strefie przygranicznej. Warunki ochrony gatunkowej poza tymi terenami nie poprawią się ze względu na spodziewany rozwój infrastruktury komunikacyjnej, a więc fragmentacji terenów nie objętych ochroną. 45 Zakłada się, że wszystkie wymienione w liście przedsięwzięcia będą zgodne z zapisanymi priorytetami oraz zasadami gospodarowania, a efektami wdrożenia Programu będą pozytywne zmiany w następujących dziedzinach: racjonalnego wykorzystania zasobów, zwłaszcza przestrzeni i zasobów biosfery; korzystnej zmiany trendów konsumpcyjnych; wprowadzania technologii i technik przyjaznych środowisku; poprawy ładu przestrzennego; podnoszenia świadomości i wiedzy ekologicznej. Podobny obraz uzyskano konstruując środowiskową ocenę SWOT zamieszczoną w ZAŁĄCZNIKU I. Program PBU w większości aspektów odnosi się do podstawowych haseł i zasad zrównoważonego rozwoju (ZR). Większość zapisów ZR jest z nim zgodna. Dokumentuje to poniższa tabela. Wyszczególnione zasady są zaczerpnięte z preambuły do dokumentów końcowych konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku. Niektóre oczywiste zasady pominięto, inne rozbudowano w związku z postępem w dziedzinie wdrażania tych zasad oraz ze względu na związek z Programem PBU. TABLICA III. Relacje Programu PBU do głównych zasad zrównoważonego rozwoju Zasada zrównoważonego rozwoju Relacja do Programu PBU Wszyscy ludzie mają prawo do zdrowego i twórczego życia Program w harmonii z przyrodą. traktuje tak zarówno mieszkańców regionu, jak i przybyszy Państwa zobowiązują się, że ich działalność nie spowoduje Jedna z podstaw Programu zniszczeń środowiska naturalnego innych państw, w tym ościennych. Prawo i działalność gospodarcza powinny być tak Fundament ZR. Program zakłada taki prowadzone by zapewnić potrzeby rozwojowe współczesnych właśnie rozwój. ale też zasoby środowiska dla przyszłych pokoleń. Ochrona środowiska musi być traktowana łącznie z innymi Wdrażanie Programu powinno wskazać procesami rozwojowymi. potrzebę takiego działania. Dziś jest to 46 zasada zwykle nie przestrzegana. Likwidacja ubóstwa jest integralnym zadaniem Ubóstwo jest problemem na obszarze zrównoważonego rozwoju, służy ochronie środowiska w PBU. każdym aspekcie. Należy dostrzec związki pomiędzy nim i ZR. . Należy eliminować modele produkcji i konsumpcji Program nie dotyczy bezpośrednio tej zakłócające zasady ZR. kwestii, ale wspiera np. ekoinnowacyjność. Rozwój nauki i techniki powinien wspomagać wdrażanie Rola zrównoważonego rozwoju. nauki i wyeksponowana, techniki także w została sensie proekologicznym. Dostęp do informacji o stanie środowiska i działaniach na Nastąpi wyraźny wzrost form i rzecz jego poprawy a także udział społeczeństwa w intensywności komunikacji społecznej. rozwiązywaniu kwestii środowiskowych jest fundamentem wdrażania ZR. Państwa powinny wzbogacać prawne podstawy ochrony Zasada ta szczególnie dotyczy środowiska korzystając z dorobku międzynarodowego, ale Programu PBU. zachowując odrębność narodową i kulturalno-regionalną. Relacje międzynarodowe służące ochronie środowiska Aspekty te powinny znaleźć się w powinny odbywać się dzięki dwu i wielostronnym szczegółowych zapisach o współpracy a porozumieniom, dotyczy to np. kwestii wymiany handlowej, także ale też odpowiedzialności wspólnego zapobiegania za szkody zagrożeniom materialny, środowiskowe, rezultat tej współpracy regionalnym i globalnym, sprzeciwianiu się i zapobieganiu transferowi substancji i technologii powodujących poważne zagrożenie środowiska. stanowić trwały 47 Wewnętrznym instrumentem kontroli środowiskowej Prognoza stanowczo to sugeruje. powinien być system ocen oddziaływania na środowisko, dla konkretnych inwestycji, planów, programów i strategii. Należy budować system natychmiastowego powiadamiania o Postulat do wdrażania w Programie. nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska, także w stosunkach międzynarodowych. Należy dostrzegać znaczenie tradycji i kultury we wdrażaniu Jedno ZR. z fundamentalnych założeń Programu. Rozwiązywanie wszelkich sporów środowiskowych powinno Zacieśnienie kontaktów może odbywać się na drodze pokojowej, z zachowaniem zasad „otworzyć” listę takich konfliktów. demokratycznego dialogu i poszanowaniem tych i innych Muszą być rozwiązywane w zapisany deklaracji zrównoważonego rozwoju. obok sposób. Zasoby środowiska świata, zarówno odnawialne jak i Teza nieodnawialne, powinny być traktowane jako do działań edukacyjnych w dobro ramach Programu. ogólnoludzkie i wykorzystywane zgodnie z zasadami ZR bez względu na uwarunkowania gospodarcze, społeczne i polityczne. Korzystając z wyszczególnionych na podstawie dokumentów strategicznych celów ochrony środowiska oraz zrównoważonego rozwoju poniżej przedstawiono ocenę wypełnienia tych celów przez Program. Można tam znaleźć liczne związki bezpośrednie i pośrednie (wymagające uzupełniających działań) z głównym celem, jakim jest wdrażanie idei i zasad zrównoważonego rozwoju. Można także wskazać także pewne zagrożenia. Obrazuje to poniższa tabela, w której umieszczono podstawowe priorytety Programu. TABLICA IV. Priorytety PBU a idea i zasady zrównoważonego rozwoju Rozwój zrównoważony, idea i zasady główne 48 PBU Bezpośrednie związki Priorytety wyróżnione z Związki z Programem pośrednie Zagrożenia i słabe strony wymagające Programu dodatkowych czterech TO działań, wyszczególnienie tych działań Promocja Dotyczą 1.1 lokalnej kultury historii terenów i określonych o Wschodnie rubieże Polski Konkurencja może odbywać wartościach uważane są za skarbnice się kulturowych według kryteriów kultury klasycznych ekonomicznych, co okaże się niekorzystne dla zasobów środowiska. 1.2 Promocja i Wykorzystanie zachowanie jest dla dziedzictwa korzystna. naturalnego krajobrazu intelektualny Zagrożenie wiedzy, Awans środowiska społeczeństwa oraz odsuwaniem z projektów dobrobytu mniej „przebojowych” Ochrona wzrost jest wspierają integralnym związane cele zadaniem ekologiczne. przyrodniczo-kulturowym. 2.1 Poprawa rozwój i Turystyka kwalifikowana Turystyka usług jest wywołuje Lokalne skupiska turystyki zdecydowanie korzystne zmiany i proekologiczna, pozostała rynku pracy, w dziedzinie infrastruktury transportowych szkód środowiskowych. zakresie bezpieczeństwa wartościach. Drogi są na tym terenie ekologicznego. niezbędnym elementem jest rozwoju turystyki. Rozwój Poprawa bezpieczeństwa Poprawa technologii osobowego. informacyjno- marnotrawstwo energii i komunikacyjnych przestrzeni. zdrowia socjalnych w i wstępnym Fragmentacja przestrzeni zwartości Brak istotnych zagrożeń. dla Lepsze warunki życia, to Zwiększenie wsparcie zainteresowania usług pozamaterialnych aspektów dróg. Mniejsze ochrony także rozwoju realizacji tym systemów planistycznych. transportu, Wsparcie tu Dostęp podczas Zagrożenia warunkiem. infrastruktury 3.1 turystycznej bez trudu może unikać ładu przestrzennego, w na obszarach o szczególnych infrastruktury 2.2. na pobytowej. Niskie standardy życia zrównoważonym Niebezpieczeństwo wkraczania niektórych grup ludności (więc rozwojem jako ideą i nadmiernego w sferę 49 łagodnych środowiska)i dla stylem życia. wyczerpywania zasobów. osłabienie taniego konsumeryzmu. Podejmowanie Bezpieczeństwo 3.2. wspólnych wyzwań ekologiczne związanych z niezbywalnym bezpieczeństwem komponentem ZR W dłuższej perspektywie Infrastruktura organizacyjno- sozotechniczna niezbędna na jest aktywna ochrona obszarach PBU wywołuje technicznie środowiska przynosi także konflikty