Borówka

Borówka
Borówka czarna (Vaccinium myrtillus) należy do rodzaju Vaccinium, który obejmuje prawie 200 gatunków jagód, w tym żurawinę,
borówkę czerwoną (borówkę brusznicę) i jagodę amerykańską. Borówka to krzewinka wieloletnia rosnąca w lasach i na polanach
leśnych w Europie. Zielona, rozgałęziona łodyga wyrasta z kłączy o pokładającym się pokroju do wysokości 20-35 centymetrów.
Liście o długości 0,5-1,0 cala są owalne, lekko ząbkowane i jasnozielone, natomiast kwiaty są czerwonaworóżowe lub zielonowanoróżowe o beczułkowatym kształcie. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Daje owoce w postaci jagód niebiesko-czarnych lub fioletowych. Borówka czarna różni się od jagody amerykańskiej tym, że miąższ owocu jest również fioletowy, natomiast miąższ odmiany
amerykańskiej jest kremowy lub białawy
Główne zastosowania borówki:
♦ retinopatia cukrzycowa,
♦ zwyrodnienie plamki,
♦ zaćma,
♦ jaskra
♦ żyły żylakowate.
Skład chemiczny.
Składniki aktywne pod względem farmakologicznym obejmują
między innymi związki flawonoidowe zwane antocyjanozydami.
Antocyjanozyd składa się z głównej cząsteczki antocyjanidyny
związanej z jednym z trzech cukrów (arabinozą, glukozą lub galaktozą). Z pięciu różnych antocyjanidyn występujących w borówce powstaje ponad 15 różnych antocyjanozydów.
Inni członkowie rodzaju Vaccinium oraz Ribes nigum (czarna porzeczka) i Vitis vinifera (winogrona) zawierają podobne antocyjanozydy. Wyciągi z tych owoców również stosuje się w celach
leczniczych w Europie.
Stężenie antocyjanozydów w świeżych owocach wynosi ok. 0,1
-0,25%, natomiast skoncentrowane ekstrakty borówki zawierają
ok. 25% antocyjanidyn. Wyciąg 25% antocyjanidyn zawiera ok.
38% antocyjanozydów ze względu na sprzężenie antocyjanidyn
z cukrem. W celach analitycznych zawartość antocyjanozydów
należy zawsze podawać w wartości antocyjanidyn. W przyrodzie i ekstraktach borówki występują tylko bardzo małe ilości
wolnych antocyjanidyn.
Historia i zastosowania ludowe.
Borówka znajduje zastosowanie jako pożywienie i ze względu
na jej duże wartości odżywcze. W medycynie borówkę używa
się w leczeniu szkorbutu i dolegliwości dróg moczowych (w tym
infekcji i kamieni).
Z uwagi na właściwości ściągające suszone owoce borówki stosuje się przede wszystkich w leczeniu biegunek i czerwonki. Odwary z liści stosuje się w leczeniu cukrzycy.
Wzrost zainteresowania leczniczymi zastosowaniami borówki
odnotowano w czasie II Wojny Światowej, gdy zaobserwowano, że piloci brytyjskich Królewskich Sił Powietrznych (RAF)
wskazywali na poprawę ostrości widzenia w ciemnościach podczas nalotów bombowych po spożyciu borówek. Przeprowadzone później badania wykazały, że dzięki podaniu wyciągów
z borówek osobom zdrowym poprawiała się ostrość widzenia
w ciemnościach, wzrok szybciej dostosowywał się do ciemności
i ostrość widzenia szybciej poprawiała się po oślepieniu blaskiem
światła.
W Europie ekstrakty z borówek obecnie stosuje się w konwen-
cjonalnym leczeniu wielu zaburzeń wzroku, w tym zaćmy i zwyrodnienia plamki, a także zwyrodnienia barwnikowego siatkówki
(retinitis pigmentosa), retinopatii cukrzycowej i ślepoty zmierzchowej. Wspomniane zastosowania znalazły potwierdzenie
w kontrolowanych próbach klinicznych.
Farmakologia.
Farmakologię borówki omawia się niemal wyłącznie w odniesieniu do zawartości antocyjanozydów, ponieważ przede wszystkim na nich koncentrowano się w badaniach.
