Pobierz artykuł z działu „Ochrona Środowiska w woj. Śląskim”

Transkrypt

Journal
of Ecology
and
Health
Ukazuje się od / Founded in 1996
ISSN 2082-2634
2011 nr 1
Aktualna punktacja MNiSW 6,0
Poprzednio / Formerly:
Szanowni Czytelnicy
W obecnym roku będziemy obchodzić okrągłą
15. rocznicę wydawania Naszego Pisma. Z przyjemnością donoszę Państwu, że na naszej stronie internetowej postanowiliśmy zamieszczać
obok streszczeń pełny tekst artykułów do
pobrania w wersji PDF. Liczymy, że spowoduje
to większą dostępność i poczytność pisma, co
być może w przyszłości zaowocuje ilością cytowań naszych autorów.
W bieżącym numerze naszego periodyku pragnę
zwrócić uwagę na bardzo interesujący artykuł
Prof. Kundieva dotyczący prewencji HIV/AIDS
wśród pracowników ochrony zdrowia na Ukrainie. Autor przedstawia sytuację epidemiologiczną, ryzyko zachorowania oraz sposoby prewencji na
Ukrainie w kontekście sytuacji na świecie. Na stałe już u nas zagościł temat
terapii fotodynamicznej, zachęcam do lektury pracy poglądowej dotyczącej
jej zastosowania w chorobach skóry – nie tylko nowotworowych ale także
w kosmetologii i w medycynie przeciwstarzeniowej. Za pośrednictwem
łamów ,,Journal of Ecology and Health” mam zaszczyt poinformować oraz
zachęcić do wzięcia udziału Naszych Drogich Czytelników w corocznym
majowym (6-8 maja) III Sympozjum Ustrońskie Spotkania Rehabilitacji
Onkologicznej. Organizatorami przedsięwzięcia są: Uzdrowisko Ustroń SA,
Instytut Onkologii w Gliwicach oraz Katedra Fizjoterapii Wyższej Szkoły
Ekonomii i Administracji w Bytomiu. Tegoroczne sympozjum odbywać się
będzie pod tytułem „Możliwości usprawniania chorych po leczeniu z powodu choroby nowotworowej”. W dniu 13 kwietnia zapraszam także do
udziału w III Międzynarodowym Sympozjum Edukacyjnym pt. ,,Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia pracowników w procesie pracy”, które jest
organizowane przez WSEiA w Bytomiu.
Journal
of Ecology
and
Health
gwsp.pl
www.gwsp.pl
ul. Kruczkowskiego 12, 41-710 Ruda Śląska
tel. (32) 793 45 60, [email protected]
www.omn.com.pl
z wyrazami szacunku
Wojciech Kozik
redaktor naczelny
III Sympozjum: Ustrońskie Spotkania Rehabilitacji Onkologicznej
„Możliwości usprawniania chorych po leczeniu
z powodu choroby nowotworowej.”
6 - 8 maja 2011 roku
KOMUNIKAT NR 1
Przedsiębiorstwo Uzdrowiskowe „Ustroń” S.A.
serdecznie zaprasza w dniach 6 - 8 maja 2011 roku do udziału
w III Sympozjum: Ustrońskie Spotkania Rehabilitacji Onkologicznej
„Możliwości usprawniania chorych po leczeniu
z powodu choroby nowotworowej.”
Tematyka kolejnego Sympozjum obejmie takie zagadnienia jak: znaczenie rehabilitacji
onkologicznej, metody stosowane w rehabilitacji schorzeń onkologicznych, diagnostyka i leczenie obrzęku limfatycznego, postępowanie psychoterapeutyczne w przebiegu
choroby nowotworowej.
Przedyskutowanie najnowocześniejszych metod profilaktyki, diagnostyki oraz leczenia
stosowanych w kompleksowej rehabilitacji onkologicznej z udziałem zaproszonych
gości i wybitnych wykładowców zarówno z kraju, jak i z ośrodków zagranicznych,
a następnie wypracowanie wniosków i założeń terapeutycznych opartych na aktualnie
dostępnej wiedzy naukowej, stanie się ważnym etapem rozwoju tej dziedziny nauki
i wiedzy medycznej.
Do zobaczenia w Ustroniu
Komitet Organizacyjny Sympozjum
CENY ZAMIESZCZENIA REKLAM DO UZGODNIENIA Z REDAKCJĄ
3
Redakcja ,,Jurnal od Ecology and Health”, GWSP,
21,00 zł
126,00 zł
ISSN 2082-2634
Redaktor naczelny
Dr n. med. Wojciech Kozik
Journal
of Ecology
and
Health
V
1 (85)
styczeń-luty 2011
tel. (32) 225-39-05, w. 104, www.gwsp.pl
e-mail: [email protected]
Dr inż. Jan Pałasz – Politechnika Śląska, Gliwice
Prof. dr hab. Wacław Adamczyk – Katedra
Technologii i Ekologii Wyrobów, Uniwersytet
Ekonomiczny, Kraków – Przewodniczący
Prof. Dr. Gerhard Banse – Institut für
Technikfolgenabschätzung und Systemanalyse
/ITAS/, Karlsruhe, Niemcy
Prof. Ing. Magdaléna Lacko-Bartošová CSc. –
Slovenská pol'nohospodárska univerzita v Nitre
(Słowacja)
Prof. ndzw. dr hab. inż. Mirosław Czapka –
Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji,
Bytom
Dr hab. inż. arch. Krzysztof Gasidło – prof.
ndzw. Politechniki Śląskiej, Gliwice, Zakład
Planowania Regionalnego, Wydział Architektury
Prof. dr hab. n. med. Tadeusz Gaździk – Śląski
Uniwersytet Medyczny, Katowice, Wyższa
Szkoła Ekonomii i Administracji, Bytom
Prof. dr Muhammad Iqbal – Head Dep. of.
Botany, Hamdard University, New Delhi, Indie
Prof. Dr. Jürgen Kopfmüller – Institut für
Technikfolgenabschätzung und Systemanalyse
/ITAS/, Karlsruhe, Niemcy
Dr n. chem. Violetta Kozik - Uniwersytet Śląski,
Katowice, Wyższa Szkoła Ekonomii i
Administracji, Bytom
Dr n. med. Wojciech Kozik – Wyższa Szkoła
Ekonomii i Administracji, Bytom
Prof. Yuriy Kundiev, MD Ph D Dr. Sci - Institute
for Occupational Health of National AM of
Ukraine, Kyiv, Ukraina
Prof. ndzw. dr hab. Krzysztof Malik – Wydział
Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Politechnika
Opolska
Prof. Dr. Sci (med) Antonina Nahorna - Institute
for Occupational Health of National AMS of
Ukraine, Kyiv, Ukraina
Ph Dr. Zlatica Plašienková, CSc. – Dep. of.