rozległe korzyści prowadzące do zachwiania gospodarcze 4.1 Wsparcie dla Trudno efektywności bezpieczeństwa granic wsparcia dla zasad ZR dostrzec Korzyści dla ekorozwoju Szereg i bezpośrednie korzyści dla związane ZR społeczne z zagrożeń kontrolą przyrody związanych dla z wymiany towarowej, w infrastrukturą graniczną tym przeciwdziałaniu przewozowi substancji niebezpiecznych i odpadów 4.2 Poprawa operacji Trudno zarządzania dostrzec Pośrednie korzyści dla Brak bezpośredniego bezpośrednie korzyści dla proekologicznej turystyki odniesienia do ekoturystyki granicami, procedur ZR kwalifikowanej celnych i wizowych transgraniczne i współpracy transgranicznych obszarów chronionych Dla czytelniejszego odbioru powyższej tabeli zestawiono spis celów odniesienia ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju istotnych przy analizie możliwych następstw wdrażania Programu PBU. Kursywą wpisano możliwe relacje Programu PBU do tych celów/ 1. Powstrzymanie globalnych zagrożeń środowiska, przede wszystkim zmian klimatu, utraty bogactwa różnorodności biologicznej, głównie poprzez działania promocyjne oraz pośrednie. Możliwe stymulowanie działań niekorzystnych dla klimatu i różnorodności biologicznej(drogi i wzmożenie ruchu kołowego) i odwrotnie: możliwość wspierania działań służących ochronie klimatu i różnorodności biologicznej (informacja o zagrożeniach, sanitacja). 2. Tworzenie i utrzymywanie sieci sytemu ochrony przyrody: konserwatorskiej - przestrzennej, gatunkowej i siedliskowej z myślą o zapewnieniu trwałości bogactw natury przy tworzeniu szans skorzystania z sąsiedztwa z tymi bogactwami przez miejscową ludność oraz regiony i kraje. Wpływ 50 Programu na trwałość systemów ochrony przyrody poprzez konsekwentne stosowanie procedur OOS. 3. Zapewnienie coraz to wyższego poziomu ochrony życia i zdrowia, poprzez poprawę jakości żywności i wody oraz oddalanie zagrożeń nadzwyczajnych. Lepsza informacja o zagrożeniach, realna szansa na poprawę warunków zdrowotnych w regionie. 4. Ograniczanie łapczywego konsumeryzmu i wzrostu oferty produktów zbędnych oraz odpadów poprzez wpływ na styl życia. Ograniczona możliwość pozytywnego oddziaływania na postawy konsumenckie i proekologiczne, pośrednie wsparcie poprzez zastosowanie procedur komunikacji społecznej. 5. Instytucjonalne oraz indywidualne skuteczne zadbanie o tradycje i wizerunek regionu. Stopień wykorzystania w Programie pozytywnych odniesień do historii, tradycji i regionalnych uwarunkowań związanych ze stosunkiem do przyrody i zasobów środowiska. Ten ważny aspekt ma w przyjętym Programie jedynie znaczenie deklaratywne. 6. Stopniowe włączanie do standardów kultury obcowania z przyrodą. Możliwość wprowadzenia do Programu oraz organizacji zarządzania tym Programem prośrodowiskowych: kryteriów, ocen, promocji itd. 7. Rozwiązanie problemów wywołanych pospolitymi zagrożeniami środowiska degradującymi przestrzeń oraz zasoby: przede wszystkim związanych z następstwami zrzutów ścieków, uwalnianiem odpadów oraz emisjami szkodliwych substancji do atmosfery, gleby i hydrosfery. Możliwy wpływ na sanitację warunków wodno-ściekowych. 8. Wprowadzanie coraz wyższych standardów bezpieczeństwa ekologicznego we wspólnym wysiłku społeczeństwa, podmiotów gospodarczych oraz administracji z uwzględnieniem także katastrof naturalnych. Wpływ Programu na ograniczenie przyczyn i skutków awarii i katastrof środowiskowych. 9. Wzmocnienie roli społeczeństwa, w tym samorządów i organizacji pozarządowych w planowaniu przeznaczenia przestrzeni i wyborze kierunków rozwoju. Możliwość racjonalizacji działań planistycznych, lokalizacyjnych itp. w gminach i innych podstawowych jednostkach terytorialnych obszaru PBU, zwłaszcza w rejonach planowanych inwestycji. 10. Tworzenie warunków do wykorzystywania wszelkiej wiedzy i doświadczeń w promowaniu i wspieraniu prośrodowiskowych form działalności gospodarczej. Postęp w dziedzinie dostępu i wykorzystania wiedzy służącej ochronie środowiska i rozwojowi zrównoważonemu. 11. Dalsze rozszerzanie współpracy międzynarodowej, zwłaszcza sąsiedzkiej w celu wspólnego rozwiązywania problemów środowiskowych, przestrzennych a także zrównoważonej gospodarki. 51 Pozytywny wpływ na inicjatywy sąsiedzkie, w tym transgraniczne o pozytywnych następstwach środowiskowych. 12. Podnoszenie świadomości ekologicznej i regionalnej. Możliwość poprawy obecnie niskiej świadomości ekologicznej mieszkańców. 13. Zapewnienie odpowiedniego finansowania ochrony środowiska przy realizacji działań. Niewielki wzrost możliwości dostępu do środków na przedsięwzięcia proekologiczne. 14. Zgromadzenie dobrych materialnych przykładów realizacji przedsięwzięć w pełni zgodnych ideowo i proceduralnie z ochroną środowiska i zrównoważonym rozwojem. Możliwość wykorzystania ich do edukacji ekologicznej na obszarze PBU, a także w trzech krajach. Wreszcie można korzystając z powyższej analizy sformułować kilka jednoznacznych opinii o relacjach pomiędzy Programem a ideami zrównoważonego rozwoju. Omówiona wyżej strategia zrównoważonego rozwoju UE znajduje w Programie wyraźne odniesienie, więcej wsparcie regionalne. Wyraża się to przede wszystkim w zrównoważonym rozumieniu awansu społecznego i ekonomicznego i łagodnym traktowaniu przestrzeni i zasobów. Idee te wspiera także wyraźne skierowanie działań w stronę samorządów. Trzeba zauważyć, że przewidywane w priorytetach działania wzajemnie się wspomagają kierując się duchem zrównoważonego rozwoju. Jest tak zwłaszcza z działaniami na rzecz rozwoju turystyki, energetyki odnawialnej, rolnictwa i leśnictwa przyjaznych środowisku, gospodarki wodnej. Można wyrazić opinię, że realizacja Programu przyczyni się do złagodzenia występujących na tym terenie konfliktów ekologicznych, do lepszego i oszczędniejszego wykorzystania zasobów środowiska, skierowania tendencji konsumpcyjnych i struktury produkcji i usług w stronę łagodniejszą dla środowiska i jednocześnie korzystniejszą dla ludzi. Pod względem metodycznym w Programie znajdują się prawidłowe oceny i diagnozy prospektywne eksponujące zasady zrównoważonego rozwoju na tle zidentyfikowanego stanu, a związek pomiędzy tym stanem, Prognozą, priorytetami i zabiegami ewaluacyjnymi jest logiczny i supletyczny. V. PRZEWIDYWANE ZNACZĄCE ODDZIAŁYWANIE NA ŚRODOWISKO ZWIĄZANE Z WDRAŻANIEM PROGRAMU Program PBU na lata 2014-20 zakłada współfinansowanie 19. przedsięwzięć. Zlokalizowane są we wszystkich krajach i będą realizowane przez podmioty publiczne, także w partnerstwie publicznoprywatnym. Zdecydowana większość konkretnych inwestycji dotyczy drogownictwa (budowa i modernizacja dróg dogranicznych i rokadowych, usprawnienia techniczne węzłów, przeprawa mostowa). Drugą, mniejszą grupą są usprawnienia informacyjno-komunikacyjne, w tym systemy szybkiego 52 powiadamiania przydatne także przy nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska, a także organizacyjne dotyczące ochrony granic i ułatwień tranzytowych i migracyjnych. Jedno przedsięwzięcie dotyczy zabiegów sanitacyjnych zlewni jeziora Świtaź. Planowane prace drogowe obejmują stosunkowo krótkie odcinki dróg poza grupą standardu ekspresowego. Zatem, żadna z tych inwestycji nie należy do mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko zgodnie z Rozporządzeniem screeningowym. Więc wykonanie raportu OOS w trakcie procedury OOS nie jest w ich przypadku obligatoryjne. Część przedsięwzięć drogowych zaliczona będzie do tzw. II grupy, czyli mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko. Dla tej grupy obowiązek wykonywania Raportu OOS wskaże w postanowieniu Wójt lub Burmistrz. Na obecnym etapie trudno określić, które to będą inwestycje drogowe, należy się spodziewać, że wszystkie, gdyż podane lokalizacje znajdują się w nieznacznych odległościach od obszarów Natura 2000, a jedna graniczy z takim obszarem. Dotyczy to obiektów po stronie polskiej, lub granicznych. W takich lokalizacjach Raport OOS wymagany jest w celu analizy możliwości zagrożenia spójności i wartości populacyjnej obszaru OSO lub SOO. Zgodnie z zasadami prowadzenia takich ocen uwzględnione być powinny wszystkie znaczące oddziaływania na środowisko oraz zabytki, w tym oddziaływania bezpośrednie, pośrednie, wtórne, skumulowane, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe, stałe i chwilowe. Powinna być dokonana systemowa identyfikacja oraz oceniona istotność potencjalnych zagrożeń i skutków środowiskowych związanych z realizacją każdego z analizowanych zadań i planów realizacji priorytetów PBU – to jest celem prognozy, z równolegle prowadzonymi analizami ekonomicznymi i społecznymi. Wyodrębnione być powinny oddziaływania na biosferę i krajobraz z formalnym wydzieleniem wpływu na obszary NATURA 2000. W szczególności w przypadku oddziaływania na takie obszary uwzględnić należy: utratę siedlisk i ich fragmentację; zmniejszenie różnorodności biologicznej; wpływ na gatunki zagrożone; wpływ na korytarze przyrodnicze, migracje ssaków w makroskali (w kontekście korytarzy o znaczeniu kontynentalnym); zmiany sposobu użytkowania gruntów, zmiany jakości krajobrazu; wpływ na gleby i struktury geologiczne oraz na reżymy hydrologiczne, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożenia użytkowych poziomów wodonośnych oraz ujęć wód; globalne, regionalne i lokalne zanieczyszczenia powietrza wraz z ich konsekwencjami dla klimatu, ekosystemów i zdrowia; zanieczyszczenia gleb, wód powierzchniowych regionalnym wraz z ich skutkami dla ekosystemów i zdrowia; i podziemnych o zasięgu lokalnym i 53 wzrost natężenia hałasu i jego skutki dla osiedli ludzkich oraz siedlisk zwierząt; zmiany w poziomie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego. Należy wyrazić opinię, że planowane inwestycje drogowe będą w niewielkim stopniu oddziaływały na cenne obszary przyrodnicze podczas eksploatacji ze względu na umiarkowany ruch. Oddziaływania podczas realizacji można ograniczyć. Natomiast większość z lokalizacji jest w potencjalnym konflikcie z mniej lub bardziej oddalonymi obszarami OSO. W szczególności należy liczyć się z potrzebą fachowej oceny oddziaływań na awifaunę (szlaki migracyjne) oraz hiropterofaunę. Program obejmuje obszar przygraniczny, wiec aspekt transgraniczny jest oczywisty. Kraje sygnujące Program nie wypracowały jeszcze trybu uzgadniania inwestycji przygranicznych mogących znacząco oddziaływać na środowisko w kraju narażenia. Procedury takie ustaliła UE i są respektowane w znacznej części Europy. Należy dążyć do podpisania podobnych porozumień. Co do realnych warunków pojawienia się transganicznych istotnych aspektów związanych z wdrażaniem Programu, to w sensie strategicznym takich zagrożeń nie dostrzeżono. Program łagodzi politykę rozwoju w stronę kierunków prośrodowiskowych oraz wprowadza elementy retardacyjne do wyszczególnionych działań. W zakresie przedsięwzięć materialnych problemy transgraniczne mogą pojawić się w przypadku przepraw mostowych granicznych oraz prac dotyczących wykorzystania wód rzek granicznych (niektóre kwestie regulują tu porozumienia dwustronne o eksploatacji rzek granicznych – np. Komisja Bugu). Swoista formą procedury transgranicznej są także porozumienia w sprawie zasad udostępniania turystycznego granicznych obszarów chronionych. Tak więc nie istnieją przesłanki do wdrażania procedury transgranicznej OOS. System sanitacji Jeziora Świtaź w warunkach prawa polskiego uruchomiłby pełną procedurę OOS wraz z postępowaniem wodno-prawnym. W przypadku Białorusi trudno przewidzieć wymagania nadzoru administracji lokalnej w tym względzie. Programu PBU nie spowoduje znaczących zmian w środowisku przyrodniczym omawianego terenu w rozumieniu uszczuplania zasobów i walorów środowiska abiotycznego i biotycznego, a także krajobrazu kulturowego. W tym ostatnim zakresie spodziewać się należy zmian pozytywnych dzięki wzmocnieniu działań na rzecz poprawy ładu przestrzennego. Stosunkowo większe zagrożenia pojawić się mogą w rezultacie realizacji niektórych zadań inwestycyjnych. W tym ostatnim przypadku spodziewać się należy oddziaływań pośrednich przede wszystkim poprzez zapotrzebowania na usługi transportowe, produkcje energii oraz lokalne materiały budowlane. Może to spowodować kumulowanie się zagrożeń na terenach o charakterze węzłów logistycznych obszaru PBU (Grodno, Białystok, Brześć, Przemyśl, Lwów). Podczas realizacji konkretnych zadań będą to głównie zagrożenia okresowe, krótkookresowe. Należy stwierdzić, ze struktura przyrodnicza terenu sprzyja oszczędzającej środowisko działalności w zakresie organizacji systemów infrastrukturalnych, zarówno krajowych i międzynarodowych, jak i lokalnych. Sprzyjającą 54 okolicznością jest także występowanie dużych obszarów o charakterze buforowym dających możliwość prowadzenia manewrów lokalizacyjnych. Program zakłada także pewną koncentrację realizacji materialnych w sąsiedztwie granic – można tam wskazać miejsca i rejony, gdzie takie przedsięwzięcia nie będą miały znaczących negatywnych skutków środowiskowych. Podczas prac wdrożeniowych należy zająć się sprawą preferencji przestrzennych dla proponowanych działań – Prognoza nie może tego zadania wypełniać, gdyż problem jest nie tylko ekologiczny. Szczególną dbałość należy zwrócić na powszechnie występujące zagrożenie ze strony inwestycji liniowych – fragmentację krajobrazu, a więc także ekosystemów i siedlisk. Poniżej zestawiono spodziewane korzyści, zagrożenia środowiskowe oraz zalecane zabiegi mitygacyjne związane z zapisanymi priorytetami Programu PBU. W pierwszej tabeli zamieszczono korzyści dla środowiska. TABLICA V. Zagrożenia środowiskowe i środki mitygacyjne związane z priorytetami PBU Zagrożenia dla Uwagi i uwarunkowania Środki mitygacyjne środowiska Nowe lokalizacje Poważniejsze na inwestycje Środki mitygacyjne związane z terenach skoncentrowane cennych tylko w pasie procedurami przygranicznym nowoczesne przyrodniczo miejscowe oraz plany przestrzennego zagospodarowania. Rozbudowa Teoretyczna ośrodków turystyczna pobytowych OOS pojemność Mitygacje terenu na wykorzystana w wykorzystujące jest standardy BAT, oraz certyfikacje kilkunastu ekologiczne terenach cennych procentach, nie ma zagrożenia przyrodniczo nadmiernym rozwojem penetracji turystycznej trasy Najpoważniejszy Nowe dojazdowe nowych do przekraczaniem przejść rzecznych problem cennych oraz z BAT. IPCC. Standardy unijne dla dolin inwestycji liniowych. Łagodzace obszarów zapisy planowania regionalnego i hydrogenicznych zazwyczaj obszarami NATURA 2000 – vide środowiskowych i ich implikacje. wywołują Rospuda) konflikty (konflikty z strategicznego. Prognozy skutków granicznych 55 środowiskowe, Problemy z Potrzeba kompleksowego Wybrane zapisy BAT. Dyrektywa lokalizacja programu ochrony środowiska i IPPC. obiektów wdrażania zasad zrównoważonego rekomendacje gospodarki rozwoju, konieczne wprowadzenie Programu Gospodarki Odpadami i Konkretne wodno-ściekowej sektorowych oraz Ścieków. planów