ŚWIAT DALEKI OD DOSKONAłOŚCI

Świat daleki od doskonałości
CELE
Po zakończeniu zajęć uczeń potrafi:
• wymienić i umiejscowić najważniejsze konflikty występujące na świecie w ostatnich latach,
• wyjaśnić genezę i opisać formy terroru stosowanego jako metoda walki politycznej
i religijnej,
• omówić podział świata na bogatą Północ i biedne Południe oraz perspektywy związane
z przezwyciężeniem tego podziału.
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJĘCIA?
1. Zapytaj uczniów, jak rozumieją tytuł lekcji. Czy ich zdaniem świat, w którym żyjemy, jest
w stanie w przewidywalnym czasie uporać się z problemami, jakie go nurtują? Poproś, by
uczniowie nie tylko wypowiadali swoje opinie w tej sprawie, ale także krótko je uzasadniali.
Sporządź na tablicy listę najpoważniejszych – ich zdaniem – zagrożeń i problemów współczesnego
świata.
2. Przedstaw informacje zawarte w tekście „Konflikty stare i nowe”, wypisując na tablicy
najważniejsze przyczyny współczesnych konfliktów. Uporządkuj terminologię, wyjaśniając,
czym są: spór międzynarodowy, konflikt, wojna. Zapytaj uczniów, jakie są pokojowe metody rozwiązywania sporów i konfliktów międzynarodowych. Spróbujcie się zastanowić, jaki wpływ
na życie ludności cywilnej mogą mieć konflikty zbrojne, jakie mogą rodzić problemy dla
dzieci, dorosłych. Jak konflikty mogą wpływać na rozwój krajów (czy gospodarka może
się rozwijać? Czy możliwy jest dostęp do edukacji? Czy ludzie mogą zaspokajać wszystkie
swoje potrzeby – zarówno te podstawowe dotyczące dostępu do żywności i wody, jak i dostępu
do edukacji, podstawowych urządzeń technicznych itp.)
3. Podziel uczniów na pięć grup i poleć, by każda z nich przeczytała o jednym z najpoważniejszych współczesnych konfliktów (tekst „Punkty zapalne na mapie świata”), a następnie
przedstawiła zawarte w nim informacje na forum klasy. Poproś uczniów, by sprawdzili w mediach,
jak rozwija się każdy z tych konfliktów.
16
4. Poleć uczniom wykonanie ćwiczenia z tekstem, które polega na uważnym przeanalizowaniu
tekstu źródłowego i odnalezieniu w nim odpowiedzi na zamieszone pod nim pytania. Jest to
fragment dzieła S. Huntingtona „Zderzenie cywilizacji”. Zaproponuj, by uczniowie, pracując
w parach, nawzajem sprawdzili swoje odpowiedzi.
5. Zadanie domowe dla chętnych będzie polegać na opracowaniu dwu-, czterostronicowej
monografii jednego z punktów zapalnych na mapie świata (lub innych, które uczniowie
uznają za ważne). Opracowanie to powinno zawierać takie elementy, jak np.: krótki opis
konfliktu, jego geneza, skutki, próby rozwiązania (udane i nieudane), a także ilustracje
(zdjęcia, mapka), cytaty z prasy lub opracowań na dany temat (z podaniem źródła) oraz
własną ocenę perspektywy rozwiązania tego problemu. Zadbaj, by w ten sposób opracowane
zostały najważniejsze światowe konflikty, a autorzy mieli okazję zaprezentować swoje
prace kolegom w parach i nawzajem sprawdzili swoje odpowiedzi.
