ROK POLSKI

ROK POLSKI.
Staropolskie święta kościelne i ludowe.
Geneza, ewolucja, zwyczaje.
ĆWICZENIA PROBLEMOWE, HISTORIA, 2009/2010
dr Agata Tarnas – Tomczyk
I.
Odczuwanie i oznaczanie upływu czasu.
1.
2.
3.
Typologia pomiaru czasu.
Rytmy czasu.
Miary czasu.
4.
Wartościowanie czasu.
Literatura:
Bylina S., „Piotr nosi snop, Domienik siano”. O średniowicznych cisiojanach polskich i czeskich, [w:]
„E scientia et amicitia”. Studia poświęcone Prof. E. Potkowskiemu, Warszawa – Pułtusk 1999, s. 5562 lub Bylina S., Święci w polu, na łące i w lesie. Średniowieczne cisiojany polskie i czeskie, [w:]
Człowiek i przyroda w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, red. W. Iwańczak, K.
Bracha, Warszawa 2000, s. 45-54; Le Goff J., Czas kościoła i czas kupca, [w:] Czas w kulturze, oprac.
A. Zajączkowski, Warszawa 1988, s. 331-355; Le Goff J., Od czasu średniowiecznego do czasu
nowożytnego, [w:] Czas w kulturze, s. 357-374; Niczyporuk D., Światopogląd a waloryzacja czasu,
wersja elektroniczna: www.annales.umcs.lublin.pl; Pattaro G., Pojmowanie czasu w chrześcijaństwie,
[w:] Czas w kulturze, s. 291-329; Słowiańskie nazwy miesięcy. Między faktem a historią, [w:] „Cultus
et cognitio”. Studia z dziejów średniowiecznej kultury, Warszawa 1976, s. 151-160; Szymański J.,
Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2006, rozdz. Chronologia; Waniakowa J., Nazwy dni tygodnia w
językach indoeuropejskich, Kraków 1998.
II.
Podział roku na okresy i dni świąteczne.
1.
Czas pracy i czas odpoczynku; dni zwykłe i dni świąteczne; czas świąteczny i
czas przedświąteczny.
2.
Zimowy, wiosenny, letni i jesienny cykl obrzędowy.
3.
Rok liturgiczny.
Literatura (poza pracami w.w. w punkcie I):
Adamowski J., Sakralizacja przestrzeni w polskiej kulturze ludowej, [w:] Folklor – sacrum – religia,
red. J. Bartmiński, M. Jasińska – Wojtkowska, Lublin 1995, s. 20-31; Bartmiński J., Formy obecności
sacrum w folklorze, [w:] Folklor – sacrum – religia, s. 9-19; Drabik W., Cztery pory życia (o
współzależności obrzędów dorocznych i rodzinnych), Polska Sztuka Ludowa, 44 (1990), nr 1; Eliade
M., Czas święty i mity, [w:] Tegoż, Sacrum, mit, historia. Wybór esejów, Warszawa 1993; Eliade M.,
Święty obszar i sakralizacja świata,[w:] Tegoż, Sacrum; Gieysztor A., Mitologia Słowian, Warszawa
2006, rozdz. 10, 11, s. 320-322; Wąsowicz H., Kalendarz chrześcijański, [w:] Kalendarz, red. E.
Gigilewicz, Lublin 2003, s. 67-97.
III. Dni i okresy świąteczne w Polsce – ich geneza i charakter.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Okresy wydzielone w cyklu rocznym: Adwent i czas Bożego Narodzenia; Wielki
Post i czas Wielkiej Nocy.
Boże Ciało wraz z oktawą.
Cykl świąt letnich.
Cykl świąt jesiennych.
Święta Maryjne.
Wybrane święta patronów (lokalnych, zakonnych, grup zawodowych i innych).
Rodzimi święci polscy (wybrani).
