Szkolnictwo i oświata polonijna w badaniach - Res Historica

Szkolnictwo i oświata polonijna w badaniach - Res Historica

Szkolnictwo i oświata polonijna w badaniach naukowych
Profesora Tadeusza Radzika
Nadzwyczaj ważną dziedziną naukowych zainteresowań Profesora T. Radzika były
dzieje Polonii i Polaków w Europie, głównie na wyspach Brytyjskich i w Stanach
Zjednoczonych Ameryki Północnej. Z zakresu tej problematyki należał do najwybitniejszych
znawców i był autorem liczących się monografii. Szczególne miejsce w tej problematyce
zajmują jego badania nad szkolnictwem i oświatą polonijną w Wielkiej Brytanii, której
poświęcił swoje prace monograficzne i liczne artykuły.
Profesor nieustannie wzbogacał swój zasób informacji i wiedzy na temat emigracji
polskiej w Wielkiej Brytanii, jej rozlicznych organizacji i stowarzyszeń, a szkolnictwa i
oświaty oraz życia kulturalnego w szczególności. Dotyczyło to środowisk polonijnych w
innych krajach, w tym w Ameryce Północnej. Podczas swoich wielokrotnych wojaży do
Wielkiej Brytanii penetrował zasoby archiwalne, biblioteczne i muzealne, głównie w
Londynie, ale nie tylko, w tym cenne zbiory Instytutu gen. Władysława Sikorskiego, których
był znakomitym znawcą. Spotykał się z przedstawicielami i władzami różnych organizacji i
stowarzyszeń, co pozwalało mu lepiej poznać osoby ze środowisk emigracyjnych, ich
problemy, dokonania, zasługi, a co dawało mu szerszy i głębszy wgląd w życie na
uchodźstwie i potrzeby różnych grup społecznych i zawodowych, wzbogacając swoje
horyzonty myślowe i wiedzę intelektualną na problematykę emigracyjną w ogólności, a
szkolnictwa i oświaty szczególnie.
The Education and School System in Polish Communities Abroad
As Presented in Studies by Professor Tadeusz Radzik
An especially important field of Professor T. Radzik’s scholarly interests was the
history of Polish communities and Poles in Europe, especially in the United Kingdom, and in
the USA. He was one of the most eminent experts on the problems and authored major
monographs on the subject. A special place in this field is occupied by his research on the
education and school system in the United Kingdom, which he presented in his many articles
and monographic studies.
Professor Radzik constantly enriched his store of information and knowledge on the
Polish immigrant communities in the United Kingdom, their numerous organizations and
associations, and particularly on their education and school system, and cultural life. This also
applied to Polish communities in other countries, including the United States. During his
many stays in the United Kingdom he searched through the collections of archives, libraries
and museums, mainly in London but not only, including the valuable collections of the Polish
Institute and General Sikorski Museum, on which he was an excellent expert. He met the
representatives and executives of various organizations and associations, which made it
possible for him to get to know better the people of the Polish immigrant communities, their
problems, achievements, and merits, thereby gaining a wider and deeper insight into life in
exile/immigration and into the needs of various social and professional/occupational groups.
This broadened his mental horizon and intellectual knowledge, embracing immigration
problems in general, and the educational-system issues in particular.
1
Powody lokalizacji w Lublinie grunwaldzkiego wotum Władysława Jagiełły
Klasztor zakonu św. Brygidy Szwedzkiej ufundowany w l. 1412-1435 w Lublinie i
zbudowany dla niego kościół Matki Boskiej Zwycięskiej i Rozesłania Apostołów były wotum
króla Władysława Jagiełły za zwycięstwo wojsk polskich pod Grunwaldem w 1410 r.
Motywem wyboru miejsca tej fundacji według historyków były szczególne względy króla dla
Lublina, wynikające z sentymentu do miasta zasłużonego w dobie nawiązywania unii polskolitewskiej. Istnieją jednak przesłanki do wniosku, że u podstaw tej decyzji leżał sformułowany
już wcześniej plan powołania nowej diecezji lubelskiej na bazie dotychczasowej diecezji
chełmskiej i należącej dotąd do biskupstwa krakowskiego ziemi lubelskiej. Połączenie
ośrodków w Lublinie i Chełmie, leżących na pograniczu dwu kręgów kultury religijnej
(łacińskiego i bizantyńskiego), oraz nadanie tak przekształconej diecezji charakteru wotum za
zwycięstwo grunwaldzkie, mogło służyć upamiętnieniu i propagowaniu idei
przyświecających działaniom króla w okresie tuż po Wielkiej Wojnie: ukazania siebie jako
wykonawcy woli Boga karzącego Zakon oraz podkreślenia konieczności współdziałania
Zachodu i Wschodu tak w sferze politycznej, jak i religijnej, wiodącego do unii kościelnej.
Plan uczynienia Lublina siedzibą biskupstwa, ujawniony w 1424 r., upadł wskutek
sprzeciwu biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, przyczynił się jednak do
podniesienia rangi Lublina jako ośrodka religijnego, gdzie z inspiracji Władysława Jagiełły,
oprócz wotum grunwaldzkiego, powstały freski w kaplicy Św. Trójcy, sprowadzono relikwię
Drzewa Krzyża Świętego do klasztoru dominikanów i zbudowano kościół i szpital Ducha
Świętego.
The Reasons Why King Wladyslaw Jagiello’s Grunwald Votive Offering
Was Made in Lublin
The cloister of the Order of St. Bridget of Sweden, founded in Lublin in 1412-1435, as well as
the Our Lady of Victories and the Sending of the Apostles church built for the convent, were
King Wladyslaw Jagiello (Władysław Jagiełło)’s votive offering for the victory of the Polish
army in the battle of Grunwald (Tannenberg) in 1410. The choice of the place for this
foundation was motivated, according to historians, by the king’s special consideration for
Lublin, out of his fondness for the deserving town at the time of the establishment of the
Polish-Lithuanian Union. However, there are grounds to conclude that underlying this
decision was the already made plan to establish the new diocese of Lublin based on the
existing diocese of Chełm, and on Lublin Land, which belonged to the diocese of Krakow at
the time. The amalgamation of the centers in Lublin and Chełm located on the border of two
circles of religious culture (Latin and Byzantine) and the recognition of the thus established
diocese as a votive offering for the Grunwald victory might have served to commemorate and
promote the ideas motivating the king’s activities right after the Great War against the
Teutonic Knights: to present himself as the executor of God’s will, who punished the
Teutonic Order, and to emphasize the need for cooperation between the West and the East
both in the political and religious spheres, which would culminate in the union of the
Churches.