Stabilizacja kolagenu. Antocyjanozydy – tak jak oligomery
procyjanidolowe (zob. Rozdział 16) - działają stabilizująco na kolagen. Kolagen, który jest najliczniejszym białkiem w organizmie,
odpowiada za zachowanie integralności „istoty podstawowej”
oraz ścięgien, wiązadeł i chrząstek. Ulega on zniszczeniu w procesach zapalnych, które występują w reumatoidalnym zapaleniu
stawów, zapaleniu ozębnej oraz innych stanach zapalnych kości,
stawów, chrząstek i innych tkanek łącznych.
Antocyjanidyny zawarte w wyciągach z borówki wpływają na
metabolizm kolagenu na kilka sposobów:
1. Antocyjanozydy mają zdolność wiązania krzyżowego włókien
kolagenu, dzięki czemu wzmacniają się naturalne wiązania
krzyżowe kolagenu tworzące matrycę kolagenową tkanki
łącznej (istota podstawowa, chrząstka, ścięgna, etc.).
2. Antocyjanozydy zapobiegają szkodom powodowanym przez
wolne rodniki dzięki silnym właściwościom przeciwutleniającym i zmiataniu wolnych rodników.
3. Antocyjanozydy hamują rozszczepianie enzymatyczne kolagenu
przez enzymy wydzielane przez leukocyty w stanach zapalnych.
4. Antocyjanozydy i inne flawonoidy borówki zapobiegają uwalnianiu i syntezie związków, które przyczyniają się do zapaleń
takich jak histaminy, proteazy serynowe, prostaglandyny i leukotrieny.
5. Antocyjanozydy wspomagają biosyntezę mukopolisacharydów
i kolagenu oraz pobudzają tworzenie siatki włókienek kolagenowych.
Normalizacja przepuszczalności włośniczek. Antocyjanozydy
charakteryzuje silne działanie jako „witaminy P”. Między innymi
zwiększają poziom witaminy C w komórkach oraz zmniejszają
przepuszczalność i łamliwość włośniczek. Zmniejszają łamliwość
i przepuszczalność włośniczek ok. dwukrotnie silniej niż rutyna
– zarówno pod względem intensywności jak i czasu działania.
Jednym z interesujących skutków normalizacji struktur kolagenu
i kapilar jest fakt, że antocyjanozydy z borówki zmniejszają przepuszczalność bariery krew-mózg. Wzrost przepuszczalności tej
bariery wiąże się z chorobami autoimmunologicznymi ośrodko-
wego układu nerwowego, schizofrenią, „alergiami mózgowymi”
oraz innymi różnymi zaburzeniami psychiatrycznymi. Antocyjanozydy przypuszczalnie hamują degradację enzymatyczną i nieenzymatyczną kolagenu błony podstawowej włośniczek mózgu, tym
samym przyczyniając się do utrzymania lub przywrócenia ochrony
mózgu przed lekami, substancjami zanieczyszczającymi środowisko, naturalnymi produktami degradacji i innymi toksynami mózgu.
Przeciwdziałanie agregacji płytek. Stwierdzono, że antocyjanozydy – tak jak wiele innych flawonoidów – w znacznym stopniu przeciwdziałają agregacji płytek. Nadmierne gromadzenie się
płytek wiąże się z miażdżycą naczyń krwionośnych i powstawaniem skrzepów krwi.
Obniżenie poziomu cukru we krwi. Odwary z liści czarnej
borówki od wielu lat stosuje się w medycynie ludowej w leczeniu cukrzycy. Zastosowanie to potwierdzają badania, które
wykazują, że doustne ich przyjmowanie zmniejsza hiperglikemię
u psów normalnych i z usuniętą trzustką, nawet przy jednoczesnym podaniu dożylnym glukozy.
Antocyjanozyd myrtyllina jest w rzeczywistości najbardziej aktywnym składnikiem hipoglikemicznym borówki. Po wstrzyknięciu myrtyllina jest nieco słabsza od insuliny, ale również mniej
toksyczna - nawet przy 50-krotnie wyższej dawce terapeutycznej
1 grama dziennie. Warto również podkreślić, że pojedyncza dawka może dać korzystne efekty utrzymujące się kilka tygodni.