wojewódzkie, przestrzennego zagospodarowania gminne, a i Krajowego i ich do dokumentów strategicznych Oczyszczania odpadowej zapisy Plany powiatowe szczególnie i zapisy dyskusji nad nimi. Edukacja. Granice szczelne Sprawnie funkcjonujące granice Mitygacje związane z procedurą są istotna bariera mogą ograniczyć oba te zagrożenia. OOS. Techniczne ułatwienia dla przyrodniczą, migrujących zwierząt. Informacja, nieszczelne z kolei edukacja stwarzają możliwość nielegalnego transportu substancji niebezpiecznych. Brak zagrożeń w Transfer informacji w warunkach Zgodność przypadku rzedsiewzieć „miękkich” z programami p- PBU powinien przynieść prawie środowiskowymi krajowymi, wyłącznie korzyści środowiskowe regionalnymi i lokalnymi, ale też uzupełnienia i innowacje Niniejsza prognoza wskazuje na możliwe, związane z wdrażaniem Programu realizacje przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko i określa ogólnie pakiet zalecanych czynności mitygacyjnych. Najpoważniejszą grupą takich potencjalnych przedsięwzięć jest infrastruktura liniowa (drogi, kanalizacja, telekomunikacja). Inwestycje te mogą być poważnym zagrożeniem dla środowiska biotycznego gdyż fragmentują krajobrazy i siedliska. Podstawowymi grupami niezbędnych działań 56 łagodzących jest roztropne planowanie ich przebiegu oraz prowadzenie studiów architektonicznokrajobrazowych na odcinkach newralgicznych. Należy także przestrzegać standardów unijnych (BAT, IPPC). Znaczące efekty mogą dać nowoczesne technologie realizacji tego rodzaju infrastruktury. W związku z przyjętym, stosunkowo równomiernym podziałem środków na priorytety, a wiec postulowanego w trakcie dyskusji nad Programem, skierowania znaczących funduszy na zadania „miękkie”, nie ma praktycznych możliwości realizowania w ramach PBU poważniejszych inwestycji infrastrukturalnych ani produkcyjnych, które spełniały by kryteria dużych przedsięwzięć (finansowo). Szczególne znaczenie będą miały zabiegi usprawniające przejścia graniczne, zwłaszcza związane z nowymi lub modernizowanymi przeprawami mostowymi. Tu zasadą, która powinna być powszechnie wprowadzona na tym cennym terenie jest budowa przepraw jako przekraczających doliny, a nie koryto. Rozwiązania takie zaczynają być powszechne także w Polsce pomimo braku zrozumienia dla tej kwestii u decydentów. Kolejną grupą spodziewanych inwestycji mających związek z ochroną środowiska jest branża gospodarki wodno-ściekowej. Tu kierunek technologiczny powinien uwzględniać specyfikę osadnictwa i preferować indywidualne sposoby oczyszczania ścieków oraz zespołowe lokalne wodociągi (Zlewnia Jeziora Świtaź). Kategorycznie należy rozwiązywać problemy usuwania osadów ściekowych. Program niestety nie zawiera przedsięwzięć polegających na likwidacji zastanych skażeń środowiska. Poważnym zagrożeniem dla środowiska tych terenów jest obecność pozostałości po różnego rodzaju obiektach przemysłowych, wydobywczych oraz paramilitarnych, które na tym terenie występują licznie i często w niekorzystnych warunkach. Trudno będzie także szybko oddalić liczne zagrożenia środowiskowe powodowane przez rolnictwo, które co prawda ma na tym terenie w znacznym stopniu charakter ekstensywny, jednak wykazuje poważne niedoinwestowanie w najprostsze urządzenia chroniące przed presją na wody, glebę i porządek przestrzenny. Tu podstawowym sposobem unikania rosnących zagrożeń jest edukacja. Możliwe zmiany stosunków morfologiczno-litologicznych, wodnych, geochemicznych, glebowych, klimatycznych, jakości powietrza i środowiska akustycznego, klimatu akustycznego, oraz jakości krajobrazu wynikają raczej z generalnych przekształceń powłoki krajobrazowej, a zwłaszcza z postępujących zmian klimatycznych. Na obszarze PBU nie należy spodziewać się raptownych zmian. Pewne zmiany spodziewane są w zakresie różnorodności biologicznej. Nastąpi konsolidacja obszarów chronionych, w tym zwłaszcza, systemów chroniących siedliska i taksony (zgodnie z założeniami rezerwatów biosfery oraz sieci NATURA 2000). Jednocześnie może obniżać się różnorodność w bezpośrednim sąsiedztwie granic oraz wzdłuż preferowanych tras, także turystycznych. W dziedzinie jakości gospodarki odpadami i gospodarki wodno-ściekowej spodziewać się należy postępu szybszego niż obecnie. Zwłaszcza chodzi tu o jakościowe zmiany w dziedzinie segregacji odpadów komunalnych in situ 57 oraz wzrostu poziomu odzysku i recyklingu. W dziedzinie gospodarowania wodą oczekiwane są pozytywne zmiany dotyczące jakości wody do picia (dziś po stronie polskiej, liczne jeszcze ujęcia indywidualne wykazują, w co najmniej 3/4 przypadków, wodę niezdatną do użytku domowego). Powinien zmniejszyć się bardzo niekorzystny stosunek zwodociągowanych domów do objętych kanalizacją i oczyszczaniem. Pojawić się powinny proste systemy oczyszczania i zwracania do środowiska wód i surowców wykorzystywanych w rolnictwie i usługach około rolniczych. Program PBU tylko w niewielkim stopniu wspomaga te korzystne procesy. Powyższa ocena dotyczy spodziewanych rezultatów całościowego wdrożenia Programu, ale też wyniku realizacji prawdopodobnych przedsięwzięć materialnych w racjonalnym rozmiarze i przy równomiernym ich rozmieszczeniu. Można stwierdzić, że w żadnej kategorii komponentów nie dostrzeżono niebezpieczeństwa pogłębienia się negatywnych trendów wywołanych realizacją Programu. Pogorszenie się warunków klimatyczno-wodnych w latach 2010-2030 jest praktycznie nieuniknione, odwrócenie trendu wymaga działań o szerszym zasięgu. Najtrudniejsze będą zagrożenia związane z postępującymi zmianami klimatu i co za tym idzie ze zmianami zasobów wodnych. Program nie jest w stanie zawrócić tych tendencji. Ważne jest, że potencjalnie proponowane przedsięwzięcia uwzględniają potrzebę ochrony przyrody i krajobrazu, i będą sprzyjać tworzeniu oraz właściwemu funkcjonowaniu systemów obszarów chronionych, w tym sieci Natura 2000. Tu pozytywne efekty spodziewane są we wszystkich krajach. TABLICA VI Ocena trendu zmian środowiskowych według wyróżnionych działań oraz przed i po wdrożeniu Programu PBU Lp Komponent/działanie Obecny trend Przedsięwzięcia Przedsięwzięcia zmian inwestycyjne „miękkie” Trend zmian po wdrożeniu Programu* 1 Jakość powietrza 2 Jakość ∆ ▼ ∆∆ ∆∆ wód ∆ Ο ∆ ∆∆ powierzchniowych 3 Jakość wód podziemnych ▼ ▼ Ο ∆ 4 Zasoby wód ▼ ▼ Ο ▼▼ 5 Jakość pokrywy glebowej Ο ▼ ▼ ▼ 58 ▼ Ο ▼▼ Ο ∆ ∆ ▼▼▼ Ο ▼▼ ▼▼ Ο ▼ ▼▼ Ο ▼ ▼ Ο ▼▼ ▼▼ ∆ ∆ Ο ∆∆ ∆ ∆ ∆∆ ∆∆ ▼ ∆∆ ∆ Ο ∆∆ ∆ zmian ∆ ∆ ∆∆ ∆∆ 18 Świadomość ekologiczna, ∆ ∆ ∆∆ ∆∆∆ 6 Zasobność przestrzeni Ο rolniczej 7 Lasy, jakość i zasobność 8 Świat Ο roślinny, ▼ różnorodność i zasobność 9 Fauna, różnorodność i ▼ stan siedlisk ▼▼▼ 10 Klimat akustyczny 11 Warunki klimatyczne, ▼ zagrożenia naturalne atmosfery i obiegu wody 12 Krajobraz jako całość ▼ 13 Krajobraz kulturowy i ład ▼ przestrzenny 14 Zarządzanie ochroną Ο środowiska 15 Zagrożenie awariami i ▼▼ katastrofami cywilizacyjnymi 16 Stan powierzchni ziemi, O odpady i tereny zdegradowane 17 Monitorowanie środowiskowych edukacja środowiskowa i sprawne zarządzanie 59 ochroną środowiska Ο brak istotnych zmian ▼, ▼▼, ▼▼▼zmiany negatywne, niewielkie, wyraźne, znaczące ∆ , ∆∆, ∆∆∆ zmiany pozytywne niewielkie, wyraźne, znaczące * Uwagi: Negatywny trend zmian prognozowany w pozycjach 4, 8, 9 i 11 wynika ze spodziewanych skutków globalnego ocieplenia, a nie realizacji Programu. Program może temu przeciwdziałać w bardzo ograniczonym stopniu. Powyższa ocena dotyczy spodziewanych rezultatów całościowego