The plan to make Lublin the seat of diocese, revealed in 1424, came to nothing
because of the objections of Krakow Bishop Zbigniew Oleśnicki, but it contributed to
elevating the importance of Lublin as a religious center, where, under the inspiration of the
king, apart from the Grunwald votive offering, frescoes were made in the Holy Trinity
Chapel, a relic of the Holy Cross Wood was brought to the Dominican monastery, and the
Holy Spirit Church and Hospital were built.
2
Konstrukcja państwa prawnego w Europie i Polsce na przełomie XIX/XX w.
Na przełomie XIX/XX w. konstrukcja państwa prawnego uzyskała formę klasyczną.
W tym czasie, była ona już nie tyle głównym postulatem programowym europejskiego
liberalizmu politycznego, ile usystematyzowanym odzwierciedleniem praktyki ustrojowo –
politycznej i administracyjnej ówczesnych europejskich państw konstytucyjnych
(liberalnych). Państwo to opierało się na następujących zasadach: 1) zwierzchnictwa narodu,
2) konstytucjonalizmu, czyli rządów prawa na czelne z najwyższym aktem prawnym –
konstytucją, 3) równości wszystkich obywateli wobec prawa, 4) wolności myśli, słowa,
sumienia, wyznania, 5) wolności gospodarczej i nietykalności własności prywatnej, 6)
zrzeszania się i koalicji, 7) biernego i czynnego prawa wyborczego, 8) odpowiedzialności
politycznej i konstytucyjne ministrów, 9) niezależności sądownictwa, 10) administracji
rządowej i samorządu terytorialnego, 11) sądownictwa administracyjnego.
Od lat siedemdziesiątych XIX w. do zakończenia I wojny światowej liberalne państwo
prawne nastawione było na petryfikację istniejącej wówczas rzeczywistości gospodarczej i
społeczno – politycznej. W tym czasie, przeważały monarchie konstytucyjne, w których
dominowały systemy polityczne określane jako autorytatywne lub autorytarne, stabilizujące
konserwatywną wizję państwa liberalnego; był to okres liberalizmu autorytarnego. Natomiast
w latach 1918-1939, liberalne państwa prawne przeszły gruntowną modernizację w duchu
demokratycznym i większość z nich stała się republikami konstytucyjnymi. Zaczęły w nich
panować demokratyczne systemy polityczne; był to okres liberalizmu demokratycznego.
Jednakże, nie we wszystkich europejskich państwach prawa po systemie autorytatywnym
następował system demokratyczny. W okresie międzywojennym, gdy w części państw
europejskich rozpoczął się kryzys systemu demokratycznego, poczęto go zastępować
systemem autorytarnym zachowując przy tym model państwa prawnego. Tak było w Polsce
międzywojennej. Otóż, w latach 1918-1926 funkcjonował tutaj liberalizm demokratyczny
(system polityczny demokracji parlamentarnej), a w latach 1926-1939 liberalizm autorytarny
(system polityczny autorytarny). Niekiedy jednak, kryzys państwa liberalnego był tak wielki,
że pod jego ciężarem załamywało się ono w ogóle, a w konsekwencji w jego miejsce
powstawało państwo totalitarne. Tak właśnie było w Niemczech po 1933 r., a wcześniej w
Rosji po rewolucji październikowej w 1917 r.
The Construction of the State of Law in Europe and Poland
at the Turn of the 19th and 20th Centuries
At the turn of the 19th and 20th centuries the construction of the State of law acquired a
classical form. At that time, it was already not so much the main postulate in the program of
European political realism as a systematized reflection of the political, systemic and
administrative practice of the then European constitutional (liberal) states. This type of State
was based on the following principles: 1) supremacy of the people, 2) constitutionalism or the
rule of law with the constitution as the supreme law, 3) equality of all citizens before the law,
4) freedom of thought, speech, conscience, and religion, 5) economic freedom and
inviolability of private property, 6) freedom of association and coalition, 7) the right to vote
and to be elected, 8) political and constitutional responsibility of government ministers, 9)
independence of the judiciary, 10) government administration and local government, 11)
administrative courts.
From the 1870s until the end of World War One the aim of the liberal State of law was
to preserve the existing economic and socio-political reality the way it was. In that period
constitutional monarchies prevailed, in which the dominant political systems were those
3
termed authoritative or authoritarian, which stabilized the conservative vision of the liberal
State; this was the period of authoritarian liberalism. By contrast, in 1918-1939, the liberal
law states were thoroughly modernized in the democratic spirit and most of them became
constitutional republics with democratic political systems; it was the period of democratic
liberalism. However, it was not in all European law states that the authoritarian system was
followed by the democratic one. During the interwar period, when a crisis of the democratic
system began in some European countries, the system was replaced by the authoritarian one,
retaining the model of the State of law. This was the case with interwar Poland. Thus, in
1918-1926 democratic liberalism functioned here (the political system of parliamentary
democracy) while in 1926-1939 - authoritarian liberalism (the authoritarian political system).
Sometimes, however, the crisis of the liberal State was so great that the State collapsed under
its burden, being consequently replaced by the totalitarian State. This was the case in
Germany after 1933, and earlier in Russia after the October Revolution in 1917.
4
Besarabia - jej położenie u końca [schyłku] I wojny światowej w świetle badań oraz
ówczesnej publicystyki.
Autorka przedstawia trudne chwile Rumunów w czasie I wojny światowej, po tym gdy
w 1916 r. królestwo Rumunii przystąpiło do wojny po stronie państw Ententy. Razem z Rosją
Rumunia miała prowadzić działania zbrojne na froncie wschodnim, wspomagając w ten
sposób podjętą na Zachodzie ofensywę. Po pierwszych sukcesach, już w grudniu 1916 r.
Rumuni stracili Bukareszt, zajęty przez armię niemiecką. Król Ferdynand wraz z
parlamentem zostali zmuszeni do ewakuacji do Jass. Wraz z rozwojem rewolucji
bolszewickiej w Rosji również północna granica kraju była niezabezpieczona. Rumunia
uzyskała zgodę państw ententy na podpisanie pokoju, co stało się 7 maja 1918 r. w Buftea.
Zanim do tego doszło Besarabia, w kwietniu podjęła decyzję o połączeniu się z Rumunią.
Przybyła do Jass delegacja wręczyła królowi Ferdynandowi stosowną deklarację. Podczas
paryskiej konferencji pokojowej przedstawiciele Rumunów z Besarabii, m.in. Ion Pelivan,
prawnik, starali się nakreślić historyczne związki Besarabii z ziemiami dawnego księstwa
Mołdawii i Wołoszczyzny. W kilku tomach swej publikacji Pelivan, podobnie jak wielu
przedstawicieli narodów Europy Środkowo-Wschodniej wyłożył racje historyczne, polityczne
oraz gospodarcze przemawiające za utrzymaniem decyzji o połączeniu Rumunii i Besarabii.