17
MATERIAŁY DLA UCZNIÓW
Konflikty stare i nowe
We współczesnym świecie większość konfliktów między narodami ma źródło w klasycznym nacjonalizmie (spory o Kaszmir między Indiami a Pakistanem), w uścisku
narodowościowym (Kurdowie w Iraku i innych państwach Bliskiego Wschodu,
Tybetańczycy w Chinach), w separatyzmie niektórych grup etnicznych (Baskowie
w Hiszpanii, Tamilowie w Sri Lance), w waśniach plemiennych (Hutu – Tutsi w Afryce
Środkowej), wreszcie w różnicach cywilizacyjnych i kulturowych (niektóre konflikty
świata arabskiego z Zachodem czy muzułmanów z hinduistami). W państwach biedniejszych
częstą przyczyną konfliktów jest też brak podstawowych surowców, nawet takich jak
woda. Areną walki są zwykle terytoria zróżnicowane etnicznie,same też będące
przedmiotem sporów. Wiele konfliktów ma oczywiście o wiele bardziej złożony charakter – przykładem może być konflikt Izraela z Palestyną. Nie można też zapominać,
że nawet upadek ZSRR nie wpłynął znacząco na osłabienie komunistycznej partyzantki w krajach Ameryki Łacińskiej, gdyż znalazła ona własne źródła finansowania
(zazwyczaj handel narkotykami), a sytuacja polityczna, społeczna i gospodarcza w
tym regionie niemal zmusza ludzi ubogich do udzielania poparcia wszelkim ruchom
antyrządowym. Konflikty te mają często charakter wojen domowych, niesłychanie
trudnych do opanowania i szczególnie tragicznych dla zwykłych mieszkańców. Jeśli
bowiem w dawnych wiekach na wojnie ginęli przede wszystkim żołnierze, teraz jej
ofiarami są w olbrzymiej większości cywile.
Podstawowym problemem, z którym borykają się kraje objęte konfliktami jest,
bieda ich mieszkańców. Wojna hamuje rozwój gospodarczy kraju i odcina jego obywateli od podstawowych dóbr – żywności, wody – uniemożliwia im przemieszczanie się
i kontakty między sobą. Nawet po zażegnaniu konfliktu problem biedy pozostaje. Kraje
otrzymujące pomoc międzynarodową nie zawsze potrafią ją dobrze wykorzystać,
a często zdarza się, że nieefektywne i skorumpowane rządy biednych państw
marnotrawią uzyskane pieniądze bądź przeznaczają je na zakup broni. Niektórzy ekonomiści
uważają nawet, że niekiedy pomoc ta mogła zaszkodzić krajom ją przyjmującym, gdyż
uzależniła je od krajów zamożnych.
18
Samuel Huntington „Zderzenie cywilizacji”
Najostrzejsze, najpoważniejsze i najgroźniejsze konflikty nie będą się w tym nowym świecie
toczyć między klasami społecznymi, biednymi i bogatymi czy innymi grupami zdefiniowanymi w kategoriach ekonomicznych, ale między ludami należącymi do różnych kręgów kulturowych. W ramach poszczególnych cywilizacji będą wybuchały konflikty plemienne i etniczne. Jednakże walka między państwami i grupami
należącymi do różnych cywilizacji grozi potencjalną eskalacją,
bo inne państwa i grupy spieszą na pomoc „krajom pokrewnym”.
Krwawe starcie klanów w Somalii nie zwiastuje przerodzenia się
w konflikt na większą skalę. Krwawe walki plemienne w Rwandzie
mają określone skutki dla Ugandy, Zairu i Burundi, ale nie dla odleglejszych krajów. Krwawe konflikty między cywilizacjami w Bośni, na Kaukazie, w Azji Środkowej czy w Kaszmirze mogą się przerodzić w poważniejsze wojny. W konfliktach rozgrywających się na
terenie byłej Jugosławii Rosja udzieliła dyplomatycznego wsparcia
Serbom, a Arabia Saudyjska, Turcja, Iran i Libia wspierały finansowo
Bośniaków i dostarczały im broń, nie powodując się racjami ideologi-cznymi, polityką mocarstwową czy interesem ekonomicznym,
ale pokrewieństwem kulturowym. „Konflikty kulturowe – jak zauważył Vaclav Havel – narastają i są dziś groźniejsze niż kiedykolwiek na przestrzeni dziejów”. Jacques Delors przyznał,
że „przyszłe konflikty będą wybuchały raczej za sprawą czynników kulturowych niz ekonomii czy
ideologii”. Najniebezpieczniejsze są zaś konflikty kulturowe na liniach granicznych między
cywilizacjami. W świecie, jaki się wyłonił po zimnej wojnie, kultura jest siłą, która zarazem
dzieli i łączy. Ludy należące do tych samych kultur, lecz podzielone przez ideologię, łączą się,
jak uczyniły to już Niemcy, proces ten zaczyna też obejmować Koreę i Chiny. Społeczeństwa
zjednoczone przez ideologię lub okoliczności historyczne, lecz cywilizacyjnie podzielone, albo
się rozpadają, jak Związek Radziecki, Jugosławia i Bośnia, albo przeżywają silne napięcia, jak
Ukraina, Nigeria, Sudan, Indie, Sri Lanka i wiele innych. Kraje o wspólnych cechach kulturowych podejmują współpracę gospodarczą i polityczną. Organizacje międzynarodowe oparte na
wspólnocie kulturowej, jak Unia Europejska, mają o wiele większe szanse powodzenia niż te, które
usiłują przekraczać kulturowe różnice. „Żelazna kurtyna” była przez czterdzieści lat główną
linią podziału w Europie. Teraz przesunęła się o kilkaset mil na wschód, oddzielając ludy zachodniego chrześcijaństwa od wyznawców islamu i prawosławia.