wdrożenia Programu, ale też wyniku realizacji prawdopodobnych przedsięwzięć materialnych w racjonalnym rozmiarze i przy równomiernym ich rozmieszczeniu. Można stwierdzić, że w żadnej kategorii komponentów nie dostrzeżono niebezpieczeństwa pogłębienia się negatywnych trendów wywołanych realizacją Programu. Pogorszenie się warunków klimatyczno-wodnych w latach 2010-2025 jest praktycznie nieuniknione, odwrócenie trendu wymaga działań o szerszym zasięgu. Najtrudniejsze będą zagrożenia związane z postępującymi zmianami klimatu i co za tym idzie ze zmianami zasobów wodnych. Program nie jest w stanie zawrócić tych tendencji. Ważne jest, że potencjalnie proponowane przedsięwzięcia uwzględniają potrzebę ochrony przyrody i krajobrazu, i będą sprzyjać tworzeniu oraz właściwemu funkcjonowaniu systemów obszarów chronionych, w tym sieci Natura 2000. Tu pozytywne efekty spodziewane są we wszystkich krajach. Oddzielną kwestią jest pytanie, czy proponowany Program i związane z nim działania materialne zmniejszą zagrożenie dla zdrowia wynikające ze stanu środowiska. Odpowiedź generalnie jest pozytywna, gdyż należy spodziewać się postępującej sanitacji warunków życia na wsi i w małych miastach oraz zmniejszenia zagrożeń typowych (aerosanitarnych, odpady). Wreszcie należy spodziewać się, że realizacja Programu wzmocni służby ochrony środowiska oraz administrację odpowiedzialną za wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju. Śledząc zmiany z omawianym regionie, także wywołane wdrażaniem kolejnych programów współpracy PBU, można przedstawić orientacyjną prognozę zmian warunków środowiskowych z uwzględnieniem następstw realizacji przedsięwzięć „miękkich” oraz konkretnych inwestycji wspólnie uzgodnionych. Można przyjąć tezę, że polskie starania o wyraźną przewagę projektów „miękkich” są ze względów środowiskowych słuszne. VI. ŚRODKI MITYGACYJNE, WARIANTY. MONITORING ŚRODOWISKA I EWALUACJA PROGRAMU VI.1. Środki łagodzące i monitoring środowiska Program PBU jest skonstruowany zasadniczo w zgodzie z zasadami, których dotrzymywanie zdecydowanie ogranicza niekorzystne tendencje w zmianach warunków środowiskowych. 60 Należy jednak starać się wprowadzić organizacyjne zabiegi pozwalające łagodzić ewentualne zagrożenia środowiskowe związane z wdrażaniem Programu. Mowa tu o: ewaluacji efektów ekologicznych wdrażania Programu, zgodnie z zaleceniami przedstawionymi niżej; szerokim udziale społeczeństwa przy podejmowaniu decyzji o przeznaczeniu środków na poszczególne zadania; weryfikacji Programu w paruletnich odstępach; Na etapie oceny strategicznej mogą być przedstawione dobrane do określonych warunków możliwe i zalecane działania minimalizujące, kompensujące i monitoringowe związane z konkretnymi przedsięwzięciami mogącymi znacząco oddziaływać na środowisko. Program PBU umożliwia zapobieganie, ograniczanie i kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko, mogących być rezultatem realizacji dokumentu. Więcej, daje asumpt do trójstronnych uzgodnień i standaryzacji. A więc planowane, w rezultacie wdrażania Programu PBU przedsięwzięcia, mogą przyczynić się do równoważenia rozwoju poprzez stosowanie charakterystycznych dla poszczególnych sektorów środków eliminujących albo zmniejszających negatywne oddziaływanie na środowisko. W sensie przestrzennym rozwijanie kierunków równoleżnikowych jest korzystniejsze dla środowiska niż kierunków południkowych. Kwestia monitorowania stanu środowiska w trakcie realizacji zadań Programu PBU jest na tym terenie szczególnie istotna, ale rozmiary Programu nie umożliwiają wprowadzenia odrębnego systemu badań i pomiarów. Należy wykorzystać istniejący system Państwowego Monitoringu Środowiska realizowany przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska i instytucje mu podległe. Można to uczynić poprzez zestawianie co dwa lata tablic w rodzaju pokazanej powyżej (Tab. V). Realizacja programu monitoringu środowiska odbędzie się z wykorzystaniem służb ochrony środowiska, których bardzo ważną rolę we wdrażaniu Programu należy stale dostrzegać. VI.2. Warianty i modyfikacje Programu PBU, zagrożenia realizacyjne. Ewaluacja Środki przeznaczone na działania materialne są zdecydowanie ograniczone, co ze środowiskowego punktu widzenia oddala zagrożenia i pozwala na rezygnacje z wariantowania finansowego. Nie ma także praktycznych możliwości zmiany listy uzgodnionych przedsięwzięć o charakterze inwestycyjnym. Wariantowanie przedsięwzięć „miękkich” jest także niecelowe, gdyż ich wybór powinien odbywać się poprzez procedury demokracji bezpośredniej z równorzędnym udziałem trzech stron. Polska nie powinna w ten proces ingerować w stopniu większym niż należny (1/3). 61 Możliwa jest gra wariantowa związana z przyjętymi zasadami środowiskowego uzgadniania przedsięwzięć. Wariantem prośrodowiskowym jest zastosowanie do wszystkich dużych przedsięwzięć procedur OOS, w tym uwzględniających wpływ na obszary szczególnie cenne przyrodniczo (w Polsce obszary Natura 2000). Wariantem racjonalnym byłaby procedura zgodna z przepisami krajowymi. Nie przeprowadza się tu analizy tak wyróżnionych wariantów. Dyskusję na ten temat należy przeprowadzić w czasie konsultacji, a wyniki wprowadzić do Prognozy. Program jest niewymuszoną koncepcją rozwoju przygranicznego obszaru trzech państw nie wynikającym z zobowiązań o charakterze politycznym czy gospodarczym. Zatem nie zawiera a priori programu działań materialnych, które mogą być przyczyną zagrożeń. Program może, z woli społeczeństw trzech niezależnych i suwerennych państw, być realizowany w całości, części lub zaniechany. Dlatego tworzenie dla niego wariantów w większym stopniu uwzględniających aspekty środowiskowe, nie jest potrzebne. Analiza wariantu nie podejmowania wdrażania Programu także się pomija. Taka opcja niesie zdecydowanie niekorzystne skutki dla środowiska. Program powinien być jednak wzbogacany w treści prośrodowiskowe w miarę uszczegóławiania zapisanych działań oraz ustanawiania standardów i ograniczeń. Program przeprowadza analizę oceny ryzyka realizacji. Konieczność przeprowadzenia stosownych procedur środowiskowych (OOS) może doprowadzić do opóźnień, nawet znacznych. Dotyczy to tych odcinków dróg, które sąsiadują z obszarami Natura 2000. Wszystkie dokumenty strategiczne powinny posiadać system oceniania postępów w ich wdrażaniu. Program zakłada takie postępowanie. Program zawiera trafne zalecenia dotyczące monitorowania i doskonalenia zarówno całości jak i zespołu zadań z nim związanych. Zaproponowano także wskaźniki ewaluacyjne. W szczególności , w przypadku TO7 oceniony będzie pozytywny efekt modernizacyjny skutkujący lepszymi warunkami podróżowania transportem samochodowym (mniej spalin, oszczędność czasu). W przypadku TO8 analizowane będą liczby mieszkańców obsługiwanych przez usprawnione systemy ochrony zdrowia (czas dostępu, informacja itp.). Z punktu widzenia ochrony środowiska metody ewaluacyjne powinny być proponowane wraz z pakietem wskaźników obejmujących aspekty ekologiczne i ekorozwojowe. Wskazane jest wprowadzenie do procedur ewaluacyjnych przynajmniej dwóch grup kryterialnych: nowego rachunku korzyści i strat ekologiczno-ekonomicznych oraz trendów dotyczących zagrożeń globalnych. Jest tu wiele możliwości. Prognoza nie jest w stanie wszystkich proponować, zresztą w zapisie Programu może wystarczyć zapewnienie, że takie podejście będzie w procesie ewaluacyjnym stosowane. W zakresie zagrożeń globalnych szczególną