Bessarabia - Its Situation at the Close of World War One in Light of Studies and
Contemporaneous Political Journalism
The author presents the difficult time of the Romanians during World War One after
the Kingdom of Romania joined the war on the side of the Entente countries in 1916.
Together with Russia, Romania was to launch military operations on the eastern front, thereby
helping the offensive, which started in the West. After initial successes, already in December
1916 the Romanians lost Bucharest captured by the German army. King Ferdinand and the
Parliament were forced to evacuate to Jassy. With the progress of the Soviet revolution in
Russia, the country’s northern frontier was also not secured. Romania obtained the Entente’s
consent to sign a peace agreement, which took place on 7 May 1918 in Buftea. Before this
happened, Bessarabia decided in April that it would be united with Romania. The delegation,
which arrived at Jassy, handed the appropriate declaration to King Ferdinand. During the
Paris Peace Conference, representatives of Bessarabian Romanians, inter alia lawyer Ion
Pelivan, tried to outline the historical relations of Bessarabia with the territories of the former
Principalities of Moldavia and Wallachia. In several volumes of his publication, Pelivan, like
many representatives of Central-East European nations, presented historical, political and
economic reasons in support of maintaining the decision to join Bessarabia with Romania.
Niemcy wobec najazdu bolszewickiego na Polskę w 1920 r.
Polityka Niemiec wobec Polski po zakończeniu I wojny światowej wynikała z
podstawowych interesów narodu niemieckiego, zagrożonego postanowieniami Traktatu
Wersalskiego. Fakt utraty przez pokonane Niemcy części terytoriów na rzecz odradzającej się
Polski był jedną z przyczyn popierania przez Niemcy wrogów narodu polskiego. Jednym z
nich stała się bolszewicka Rosja przygotowująca się do inwazji przeciwko Polsce.
5
Niemcy liczyły na rychłe zwycięstwo Armii Czerwonej i likwidację „sezonowego”
państwa polskiego. Liczyły też na odzyskanie ziem, które znalazły się w granicach
Rzeczypospolitej oraz przywrócenie granicy z Rosją sprzed I wojny światowej. Chcąc
przyśpieszyć klęskę Polski rząd Republiki Weimarskiej udzielił wszechstronnej pomocy dla
bolszewickiej Rosji, sprzedając jej wojenny sprzęt, szkoląc żołnierzy Armii Czerwonej. Setki
niemieckich oficerów oraz tysiące komunistów, tzw. spartakusowców zasiliło jej szeregi.
Niemieccy komuniści też utrudniali dostawy sprzętu wojskowego z Zachodu dla Wojska
Polskiego. Wiele aktów dywersji wobec wojsk polskich dokonała ludność niemiecka
zamieszkująca tereny przygraniczne.
Z chwilą klęski Armii Czerwonej w Bitwie Warszawskiej około 45 tys. sowieckich. żołnierzy
i oficerów znalazło schronienie na terenie Prus Wschodnich. Władze niemieckie ułatwiały
ich ucieczkę z obozów dla internowanych. W ten sposób umożliwiły udział internowanych
wcześniej żołnierzy Tuchaczewskiego w ostatniej fazie wojny z Polską.
Nadzieje niemieckie na szybką rewizję postanowień Traktatu Wersalskiego odnośnie
granicy wschodniej Republiki Weimarskiej ostatecznie przekreśliło odparcie najazdu
bolszewickiego na Polskę latem 1920 r.
Germany and the Bolshevik Invasion of Poland in 1920
German policy towards Poland after the ending of World War One stemmed from the
fundamental interests of the German nation threatened by the decisions of the Versailles
Treaty. The fact that the defeated Germany lost part of its territory to the re-emerging Poland
was one of the reasons why Germany supported the enemies of the Polish nation. One of them
was the Bolshevik Russia, which was preparing for an invasion of Poland.
Germany hoped for a speedy victory of the Red Army and the liquidation of ‘the
Polish State for a season’. It also counted on regaining the territories that were within the
borders of the Republic of Poland and on restoring the pre-World War One frontier with
Russia. Wishing to speed up Poland’s defeat, the Weimar Republic government provided
extensive assistance to the Bolshevik Russia by selling military equipment, and training Red
Army soldiers. Hundreds of German officers and thousands of German communists, so-called
Spartacusians, joined its ranks. German communists also obstructed shipments of military
equipment from the West to the Polish Army. Many acts of sabotage against the Polish troops
were perpetrated by the German population living in the border areas.
When the Red Army was defeated in the Battle of Warsaw, ca. 45 thousand Soviet
soldiers and officers were offered shelter in East Prussia. The German authorities facilitated
their escape from internment camps, thus making it possible for Tukhachevsky’s previously
interned soldiers to take part in the last stage of war with Poland.
German hopes for a speedy revision of the Versailles Treaty provisions concerning the
Weimar Republic’s eastern frontier were finally shattered by the repulsion of the Bolshevik
invasion of Poland in the summer of 1920.
6
Z dziejów archiwów państwowych w Warszawie w latach 1918-1944
Dekret Rady Regencyjnej z 3 stycznia 1918 r. „o tymczasowej organizacji władz
naczelnych w Królestwie Polskim” opiekę nad archiwami przekazywał Ministrowi Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego. Jeszcze w styczniu tego roku powstał w MWRiOP
Referat do spraw Archiwalnych, w miesiąc później przekształcony na Wydział Archiwów
Państwowych.
7 lutego 1919 r., w trzy miesiące po proklamowaniu niepodległego państwa
polskiego, ukazał się dekret Naczelnika Państwa o organizacji archiwów państwowych i
opiece nad archiwaliami. Dekret ten, niemal identyczny z reskryptem Rady Regencyjnej z 31
VII 1918 r., był podstawą działania archiwów państwowych aż do marca 1951 r., kiedy to
ukazał się dekret Rady Ministrów (nie dotyczy to okresu okupacji 1939-1945). W tym
okresie istniały: w Warszawie – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Akt Dawnych,
Archiwum Skarbowe,
Archiwum Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego, Archiwum Wojskowe (od roku 1930 przekształcone na Archiwum Akt
Nowych) oraz archiwa terenowe w Lublinie, Piotrkowie i Płocku, a następnie archiwa we
Lwowie, Wilnie i Poznaniu.