Philosophy, Uniwersytet Comeniusa,
Bratysława, Słowacja
Prof. dr hab. n. med. Andrzej Plech – Wyższa
Szkoła Ekonomii i Administracji, Bytom,
Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna
im. Kard. A. Hlonda, Mysłowice
Prof. Martin Rusnák MD, PhD - Uniwersytet
Trnawski w Trnawie
Prof. dr hab. n. med. Aleksander Sieroń –
Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice,
Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji,
Bytom
Prof. PhDr. Josef Šmajs, CSc. – Katedra
Filozofie Uniwersytet Masaryka, Brno,
Republika Czeska
Prof. zw. dr hab. n. med. Henryk Trzeciak Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im.
Kard. A. Hlonda, Mysłowice
Dr hab. Ligia Tuszyńska – Wydział Biologii
Uniwersytetu Warszawskiego
Dr hab. Wiesław Włoch – prof. Uniwersytetu
Opolskiego, Katedra Biosystematyki, prac.
nauk. Ogrodu Botanicznego CZRP PAN w
Warszawie-Powsinie, dyrektor Ogrodu
Botanicznego w Mikołowie-Mokrem
Doc. dr Mirosław Wójcik – Górnośląska Wyższa
Szkoła Pedagogiczna im. Kard. A. Hlonda,
Mysłowice
Bożena Gajdzik: Miejsce i rola systemu zarządzania środowiskowego
w łańcuchu wartości - The place and role of environmental management
system in the value chain .........................................................................
Jacek Żukowski: Wykorzystanie metod jakościowych do badania wiedzy
środowiskowej społeczności lokalnych - Applying qualitative research
methods in the studies of environmental knowledge ...............................
R. Rochel, J. Kwapuliński, J. Kowol, M. Zielonka, G. Librowska,
D. Suchecka, D. Jabłecka: Charakterystyka ekotoksykologiczna środowiska przyrodniczego w zasięgu oddziaływania punktowego źródła
emisji niklu - Ecotoxicological characteristic of environment in range of
the influence point source of nickel emission ........................................
Magdaléna Lacko-Bartošová, Ľubomír Kobida: Częstość występowania mikotoksyn z rodziny Fusarium a plonowanie pszenicy w rolnictwie
integrowanym i ekologicznym - Incidence of Fusarium mycotoxins and
wheat yields in integrated and ecological systems ..................................
Iwona Romanowska–Słomka, Janusz Mirosławski: Zagrożenia szkodliwymi czynnikami biologicznymi w środowisku pracy - Biological
hazards in the work environment .......................................................
Aleksandra Kawczyk-Krupka, Aleksandra Ledwon, Jacek Karpe,
Maria Simon-Sieroń, Aleksander Sieroń: Terapia fotodynamiczna
(PDT) w chorobach skóry- co nowego? - Photodynamic therapy (PDT)
in dermatology - what’s new? ..................................................................
Barbara Kołodziej: Potrzeba wsparcia psychologicznego ratowników
medycznych w kontekście wsparcia psychologicznego funkcjonariuszy
policji i straży pożarnej - The necessity of the psychological assistance
for the life-savers in context of the psychological assistance for
policemen and firemen ..........................................................................
Yu. I. Kundiev, D. V. Varyvonchyk, A. M. Nahorna, S. O. Rykov,
N. A. Obukhova, A. V. Basanets, T. D. Kharchenko:
HIV/AIDS prevention at workplace in the health system of Ukraine Zapobieganie zakażeniom HIV/AIDS w miejscach pracy ukraińskiej
służby zdrowia ........................................................................................
Agnieszka Labus: Koncepcje przestrzenne miast XXI wieku w aspekcie
procesu starzenia się społeczeństw - Concepts of urban planning of the
XXI century cities in the context of ageing society ...............................
3
7
13
19
24
28
35
38
45
Konferencje, targi, wystawy
Łukasz Adamus: Seminarium: Strategia EUROPA 2020 - Seminar: The
EUROPE 2020 Strategy ..........................................................................
Katarzyna Kawczyńska: Odpady - trwają prace nad nowymi ustawami czy Polsce uda się uciec przed karami UE? - Waste: works on new
legislation are ongoing - will Poland manage to escape the EU penalties?
Fot. na I okł. - Mirosław Czapka: Museum of Health Care
(Muzeum Opieki Zdrowotnej) w Edirne, Turcja
2
27
Seminarium
Strategia EUROPA 2020
Zrównoważone budownictwo jest nieodzownym elementem inicjatyw i strategii władz europejskich, mających na
celu zapewnienie stabilnego rozwoju nauki i gospodarki,
uwzględniającego aspekty ekonomiczne, społeczne oraz
środowiskowe. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest jego
duży potencjał jako narzędzia realizacji planów, który wynika z ogromnego wpływu wywieranego na ekonomię Unii
Europejskiej, zdrowie i jakość życia ludzi oraz stan środowiska naturalnego. Wsparcie ze strony instytucji europejskich sprawia, że innowacyjne, ekologiczne rozwiązania
i wyroby stosowane w budownictwie cieszą się coraz
większą popularnością zarówno wśród osób prywatnych
jak i inwestorów instytucjonalnych. Przyczynia się do tego
również nieustannie rosnąca w społeczeństwie świadomość jak bardzo istotne są decyzje podejmowane przez
jednostki dla kształtowania całościowego wpływu działalności człowieka na środowisko naturalne. Nie bez znaczenia są też coraz częstsze alarmujące informacje na temat
jego obecnego stanu, w szczególności przestrzegające
przed grożącymi nam zmianami klimatycznymi, które mogą w niedalekiej perspektywie przynieść negatywne efekty
o trudnej do przewidzenia skali.
Jednym z dokumentów wytyczających drogę, którą ma podążać europejska gospodarka, jest „EUROPA 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju,
sprzyjającego włączeniu społecznemu”. Według jej autorów zrównoważony rozwój przyjaznej dla środowiska, innowacyjnej i opartej na wiedzy gospodarki europejskiej
stanowi klucz do zniwelowania skutków niedawnego kryzysu i powrotu na ścieżkę dynamicznego postępu. Realizacji założonych celów służyć ma wspieranie badań naukowych, współpracy nauki z przemysłem, a także promowanie rozwiązań zmniejszających wpływ człowieka na
środowisko, głównie poprzez ograniczenie wszelkiego rodzaju emisji i efektywniejsze korzystanie z zasobów naturalnych. W ramach strategii Komisja Europejska proponuje pięć obszarów, w których należy określić wymierne
cele dla Unii Europejskiej przewidziane do osiągnięcia
w ciągu najbliższych dziecięciu lat, przełożone również na
cele krajowe. Te obszary to: zatrudnienie, badania i innowacje, zmiany klimatu i energia, edukacja, walka z ubóstwem.