Schemat analizy poszczególnych świąt i okresów:
•
nazwa
•
data (-y)
•
geneza, recepcja, zmiany
•
obrzędy i zwyczaje kościelne i ludowe
•
różnice lokalne (na wybranych przykładach)
•
źródła informacji
Literatura:
Boże Narodzenie w polskiej kulturze, red. M. Borejsza, Poznań 1996; Braun K., Braun K., Zwyczaje
doroczne, Warszawa 2008; Encyklopedia katolicka, t. 1-10, Lublin 1995-2004; Falanga A., Wszystko o
Bożym Narodzeniu, Kraków 2005; Ferenc – Szydełkowa E., Rok kościelny a polskie tradycje, Poznań
1988; Ferenc E., Polskie tradycje świąteczne, Poznań 2000; Gierała Z., Szczodraki, kusaki, lany
poniedziałek. Rok obrzędowy w zwyczajach i podaniach ludowych, Warszawa 1989; Gloger Z., Rok
polski w życiu, tradycji i pieśni, Warszawa 1982 (reprint); Godula R., Od Mikołaja do Trzech Króli. O
roli daru obrzędowego, Kraków 1994; Hagiografia polska. Słownik biobibliograficzny, red. R. Gustaw,
t. 1-2, Poznań 1971-1972; Hryń – Kuśmierek R., Polskie tradycje doroczne, Poznań 2005; Hryń –
Kuśmierek R., Polskie zwyczaje świąteczne, Poznań 2000; Hryń – Kuśmierek R., Rok polski. Zwyczaje
i obrzędy, Poznań 1998; Hryń – Kuśmierek R., Śliwa Z., Encyklopedia tradycji polskich, Poznań 2005;
Hryń – Kuśmierek R., Zwyczaje i obrzędy. Rok polski, Warszawa 2001; Janicka U., Patron – atrybut –
symbol, Poznań 1993; Kalendarz polski. Historia i obyczaje, red. M. Kotowska, Warszawa 1997;
Kameraz – Kos N., Święta i obyczaje żydowskie, Warszawa 2002; Kamocki J., Od Andrzejek do
dożynek, Warszawa 1986; Klimaszewska J., Doroczne obrzędy ludowe, [w:] Etnografia Polski, t. 2
(Przemiany kultury ludowej), red. M. Biernacka i in., Wrocław 1981, s. 127-151; Kossak Z., Rok
polski. Obyczaj i wiara, Warszawa 1997; Landowski R., Dawnych obyczajów rok cały. Między wiarą,
tradycją i obrzędem, Pelplin 2000; Lemnis M., Vitry H., W staropolskiej kuchni i przy polskim stole,
Warszawa 1986; Nasi święci. Polski słownik hagiograficzny, red. A. Witkowska, Poznań 1999;
Naumowicz J., Geneza chrześcijańskiej rachuby czasu, Kraków 2000; Ogrodowska B., Karnawał
chłopski. Polskie obchody kolędnicze i zapustne, Warszawa 1995; Ogrodowska B., Polskie obrzędy i
zwyczaje doroczne, Warszawa 2005; Ogrodowska B., Radujcie się, weselcie. O polskich zwyczajach i
obrzędach wielkanocnych, Warszawa 2001; Ogrodowska B., Święta polskie. Tradycja i obyczaj,
Warszawa 1996; Ogrodowska B., Wigilia polska, Warszawa 1992; Ogrodowska B., Witaj dniu
uroczysty. Wielkanoc w Polsce, Warszawa 2007; Ogrodowska B., Zwyczaje, obrzędy i tradycje w
Polsce. Mały słownik, Warszawa 2001; Orędowniczko nasza. Kult Matki Bożej w Polskiej kulturze, red.
A. Spiss, Kraków 1996; Pełka L., Rytuały, obrzędy, święta, Warszawa 1989; Petera J., Zwyczaje i
obrzędy zimowe, Biała Podlaska 1983; Piwowarczyk D., Święto Matki Bożej Zielnej w polskich
obrzędach i wierzeniach ludowych, [w:] Z badań nad religią i religijnością, red. H. Zimoń, Warszawa
1988; Podgórscy B. A., Andrzejkowe wróżby. Zwyczaje, obrzędy, przepowiednie, Wrocław 1998;
Podgórscy B. A., Święty Walenty, patron zakochanych, Warszawa 2002; Smosarski J., Świętowanie
doroczne w Polsce, Warszawa 1996; Smykawska E., Zwyczaje i obrzędy prawosławne. Mały słownik,
Warszawa 2007; Sujka A., Ogrodowska B., Od świętego Mikołaja do świętego Marcina. O różnych
świętach i zwyczajach w całym Bożym Roku, Warszawa 2002; Szymanderska H., Polska Wielkanoc.