Najliczniejszą kadrę pracowników stałych posiadały archiwa warszawskie. Największe
zatrudnienie archiwa państwowe osiągnęły w roku 1924: 122 osób (w tym 89 urzędników i
33 funkcjonariuszy niższych); w latach następnych zatrudnienie ustabilizowało się na nieco
niższym niż w roku 1924 poziomie. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych archiwa
państwowe znacznie okrzepły, chociaż nadal cierpiały na brak odpowiednich magazynów. Od
1931 r. ustalono, że akta kategorii historycznej, wytworzone przez urzędy i instytucje
państwowe, winny być przekazywane do archiwów państwowych
On the History of the State Archives in Warsaw in 1918-1944
The decree of the Regency Council of 3 January 1918 on ‘the provisional organization
of the supreme authority in the Kingdom of Poland’ vested custody of the archives with the
Minister of Religious Denominations and Public Education. Already in January that year the
Ministry’s Division for Archival Affairs was set up, and transformed into the Department of
State Archives a month later.
On 7 February 1919, three months after the independent Polish State was proclaimed,
the Chief of State’s decree was issued concerning the organization of state archives and the
care of archive records. This decree, almost identical with the Regency Council’s order of 31
July 1918, was the basis for the operation of state archives until March 1951(except for the
period of the German occupation 1939-1945), when the Council of Minister’s new decree was
issued. During that period in Warsaw there were the Central Archives of Historical Records,
the Archives of Historical Records, the Treasury Archives, the Archives of the Ministry for
Religious Denominations and Public Education, and the Military Archives (in 1930
transformed the Archives of New Records), as well as provincial archives in Lublin, Piotrków
and Płock, and also in Lvov, Vilna, and in Poznan.
The largest numbers of permanent personnel were employed by the Warsaw archives.
The highest employment in the state archives was in 1924: 122 employees (of which 89
officials and 33 lower clerks); in the next years the number of those employed stabilized at a
somewhat lower level than in 1924. At the end of the 1920s and beginning of the 1930s the
state archives became firmly consolidated, although they still suffered from a shortage of
appropriate storehouses. In 1931 it was decreed that records classified as historical, produced
by state offices and institutions, should be passed to state archives.
7
Oficerska obsada „Specjalnego Oddziału przy Wojskowym Więzieniu Śledczym nr IX”
Uwięzienie polityków antysanacyjnej opozycji w wojskowym więzieniu śledczym nr 9
w Brześciu nad Bugiem latem i jesienią 1930 r. jest istotną cezurą w dziejach II
Rzeczypospolitej. Artykuł podejmuje kwestie obsady oficerskiej tej części więzienia, która
została przeznaczona na narzędzie represji, przy czym pomija losy jej tymczasowego
dowódcy – ówczesnego płk. W. Kostek-Biernackiego. Lista oficerów służących w Brześciu
obejmuje 9 nazwisk. Tekst prezentuje analizę domniemanych przyczyn takiego, a nie innego
doboru kadry dla doraźnie zestawianej załogi. Formułowana jest próba odpowiedzi na pytanie
o ewentualny wpływ uczestnictwa w wydarzeniach brzeskich na dalsze kariery oficerów do
Września 1939 r. Dotyczy to zarówno służby wojskowej jak i – w części przypadków –
8
aktywności cywilnej tych z omawianej grupy, którzy zdążyli przed wybuchem wojny przejść
do rezerwy.
Po 1 września 1939 r. los oficerów związanych z wypadkami 1930 r. był różny. Część
walczyła w kampanii wrześniowej. Dzielili oni losy żołnierzy pokonanej armii. Kilku spośród
oficerów niegdyś pełniących służbę w Brześciu znalazło się na Zachodzie. W związku z
epizodem z 1930 r. nie mieli jednak szans na pozostanie w służbie liniowej. Zarówno we
Francji jak i w Wielkiej Brytanii przebywali w ośrodkach, gdzie koncentrowano oficerów
niecieszących się zaufaniem władz emigracyjnych. Kilku pozostałych znalazło się w niewoli
niemieckiej i sowieckiej, a także w konspiracji krajowej.
The Officer Staff of the ‘Special Squad at the Military Investigative Prison
No. IX’
The imprisonment of the anti-Sanacja opposition politicians in the military
investigative prison no. 9 in Brześć n/Bugiem (Brest on the Bug) in the summer and autumn
of 1930 is a significant watershed in the history of the Second Republic of Poland. The article
discusses the issues of the officer staff in the part of prison that was intended to be an
instrument of repression; it does not deal with the fate of the provisional commander – the
then Colonel Wacław Kostek-Biernacki. The list of the officers who served in Brześć contains
nine names. The paper examines the alleged reasons why those particular officers rather than
others were chosen as part the temporary personnel. The author tries to answer the question
about the possible influence of participation in the Brześć events on the subsequent careers of
the officers until 1 September 1939. This applies both to the military service and, in some
cases, of the civilian activities of those Brześć officers who managed to be transferred to the
reserve.
The fates of the officers connected with the 1930 Brześć events varied after 1
September 1939. Some of them fought in the September campaign and suffered the fate of
the soldiers of the defeated Polish army. Several of those officers who served in the Brześć
prison managed to get to the West. However, because of the 1930 episode in their career, they
had no chance to remain in active service. Both in France and in the UK they stayed in the
centers where officers were kept, who were not trusted by the Government in Exile. The
remaining few were prisoners of war in Germany and the Soviet Union, or joined the
underground resistance in Poland.
9
Edward Raczyński – Stały Delegat RP przy Lidze Narodów w Genewie (1932-1934)
Artykuł omawia działalność Edwarda Raczyńskiego jako Stałego Delegata RP przy
Lidze Narodów w Genewie między 8 listopada 1932 r. a 1 listopada 1934 r. Raczyński
obejmuje to stanowisko nieprzypadkowo. Wcześniej pełnił wiele ważnych i
odpowiedzialnych funkcji, był sekretarzem poselstwa w Kopenhadze (1919-1922),
sekretarzem poselstwa w Londynie (1922-1926), zastępcą naczelnika Wydziału Wschodniego
w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Warszawie (1926-1931) czy naczelnikiem Wydziału
Organizacji (Ustrojów) Międzynarodowych w Warszawie (1931-1932). Ponadto posiadał
gruntowne wykształcenie (studiował w Lipsku, Londynie i Krakowie) uwieńczone tytułem
doktora z zakresu prawa i poparte doskonałą znajomością kilku języków obcych.
W artykule przedstawiono sprawy, które absorbowały Raczyńskiego na gruncie
genewskim. Dużo miejsca zajmują kwestie rozbrojeniowe omawiane podczas obrad
Międzynarodowej Konferencji Rozbrojeniowej. Niemało uwagi poświęcono sprawom
mniejszościowym, które niekiedy bezpośrednio wiązały się ze sprawami demilitaryzacyjnymi
(równouprawnienie Niemiec w dziedzinie zbrojeń usankcjonowane podpisaniem deklaracji
pięciu mocarstw z grudnia 1932 r., polski plan minimum w sprawie rozbrojenia – luty 1933 r.
czy mające miejsce we wrześniu 1934 r. wypowiedzenie przez Polskę tzw. małego traktatu
wersalskiego). Z innych wydarzeń wymienić należy: trwający od września 1931 r. japońskochiński spór o Mandżurię, szczęśliwie dla Rzeczypospolitej niedoszły do skutku „Pakt
Czterech” czy sowiecka propozycja podpisania konwencji o określeniu agresora (definicja
napastnika).