Rozluźnianie mięśni gładkich. Wykazano, że wyciągi antocyjanozydów w znacznym stopniu rozluźniają mięśnie gładkie
w różnych modelach eksperymentalnych. Wyniki tych badań
mogą wskazywać na zastosowanie tych wyciągów w leczeniu
miesiączkowania bolesnego, dla którego wstępne badania wykazały dobre skutki.
Zapobieganie wrzodom. Dzięki doustnemu podawaniu szczurom antocyjanozydów z borówki osiągano działanie zapobiegawcze i lecznicze wrzodów w różnych modelach eksperymentalnych wrzodów żołądka bez wpływu na wydzielanie żołądkowe.
Działanie to można przypisać przynajmniej częściowo zwiększeniu śluzu żołądkowego.
Zastosowania kliniczne.
Wyciągi z borówki stosuje się powszechnie w Europie w leczeniu różnych zaburzeń wzroku, a także chorób układu krążenia,
wrzodów trawiennych i bolesnego miesiączkowania.
Zaburzenia wzroku. Wyciągi z borówki znajdują najważniejsze zastosowanie kliniczne w okulistyce. Wiele aspektów
wzroku jest nadal tajemnicą, ale dla normalnego widzenia muszą być spełnione pewne wymogi: światło musi oddziaływać na
wyspecjalizowane komórki nerwowe oka (pręciki i czopki), aby
wytworzyć impulsy nerwowe, a impuls nerwowy musi być następnie przesłany do obszarów mózgu odpowiedzialnych za widzenie. Dla widzenia ważnych jest wiele związków odżywczych,
zarówno pod względem ochrony oka przed uszkodzeniami jak
i faktycznego procesu widzenia.
Zdrowie oka zależy przede wszystkim od dostaw składników
odżywczych i tlenu. Z zachowaniem wszelkich proporcji, przez
oko przepływa największa w organizmie ilość krwi. Ten duży
przepływ krwi podkreśla znaczenie odżywiania i układu krążenia
dla optymalnego zdrowia i funkcjonowania oka.
W przypadku gdy zawiodą normalne mechanizmy służące dostarczaniu do oka tlenu i innych składników odżywczych lub gdy
mechanizmy chroniące oko przed uszkodzeniami zaczynają zawodzić, dochodzi do różnego rodzaju zaburzeń, w tym zaćmy
i zwyrodnienia plamki. Zaburzenia te prawie zawsze wiąże się ze
starzeniem się organizmu.
Wyciągi z borówki w istotny sposób korzystnie wpływają na
oczy, prawdopodobnie dzięki zdolności poprawy dostarczania
do oka tlenu i krwi. Ich działanie farmakologiczne również opiera
się na właściwościach przeciwutleniających.
Wiele chorób oczu, w tym zaćma i zwyrodnienie plamki, jest
powiązanych ze szkodami powodowanymi przez wolne rodniki. Krótko mówiąc, wolny rodnik to bardzo reaktywna cząsteczka, która może wiązać się z innymi składnikami organizmu
i je niszczyć. Szkody rodnikowe lub „oksydacyjne” powodują,
że starzejemy się. Oprócz przyczyniania się do zaćmy i zwyrodnienia plamki, stwierdzono również, że odpowiadają one za rozwój wielu chorób, w tym chorób serca i nowotworów, powodujących najwięcej zgonów wśród Amerykanów.
Wyciągi z borówki mogą także pełnić istotną rolę w zapobieganiu i leczeniu jaskry wpływając na struktury kolagenu w oku,
gdzie kolagen zapewnia wytrzymałość na rozciąganie i integralność tkanek.
Wyciąg z borówki poprawia wzrok. Pierwsze badania naukowe nad wyciągiem z borówki potwierdziły efekty zaobserwowane przez pilotów Królewskich Sił Powietrznych podczas II Wojny
Światowej. Dzięki podaniu wyciągu z borówek osobom zdrowym poprawiała się ostrość widzenia w ciemnościach, wzrok
szybciej dostosowywał się do ciemności i ostrość widzenia szybciej poprawiała się po oślepieniu blaskiem światła.
Dalsze badania potwierdziły powyższe wyniki. Wyniki były najbardziej imponujące dla osób ze zwyrodnieniem pigmentowym
siatkówki i hemeralopią. Hemeralopia oznacza ślepotę dzienną
lub niezdolność wyraźnego widzenia w jasnym świetle tak jak
przy słabym świetle.