Tradycja i przepisy, Warszawa 1990; Szymanderska H., Polskie tradycje świąteczne, Warszawa 2003;
Szymanderska J., Polska Wigilia, Warszawa 1989; Śledziewski A., Obrzędy i zwyczaje w czterech
porach roku, Warszawa 1987; Thiele F., Święta religijne Żydów, chrześcijan, muzułmanów. Daty i
objaśnienia, Warszawa 1995; Uryga J., Rok Polski w życiu, tradycji i obyczajach ludu, Włocławek
2002; Wielkanoc w kulturze polskiej, red. M. Borejsza, Poznań 1997; Witkowska A., Mocarze ducha.
Mały słownik polskich świętych, Poznań 2000; Witkowski Cz., Doroczne polskie zwyczaje ludowe,
Kraków 1995; Wojciechowska B., Od Godów do Świętej Łucji. Obrzędy doroczne w Polsce późnego
średniowiecza, Kielce 2000; Zadrożyńska A., Powtarzać czas początku, cz. 1, O świętowaniu
dorocznych świąt w Polsce, Warszawa 1985; Zadrożyńska A., Światy, zaświaty. O tradycji świętowań
w Polsce, Warszawa 2000; Zadrożyńska A., Świętowanie polskie. Przewodnik po tradycji, Warszawa
2002; Zaleski W., Rok kościelny. Święta Pańskie, Matki Bożej, Apostołów, Świętych i błogosławionych
polskich oraz dni okolicznościowe, t. 1-2, Warszawa 1989-1993; Zaleski W., Święci na każdy dzień,
Warszawa 1989; Ziółkowska M., Szczodry wieczór, szczodry dzień. Obrzędy, zwyczaje, zabawy,
Warszawa 1990; Zwyczaje, obyczaje i obrzędy, red. T. Skoczek, Kraków 1986.
ABC chrześcijanina. Mały słownik, red. S. Zalewski, Warszawa 2006 (tu m.in. wykaz błogosławionych
i świętych polskich); Berger R., Mały słownik liturgiczny, Poznań 1990; Forstner D., Świat symboliki
chrześcijańskiej, Warszawa 1990; Gieysztor A., Mitologia Słowian, Warszawa 2006 (rozdz. 9, 12);
Keller J., Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne, Warszawa 1978; Kempiński A. M., Encyklopedia
mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa 2001; Kłosińska K., Słownik przysłów czyli przysłownik.
Pochodzenie, znaczenie, zastosowanie, Warszawa 2004; Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie,
Warszawa 2002; Kobielus S., Florarium christianum, Kraków 2006; Kopaliński W., Słownik mitów i
tradycji kultury, Warszawa 2006; Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 2006; Kowalski P.,
Leksykon – znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Wrocław 1998; Leksykon podstawowych pojęć
religijnych. Judaizm, chrześcijaństwo, islam, Warszawa 1998; Lurker M., Słownik obrazów i symboli
religijnych, Poznań 1989; Mały słownik kultury dawnych Słowian, red. L. Leciejewicz, Warszawa
1986; Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 1-4, red. J. Krzyżanowski 19691978; Nadolski B., Leksykon liturgii, Poznań 2006; Nadolski B., Liturgika, t. 2 (Liturgia i czas),
Poznań 1991; Oesterreicher – Mollwo M., Leksykon symboli, Warszawa 1992; Ogólne wprowadzenie
do Mszału Rzymskiego, Poznań 2004; Pełka J., Polska demonologia ludowa, Warszawa 1987; Słownik
folkloru polskiego, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1965; Słownik stereotypów i symboli ludowych,
red. J. Bartmiński, t. 1 (cz. 1-2), Lublin 1996-1999; Smykawska E., Liturgia Prawosławna. Mały
słownik, Warszawa 2004; Staszczak Z., Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, Warszawa 1987;
Świrko P., Rok płaci – rok traci. Kalendarz przysłów i prognostyków rolniczych, Poznań 1990;
Zadrożyńska A., Braun K., Zielnik świętowań polskich, Warszawa 2003.
IV. Rodzaje, specyfika i charakter źródeł do badań nad staropolskimi świętami
kościelnymi i ludowymi.