Szczególnie istotne dla zrównoważonego budownictwa
powinno być połączenie obszarów „badania i innowacje”
oraz „zmiany klimatu i energia”, w ramach których należy
się spodziewać wspierania działań w zakresie opracowywania nowych, cechujących się coraz lepszymi parametrami środowiskowymi wyrobów i rozwiązań. Dokument
przedstawia też wizję społecznej gospodarki rynkowej dla
2
Europy XXI wieku, opartej na trzech, uzupełniających się
i wzajemnie zależnych priorytetach:
! rozwój inteligentny, czyli rozwój gospodarki opartej na
wiedzy i innowacji,
! rozwój zrównoważony, czyli wspieranie gospodarki
przyjaznej środowisku, efektywnie wykorzystującej
zasoby naturalne, a jednocześnie bardziej konkurencyjnej,
! rozwój zapobiegający wykluczeniu społecznemu, czyli
wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną.
W skali całej Unii Komisja Europejska proponuje przyjęcie pewnych nadrzędnych celów określonych konkretnymi wartościami liczbowymi, na które składają się:
! przeznaczanie na badania i rozwój co najmniej 3% PKB
Unii,
! osiągnięcie celów „20/20/20” w zakresie klimatu
i energii (lub zwiększenie ograniczenia emisji CO2 nawet do 30% jeżeli spełnione zostaną pewne warunki),
! zwiększenie wskaźnika zatrudnienia osób w wieku
20-64 lat do 75%,
! ograniczenie do 10% liczby osób przedwcześnie kończących naukę szkolną i osiągnięcie wskaźnika 40%
osób z młodego pokolenia z wyższym wykształceniem,
! zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem o 20
milionów.
Powyższe cele są ze sobą wzajemnie powiązane. Większe
możliwości w zakresie działalności badawczo-rozwojowej
i innowacyjnej we wszystkich sektorach gospodarki oraz
efektywniejsze korzystanie z zasobów służą poprawie konkurencyjności i będą sprzyjać tworzeniu nowych miejsc
pracy.
Strategia EUROPA 2020 wytycza kierunek rozwoju gospodarki europejskiej na najbliższe 10 lat. Z zawartych niej
zapisów wynika że w tym okresie w szczególny sposób
będą promowane gałęzie przemysłu o największym potencjale ograniczania oddziaływania na środowisko naturalne, do których należy też budownictwo zgodne z zasadami
zrównoważonego rozwoju. Poprzez programy pomocy finansowej, normalizację, wymagania prawne oraz działania edukacyjne i informacyjne wspierane będą zarówno
działania o charakterze badawczo-rozwojowym, prowadzące do powstawania innowacyjnych wyrobów i rozwiązań, jak i ich wprowadzanie na rynek. Wiedza o sformułowanych w strategii EUROPA 2020 zamierzeniach władz
europejskich powinna stanowić dla przedsiębiorców cenny drogowskaz, dający dodatkowy impuls do podejmowania decyzji o ukierunkowaniu dalszej działalności na
zrównoważony rozwój.
JEcolHealth, vol. 15, nr 1, styczeń-luty 2011
Mgr inż. Łukasz Adamus
Instytut Techniki Budowlanej
BOŻENA GAJDZIK
Politechnika Śląska, Katedra Zarządzania i Informatyki
Miejsce i rola systemu zarządzania środowiskowego
w łańcuchu wartości
The place and role of environmental management system in the value chain
Streszczenie:
W artykule przedstawiono zagadnienia umiejscowienia systemu zarządzania środowiskowego w łańcuchu wartości.
Przyjęto koncepcję zrównoważonego rozwoju jako strategię rozwoju przedsiębiorstw tworzących łańcuch. W związku,
z tym zaproponowano pojęcie wartości zrównoważonej. Ponadto wykazano rolę systemu zarządzania środowiskowego
w doskonaleniu funkcjonowania łańcucha wartości.
Abstract:
The article presents the place of environmental management system in the value chain. The base of analysis was the
concept of sustainable development as the fundament for companies’ strategies. In connection with foundation the
sustainable value definition was proposed by author. Moreover the role of environmental management system in
development of value chain was presented too.
Słowa kluczowe: system zarządzania środowiskowego, łańcuch wartości, zrównoważona wartość
Key words: environmental management system, value chain, sustainable value
Dotychczasowe relacje przemysł-środowisko polegające
na czerpaniu i przetwarzaniu zasobów przyrody oraz odprowadzaniu wszelkich zanieczyszczeń i odpadów do środowiska spowodowały jego degradację. Pod koniec poprzedniego stulecia rozpoczęto działania mające doprowadzić do zmiany tych relacji – głównie przez całkowitą modyfikację systemu zarządzania przedsiębiorstwem. Przydatnym narzędziem w tym zakresie stała się norma ISO
14001, która dostarczała wskazówek organizacyjno-wdrożeniowych. Modyfikacja zarządzania przedsiębiorstwem
odbywała się zarówno na poziomie strategicznym (koncepcja zrównoważonego rozwoju), jak i na poziomie bezpośredniej działalności operacyjnej (zamknięte przepływy
materiałów, zasady czystszej produkcji, racjonalizacja
użytkowania zasobów, zagospodarowanie odpadów itp.).
Wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego stało
się podstawą funkcjonowania przedsiębiorstw wytwórczych i usługowych w gospodarce rynkowej.
System zarządzania środowiskowego pozwala przedsiębiorstwu realizować cele wynikające ze strategii zrównoważonego rozwoju. Podstawowym założeniem systemu
jest identyfikacja i eliminacja negatywnych oddziaływań
przedsiębiorstwa na środowisko lub co najmniej ich systematyczne ograniczenie. Wdrożenie systemu zarządzania
środowiskowego pozwala przedsiębiorstwu na utrzymanie się w grupie przedsiębiorstw reprezentujących standardy światowe oraz wpływa na jego funkcjonowanie i pozycję na rynku [1]. Przedsiębiorstwa posiadające systemy
zarządzania środowiskowego, a współpracujące ze sobą,
tworzą nową kategorię wartości dla klientów, jaką są wyroby i usługi wytworzone w warunkach zapewniających poszanowanie dla środowiska. Powstaje zatem łańcuch
przedsiębiorstw zorientowanych na przestrzeganie wymagań systemu zarządzania środowiskowego, z uwzględnieniem przepisów prawnych oraz informacji dotyczących
istotnych problemów środowiskowych, a także potrzeb
i oczekiwań nabywców. Wraz ze wzrostem świadomości
ekologicznej klienci oczekują nowych korzyści związanych z użytkowaniem wyrobów, jak i również z jego utylizacją lub recyklingiem po utracie wartości użytkowej.