S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Muza, Warszawa 1997, s. 18–20
Przeczytaj tekst i zastanów się:
1. Dlaczego autor sądzi, że kultura jest dla dzisiejszego świata „siłą, która łączy i dzieli”?
Czy zgadzasz się z jego tezą?
2. Jak sądzisz, dlaczego konflikty są dziś groźniejsze niż kiedykolwiek na przestrzeni dziejów?
3. Według autora najniebezpieczniejsze są konflikty, do których dochodzi „na liniach
granicznych pomiędzy cywilizacjami”. Jak uzasadnia swoje przekonanie?
4. Czy uważasz, że bariery między cywilizacjami są niemożliwe do pokonania?
- Jakiego rodzaju działania mogą twoim zdaniem osłabić wrogość pomiędzy cywilizacjami?
- W jakich obszarach możliwe jest zastąpienie wrogości i konfliktu przez przyjaźń i działanie?
5. Jaki wpływ na konflikty międzykulturowe ma globalizacja?
19
Punkty zapalne na mapie świata
Kurdystan
Kurdowie są liczącym ponad 23 miliony narodem żyjącym na terytorium, które znajduje
się pod władzą czterech państw: Turcji, Iraku, Iranu i Syrii. Dalekosiężnym celem
przywódców kurdyjskich jest stworzenie własnego organizmu państwowego, celem
doraźnym – uzyskanie jakiejś formy autonomii, zwłaszcza w Turcji i Iraku, gdzie Kurdowie
są najbardziej aktywni politycznie. Władze tureckie do niedawna w ogóle nie uznawały
odrębności narodowej Kurdów, uważając ich za „Turków górskich“, i zabraniały nie
tylko używania w miejscach publicznych języka kurdyjskiego, ale nawet strojów narodowych,
traktując działaczy kurdyjskich jak zwykłych terrorystów. W istocie, Kurdyjska Partia
Robotnicza i Partia Pracujących Kurdystanu na akty dyskryminacji odpowiadały terrorem,
także wobec placówek tureckich w Europie Zachodniej. Z kolei Irak używał wobec
Kurdów nawet broni chemicznej, tłumiąc wszelkie przejawy walki o autonomię, którą
gwarantował im układ z rządem irackim z roku 1970. Ze względu na wielość stron
tego konfliktu wydaje się on bardzo trudny do rozwiązania.
W ostatnich latach Kurdom sprzyja jednak niespokojna sytuacja w regionie. Po wojnie
w Zatoce Perskiej w 1991 r. rządzony przez Saddama Husajna Irak musiał zgodzić się
na powstanie na północy strefy bezpieczeństwa dla Kurdów, w której doszło jednak do
wojny domowej zakończonej interwencją państw ościennych. O przyszłości Kurdów
w Iraku zadecydują zapewne nowe, demokratyczne władze tego państwa po wycofaniu
wojsk USA i koalicjantów. Z kolei starająca się o przystąpienie do Unii Europejskiej
Turcja będzie musiała rozwiązać sprawę Kurdów zgodnie z unijnymi standardami;
pierwszym krokiem było niewydanie kary śmierci na Abd Allaha Öcalana, jednego
z przywódców Kurdów, uważanego w Turcji za wroga publicznego nr 1. Od roku 1995 działa w Brukseli parlament kurdyjski na uchodźstwie.