Specyfika lokalna – literatura:
Literatura (poza w. w. w punktach I – III):
Gerlich H., Gerlich M. G., Sacrum, rodzina, tradycja. Świętowanie roku kościelnego w tradycyjnej
kulturze plebejsko – miejskiej Górnego Śląska, Katowice 1995; Gerlich M. G., Tradycyjne wierzenia
Śląska (świat nadzmysłowy a życie codzienne), Wrocław 1992; Pośpiech J., Zwyczaje i obrzędy
doroczne na Śląsku, Katowice 1995; Smolińska T., Tradycyjne zwyczaje i obrzędy śląskie, Opole 2004;
Szymik J., Doroczne zwyczaje i obrzędy na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 2001; Lach K., Wierzenia,
zwyczaje i obrzędy. Folklor pogranicza polsko – czeskiego, Wrocław 2004; Seweryn T., Tradycje i
zwyczaje krakowskie, Kraków 1961; Karczmarzewski A., Obrzędy i zwyczaje doroczne wsi
rzeszowskiej, Rzeszów 1972; Socha W., Zwyczaje, obrzędy i wierzenia okresu Adwentu i Bożego
Narodzenia w regionie krośnieńskim, Krosno 1998; Janicka – Krzywda U., Rok karpacki. Obrzędy
doroczne w Karpatach Polskich, Warszawa – Kraków 1988; Kwaśniewski K., Zwyczaje doroczne
górali podhalańskich, Nowy Sącz 1996; Sichelska J., Zwyczaje i obrzędy Skalnego Podhala, Kraków
2003; Zwyczaje, wierzenia i obrzędy na Ziemi Żywieckiej, red. M. Miodoński, Żywiec 2002;
Stelmachowska R., Rok obrzędowy na Pomorzu, Toruń 1974; Bojar – Fijałkowski G., Szczęście pod
jaskółczym gniazdem. Z wierzeń, obrzędów i zwyczajów ludowych na Pomorzu Zachodnim, Koszalin
1986; Malicki L., Rok obrzędowy na Kaszubach, Gdańsk 1986; Perszon J., Na brzegu życia i śmierci.
Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach, Pelplin 1999; Szyfer A.,
Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków, Olsztyn 1968; Pawłowska K., Zwyczaje i
obrzędy doroczne na Kujawach, Włocławek 2003; Brencz A., Wielkopolski rok obrzędowy, Poznań
2006; Komorowska J., Świąteczne zwyczaje domowe w wielkim mieście na przykładzie Warszawy,
Warszawa 1984; Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. 1-84, Wrocław – Poznań 1961-2005 (reedycja),
odpowiednio wybrane tomy.
Literatura pomocnicza:
Brykczyński A., Podręcznik praktyczny ikonografii chrześcijańskiej, Warszawa 1984; Carr – Gomm S.,
Słownik symboli w sztuce, Warszawa 2001; Fijałek J., Ciziojan polski z r. 1471. Z wiadomości o
cizjojanach w ogóle i w Polsce, Prace Filologiczne, Warszawa 1927, t. 12, s. 428-448; Knapiński R.,
Ikonografia świętych polskich ok. r. 1400, [w:] Sztuka ok. 1400 r. Materiały sesji Stowarzyszenia
Historyków Sztuki (Poznań, XI 1995), t. 2, Warszawa 1996; Rok B., Kalendarze polskie czasów
saskich, Wrocław 1985; Rzepka W. R., Wydra W., Staropolski cyzjojan drukowany z 1519/ 1520 r.,
Język Polski, nr 68 (1988), z. 2-3, s. 121-133; Smoleń W., Ilustracje świąt kościelnych w polskiej
sztuce, Lublin 1987; Walter M., Śląskie polonika rękopiśmienne w zbiorach B. U. We Wrocławiu, cz. 2,
Wrocław 1977, s. 23-24; Wąsowicz H., Kalendarz chrześcijański, s. 100-101 i 103-104 (teksty
cyzjojanów); Wąsowicz H., Łaciński kalendarz sylabiczny (cisiojanus) do poł. XVI w., Lublin 1986;
Wydra W., Rzepka W. R., Chrestomatia staropolska. Teksty do r. 1543, Wrocław 1995; Wydra W.,
Średniowieczny polski cyzjojan płocki, Archiwum Literackie, t. 23 (Miscellanea staropolskie), red. T.
Ulewicz, Wrocław 1980, s. 7-21.
WARUNKI ZALICZENIA:
Aktywny udział w zajęciach. W razie nieobecności uzgodnienie z prowadzącym formy i terminu
uzupełnienia zaległości. Znajomość wszystkich treści i problemów poruszanych w trakcie zajęć i
zawartych w literaturze (według wyżej wyszczególnionych zagadnień).