Tworzenie wartości w zrównoważonym przedsiębiorstwie
„Interpretacja pojęcia wartości zależy ściśle od dziedziny,
której dotyczy. Ma ona w dużej mierze subiektywny charakter ze względu na fakt kreacji jej indywidualnego
obrazu przez jednostkę (…)” [2]. W celu uzyskania obiektywnego obrazu wartości przedsiębiorstwa zawęża się ją
do kryteriów finansowych. W naukach o finansach wartość
przedsiębiorstwa to przede wszystkim tzw. wartość podstawowa (fundamental value) ustalana na podstawie wyceny składników aktywu (majątku przedsiębiorstwa), którą
to cenę są w stanie zapłacić inwestorzy na wolnym i konkurencyjnym runku [3]. Pojęcie wartości utożsamiane jest
z wartością przedsiębiorstwa ustalaną według różnych
metod, np. księgowych (wartość aktywów), likwidacyjnych (wartość rynkowa przedsiębiorstwa pomniejszona
o zobowiązania), odtworzeniowych (firma jest warta tyle,
3
ile kosztowałoby stworzenie jej od nowa), wyceny giełdowej (wycena spółek akcyjnych) czy bieżących przepływów pieniężnych (koszty i przychody z poszczególnych
rodzajów działalności) [4]. W naukach ekonomicznych
kategoria wartości utożsamiana jest z rentownością osiąganą przez skuteczne i efektywne zarządzanie przedsiębiorstwa [5,6]. Koncepcja wartości ulega zatem ciągłym modyfikacjom, a oprócz składników materialnych (majątek
przedsiębiorstwa) pojawiają się składniki niematerialne,
np. wizerunek przedsiębiorstwa, reputacja firmy, marka
produktu, jakość wyrobów i usług.
Wraz z rozwojem koncepcji zrównoważonego rozwoju
podstawą do budowy wartości przedsiębiorstwa stał się
układ zintegrowanych celów: ekologicznych, społecznych
i ekonomicznych. Na rysunku 1 przedstawiono ogólny
schemat oddziaływania koncepcji zrównoważonego rozwoju na tworzenie wartości przedsiębiorstwa. Konsekwencją zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw jest wzrost
wagi łączenia różnych kategorii oceny wartości przedsiębiorstwa. Ocena efektywności podmiotów gospodarczych
musi być wspierana przez wymiar ekologiczny i społeczny.
Praktyczna realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju na poziomie działalności przedsiębiorstw odbywa się
głównie w oparciu o regulacje prawne wprowadzone
w Unii Europejskiej i w krajach członkowskich oraz na
podstawie obowiązku uzyskiwania pozwoleń zintegrowanych w powiązaniu z najlepszą dostępną techniką [1].
W tworzeniu wartości zrównoważonej w przedsiębiorstwie wyodrębnia się dwa rodzaje działań, z punktu widzenia udziału przedsiębiorstwa w tworzeniu wartości dla
klientów, działania podstawowe oraz działania wspierające. Działania podstawowe związane są z fizycznym wytworzeniem wyrobów lub świadczeniem usług, natomiast
do działań wspierających, w kontekście realizacji strategii
zrównoważonego rozwoju, zalicza się systemowe podejście do zarządzania środowiskowego oraz zasady Czystszej
Produkcji. Identyfikacja nowej wartości tzw. zrównoważonej (sustainable value) przez klientów wymaga również
działań z zakresu budowania świadomości ekologicznej.
W procesie tym uczestniczy nie tylko przedsiębiorstwo
(wytwórca wyrobu lub/i usługi), ale również szeroko rozumiane otoczenie. Im wyższy poziom świadomości ekologicznej klientów, tym większe znaczenie mają na rynku
składowe tzw. produktu zrównoważonego, czyli minimalizującego oddziaływanie na środowisko.
Należy tu odróżnić wartość przedsiębiorstwa od wartości
postrzeganej przez klienta. Wartość przedsiębiorstwa jest
wynikiem przyjętej orientacji na klienta i jego potrzeby.
Rys. 1. Tworzenie wartości w zrównoważonym przedsiębiorstwie [oprac. wł.]
4
Różnica między wartością zrównoważonego przedsiębiorstwa a wartością odbieraną przez klienta w procesie zakupu dóbr i usług polega na różnym postrzeganiu składników generujących tę wartość. Pierwsza koncepcja wartości jest przedmiotem zainteresowań przede wszystkim
menedżerów, udziałowców i właścicieli przedsiębiorstwa.
Wartość zrównoważoną przedsiębiorstwa wyznaczają skuteczność i efektywność realizacji celów przyjętych w strategii zrównoważonego rozwoju. Podstawą tej oceny są
standardy, wskaźniki i mierniki. Zaleca się stosowanie
mierników ilościowych i obiektywnych [7]. Natomiast
ocena klientowska ma charakter subiektywny. Dla jednego
klienta dany wyrób może przedstawiać korzyści ekologiczne a dla innego - nie. Wartość ekologiczna wyrobu jest
jedną z kategorii oceny wyrobu. W tabeli 1 zestawiono różne ujęcia wartości wyrobu dla klienta. Należy jednak zaznaczyć, że zarówno zrównoważona wartość przedsiębiorstwa, jak i wartość odbierana przez klienta są bardzo złożonymi zjawiskami.
Miejsce zarządzania środowiskowego w łańcuchu wartości
W gospodarce rynkowej przedsiębiorstwa współpracują ze
sobą tworząc wartość dla klientów. Zbiór działań niezbędnych do zaprojektowania, przygotowania produkcji, wytworzenia, wprowadzenia wyrobu na rynek, dystrybucji
i serwisowania produktu, uznawanych za przyczyniające
się do zwiększania wartości dla klienta tworzy łańcuch
wartości [9,10]. Podstawowym celem przedsiębiorstw
w łańcuchu wartości jest spełnienie wymagań i oczekiwań
klientów przy zachowaniu założeń zrównoważonego rozwoju. W łańcuchu wartości podejmowane są działania
podstawowe i wspierające. Pierwsza kategoria działań
tworzy wartość czyli bezpośrednią korzyść dla klientów.