Irlandia Północna (Ulster)
Stronami tego konfliktu są rdzenni mieszkańcy Irlandii i potomkowie angielskich oraz
szkockich najeźdźców i kolonizatorów wyspy, którzy ostatecznie opanowali ten kraj
w połowie XVII wieku, pozbawiając jego mieszkańców w roku 1691 wszelkich praw
i własności ziemskiej. W wyniku walk narodowowyzwoleńczych w wieku XIX i na początku
wieku XX, prowadzonych drogą pokojową i zbrojną, 6 grudnia 1921 roku doszło
ostatecznie do powstania Wolnego Państwa Irlandzkiego (w roku 1949 – Republiki
Irlandii). W skład tego państwa nie weszło 6 prowincji na północnym wschodzie wyspy
(prowincja Ulster, irl. Ulaidh), które pozostały w Wielkiej Brytanii. Konflikt w Ulsterze
jest zasadniczo konfliktem narodowościowym, choć ze względu na podziały religijne
ludności ujmuje się także go w kategoriach wyznaniowych.
20
Strona katolicka, dyskryminowana przez wiele dziesięcioleci przez protestanckie
władze prowincji, dążyła do przyłączenia Ulsteru do Republiki Irlandii, podczas gdy
protestanci (unioniści), stanowiący obecnie 53% ludności, chcą utrzymania status quo.
Czołową rolę w walce po stronie katolickiej odgrywają Irlandzka Armia Republikańska
(IRA) i reprezentująca ją w parlamencie partia Sinn Féin („My sami“), natomiast po stronie
protestanckiej najbardziej radykalnym ugrupowaniem jest Partia Demokratyczna
Unionistów oraz paramilitarna organizacja Bojownicy o Wolność Ulsteru. Oprócz
zwykłych metod walki politycznej zarówno w parlamencie, jak i na ulicach (manifestacje) obie strony stosowały na dużą skalę terror. Dotyczy to zwłaszcza IRA, która uaktywniła się po tzw. krwawej niedzieli 30 stycznia 1972 roku – kiedy to sprowadzone do
Ulsteru wojska brytyjskie zabiły 13 katolików protestujących na ulicy – i zorganizowała wiele spektakularnych zamachów, także na terytorium Anglii (w tym na premier
Margaret Thatcher). W samym tylko roku 1972 życie straciło 467 osób; do roku 2000
zginęło ponad 3600 osób, a ponad 36 000 zostało rannych. Szansą na przerwanie
walki zbrojnej jest zawarte w kwietniu 1998 roku tzw. porozumienie wielkopiątkowe,
przyjęte w referendum w Irlandii Północnej oraz Republice Irlandii, w wyniku którego
walczące organizacje zobowiązały się złożyć broń, Ulster odzyskał autonomię, a obie
strony utworzyły w listopadzie 1999 roku wspólny rząd. Tymczasowym przynajmniej
rozwiązaniem konfliktu wydaje się więc wspólna brytyjsko-irlandzka zwierzchność
nad Irlandią Północną, której nie akceptują jednak wszystkie ugrupowania katolickie
i protestanckie.
Czeczenia
Początki tego konfliktu sięgają wieku XVIII, kiedy to Rosjanie podbili kraje kaukaskie;
Czeczeni nie pogodzili się nigdy z tym faktem i wielokrotnie występowali zbrojnie przeciw
nar zuconej w ładz y. Tak że Rosja Radziecka, mimo oficjalnie głoszonej doktryny samostanowienia narodów, w roku 1922 anektowała te tereny. W czasie II wojny
światowej Czeczeni, oskarżeni o kolaborację z Niemcami, zostali deportowani do
Kazachstanu i Kirgizji, skąd powrócili do swego kraju dopiero po 1957 roku. Po upadku Związku Radzieckiego władzę w Czeczenii przejęli antykomunistyczni nacjonaliści, na czele z byłym generałem radzieckiego lotnictwa Dżocharem Dudajewem.