10
Doświadczenie zdobyte na gruncie genewskim zaowocowało awansem na stanowisko
Ambasadora RP w Londynie (1934-1945), gdzie Raczyński dalej wypełniał swoją misję jaką
była służba Polsce.
Edward Raczyński – Poland’s Standing Delegate to the League of Nations
in Geneva (1932-1934)
The paper discusses the activities of Edward Raczyński as Poland’s Standing Delegate
to the League of Nations in Geneva between 8 November 1932 and 1 November 1934. It is no
accident that E. Raczyński was appointed to this post. He had performed many important and
responsible functions before: he was a secretary to the legation in Copenhagen (1919-1922),
secretary to the legation in London (1922-1926), Deputy Head of the Eastern Department in
the Ministry of Foreign Affairs in Warsaw (1926-1931) or Head of the Department of
International Organizations (Systems) in Warsaw (1931-1932). Moreover, he had received
thorough education (he studied in Leipzig, London, and Krakow), having obtained his PhD in
law, and spoke several foreign languages perfectly
The paper discusses the matters with which Raczyński was concerned in Geneva.
Considerable room is occupied by the disarmament issues discussed during the sessions of the
International Disarmament Conference. A lot of attention was devoted to the minority
questions that were sometimes directly connected with demilitarization (equal rights for
Germany in the field of armaments legitimated by the signing of the declaration of five world
powers in December 1932, the Polish minimum plan for disarmament – February 1933, or
Poland’s denunciation of the so-called Small Versailles Treaty in September 1934). Other
events that should be mentioned are: the Japanese-Chinese dispute over Manchuria, the ‘Pact
of Four’, which fell through luckily for Poland, or the Soviet proposal to sign a convention
defining the aggressor (definition of the invader).
The experience gained in Geneva culminated in the promotion to the post of Poland’s
Ambassador in London (1934-1945), where Raczyński continued to fulfill his mission in the
service of Poland.
11
Spór o konsolidację narodową w okresie zagrożenia wojennego (1938-1939)
Ostatnie jedenaście miesięcy przed wybuchem wojny niemiecko-polskiej było czasem
wzmożonego wysiłku na rzecz przygotowania Kraju do obrony. Rząd i Wódz Naczelny, pod
nadzorem Prezydenta, usiłowali używając dyplomacji oraz stale dozbrajając Wojsko Polskie
przeciwdziałać konfliktowi na płaszczyźnie międzynarodowej. W polityce wewnętrznej
działania takie podejmował natomiast Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN), któremu
mentor – Edward Śmigły-Rydz wyznaczył zadania konsolidacji oraz zorganizowania
jednolicie kierowanej woli narodu.
Były to postulaty niezmiernie trudne do realizacji w zróżnicowanym i podzielonym
pod wieloma względami społeczeństwie II Rzeczypospolitej. Szczególnie, że wyraźnie
krytyczne stanowisko zajęła cała opozycja polityczna (od socjalistów po narodowców), nie
tylko inaczej postrzegająca koncepcję zjednoczenia narodowego przygotowaną przez OZN,
ale i formę jego realizacji. Stało się to bazą do dyskusji i polemik na płaszczyznach
dotyczących: treści, Wodza Naczelnego, ustroju i zagadnień społecznych, roli i znaczenia
opozycji oraz obrony państwa w założeniach hasła „konsolidacja narodowa”.
Możliwe do odtworzenia przebieg i zakres sporu, zaprezentowany w niniejszym
artykule, nie pozwala jednakże na wyciągnięcie końcowego, zasadniczego wniosku – czy pod
wpływem czynników zewnętrznych i wewnętrznych dokonała się konsolidacja narodowa?
Powodem podstawowym jest rozbieżność stanowisk adwersarzy. Politycy i publicyści
piłsudczykowscy dowodzili, że zjednoczenie narodowe dokonało się pod przywództwem i na
warunkach proponowanych przez OZN; odmienny pogląd zaprezentowali ich adwersarze.
Ponadto część opozycji (socjaliści) nie negując konsolidacji (będącej efektem zagrożenia
niemieckiego) jako faktu dokonanego, in gremio zanegowała ją w wersji proponowanej przez
OZN. Spór pozostaje więc w dalszym ciągu nierozstrzygnięty, a zaprezentowane ustalenia
skłaniają do konstatacji, że najważniejsze wydaje się uchwycenie jego istoty, a nie
definitywne rozstrzygnięcie.
The Dispute oeniver National Consolidation during the Threat of War (1938-1939)
The last eleven months before the outbreak of the German-Polish war were the time of
intensified effort for the preparation of the country for defense. The Government and the
Commander in Chief, supervised by the President, tried to prevent the conflict by using
diplomacy on the international level and constantly arming the Polish Army. In domestic
politics, such actions were taken by the Camp of National Unification (OZN), to which its
mentor, Marshal Edward Śmigły-Rydz, assigned the tasks of consolidating and forming the
uniform will of the nation.
These assignments were very difficult to execute in the Second Republic’s society diversified and divided in may respects. The more so that a clearly critical stance was taken
by the whole political opposition (from socialists to nationalists), who not only had a different
perception of the concept of national unification prepared by the OZN, but also of the form of
its implementation. This became the basis for discussions and fierce arguments concerning the
Commander-in-Chief, the political system and social problems, the role and importance of the
opposition, defense of the State, and the other contents in the assumptions of the concept of
‘national consolidation’.
Although the course and scope of the dispute are reconstructed in this paper, it is not
possible to draw a final, fundamental conclusion: did national consolidation take place under
the influence of external and internal factors? The principal reason was the divergence of
positions of the adversaries. The Piłsudski camp’s politicians and journalists argued that
national unification took place under the leadership of and on the terms offered by the OZN,
while their adversaries had a different view. Moreover, while not challenging the
12
consolidation (which was the effect of the German threat) as a fait accompli, part of the
opposition (socialists) challenged en masse its OZN version. Therefore, the dispute still seems
unresolved, while the presented findings prompt the conclusion that what seems most
important is to grasp its essence rather settle it definitively.
13
Kohabitacja po polsku. Prezydent kontra premier w latach drugiej wojny światowej
Konsekwencje kampanii wrześniowej spowodowały duże przetasowania na ówczesnej
polskiej scenie politycznej. Niepodzielnie rządzący przez lata piłsudczycy wiele stracili w
oczach opinii publicznej, choć zachowali w swych rękach urząd prezydenta RP.