Zalicza się tu procesy wytwórcze wraz z obsługą wejść
i wyjść z systemu. Druga kategoria działań to operacje pomocnicze, regulacyjne, obsługowe [11]. Zarządzanie środowiskowe zalicza się do działań wspierających. Należy
jednak podkreślić, że systemy zarządzania środowiskowego w łańcuchu wartości uznawane są za tworzące określoną wartość, ponieważ pozwalają przedsiębiorstwom funkcjonować zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju,
a zatem osiągać poprawę stanu środowiska, jak i zwiększać zyski. Konkurencja między przedsiębiorstwami z podobnej branży i klasy produkowanych wyrobów powoduje, że posiadanie certyfikatu systemu zarządzania środowiskowego decyduje o lepszej pozycji na rynku i większej
sprzedaży [1]. Jest także gwarancją rzetelnej współpracy
w łańcuchu wartości i zapewnieniem wiarygodności partnerów w tworzeniu „ścieżki zrównoważonego rozwoju”.
Przez pojęcie „ścieżki zrównoważonego rozwoju” należy
rozumieć sposób w jaki poszczególne przedsiębiorstwa
uczestniczą w realizacji założeń koncepcji zrównoważonego rozwoju. Podstawą ścieżki jest budowanie relacji
łączących przedsiębiorstwa wraz z ustaleniem zasad
Tab. 1. Podstawowe wyznaczniki wartości produktu dla klienta
Kategorie wartości
Wartość funkcji
Wartość formy
Wartość ceny
Wartość czasu
Wartość miejsca
Wartość posiadania
Wartość komunikacji
Wartość edukacji
Wartość doświadczeń
Wartości estetyczne
Wartości marki
Wartości etyczne
Wartość innowacji
Wartości ekologiczne
Wartości serwisowe
Wartość zaufania
Korzyści dla klienta
Dostosowanie produktu do indywidualnych potrzeb i oczekiwań klienta, w tym: pełnienie funkcji użytkowych przez produkt
(użyteczność wyrobu), łatwość obsługi, bezpieczeństwo użytkowania itp.
Możliwość wyboru przez klienta kształtu, wielkości, stylistyki, wyposażenia, gatunku itp.
Upusty i rabaty cenowe (ilościowe, sezonowe), ceny promocyjne, promocje łączone, specjalne okazje, sprzedaż ratalna na
niski procent itp.
Dostępność oferty w czasie dogodnym dla klienta, możliwość zamawiania wyrobów za pośrednictwem stron www
producentów, obsługa elektroniczna rozliczeń, produkcja wyrobów Just in Time, krótki czas realizacji zamówień itp.
Dostarczenie produktów do miejsc odpowiadających klientom (transport organizowany na koszt producentów i handlowców).
Zróżnicowanie form zakupu np. za gotówkę, na raty, sprzedaż kredytowa, leasing itp.
Fachowe doradztwo i konsulting, dostępność informacji na temat: oferty, warunków użytkowania produktu, form nabycia itp.
Komunikacja XXI wieku to serwisy informacyjne dostępne całą dobę i aktywny przepływ informacji (dwustronny).
Klient jest wstępnie przeszkolony w zakresie użytkowania produktu, w tym: pokazy i demonstracje wyrobu.
Są to doznania klientów związane z nabyciem, użytkowaniem i recyklingiem wyrobu.
To zgodność wyrobu z obowiązującymi trendami mody, estetyka wykonania, odpowiednia kolorystyka, forma itp.
Reputacja firmy i produktu, udział firmy w rynku, znajomość marki, stopień akceptacji, pozycja marki na rynku, czasokres
funkcjonowania marki (tradycja), kapitał marki itp.
Dążenie klientów do zakupu produktów biorących udział w programach społecznej odpowiedzialności
(SR - Social Responsibility).
Zakup produktu przez klienta, który jest najnowszym rozwiązaniem techniczno-technologicznym.
Dostępność punktów skupu wyrobów po utracie ich cech użytkowych, koszty recyklingu, bezpieczeństwo utylizacji itp.
To dodatkowe usługi oferowane klientom, takie jak: przeglądy, konserwacje, ubezpieczenia, montaż, uruchomienie, remonty,
transport, serwis naprawczy itp.
Ocena firmy przez klienta oparta na poziomie satysfakcji w związku z dokonanym zakupem. Firmy dla stałych klientów
posiadają programy lojalnościowe, dodatkowe pakiety, bezpłatne pakiety usług itp.
Źródło: oprac. na podst. [8] z wł. uzupełnieniami
5
współpracy. W koncepcji zrównoważonego rozwoju uznaje się za konieczne występowanie trzech atrybutów współpracy, tj. efektywności, ekologiczności i prospołeczności
w ramach orientacji na klienta. Na rysunku 2 przedstawiono graficzne ujęcie łańcucha wartości z wkomponowanym systemem zarządzania środowiskowego.
Istotnym elementem łańcucha wartości jest system komunikacji oparty na aktywnej informacji, czyli na ocenie
efektu synergii współpracy w łańcuchu wartości przez finalnego klienta. Klient „zgłasza” wymagania w odniesieniu do jakości wyrobów i usług (np. zakaz stosowania surowców i materiałów zawierających azbest, ograniczenie
ilości fosforu, fluoru, fenoli, formaldehydu) oraz oczekuje
poużytkowego przetwarzania wyrobu (likwidacja wyrobu
przez rozbiórkę, złomowanie, przetwarzanie zasobów poużytkowych na surowce wtórne, przetwarzanie surowców
wtórnych na materiały i półwyroby). Uwzględniając wymogi klienta łańcuch wartości jest ciągle doskonalony, a co
zatem idzie, doskonalony jest także system zarządzania
środowiskowego uczestników łańcucha wartości.
Rola systemu zarządzania środowiskowego w łańcuchu
wartości
Systemy zarządzania środowiskowego funkcjonujące
w przedsiębiorstwach pozwalają przeprojektować poszczególne działania w łańcuchu wartości pod kątem przyjętej
polityki środowiskowej i wymagań koncepcji zrównoważonego rozwoju. Działania nadmiernie obciążające środowisko są eliminowane lub zastępowane działaniami prowadzącymi do ciągłej optymalizacji efektywności środo-
wiskowej [1]. Podstawowa rola systemów to ukierunkowanie na istotne problemy środowiskowe i ciągłe doskonalenie systemów zapewniających realizację celów ekonomicznych przedsiębiorstwa w równowadze z wymaganiami środowiska.