uwagę należy zwrócić na problem globalnego ocieplenia, jako, że rozwój gospodarczy, nawet tak jak w Programie PBU zrównoważony, może prowadzić do relatywnego wzrostu emisji GHG (Greenhouse gases). Należy zatem przyjąć jako monitorujący, jeden z wielu 62 wskaźników łączących emisje gazów szklarniowych z parametrem charakteryzującym rozwój gospodarczy. Wyjściem do konstrukcji i waloryzacji takiego podejścia powinna być ocena prognozowanych zmian emisji gazów szklarniowych w sektorach gospodarczych. Niestety danych takich dla obszaru PBU nie ma. Niezależnie od prowadzonych działań, emisja gazów cieplarnianych będzie coraz większa, chociażby ze względu na transport, który wiąże się z priorytetowym wzrostem dostępności. Dzieje się tak za sprawą coraz intensywniejszego rozwoju tego sektora i coraz większego udziału transportu drogowego. Z czasem, wraz z udoskonalaniem technologii i poprawą jakości paliw wzrost ten będzie mniejszy. Częstotliwość i zakres analizy dotyczącej oceny udziału transportu w bilansie gazów szklarniowych na obszarze PBU (w tym zwłaszcza CO2) powinny być uzgodnione z Ministerstwem Środowiska, a w szczególności z Biurami Konwencji Klimatycznej oraz EPER (monitoring emisyjny). Postuluje się wprowadzenie do Programu kilku wskaźników uwzględniających aspekty środowiskowe, ściśle powiązanych z przytoczonymi wcześniej celami odniesienia: emisja ditlenku węgla w stosunku do PKB; relacja pomiędzy stopniem zwodociągowania i skanalizowania (tzn. udziałem gospodarstw skąd ścieki trafiają do oczyszczalni); ruch na przejściach turystycznych. Inne wskaźniki, w związku z charakterem proponowanych przedsięwzięć nie maja zastosowania. W Polsce przyjmuje się, że dokumenty strategiczne powinny być oceniane co dwa lata, a co cztery poddawane weryfikacji i uzupełnianiu. Takie zasady znajdują się w ustawach określających potrzebę wykonywania tych dokumentów. Podstawowymi kryteriami oceny jest zawsze analiza aktualności celów – w tym zakresie nie należy spodziewać się fundamentalnych zmian – cele środowiskowe (i zrównoważonego rozwoju) są stabilne. Inną kwestią jest sprawdzanie postępu we wdrażaniu Programu. Czyni się to dwojako: poprzez kontrolę zadaniową (Program jest pisany zadaniowo) jak i poprzez kontrolę efektów. W pierwszym przypadku sprawdza się zaistniałe fakty, w drugim ocenia skutki. W przypadku oceny środowiskowej ten typ oceny jest szczególnie ważny i zasady dotyczące tej oceny powinny być uzgodnione w trakcie przyjmowania dokumentu. Praktycznym rozwiązaniem przyjętym w ostatniej fazie zestawiania Programu jest wykorzystanie do celów ewaluacyjnych corocznych sprawozdań z realizacji Programu. W sprawozdaniach znajdą się zapisy dotyczące ochrony środowiska : przegląd projektów wyraźnie prośrodowiskowych, wynik przeprowadzonych ocen oddziaływania na środowisko. VI. ZAKOŃCZENIE 63 Dokument został przygotowany w zgodzie z zasadniczymi wyzwaniami zrównoważonego rozwoju i nie zapowiada nasilenia zagrożeń środowiskowych w analizowanym obszarze. Przeciwnie, ustanowione priorytety pozwalają prognozować zmniejszenie presji na środowisko. Także rozmiar finansowy Programu jest umiarkowany i wyklucza duże inwestycje mogące znacząco oddziaływać na środowisko. Program jest sformułowany realnie i powinien być dobrze odebrany przez pozarządowe organizacje ekologiczne, a także obywateli dbających o jakość swego otoczenia. Jest zrozumiały, wiec będzie go łatwo skierować do konsultacji, w trakcie których będzie można wzbogacić część zadaniową. Funkcjonujące w Polsce, zgodne ze standardami unijnymi, instrumenty kontroli procesu inwestycyjnego mogą w pełni zagwarantować bezpieczeństwo ekologiczne tych przedsięwzięć. Procedury takie działają także Na Białorusi i na Ukrainie, zaleca się jednak aby dla projektów wspólnych stosowane były procedury polskie (unijne). Mniejsze projekty, zwłaszcza o charakterze „miękkim”, zgodne z priorytetami Programu PBU, będą sprzyjać pogłębianiu świadomości ekologicznej. Pozytywne znaczenie Programu dla ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju wzrośnie dzięki wpisaniu do kryteriów aplikacyjnych uwarunkowań ekologicznych. Prognoza została sporządzona zgodnie z zaleceniami organów ustawowo określających jej zakres. Omawia strukturę, zawartość Programu i wyodrębnia cele prośrodowiskowe. W zasadniczej części analizuje możliwe następstwa środowiskowe i związane ze zrównoważonym rozwojem wdrożenia zapisanych w Programie priorytetów. Wszystkie priorytety poddano takiej analizie, a następnie wskazano zagrożenia, jakie mogą się pojawić przy realizacji działań Programu. Prognoza zawiera także diagnozę prospektywną stanu środowiska analizowanego terenu. Program wspiera tzw. zrównoważony wariant rozwoju pogranicza polsko-białorusko-ukraińskiego. Został on omówiony w Prognozie i oceniony pod względem skutków ekologicznych. Jest zdecydowanie korzystniejszy od tradycyjnych strategii rozwojowych, a także dokumentów planistycznych. Przewiduje się, że zapisy Prognozy służące ochronie środowiska uzupełnią projekt Programu, a zawarte w niej argumenty ekologiczne będą przydatne przy promocji regionu.. VIII. Streszczenie w języku niespecjalistycznym prognozy oddziaływania na środowisko projektu Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina na lata 2014-2020 Podstawy formalne, cele i zakres Prognoza oddziaływania na środowisko, zgodnie z prawodawstwem UE i zapisami polskiej Ustawy OOS jest oddzielnym dokumentem stanowiącym załącznik do projektu Programu. W Polsce, dokument taki nosi nazwę Prognoza oddziaływania na środowisko („Prognoza”), a zgodnie z Dyrektywą SEA nazywa się on Raportem Środowiskowym. Prognoza została opracowana na podstawie wymienionej Ustawy oraz zgodnie z 64 zaleceniami organów, które na podstawie swoich statutowych kompetencji opiniują zakres i stopień szczegółowości takich dokumentów. W tym przypadku zakres był opiniowany przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Resorcie Ochrony Środowiska oraz Głównego Inspektora Sanitarnego Po przygotowaniu projektu Prognozy, organ opracowujący projekt programu przekazuje zarówno projekt Programu jak też Prognozę do zaopiniowania organowi, z którym uzgadniano zakres Prognozy. Ze względu na geograficzny charakter dokumentu strategicznego należy wziąć pod uwagę również zalecenia dotyczące oddziaływania transgranicznego (zgodnie z Ustawą OOŚ oraz Konwencją z Espoo). Zgodnie z art. 43 ust. 2 POŚ oraz art. 6.4 Dyrektywy SEA udział społeczeństwa w postępowaniu w sprawie oceny oddziaływania na środowisko programów i planów jest ważnym elementem tego postępowania. Organ przygotowujący projekt programu powinien przeprowadzić proces konsultacji społecznych zarówno projektu programu jak i prognozy oddziaływania na środowisko i uwzględnić wyniki tych konsultacji w ostatecznej wersji programu i prognozy. Ze względu na międzynarodowy charakter programu, proces konsultacji społecznych powinien objąć przedstawicieli społeczeństwa Polski, Białorusi i Ukrainy. Celem Prognozy jest identyfikacja bezpośrednich, jak i pośrednich elementów potencjalnego oddziaływania na środowisko Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina 2014-2020 (PBU) w uzgodnieniu z trzema partnerami programu. W dokumencie tym omówiono strukturę i zawartość projektu Programu i wyróżniono cele środowiskowe. W zasadniczej części przeanalizowano możliwe efekty środowiskowe i związane ze zrównoważonym rozwojem wynikające z realizacji priorytetów i działań przyjętych w projekcie programu. Takiej ocenie poddano wszystkie cele tematyczne (TO) oraz priorytety programu i na tej podstawie zidentyfikowano zagrożenia, które mogą się pojawić wskutek ich wdrożenia. Dodatkowo, Prognoza zawiera prospektywną diagnozę warunków środowiskowych analizowanego obszaru. Konkluzje wynikające z prognozy oddziaływania na środowisko można podsumować w kilku zasadniczych punktach. Metodyka analizy Podstawową metodą zastosowaną w Prognozie jest analiza porównawcza teleologicznych zapisów programu z przyjętymi przez Państwa PBU wzorcami zarządzania ochroną środowiska i wdrażania zrównoważonego rozwoju. Wzorce te wynikają z formalnie zaakceptowanych dokumentów takich, jak traktaty, konwencje, dyrektywy, ustawy i porozumienia, zarówno o zasięgu ogólnoświatowym, europejskim jak i regionalnym. Analiza porównawcza przeprowadzona została metodą bonitacji i rankingu z określonym poziomem akceptowania ewentualnych różnic pomiędzy wzorcami i regulacjami. Przeprowadzono to metodą porównań między tabelami i matrycami. 