1 stycznia 1995 roku rozpoczęła się pierwsza wojna czeczeńska. Wojska rosyjskie,
składające się głównie z niedoświadczonych rekrutów, zostały zdziesiątkowane przez
Czeczenów. W czerwcu 1995 dowodzeni przez Szamila Basajewa partyzanci zajęli położone w Rosji miasto Budionnowsk, wzięli zakładników w szpitalu i wymusili na Rosji
podjęcie rozmów w sprawie przerwania działań zbrojnych. W sierpniu gen. Liebiedź
podpisał porozumienie pokojowe, zgodnie z którym armia rosyjska miała się wycofać,
a kwestia statusu Czeczenii zostać rozstrzygnięta za pięć lat. Nie było jednak szans
na trwały pokój. Stojący na czele Republiki Czeczenii gen. Maschadow oskarża
Rosjan o prowokacje mające na celu destabilizację państwa, z kolei władze w Moskwie
oskarżały Czeczenów o serię zamachów w Rosji dokonanych latem 1999 roku.
21
Komendanci wojsk czeczeńskich, nad którymi oficjalna władza nie ma pełnej kontroli,
ogłosili muzułmańską świętą wojnę islamską i najechali leżący w granicach Federacji
Rosyjskiej Dagestan. Był to oficjalny powód rozpoczęcia drugiej wojny czeczeńskiej.
Wojska rosyjskie ponownie wkroczyły do Czeczenii i zrównały z ziemią jej stolicę – Grozny. Czeczeni przeszli do walki partyzanckiej, posuwając się regularnie – zdaniem Moskwy za zgodą prezydenta Maschadowa – do aktów terroru.
W październiku 2002 roku oddział czeczeński opanował zbrojnie teatr na Dubrowce
w Moskwie; w wyniku nieudolnej akcji jego odbicia wskutek zatrucia gazem zginęło
ponad 120 przetrzymywanych. 1 września 2004 r. czeczeńscy bojownicy zajęli szkołę
w Biesłanie – podczas szturmu rosyjskich antyterrorystów zginęły 323 osoby, w tym
156 dzieci. Perspektywy rozwiązania konfliktu czeczeńskiego nie wyglądają obiecująco. Władze Rosji nie chcą dopuścić do utraty terytorium, gdyż obawiają się, że stracą
kontrolę nad złożami ropy w Azerbejdżanie. Po 11 września 2001 r. Rosja przedstawia
swą walkę z Czeczenami jako walkę z międzynarodowym terroryzmem. Tym bardziej
godna szacunku jest zatem postawa tych Rosjan, między innymi byłego rzecznika
praw człowieka w Rosji Siergieja Kowaliowa, którzy nie boją się głosić rosyjskiemu
społeczeństwu całej prawdy o walkach i represjach w Czeczenii. W ich wyniku zginęło
bowiem dotąd już ok. 100 .000 osób, a ponad 400 .000 zostało zmuszonych do porzucenia swych domów.
Izrael - świat arabski
Po zakończeniu I wojny światowej na tereny brytyjskiej Palestyny zaczęli napływać
Żydzi żyjący dotąd w diasporze. Zgodnie z tzw. deklaracją Balfoura (brytyjskiego
ministra spraw zagranicznych) miała tu powstać żydowska siedziba narodowa przy
poszanowaniu praw oby watelskich i w yznaniow ych ludności arabskiej. Kolonizacja żydowska spotkała się jednak z oporem arabskim. Ostatecznie ONZ w 1947 roku
uchwaliła projekt podziału terytorium na dwa państwa: żydowskie i arabskie,
a w roku 1948 Izrael proklamował własne państwo, z czym nie pogodzili się jego
arabscy sąsiedzi. W rezultacie wojny, która wybuchła jeszcze tego samego roku, Izrael nie tylko obronił swą niepodległość, ale też powiększył terytorium przyznane mu
przez ONZ; z terytoriów izraelskich uciekło lub zostało usuniętych siłą ponad 700 tys.