Fioletowe antocyjanozydy borówki mają powinowactwo do warstwy barwnikowej czyli purpury wzrokowej siatkówki. Ta część
siatkówki odpowiada za widzenie i steruje procesem dostosowywania się od ciemności do światła i na odwrót. Wspomniane
powinowactwo do purpury wzrokowej potwierdza szereg zaobserwowanych skutków klinicznych. Z tego względu ekstrakty
antocyjanozydów z borówki są niezwykle cenne w leczeniu słabego widzenia nocnego i dziennego.
Zaćma. Zaćma jest główną przyczyną pogorszenia wzroku i ślepoty w Stanach Zjednoczonych. Na zaćmę pogarszającą wzrok
cierpi ok. 4 milionów osób, a co najmniej 40 tys. Amerykanów
straciło z tego powodu wzrok. Zaćma jest źródłem olbrzymich
obciążeń finansowych naszego społeczeństwa. Operacje zaćmy
są najczęściej wykonywanym zabiegiem chirurgicznym w Stanach Zjednoczonych (600 tys. rocznie) wśród osób posiadających ubezpieczenie zdrowotne Medicare - koszt ponad 4 mld
dolarów.
Antocyjanozydy z borówki mogą zapewnić istotną ochronę
przed rozwojem zaćmy. Powstanie zaćmy u szczurów można
opóźnić zamieniając ich dietę z komercyjnej karmy laboratoryjnej na „dobrze skomponowaną dietę”. Wstępne badania sugerują, że flawonoidy w „dobrze skomponowanej diecie” mogą
zapewniać działanie ochronne.
W jednym z badań na ludziach wyciąg z borówki wraz z witaminą E hamował rozwój zaćmy u 97% spośród 50 pacjentów ze
starczą zaćmą korową.
Zwyrodnienie plamki. Plamka to część oka odpowiedzialna
za ostre widzenie. Zwyrodnienie plamki jest główną przyczyną poważnej utraty wzroku w Stanach Zjednoczonych i Europie wśród osób powyżej 55 roku życia. Do czynników ryzyka
zwyrodnienia plamki zalicza się starzenie się, miażdżycę naczyń
krwionośnych oraz wysokie ciśnienie krwi. Obecnie nie dysponujemy żadną procedurą medyczną dla najczęstszej postaci zwyrodnienia plamki. Chirurgię laserową stosuje się w przypadku
osób, u których rozwija się rzadszy rodzaj zwyrodnienia plamki
(wysiękowe zwyrodnienie plamki).
Antocyjanozydy z borówki mogą zapewnić istotną ochronę
przed zwyrodnieniem plamki. Tempo rozwoju zwyrodnienia
siatkówki można zmniejszyć zamieniając ich dietę z komercyjnej
karmy laboratoryjnej na „dobrze skomponowaną dietę”. Wstępne badania sugerują, że flawonoidy w „dobrze skomponowanej
diecie” mogą zapewniać działanie ochronne.
W jednym z badań zastosowano wyciąg z borówki w leczeniu
31 pacjentów z różnego rodzaju retinopatią (20 z retinopatią
cukrzycową, 5 ze zwyrodnieniem pigmentowym siatkówki i 4 ze
zwyrodnieniem plamki i 2 z retinopatią krwotoczną w następstwie
stosowania środków przeciwkrzepliwych). U wszystkich pacjentów, a zwłaszcza u pacjentów z retinopatią cukrzycową, zaobserwowano tendencję obniżania przenikalności i krwotoków.
Cukrzyca. Borówka może obniżać poziom glukozy we krwi, ale
najważniejsze zalety stosowania antocyjanozydów w leczeniu
cukrzycy związane są z ich zdolnością poprawy retinopatii cukrzycowej, integralności kolagenu i przenikalności kapilar.
Wyciągi antocyjanozydów z borówki powszechnie stosuje się
w Europie w zapobieganiu i leczeniu retinopatii cukrzycowej.
Antocyjanozydy z borówki również chronią przed łamliwością
kapilar u diabetyków i obniżają poziom cholesterolu i trójglicerydów w surowicy w pierwotnej dyslipidemii.
Badania na królikach nie potwierdziły obniżenia poziomu cholesterolu, ale antocyjanozydy rzeczywiście znacznie redukowały powstawanie płytek miażdżycowych. Jest to prawdopodobnie skutek zwiększenia wiązania krzyżowego kolagenu, zmniejszającego
tym samym przenikalność małych i dużych naczyń krwionośnych.