65 Obszar programu Obszar objęty programem obejmuje południowo-wschodnią część zlewni Bałtyku (z wyłączeniem niewielkiej części obszaru Ukrainy) i jest delimitowany administracyjnie. W Polsce obejmuje południowe i wschodnie pogranicze, analogicznie na Białorusi część zachodnią i centralną i na Ukrainie część zachodnią. Powierzchnia całego obszaru objętego Programem wynosi 316,3 tys. km2, w tym obszar części: polskiej 75,2 tys. km2 . białoruskiej 138,5 tys. km2 i ukraińskiej 102,5 tys.km2 . Stan środowiska Obszar programu jest jednym z najcenniejszych przyrodniczo regionów Europy. Stąd też, uzasadnione jest takie ukształtowanie priorytetów rozwojowych, aby nie tworzyć zagrożeń dla jego zasobów przyrodniczych czy też zaburzać równowagi między działalnością człowieka a potrzebami ochrony środowiska. Cechy wyróżniające ten obszar stanowią szczególny, złożony, niezwykle atrakcyjny produkt. Mowa o: · niskiej gęstości zaludnienia dostosowanej do warunków naturalnych; występowaniu obszarów mało zmienionej przyrody mało znanych nawet w krajach objętych współpracą; · czystym, najczystszym w tej części Europy powietrzu; · dobrej jakości wód, zanieczyszczonych praktycznie tylko ściekami komunalnymi i działalnością rolniczą; · wyjątkowej różnorodności systemu przyrodniczego; bogactwie ekosystemów hydrogenicznych, obecności gatunków rzadkich, dla których trzeba organizować specjalne systemy ochrony; · atrakcyjnych kompleksach lasów (w tym pierwotnych puszcz), jezior i użytków zielonych; · możliwości obcowania z przyrodą nie zmienioną przez cywilizację; · bogactwie kultur, tradycji i obyczajów; · dobrej tradycyjnej i zdrowej kuchni; dobrych warunkach do produkcji zdrowej żywności i lokalizacji „zielonego przemysłu”. Teren ten niestety nie jest wolny od zagrożeń ekologicznych. Obszar PBU obecnie nie wykazuje podwyższonych stężeń zanieczyszczeń. Występują tylko źródła lokalne zanieczyszczeń pospolitych (energetycznych i transportowych). Gospodarka odpadami komunalnymi, szczególnie na obszarach wiejskich jest technicznie prymitywna i nieefektywna. Wody powierzchniowe są silnie zeutrofizowane, w tym także odcinki źródłowe. Praktycznie nie występują rzeki o najwyższej klasie przydatności do bezpośredniego spożycia, choć z drugiej strony wód całkowicie zdegradowanych praktycznie nie ma. Poprawia się jakość wody w jeziorach, z których około 30% uznać można za niezagrożone degradacją. 66 Co do zagrożeń przemysłowych, to obszar ten charakteryzuje się przeciętnym lub niskim oddziaływaniem przemysłu na atmosferę, hydrosferę, pedosferę i biosferę. Poważnym zagrożeniem dla środowiska są nieużywane różnego rodzaju obiekty przemysłowe, wydobywcze oraz paramilitarne, które na tym terenie występują licznie i często pozostawione są w niekorzystnych warunkach powodując zniszczenia krajobrazu, ziemi, wód i roślinności. Wschodnie rubieże obszaru na Białorusi oraz na Ukrainie przeżyły jedną z największych tragedii ekologicznych – awarię reaktora jądrowego w Czarnobylu. Do dziś znaczne przestrzenie, zwłaszcza w Obwodzie Homelskim są uważane za skażone i praktycznie nie są wykorzystywane. Ogniska skażeń wystąpiły także na Ukrainie i w zdecydowanie mniejszym stopniu w północno-wschodniej Polsce. Poziom zagrożenia nadal jest lokalnie znaczący, co ogranicza produkcję roślinną oraz wykorzystanie zasobów naturalnych. Poważne, negatywne skutki środowiskowe miały prowadzone na tych terenach intensywne prace melioracyjne, szczególnie na Polesiu. Obszar PBU wykazuje dużą różnorodność regionalną flory, szczególnie w rejonie Puszczy Białowieskiej, Augustowskiej i Karpackiej, a także w Dolinie Bugu, Narwi, Biebrzy, górnego Dniestru, Cisy. Faunistycznie najliczniej występują ssaki, gady i ptaki drapieżne oraz wodno-błotne. Na omawianym obszarze wyróżnić trzeba siedem transgranicznych obszarów o wyjątkowych walorach przyrodniczych i kulturowych. To kolejno, od północy: Zespół puszcz otaczających Kanał Augustowski (Augustowska, Grodzieńska i Dajnawska), Puszcza Białowieska, Pobuże Podlaskie, Polesie Włodawskie, Obniżenie Dubieńskie, Roztocze, Przemyski Łuk Sanu i Bieszczady z pogórzami. Najważniejsze obszary chronione zajmują ponad połowę strefy przygranicznej PBU. Warto zaznaczyć, że ta część Europy Centralnej charakteryzuje się wyjątkowo rzadkimi zasobami naturalnymi, zarówno pod względem ekologicznym jak i krajobrazowym, które trudno znaleźć w innych częściach Europy, czy nawet świata. Stanowią one wyjątkową różnorodność środowiska i krajobrazu, cenioną przez przyrodników i turystów. Ostatnio utworzone obszary NATURA 2000, zarówno obszary specjalnej ochrony (OSO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą Ptasią jak i specjalne obszary ochronne (SOO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą Siedliskową, odgrywają na obszarze PBU szczególnie ważną rolę. Sieć NATURA 2000 pokrywa wszystkie parki narodowe (6) a także długą listę innych obszarów (NATURA 2000 na obszarze PBU obejmuje 23 miejsca). Podobna liczba takich obszarów zlokalizowana jest także po białoruskiej i ukraińskiej stronie granicy. Priorytety programu 67 Projekt programu jest dokumentem zwartym i eksponującym problematykę potencjalnie interesującą wszystkie trzy strony. Zidentyfikowano kilka potencjalnych zagregowanych kierunków rozwojowych. Zostały one zapisane jako priorytety. Celem ogólnym programu jest zrównoważony społeczny i ekonomiczny rozwój dokonywany z wykorzystaniem transgranicznej współpracy i integracji. Zapis taki jest bliski ogólnym ideom zrównoważonego rozwoju. Analiza społeczno-gospodarcza, na której opiera się struktura priorytetów i działań programu zawiera bezpośrednie odniesienie do kwestii środowiskowych i działań koniecznych do ich poprawy. Analiza podkreśla potrzebę poprawy infrastruktury ochrony środowiska i świadomości ekologicznej ludności zamieszkującej obszar przygraniczny. Wskazuje również na możliwości budowania potencjału rozwojowego w oparciu o zasoby przyrodnicze i niskie zanieczyszczenie obszaru przygranicznego. Pierwszym priorytetem jest wzrost konkurencyjności obszarów przygranicznych. Z ekologicznego punktu widzenia należy zauważyć tu dwa aspekty. Wzrost konkurencyjności w sensie przestrzennym w Europie odbywa się obecnie przy wyraźnym wzroście poziomu infrastruktury sozotechnicznej oraz pojawianiu się kryteriów zrównoważonego rozwoju w stosunku do działalności gospodarczej. Ponadto