Arabów – zostali oni rozlokowani w obozach na Zachodnim Brzegu Jordanu, w Strefie
Gazy, Jordanii, Libanie i Syrii. Państwa arabskie jeszcze trzykrotnie usiłowały
doprowadzić do upadku Izraela, ale zawsze bez powodzenia; w wyniku jednej z wojen, tzw. wojny sześciodniowej w 1967 roku, Izrael zdobył Wzgórza Golan (od Syrii), półwysep Synaj (od Egiptu), zajął cały Zachodni Brzeg Jordanu i Starą Jerozolimę. Tylko
z jednym z państw arabskich Izrael zdołał później odbudować stosunki dyplomatyczne – dzięki mediacji USA podpisał w 1978 roku porozumienie pokojowe z Egiptem w Camp David.
22
Nie poprawiło znacząco stosunków izraelsko-arabskich powstanie Autonomii Palestyńskiej w 1994 roku na Zachodnim Brzegu i w Strefie Gazy; kością niezgody pozostaje wielkość przyszłego państwa palestyńskiego, status Jerozolimy, powrót
arabskich uchodźców oraz osadnictwo żydowskie na terenach zajętych przez Izrael.
Żadna ze stron nie angażuje się zdecydowanie w proces pokojowy. Środowiska prawicowe w Izraelu nie są przekonane do zasady „ziemia za pokój“ (oddanie terytoriów
arabskich w zamian za gwarancje zaniechania ataków terrorystycznych). Stojący
na czele Organizacji Wyzwolenia Palestyny Jaser Arafat, kierujący Autonomią, nie
potrafił bądź też nie chciał powstrzymać Palestyńczyków – zwłaszcza z fundamentalistycznej organizacji Hamas – przed dokonywaniem dalszych aktów terroru.
Terror ten nie ma precedensu w dotychczasowej historii, polega bowiem na samobójczych zamachach młodych ludzi dokonywanych w taki sposób, by zabić jak najwięcej
cywilnej ludności izraelskiej. Z drugiej strony armia izraelska również nie waha się
użyć ostrej amunicji wobec młodzieży ciskającej w nią kamieniami. Walki nasiliły się w
latach 90., w okresie dwóch powstań zwanych z arabska intifadą (wojną kamieni). Panuje powszechne przekonanie, że rozwiązanie tego konfliktu nie jest możliwe bez mediacji państw trzecich, zwłaszcza Stanów Zjednoczonych.
Kaszmir
Historia tego konfliktu zaczyna się w roku 1947, kiedy to doszło do podziału kolonii
brytyjskich w Azji na Indie i Pakistan – leżące między nimi terytorium Dżammu
(zamieszkane głównie przez hinduistów) i Kaszmiru (zamieszkane głównie przez muzułmanów)
stało się przedmiotem dramatycznego sporu. Po rzeziach hinduistów w Kaszmirze,
interwencji wojsk indyjskich i wkroczeniu armii pakistańskiej wybuchła wojna zakończona
zawieszeniem broni i wyznaczeniem linii demarkacyjnej pod kontrolą ONZ. Dwie
trzecie terytorium Kaszmiru pozostało pod rządami Indii (po walkach w roku 1965 nieco więcej), reszta pod władzą Pakistanu. O przyszłości kraju miał rozstrzygnąć
plebiscyt, ale nigdy go nie przeprowadzono. W latach 1965–1966 i 1971 Indie i Pakistan stoczyły jeszcze dwie wojny, w 1962 roku miała miejsce także wojna między
Indiami a Chinami popierającymi Pakistan i rywalizującymi z Indiami o dominację w tym
regionie Azji. Zapóźnienie gospodarcze tego terytorium, indyjskie rządy „twardej ręki“
(bezpośrednie rządy prezydenta, delegalizacja partii separatystycznych, zwiększona
obecność wojska) z jednej strony, a wspieranie tendencji separatystycznych przez
Pakistan z drugiej, powoduje, że nie widać szans na szybkie rozwiązanie konfliktu.
Terroryzm ugrupowań muzułmańskich spotyka się tu z karnymi ekspedycjami wojsk
indyjskich. Konflikt ten wzbudza od dłuższego czasu zaniepokojenie całego świata,
ponieważ Indie i Pakistan dysponują bronią atomową, ciągle ją doskonalą i wydają się zdeterminowane, by użyć jej w sytuacji krytycznej.
23