Zaburzenia układu krążenia. Badania kliniczne wykazały korzystny wpływ wyciągu z borówek w leczeniu łamliwości kapilar,
plamicy, różnych zaburzeń krążenia w mózgu (podobieństwo do
Ginkgo biloba), niewydolności żył, żył żylakowatych i mikroskopijnej utraty krwi w moczu wskutek łamliwości kapilar w nerkach.
Łamliwość kapilar. Zdolność wyciągu z borówek zmniejszenia
łamliwości kapilar omówiono w Farmakologii (powyżej). W badaniu na ludziach po doustnym podaniu antocyjanozydów u pacjentów z żyłami żylakowatymi i wrzodziejącym zapaleniem skóry
odnotowano znaczne zmniejszenie wycieku kapilar. Stwierdzono, że antocyjanozydy chronią zmienione ścianki kapilar zwiększając efekt bariery śródbłonka poprzez stabilizację fosfolipidów
w błonie i odtworzenie zmienionej osłonki tkanki łącznej otacza-
jącej naczynia krwionośne. Zmniejszenie przez borówki mikroskopijnej utraty krwi w moczu wskutek łamliwości kapilar nerek może odzwierciedlać rozłożenie tkanek. Badania absorpcji
i rozłożenia u szczurów wykazały powinowactwo antocyjanozydów borówki do nerek. Antocyjanozydy odzwierciedlają duże
stężenie kolagenu i mukopolisacharydów w nerkach i fakt, że te
związki flawonoidowe są wydalane przez nerki.
Żyły żylakowate. Skuteczność borówki w leczeniu różnych
zaburzeń żylnych jest związana ze zdolnością antocyjanozydów
ochrony zmienionych żył (po stanach zapalnych żył i żył żylakowatych) w ramach dwóch mechanizmów działania: (1) zwiększenie
efektu bariery śródbłonka poprzez stabilizowanie fosfolipidów
błony oraz (2) zwiększenie biosyntezy łącznej istoty podstawowej, tym samym odtworzenie osłonki tkanki łącznej otaczającej
żyłę. Wspomniany drugi mechanizm prowadzi do wyraźnego
wzrostu nowo powstających kapilar i włókienek kolagenowych.
W jednym z badań 47 pacjentów z żyłami żylakowatymi leczono
wyciągiem z borówki (480 miligramów dziennie). Istotną poprawę stwierdzono przy nieprawidłowej przenikalności kapilar,
obrzęku, poczuciu ciężkości, parestezji, bólów, dystrofii i zaburzeniu pigmentacji skóry. Antocyjanozydy z borówek poprawiają
funkcjonowanie żył poprzez zmniejszenie przepływu włośniczkowego, zamianę silnie rozgałęzionych naczyń w naczynie końcowe oraz zapobieganie zastojom krwi.
Dawkowanie.
Standardowa dawka borówki powinna być określona w oparciu
o zawartość antocyjanozydów, zgodnie z wyliczeniami zawartości procentowej antocyjanidyn. Powszechnie stosowane w Europie preparaty farmaceutyczne są standaryzowane pod względem
zawartości antocyjanidyn (zazwyczaj 25%). Poniższe dawki należy przyjmować trzy razy dziennie: Antocyjanozydy (w przeliczeniu na antocyjanidyny): 20-40 miligramów. Wyciąg z borówki
(zawartość antycyjanidyn - 25%): 80-160 miligramów.
Toksyczność.
Szeroko zakrojone badania toksykologiczne potwierdzają,
że wyciągi antocyjanozydów z borówki nie mają żadnych właściwości toksycznych. Szczury, którym podawano dawki rzędu
400 miligramów na kilogram nie wykazywały żadnych skutków
ubocznych, a nadmiar był szybko wydalany z organizmu wraz
z moczem i żółcią.
Literatura.
1. Grieve M.: A Modern Herbal, vol. 1. Dover Publications, Nowy Jork, 1971, str. 385-386.
2. Baj A. i inni: Qualitative and quantitative evaluation of Vaccinium myrtillus anthocyanins by
high resolution gas chromatography and high-performance liquid chromatography. J. Chromatogr 279, 365-372, 1983.