obszary opóźnione rozwojowo zwiększają swą konkurencyjność przede wszystkim dzięki rozwojowi sfery usług, w tym zwłaszcza usług niematerialnych. Oba te aspekty mogą wywołać korzystne lub neutralne skutki środowiskowe. Priorytet ten ma być osiągany dzięki poprawie dostępności regionu (budowa i modernizacja dróg) oraz usprawnienia ruchu transgranicznego. Istotne znaczenie mieć będą także zadania sanitacyjne oraz ochrona i rewitalizacja obiektów kulturowych. Oznacza to poprawę warunków sprzyjających rozwojowi turystyki, w tym kwalifikowanej. Realizacja Programu wspiera współpracę transgraniczną i wymianę doświadczeń, także związanych z ochroną środowiska. Program ma zdecydowanie prośrodowiskowy charakter. Priorytety i działania są z jednej strony silnie związane z położeniem geopolitycznym regionu, z drugiej z jego przyrodniczą i demograficzną specyfiką oraz z tradycją, kulturą i historią. W rezultacie nie nastąpi eskalacja zagrożeń środowiskowych na analizowanym obszarze. Przeciwnie, dzięki programowi presja na środowisko zmniejszy się. Można stwierdzić, że realizacja programu przyczyni się do złagodzenia występujących na tym terenie konfliktów ekologicznych. Analiza dokumentów krajowych, bilateralnych, międzynarodowych oraz globalnych, pozwoliła na zestawienie najważniejszych celów strategicznych związanych z ochroną środowiska i wdrażaniem zrównoważonego rozwoju. Program PBU w większości aspektów odnosi się do podstawowych haseł i zasad zrównoważonego rozwoju. W specjalnych tabelach umieszczonych w pełnej wersji prognozy oddziaływania na środowisko zawarto 68 liczne bezpośrednie i pośrednie odniesienia do celu głównego, jakim jest wprowadzenie w życie idei i zasad zrównoważonego rozwoju. Program wyraźnie wpisuje się w unijną strategię zrównoważonego rozwoju i co więcej, wspiera jej realizację na szczeblu regionalnym. Znaczące oddziaływanie na środowisko W prognozie stwierdzono, iż wdrożenie Programu PBU nie spowoduje znaczących zmian w środowisku przyrodniczym omawianego terenu. Przeciwdziałanie ewentualnym zagrożeniom odbywać się będzie na podstawie ogólnie przyjętych metod i środków (np. ocen oddziaływania na środowisko przedsięwzięć). Program nie zawiera zapisów, z których wynikałaby konieczność lub dążenia do realizowania dużych inwestycji i związanych z nimi koncentracji populacji mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Nie ma także takich możliwości finansowych. Proponowana lista przedsięwzięć jest krótka (19 pozycji). Wnioski Dokument został przygotowany w zgodzie z zasadniczymi wyzwaniami zrównoważonego rozwoju i nie zapowiada nasilenia zagrożeń środowiskowych w analizowanym obszarze. Przeciwnie, zapisane priorytety pozwalają prognozować zmniejszenie presji na środowisko. Zapisane w Prognozie uwagi i zalecenia pozwolą na lepszą realizację Programu z punktu widzenia ochrony środowiska. ZAŁĄCZNIK I Środowiskowa ocena SWOT jako uzupełnienie oceny zawartej w Programie Słabe strony Silne strony Znaczny udział terenów wartościowych przyrodniczo Sztuczne granice administracyjne we wszystkich trzech krajach , w tym formalnie utrudniające logiczne działania na rzecz ochrony chronionych (zwłaszcza w Polsce) przyrody, środowiska i wspieranie zasad Wysoka różnorodność biologiczna i geograficzna zrównoważonego rozwoju (krajobrazowa), zarówno taksonalna jak i populacyjna, Rozproszone osadnictwo wiejskie, niskie duża liczba i powierzchnia stref ekotonalnych o bardzo standardy nowego budownictwa na wsi i w różnym charakterze Istniejące i małych miastach potencjalne obszary przyrody o Słabo ukształtowania sieć powiązań 69 wartościach międzynarodowych (NATURA 2000, M&B, ekologicznych obszarów chronionych Ramsar itd.) Niski poziom rzeczywistej ochrony cennych Dobra jakość powietrza oraz wód podziemnych, obszarów przed ingerencją cywilizacyjną, słabe liczne naturalne i mało zmienione ekosystemy, w tym mechanizmy równoważenia strat w przyrodzie także nieleśne, zwłaszcza hydrogeniczne Stosunkowo niska świadomość ekologiczna, Zachowane tradycje nie inwazyjnej kooperacji z zwłaszcza wśród ludności wiejskiej oraz przyrodą, czyli zrównoważonego korzystania z jej użytkowników zasobów środowiska zasobów Mała gęstość zaludnienia, adekwatna do zasobów i tym wartości środowiska, pozwalająca na także biosfery, zwłaszcza terenów racjonalne przygranicznych gospodarowanie przestrzenią Niedostateczne rozpoznanie przyrodnicze, w Szczególnie zacofana gospodarka odpadami Rosnące zainteresowanie ośrodków naukowych i oraz wodno-ściekowa, liczne ogniska zagrożeń akademickich oraz NGOs problematyką ekologiczną nadzwyczajnych pogranicza PBU Związek terenu z ideą Zielonych Płuc Europy oraz i oceny przedsięwzięć mogących znacząco Stowarzyszeniem Zielone Płuca Polski Brak transgranicznych procedur uzgadniania Wzrastająca naukowych w aktywność dziadzienie oddziaływać na środowisko ośrodków regionalnych ochrony Bezład przestrzenny, zwłaszcza w otoczeniu środowiska, większych miast, poważne problemy zrównoważonego rozwoju i turystyki (Białystok, Olsztyn, infrastrukturalno-sozotechniczne w miastach Lublin, Rzeszów, Pułtusk, Grodno, Mińsk, Lwów, Równo) Transgraniczne projekty otwarcia nowych regionów turystycznych na obszarach o szczególnych walorach przyrodniczych (Kanał Augustowski, Roztocze) Rosnący popyt na turystykę „kresową” w Polsce oraz wyjazdy do Polski z Białorusi i Ukrainy (turystyczne) Zagrożenia Szanse Mobilizująca do współdziałania mozaika etniczna z Szybki dążeniami do zacieśniania kontaktów i Lwowie, Białoruskie w rozwój, bez pomiędzy ustanowionych standardów ekologicznych w Polakami, Białorusinami i Ukraińcami; polskie tradycje w tym Grodnie niekontrolowany gwałtowny wzrost zainteresowania Białymstoku, rozwojem systemu transportowego, drogowego. 70 Ukraińskie w Przemyślu Ochrona przyrody – wywołujący Duże koszty fundamentalnych działań na rzecz najmniej ochrony przyrody, zwłaszcza ochrony fauny in problemów temat współpracy. Możliwość wspólnej situ organizacji zarządzania cennymi przyrodniczo terenami. Rosnąca świadomość samorządowych oraz instytucji Za małe środki samorządów na wspieranie rządowych, inwestycji ekologicznych potrzeby Dalszy mieszkańców brak wzmocnienia działań na rzecz oddalenia zagrożeń legislacyjnych racjonalnych rozwiązań z gospodarką niskich dochodów związanych globalnych, zwłaszcza dotyczących zmian klimatu i odpadami komunalnymi stosunków wodnych Możliwość przyjaznych szybkiego środowisku, wdrożenia zwłaszcza w Utrzymywanie się technologii indywidualnych sprzyjające niezorganizowanej dziedzinie eksploatacji przyrody (kłusownictwo, odnawialnych źródeł energii, sanitacji gospodarowania dewastacja przestrzeni) woda, budownictwa się związanych zagrożeń z lokalizacją obiektów z dużym ryzykiem dla środowiska Rozwój zielonych zawodów na wsi, w tym agro i Możliwe trudności z zaadaptowaniem się do ekoturystyki oraz innej turystyki kwalifikowanej pojawienia Dobre możliwości rozwoju SMP przy zachowaniu nadzwyczajnych standardów ekologicznych Groźba Rozwój certyfikowanych warunków cieplejszego i suchszego klimatu, ekologicznie zwłaszcza na terenach typowo rolniczych przedsięwzięć, w tym usług oraz produktów i obiektów wymagających stabilnych zasobów naturalnych (także SZŚ: EMAS, ISO, LCA i inne) Atrakcyjny teren do rozwoju zdalnych metod waloryzacji środowiska i optymalizacji przeznaczenia terenu Aktywność instytucji zajmujących się edukacją ekologiczną skierowaną na region PBU