Przedwrześniowa opozycja przejęła kontrolę nad rządem kierowanym przez gen. Sikorskiego.
Od pierwszych chwil było widoczne, że jest to przysłowiowy „kulawy kompromis”. Konflikt
między czołowymi politykami był nieuchronny. Przebieg tej kohabitacji kształtowały m.in.:
spór o kompetencje obu przywódców i różnorodne konflikty na tle prestiżowym. Istotnym
czynnikiem była nieustanna rywalizacja w mediach: prasie i radiu. Osobnym problemem był
wykorzystywany w poufnych rozgrywkach stan zdrowia obu rywali i poważna choroba głowy
państwa. Obie strony bez skrupułów wykorzystywały swoje wpływy w służbach specjalnych
a także poufny i „kuchenny wywiad”. Terenem rywalizacji była również polska polityka
zagraniczna oraz kontakty z krajem, choć niekiedy mogło to grozić dekonspiracją ich
zwolennikom pod okupacją niemiecką lub sowiecką. Obie strony prowadziły także ostry spor
o najnowszą historię Polski (swego rodzaju politykę historyczną). Żadna z nich nie gardziła
zbieraniem haków na przeciwników politycznych łącznie ze sprawami obyczajowymi.
Pomimo, że w grę wchodziły osoby najważniejsze dla państwa stosowano na dużą skalę
taktykę ośmieszania i poniżania przeciwnika przypinając konkurentowi różnorodne łatki.
Generalnie w latach 1939-1944 trwała ostra rywalizacja dwóch najwyższych dostojników
Rzeczypospolitej: prezydenta i premiera, często o dużym natężeniu emocjonalnym.
Przynajmniej część przyczyn takiego stanu rzeczy na szczytach władzy tkwiła w
nieprecyzyjnych regulacjach prawnych, a część w naszym polskim charakterze narodowym.
Cohabitation ‘Polish style’. The President versus the Prime Minister
during World War Two
The consequences of the 1939 September campaign caused serious changes on the
then Polish political scene. The Piłsudskites, who had ruled absolutely for years, went down
considerably in the estimation of the public opinion, although they retained the office of the
President of Poland in their hands. The pre-September opposition took control of the
government headed by General Sikorski. From the very beginning it was evident that this was
the proverbial ‘lame compromise’. Conflict between the leading politicians was inevitable.
This cohabitation was determined inter alia by a dispute over the powers of the two leaders
and various prestige-motivated conflicts. A significant factor was an incessant rivalry in the
media: in the press and on the radio. A separate problem was the condition of health of both
rivals, used in secret conflicts, and the serious illness of the Head of State. Both parties
unscrupulously used their influences in secret services as well as confidential and informal
intelligence gathering. The field of rivalry was also Polish foreign policy and contacts with
the occupied Poland although sometimes the adherents of either party were in danger of being
exposed under the German or Soviet occupation. Both parties also argued bitterly on the then
recent history of Poland (a kind of historical policy). Neither was adverse to collecting
compromising material on their political opponents, including information on their morals.
Despite the fact that the most important persons in the State were the targets, the tactics of
deriding and humiliating the opponent by attributing various vices to the rival was used on a
large scale. In general, in 1939-1944 there was a fierce rivalry, often highly emotional,
between the two supreme dignitaries of the Republic: the President and the Prime Minister. At
least some of the causes of this situation at the highest levels of power lay in imprecise legal
regulations, and some in Polish national character.
14
Powstanie i działalność Komitetu Polskiej Pomocy w Lublinie
(grudzień 1939 – 31 grudnia 1940 r.)
Późną jesienią 1939 r. po zakończeniu działań wojennych na obszarze Lubelszczyzny,
liczba osób, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej i materialnej systematycznie rosła.
Spowodowane to było negatywnymi następstwami działań wojennych ale też polityki
zapoczątkowanej przez okupanta niemieckiego. Już pod koniec października w Lublinie i
okolicach pojawili się pierwsi przesiedleńcy.
Z pomocą tym osobom pośpieszyły wszelkiego rodzaju instytucje charytatywne i opiekuńcze
jakie działały jeszcze przed wojną oraz „komitety pomocowe” tworzone samoistnie przez
działaczy społecznych już w okresie wojny.
Władze niemieckie postanowiły stworzyć jednolitą instytucję o charakterze
opiekuńczym, której działanie mogliby w pełni kontrolować. Strona polska również chciała
stworzyć jednolitą instytucję pomocowa ale najważniejszym celem była efektywność
niesionej przez nią pomocy.
W grudniu 1939 r. w Lublinie zostaje powołana nowa instytucja o charakterze
opiekuńczym – Polska Pomoc – która miała otoczyć kompleksową opieką licznych
potrzebujących: wysiedlonych, ludność bez dachu nad głową, „uciekinierów” z województw
zachodnich oraz miejscową ubogą ludność. Nowa instytucja działała do końca grudnia 1940
roku i otoczyła kompleksową opieką wszystkich swoich podopiecznych. Starano się nie tylko
o zapewnienie im wyżywienia i miejsca noclegowego ale też zadbano o opiekę lekarską,
pośredniczono w poszukiwaniu pracy oraz otoczono opieką dzieci podopiecznych (ochronki).
Od roku 1941 kompetencje Polskiej Pomocy przejęła mowa instytucja opiekuńcza – Rada
Główna Opiekuńcza.
The Establishment and Activities of the Committee for Polish Aid in Lublin (December
1939 – 31 December 1940 )
In the late autumn of 1939 after hostilities ceased in the Lublin region, the number of
people who were in difficult financial and life conditions systematically rose. This was caused
not only by the adverse effects of military operations but also by the policy of the German
invaders. As early as the end of October, the first displaced persons appeared in Lublin and in
its vicinity.
The institutions that came to their aid were all kinds of charities and welfare
organizations that still operated before the war as well as ‘assistance committees’ set up
spontaneously by voluntary activists already during the war.
The German occupational authorities decided to set up a single welfare institution
whose activities they could strictly supervise. The Polish side also wanted to establish a single
aid institution but its main goal was the efficacy of the assistance rendered.
In December 1939 a new welfare-type institution was established in Lublin – the
Polish Aid (Polska Pomoc), which would provide comprehensive care to the many needy:
displaced persons, the homeless, ‘refugees’ from the Western provinces, and the local poor
population. The new institution operated until the end of December 1941 and offered
comprehensive care to all those under its charge. The committee tried to provide not only
food and shelter but also medical care and offered help in finding a job. The children of those
needy were also looked after in nurseries. In 1941 the competence of the Polish Aid was taken
over by a new welfare institution, the Central Welfare Council (Rada Główna Opiekuńcza).