Oprócz przytoczonej roli systemów do innych zalicza się
także [1,12]:
szybkie wykrywanie i usuwanie wszelkich nieprawidłowości w działalności przedsiębiorstw tworzących
wartość dla klientów,
zintegrowanie działań na rzecz ochrony środowiska
i poprawy efektywności ekologicznej,
racjonalną gospodarkę zasobami (zużycie wody, surowców, energii i materiałów),
zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów (recykling, ponowne wykorzystanie),
przestrzeganie regulacji prawnych (procedury umożliwiające ciągłą realizację zobowiązań wynikających
z przepisów prawnych są podstawą funkcjonowania
systemów zarządzania środowiskowego),
aktywność komunikacyjną (audyty, oceny, pomiary,
reakcje na sygnały alarmowe),
należytą staranność zawodową przy realizacji zapisów
wynikających z zawartych kontraktów między uczestnikami łańcucha,
potwierdzenie podejścia opartego na dowodach (audyty zgodności),
obniżanie kosztów funkcjonowania łańcucha przez
skracanie czasu realizacji działań i obniżenie kosztów
związanych z zużyciem surowców i pozbywaniem się
odpadów itp.,
dystrybutorów
dostawców
nabywców
producenta
dostawców
dostawców
dystrybutorów
dystrybutorów
nabywców
nabywców
Oznaczenia: SZŚ – system zarządzania środowiskowego
Rys. 2. Miejsce systemu zarządzania środowiskowego w łańcuchu wartości [oprac. wł. na podst. [5] i [11]
6
zwiększenie przewagi konkurencyjnej przez podejmo-
wanie dobrowolnych inicjatyw na rzecz środowiska
w celu stworzenia strategicznej przewagi ekologicznej
całego łańcucha wartości przez zaprojektowanie i stworzenie systemu wartości umożliwiającego generowanie
dodatkowych korzyści dla uczestników łańcucha i finalnych odbiorców.
Podsumowanie
Systemy zarządzania środowiskowego w łańcuchu wartości przyczyniają się do podniesienia wartości biznesowej
przedsiębiorstw i wartości klientowskiej. Już sam audyt
systemów wytwarza wartość dodaną dla klientów, ponieważ uwiarygodnia prawidłowości funkcjonowania
przedsiębiorstw. Przez poprawę skuteczności i efektywności funkcjonowania poszczególnych ogniw łańcucha
dochodzi w konsekwencji do wzrostu wartości produktu
nabywanego przez finalnego odbiorcę. Posiadane przez
przedsiębiorstwa certyfikaty na zgodność systemu zarządzania środowiskowego są gwarantem dla otoczenia wytwarzania produktów zgodnie z wymogami ochrony środowiska. Ciągłe doskonalenie funkcjonowania przedsiębiorstw na rzecz zrównoważonego rozwoju tworzy nową
kategorię wartości tzw. wartość zrównoważoną.
L I T E RAT U RA
[1]
Górzyński J.: Podstawy analizy środowiskowej wyrobów i obiektów, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2007, s. 418, 424-425, 426.
[2] Grudzewski W., Hejduk I., Sankowska A., Wańtuchowicz M.: Sustainability w biznesie czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Wyd. Poltext, Warszawa 2010, s. 154.
[3] Bodie Z., Merton R.C.: Finanse, PWE, Warszawa 2003, s. 284.
[4] Machała R.: Praktyczne zarządzanie finansami firmy, PWN, Warszawa
2001, s. 440, 441, 434.
[5] Czakon W.: Łańcuch wartości w teorii zarządzania, AE, Katowice, s. 26,
55.
[6] Player S., Lacerna R.: Arthur Andersen’s Global lessons in Activity Based
management, John Wiley&Sons, New York 1999, s. 4.
[7] Norma PN-EN ISO 14001: 2005 Systemy zarządzania środowiskowego.
Wymagania i wytyczne stosowania, Załącznik A, pkt.3.3. – mierzalność
celów i zadań.
[8] Dobiegała-Korona B., Doligalski T.: Zarządzanie wartością klienta. Pomiar i strategie, Wyd. Poltext, Warszawa 2010, s. 27.
[9] Lisiecka K.: Systemy zarządzania jakością produktów. Metody analizy
i oceny, AE, Katowice 2009, s. 42.
[10] Miller J.A., Champy J., Polakowski M.: Zarządzanie kosztami działań,
WIG-Press, Warszawa 2000.
[11] Porter M. E.: Competitive Advantage Creating and Sustaining Superior
Performance, The Free Press, New York 1985, s. 35.
[12] Napiórkowska D., Napiórkowski P.: Zarządzanie środowiskowe w UE,
dostępny w: http:/republika.pl/drnovack/środowisko.htm.
JACEK ŻUKOWSKI
Uniwersytet Warszawski, Wydział Historyczny, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Wykorzystanie metod jakościowych do badania
wiedzy środowiskowej społeczności lokalnych
Applying qualitative research methods in the studies of environmental knowledge
Streszczenie:
Możliwości jakie daje wykorzystanie jakościowych sposobów badań społecznych w analizach dotyczących świadomości
ekologicznej społeczności lokalnych nie są w naszym kraju powszechnie znane, a metody te nie są stosowane. Jak pokazują przykłady z innych krajów posłużenie się wynikami tak przeprowadzonych badań pozwala na lepsze wdrożenie
planów ochrony oraz pełniejsze zdiagnozowanie stanu świadomości ekologicznej danej społeczności. Niniejszy artykuł
przedstawia te metody i pokazuje w jaki sposób należy je wykorzystywać, w zestawieniu z powszechnie stosowanymi
w ochronie środowiska metodami ilościowymi.
Abstract:
The possibilities that the qualitative research methods in social studies gives for the analyses in ecological awareness of
small societies are not commonly known and applied in our country. As the examples from other countries shown, using
the research results based on these methods allows for better introduction of conservation plans and complete diagnosing
of the ecological awareness. This paper shows what they are and how to use these methods in comparison to the popular in
polish conservation quantitive research.
Słowa kluczowe: świadomość ekologiczna, badania społeczne, ochrona środowiska
Key words: ecological awareness, social studies, conservation
7
Artykuł przedstawia problem możliwości zastosowania jakościowych metod badań społecznych w analizach wiedzy
środowiskowej społeczności lokalnych. Pod pojęciem metod jakościowych mam na myśli metody etnograficzne.
W literaturze spotyka się te dwa terminy zamiennie. Termin „etnografia”, dla osób niezwiązanych z naukami humanistycznymi, może być mylący, stąd postanowiłem
użyć w tytule drugiego określenia. Tezą pracy jest wykazanie, że metody te pozwalają nie tylko na weryfikację
przyswojenia pojęć i zasad rządzących środowiskiem,
w myśl nauk przyrodniczych, ale także poszerzenie wyników badań o miejscową, tradycyjną wiedzę środowiskową
będącą częścią kultury lokalnej społeczności. Lokalna
wiedza środowiskowa jest innym pojęciem niż wiedza
o środowisku definiowana w obrębie nauk przyrodniczych. Na tej płaszczyźnie uwidacznia się różnica w podejściu badawczym, a także zakresie stosowanych metod.