15
Podziemie w konwencji polskiego filmu socrealistycznego
W socrealistyczny okresie filmu polskiego mamy trzy odmienne obrazy podziemia:
obraz własnej, PPR-owskiej, bohaterskiej i monopolistycznej walki, przemilczenie podziemia
niekomunistycznego oraz konspiracja, czy w tym wypadku bandytyzm powojenny, które po
połączeniu w jedną całość stanowią kompletny kanon propagandowy opowiadający nową
historię. Widoczne w nich zaangażowanie polityczne i dydaktyzm w większości odpowiadały
oficjalnie obowiązującemu schematowi. Gdy podziemie komunistyczne przedstawiane było
jako rodzące się, wzmacniające, dynamiczne to jego niekomunistyczny odpowiednik otrzymał
wizerunek schyłkowego, zarówno ideowo, moralnie, jak i organizacyjnie. Prezentowane w
filmach postaci, bez względu na przynależność do którejkolwiek z wymienionych kategorii
były reprezentantami całych typów, przedstawicielami grup polityczno-moralnych. Tworzone
obrazy były elementem budowy nowej matrycy kulturowej, która poprzez wielokrotne
powtarzanie (bądź pomijanie) treści zastąpić miała dotychczasowe: pamięć i doświadczenie.
The Underground Movement in the Convention of the Polish Socrealist Cinema
In the socrealist period of the Polish cinema there are three different pictures of the
underground resistance movement: the image of the heroic and single-handed struggle of the
(communist) PPR (Polish Workers’ Party), the concealment of the non-communist
underground resistance, and the post-war underground (presented as banditry), which, when
combined into a whole, make up a complete canon of history-retelling propaganda. The
political commitment and didactic character of the films mostly satisfied the officially
approved pattern. While the communist underground resistance movement was shown as allemerging, dynamic and gaining strength, the image of its non-communist counterpart was
that of ideological, organizational and moral decadence. The characters shown in the films,
regardless of belonging to any of the foregoing categories, embodied general types as
representatives of political-moral groupings. The films produced were an element of
implanting a new cultural matrix, which, by constantly repeating (or omitting) certain
contents, was expected to replace the previous experience and remembrance.
16
Historyczne światy możliwe, czyli o roli przesądów w badaniach historycznych
Artykuł jest próbą pokazania wpływu założeń odnoszących się do podstawowych
kategorii obecnych w badaniach historycznych na formułowane wizerunki przeszłości. W
moim przekonaniu założenia tego rodzaju najczęściej określają wyznawany przez badaczy
‘ideał nauki’, a nim z kolei odnaleźć możemy te elementy, które definiują nie tylko cel czy
sens pracy historyka, a zatem określają stawiane przed historykiem/historią zadania, ale także
odnoszą się do możliwości poznawczych samej nauki historycznej.
Possible Historical Worlds or the Role of Prejudices in Historical Research
This paper tries to show the effect of assumptions concerning the fundamental
categories present in historical research on the formulated images of the past. I am convinced
that these assumptions most often describe the ‘ideal of science’ that scholars profess, and it is
in this ideal that we can in turn find the elements that define not only the goal or sense of the
historian’s work (thus specifying the tasks set before the historian/history) but they also
concern the cognitive possibilities of the science of history itself.
Stanowisko władz i reakcje społeczne w II Rzeczypospolitej wobec Wielkiego Głodu na
Ukrainie
Przedmiotem zainteresowania artykułu jest postawa społeczeństwa II Rzeczypospolitej
wobec Wielkiego Głodu (Hołodomor) na Ukrainie w latach 1932-1933. Wydarzenia te były
największą z trzech dwudziestowiecznych klęsk głodowych na tym obszarze. Wyróżniały się
17
kilkumilionową skalą ofiar (w tym ponad 20 tys. Polaków) oraz tym, że był to głód sztuczny
(nastąpił w wyniku świadomych decyzji władz ZSRR, które na każdym jego etapie był w
stanie mu zapobiec). Od dwóch dziesięcioleci problematyka Wielkiego Głodu na Ukrainie
zdobywa coraz ważniejsze miejsce w dyskursie historycznym w Polsce, co odzwierciedlają
ukazujące się publikacje. Dostępne źródła potwierdzają, iż władze II Rzeczypospolitej na tle
międzywojennej Europie należały do jednych z najlepiej poinformowanych o wydarzeniach
nad Dnieprem. Politycy i dyplomaci polscy obdarzali tereny ukraińskie szczególnym
zainteresowaniem, ale z przyczyn politycznych w swych wypowiedziach dążyli do
zachowania neutralności. Postawa ta miała wpływ na postawę społeczeństwa II
Rzeczypospolitej. Docierające do Polski pogłoski o głodzie relacjonowała prasa polska, ale
również ona zachowywała na ogół daleko idącą wstrzemięźliwość w publikowaniu
informacji. Na stanowisku prasy zaważyły aspiracje czynników rządowych starających się
osiągnąć poprawę stosunków polsko-radzieckich oraz pogarszające się relacje polskoukraińskie w Galicji Wschodniej. Z pozycji analizy społeczeństwa II Rzeczypospolitej
odrębną kwestią jest reakcja współtworzącej je mniejszości ukraińskiej. Na wieść o klęsce
głodowej na Ukrainie Radzieckiej zorganizowała ona akcję protestacyjną w kraju i za granicą.
Działania te były nieco spóźnione i miały ograniczony zasięg. Rozdrobnienie polityczne
ukraińskiego życia politycznego w Polsce spowodowało, że skuteczność akcji protestacyjnej
uzależniona została od aspiracji poszczególnych organizacji. Nasilająca się działalność
radykalnego podziemia nacjonalistycznego była natomiast jednym z czynników, które
doprowadziły do załamania się akcji protestacyjnej w Polsce. Również niepowodzeniem
skończyły się podjęte przez powołane komitety pomocy próby zbierania datków i wysłania
żywności dla głodującej ludności. Sukces uwarunkowany był stanowiskiem władz
radzieckich, te zaś nie godziły się na przepuszczenie przez granicę pomocy humanitarnej i
konsekwentnie zaprzeczały, aby na Ukrainie trwał głód i masowo umierała ludność.