W badaniach na temat wiedzy środowiskowej społeczeństwa dominują metody ilościowe. Badania nad lokalną
wiedzą środowiskową (w literaturze anglojęzycznej funkcjonuje skrót ‘LEK’ od local environmental knowledge), to
domena etnografii, czyli metod jakościowych. Wiedza ta,
to zespół tradycyjnych praktyk i informacji powstałych
w wyniku historycznego procesu interakcji wielu pokoleń
ludzi zamieszkujących dane środowisko, na temat jego
funkcjonowania, przekazywana z pokolenia na pokolenie
poprzez lokalne opowieści, sposoby działania, rytuały
i folklor. Jest to rodzaj wiedzy potocznej, będącej głównym i wspólnym dla wszystkich lub większości członków
danej społeczności źródłem informacji, niezbędnych do
codziennego życia. Wiedza o środowisku jest zaś powstałym w wyniku pracy naukowej badaczy z całego
świata produktem obserwacji i eksperymentów, docierającym do społeczności lokalnych za pośrednictwem praktyk
związanych z edukacją środowiskową. W tym kontekście
pojawia się pytanie, czy lokalną wiedzę środowiskową
można badać tylko metodami jakościowymi, a wiedzę
o środowisku tylko metodami ilościowymi? W odpowiedzi na to pytanie, przedstawiono charakterystykę obu metod, różnice w podejściu badawczym oraz przykłady zastosowania metod jakościowych w badaniach nad lokalną
wiedzą środowiskową z możliwościami ich praktycznego
wykorzystania w ochronie środowiska.
Metody badań społecznych a nauki przyrodnicze
Problem relacji człowieka ze środowiskiem, analizowany
jest przez wiele różnych dyscyplin. Współcześnie jest on
przede wszystkim domeną Ochrony Środowiska, czyli interdyscyplinarnej nauki, łączącej elementy przyrodnicze,
techniczne, społeczne i humanistyczne. W ramach badań
tej dyscypliny podejmowane są między innymi badania
społeczne mające na celu określenie poziomu świadomości ekologicznej, rozumianej jako: „…system wiedzy oraz
przekonań i wynikająca z nich gotowość do działań i zachowań zgodnych z zasadami szacunku dla przyrody…” [1].
8
Świadomość ekologiczna określa również zakres oddziaływań antropogenicznych danej społeczności/danego społeczeństwa na środowisko. Zarówno skala, jak i sposób
sformułowania pytania powinny determinować przyjęte
przez badaczy metody w badaniach społecznych, słowem
odwołań do dyscyplin naukowych. Zarówno etnologia/antropologia kulturowa (nauki których metodą badawczą jest
etnografia) jak i socjologia (rozumiana jako ilościowa nauka społeczna) podejmują problem relacji człowieka ze środowiskiem. W obrębie antropologii można już nawet mówić o subdyscyplinie nazywanej antropologią ekologiczną, mającą własną tradycję i metodologię. Jedną z różnic
między etnologią/antropologią kulturową a socjologią jest
wielkość próby. Dzięki badaniom sondażowym opartym
na ankietach, socjologia ma możliwość przeprowadzenia
badań ponadlokalnych, obejmujących np. całą aglomerację wielkiego miasta, powiat, województwo, a nawet cały
kraj. Specyfika metod ilościowych, zakładająca zapytanie badanych o kategorie uniwersalne, np. naukowe bądź
prawne, umożliwia stosowanie pytań zamkniętych, takich
na które odpowiedzi ograniczają się do znajomości, bądź
nie, danego zagadnienia. Przekłada się to na czas jednostkowego przeprowadzenia ankiety oraz całkowity czas prowadzenia badań. Opracowanie raportu w zależności od
przyjętej metodyki, np. prób losowych lub mierzalnych
zmiennych, jest różne czasowo. Efektem badań ilościowych jest wymierne przedstawienie poruszanego problemu w obrębie próby, często zobrazowane liczbowo w formie wykresów i diagramów procentowych. Badania ogólnokrajowe mogą być podsumowane w formie kilkustronicowego raportu uogólniającego. Metody ilościowe są zatem doskonałym narzędziem do badania ponadlokalnych
zjawisk społecznych o charakterze skalarnym, dających
się policzyć i zgeneralizować poprzez uśrednienie w celu
późniejszego wykazania dynamiki zmian, np. wzrostu
bądź spadku w obrębie poruszanego zjawiska [2]. Badania
tego typu są mniej czasochłonne, nie wymagają dłuższego
kontaktu z osobami objętymi badaniem, czasem zakładają
nawet brak kontaktu, jak w przypadku ankiety telefonicznej lub internetowej. Ponadto, opierają się one na arbitralnie zdefiniowanych zmiennych [2], nie odnosząc się do
kategorii używanych przez badanych w życiu codziennym,
a jedynie weryfikują znajomość kategorii zdefiniowanych
w obrębie nauki. W takim też zakresie są używane w ochronie środowiska.
Metody jakościowe zakładają konieczność „wejścia
w świat badanych”. Nawiązania między badaczem a badanymi nici porozumienia.
„…W swojej najbardziej charakterystycznej formie wymagają one od etnografa uczestniczenia, jawnego bądź ukrytego, w codziennym życiu ludzi przez dłuższy okres, obserwowania biegu zdarzeń, słuchania rozmów, zadawania pytań – jednym słowem wymagają zbierania wszelkich dostępnych danych, które rzucą nieco światła na kwestie będące przedmiotem badań…” [3].
Podstawowym pojęciem w tak rozumianej metodzie są badania terenowe, czyli podstawowa strategia zbierania danych jakościowych [4]. Respondenci badani są w swoim
środowisku – własnych domach, gospodarstwach czy
wsiach. Dzięki takim badaniom łatwo zauważalny jest
kontekst, trudny do uchwycenia w przypadku badań ilościowych. Kontekst nigdy nie pozostaje bez wpływu na dane, a często determinuje ich kształt, np. inaczej ludzie
reagują na badania prowadzone w zakładach pracy, szkołach, a inaczej w swoim mieszkaniu. Celem badań jakościowych jest dotarcie do tego, jakie znaczenia badani nadają
interesującemu nas zjawisku oraz opisanie i zinterpretowanie, jaki wpływ mają badane przez nas zjawiska na życie
badanych i na odwrót. Jak napisał guru współczesnej antropologii kulturowej i wybitny badacz jakościowy Clifford
Geertz: „…Wierząc wraz z Maxem Weberem, że człowiek
jest zwierzęciem zawieszonym w sieciach znaczeń, które
sam utkał, pojmuję kulturę jako owe sieci, których analiza
nie jest zatem nauką eksperymentalną poszukującą praw,
lecz nauką interpretatywną poszukującą znaczenia…” [5].