The Attitude of the Second Republic and Its Society towards the Famine in Ukraine in
1932-1933
The object of interest of the paper is the attitude of Poland’s society towards the Great
Famine (Holodomor) in Ukraine in 1932-1933. These events were the greatest of the three
twentieth-century famine disasters in that territory. They were distinctive because of the scale
of several-million victims (including twenty thousand Poles) and the fact that it was artificial
famine (as a result of conscious decisions of the Soviet Union’s authorities, which could have
prevented it at each of its stages). For the last two decades the problems concerning the Great
Famine in Ukraine have occupied an increasingly important position in historical discourse in
Poland, which is reflected by the publications that have been coming out. The available
sources confirm that compared with the interwar Europe, the authorities of the Second
Republic of Poland were among the best informed about the events taking place on territory
around the Dnieper river. Polish politicians and diplomats were especially interested in the
Ukrainian territories but for political reasons they tried to remain neutral in their public
statements. This attitude influenced the attitude of Polish society. Rumors reaching Poland
about famine were reported by the Polish press, which, however, was also highly restrained in
publishing information. The attitude of the press was influenced by the aspirations of the
government circles, who tried to improve Polish-Russian relations, and by the deteriorating
Polish-Ukrainian relations in Poland’s Eastern Galicia (Galicja). From the perspective of the
analysis of the Second Republic’s society, a separate question is the reaction of its Ukrainian
minority. On hearing about the famine in Soviet Ukraine, the Ukrainian community launched
a protest campaign at home (i.e. in Poland) and abroad. Those actions were somewhat late and
had a limited range. The political fragmentation of the Ukrainian political life in Poland
18
caused the effectiveness of protests to be dependent on the aspirations of individual
organizations. By contrast, the intensified activities of the Ukrainian radical nationalist
underground movement were one of the factors that brought about the collapse of the protest
campaign in Poland. Unsuccessful were also attempts by the ad hoc assistance committees to
collect donations and send food to the starving population in Soviet Ukraine. Possible success
depended on the position of the Soviet authorities, which did not agree to allow humanitarian
aid into the Soviet Union, and consistently denied that there was any famine in Ukraine and
that large numbers of people were dying.
19
Włość cycowska w XIX wieku: położenie, obszar, właściciele
Cały obszar ziem uprawnych wchodzących w skład dóbr cycowskich był otoczony pasmem
rozciągających się wokół nich lasów, w znacznej części należących do cycowskiej włości.
Przylegająca do nich od zachodu rozległa puszcza, ciągnąca się do ornych pól dóbr
puchaczowskich stanowiła część granicy dzielącej od wieków dwa obszary: na zachód od niej
osadnictwa, którym zasadniczą rolę odgrywał żywioł polski, na wschodzie – żywioł ruski. Z
obu map wynika, iż w centralnej części dóbr był usytuowany dwór cycowski z folwarkiem.
Właścicieli dóbr cycowskich w czasach Rzeczpospolitej można było zaliczyć do bogatej
szlachty. Ci którzy te dobra posiadali na przełomie XVIII i XIX w. wspięli się na wyższy już
poziom hierarchii stanowej. Następnie dobra cycowskie, których właścicielami w ich długiej
historii byli przedstawiciele stanu rycerskiego, szlachty, arystokracji, ziemiaństwa, przeszły w
ręce ludzi interesu, obeznanych doskonale z transakcjami rynkowymi, które rozwijający się
wówczas na ziemiach polskich kapitalizm wprowadził także w sferę własności ziemskiej.
Wiesław Śladkowski
The Estate of Cyców in the 19th Century: Its Location, Area, and Owners
The whole farmland, which was part of the Cyców estate, was surrounded by a belt of
extensive woods largely belonging to the estate. The vast adjacent forest in the west,
stretching as far as the arable fields of the Puchaczów estate, constituted part of the border
that divided two areas for centuries: west of it, the settlements with the dominant Polish
element, in the east – with the prevailing Russian (Ruthenian) element. Both maps show that
in the central part of the estate there was the Cyców manor house with the manorial land.
The owners of the Cyców estate in the days of the First Polish Commonwealth could
be ranked as rich nobility. Those who owned this estate on the turn of the 18 th and 19th
centuries attained a higher level in the class hierarchy. Then, the Cyców estate, whose owners
over history belonged to the class of knights, nobility, aristocracy, and landed gentry, passed
into the hands of businessmen well acquainted with market transactions, which capitalism
developing then in the Polish territories also introduced into the sphere of land ownership.
20
Ukraińskie życie kulturalne na Chełmszczyźnie i Podlasiu Południowym
w pierwszej połowie lat trzydziestych XX wieku
Dwudziestolecie międzywojenne było epoką szczególną w dziejach ukraińskiego
życia kulturalnego na Chełmszczyźnie i Podlasiu Południowym. Obok zachowywania
ukraińskiej kultury tradycyjnej, żywej i obecnej tu od stuleci, wraz z kształtowaniem się
nowoczesnej ukraińskiej świadomości narodowej właśnie w tym okresie zaczyna tutaj szerzej
funkcjonować ukraińska kultura nowoczesna.
Pierwsza połowa lat trzydziestych XX w. była okresem, gdy nastąpiło wyraźne
osłabienie zorganizowanego ukraińskiego życia kulturalnego na Chełmszczyźnie i Podlasiu
Południowym. Było to wynikiem likwidacji Towarzystwa „Ridna Chata” oraz innych działań
władz państwowych mających na celu osłabienie aktywności ruchu ukraińskiego i polonizację
ludności ukraińskiej. W tym okresie władze państwowe w coraz większym stopniu
ograniczały na terenie Chełmszczyzny i Podlasia Południowego wszelkie przejawy życia
społecznego i kulturalnego o niepolskim charakterze.
Mimo istniejących ograniczeń ukraińskie życie kulturalne na Chełmszczyźnie i
Podlasiu Południowym w pierwszej połowie czwartej dekady XX w. nadal funkcjonowało na
różnorodnych płaszczyznach. Najmniej ograniczeniom ze strony władz podlegała ukraińska
kultura tradycyjna, kultywowana w gronie rodzinnym i w lokalnych społecznościach, co ze
swej natury było trudne do skontrolowania i ingerencji.
Grzegorz Kuprianowicz
Ukrainian Cultural Life in Chełm Region and in Southern Podlasie
in the Early 1930s
A special period in the history of Ukrainian cultural life in the Chełm region and in
Southern Podlasie in the Second Republic was the first half of the 1930s. During that period
the official side of Ukrainian cultural life in these regions was considerably restricted due to
the tightening of the State’s nationality policy from 1930. After the 1930 closing down of the
Ridna Khata Society, which was the most important Ukrainian cultural institution in that
region in the 1920s, the main centers of cultural life in the Ukrainian community were
Ukrainian cooperatives. At the end of 1934 there were 75 Ukrainian cooperatives in that area.
Apart from economic activities, they devoted much attention to culture: they ran choirs,
libraries, theatrical groups, and organized celebrations of national holidays, as well as
working with children. The natural centers of Ukrainian cultural life were also Orthodox
parishes. Sometimes other attempts were made to organize Ukrainian cultural events or even
to publish a Ukrainian periodical (“Kholms’kyi Holos”) in 1933. During the first half of the
1930s the State authorities systematically eliminated all manifestations of Ukrainian national
life in these regions, including cultural activities.
21