Praca w terenie opiera się na prowadzeniu rozmów – wywiadów etnograficznych, oraz obserwacji. Efektem pracy
terenowej są transkrypcje wywiadów, notatki terenowe
oraz dziennik badawczy. W dalszej części omówię czynności przygotowawcze oraz poszczególne techniki zdobywania danych jakościowych.
Przeprowadzenie badań jakościowych poprzedza sprecyzowanie poruszanego problemu. W przypadku badań na
potrzeby Ochrony Środowiska będą to relacje człowieka ze
środowiskiem. Interesuje nas zatem wpływ ludzi na
otaczający świat i na odwrót. [6]
Naturalnymi warunkami dla etnografów są małe społeczności lokalne wsi, małych miasteczek lub wybrane grupy
społeczne, np. organizacje miłośników przyrody itp. Podejmowany problem musi dotyczyć konkretnego zjawiska
kulturowo-społecznego mającego swoje miejsce wśród
badanych. Etnografia jest zatem w dużej mierze studium
przypadku – zjawiska w określonym kontekście historycznym i przestrzennym [3]. Dobrze skonstruowane, jakościowe pytanie badawcze uwzględnia charakter poruszanego zjawiska, np. Co współcześni mieszkańcy Helu wiedzą o foce szarej Halichoerus grypus (Fabricius 1791)? Temat ten proponuję jako przykład do zilustrowania metodyki badań jakościowych i stworzyłem go na potrzeby niniejszej pracy. W tak postawionym pytaniu zarysowane są
ramy czasowe i terytorialne poruszanego zjawiska oraz
precyzyjnie określony jest zakres interesujących nas informacji. Powyższe pytanie badawcze będzie się odnosiło do
problemu relacji człowieka i zwierząt, a konkretnie jednego
gatunku, wchodzącego w zakres szerszego pytania dotyczącego relacji ze środowiskiem. W ramach odpowiedzi na
nie uda się ustalić, jakie znaczenie mają wyżej wymienione
zwierzęta dla ludzi, od których w dużej mierze zależy ich
los. Istotny w tym przypadku jest kontekst, na który składają się dwie ważne rzeczy – plan reintrodukcji i ochrony
fok wraz z istnieniem i działalnością Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego w Helu
z działającym fokarium oraz duża presja turystyczna na
nadmorskie siedliska tego gatunku, będąca często jedynym
źródłem utrzymania mieszkańców Helu w sezonie letnim.
Tak postawione pytanie badacz dzieli na mniejsze, które
zada respondentom w trakcie wywiadu etnograficznego.
Zanim jednak do tego dojdzie, konieczny byłby krótki wyjazd na miejsce – w tym przypadku do miejscowości Hel
i przeprowadzenie badań pilotażowych. W czasie takiego
wyjazdu określa się zakres badanego zjawiska, weryfikuje
wstępne założenia oraz szuka kontaktu w obrębie lokalnej
społeczności.
„…Uzyskanie dostępu do interesujących nas informacji
stanowi jeden z głównych problemów praktyki etnograficznej. Podczas „pierwszych dni w terenie” oraz we
wstępnych fazach negocjacji mających na celu wejście do
określonego środowiska problem ten daje o sobie znać
szczególnie dotkliwie, ale jest obecny właściwie przez cały
czas gromadzenia materiałów…” [3].
Uwzględniając wyniki badań pilotażowych, badacz przygotowuje narzędzia badawcze. W badaniach jakościowych
są nimi kwestionariusze oraz scenariusze rozmowy. Te
pierwsze są listą pytań ułożonych w myśl zasady „od ogółu
do szczegółu” o ściśle określonej kolejności, drugie zaś są
listą zagadnień, wraz z podstawowymi pytaniami do poruszenia w trakcie rozmowy. Celem obu tych form badań jest
stworzenie źródeł do późniejszej analizy/interpretacji. Zarówno wywiad kwestionariuszowy jak i rozmowa wg scenariusza są bezpośrednimi odwołaniami do wiedzy badanego. Ważne jest, aby respondent nie był uprzedzony o badaniu – istotna jest jego codzienna wiedza operacyjna,
gdyż to jej zakres oraz szczegółowość jest obiektem badania jakościowego. Wywiad wg dobrze skonstruowanego
kwestionariusza staje się płynną rozmową, w której poruszane tematy wynikają jeden z drugiego, a badacz kontroluje sytuację na bieżąco dopytując o kwestie, które dany
respondent podkreśla w wypowiedziach, jako szczególnie
istotne. Interakcja tego typu między badaczem a badanym
nosi nazwę wywiadu pogłębionego (w literaturze anglojęzycznej określanego terminem in-depth interview) i różni
się zarówno sposobem jak i formą od ankiety i np. wywiadu w grupie fokusowej. Naturalną sytuację towarzyszącą
wywiadowi pogłębionemu łatwiej jest osiągnąć stosując
scenariusz rozmowy. Ta forma badań jest dużo trudniejsza
w przeprowadzeniu, stąd zaleca się jej stosowanie tylko
doświadczonym badaczom. Jest to rodzaj naturalnej rozmowy, w której badacz nawiązuje rozmowę z respondentem na interesujące go tematy i dopytuje o szczegóły. Cała
rozmowa ma formę dużo swobodniejszą od wywiadu, stąd
w przypadku niewprawnych badaczy istnieje zagrożenie
zupełnego odejścia od interesującego nas tematu i zakończenia rozmowy „fiaskiem” badacza. Badania jakościowe wymagają prowadzenia nagrań wywiadów/rozmów,
współcześnie również w formie nagrań video, w celu ich
9
późniejszej transkrypcji, o czym później. Przykładowy temat jest na tyle szeroki, że może być podejmowany niezależnie od płci i wieku respondentów. Z doświadczenia wynika, że do analizy wiedzy lokalnej na temat jednego gatunku, trzeba przeprowadzić około 40-50 rozmów. Biorąc
pod uwagę częste odmowy, z którymi każdy badacz spotyka się w terenie, przyjmuje się, że średnio dziennie udaje
się przeprowadzić około 2-3 badań. To wymusza spędzenie w terenie minimum 20–30 dni (dotyczy to badań krajowych). Oprócz wywiadów/rozmów w tym czasie badacz
jakościowy prowadzi jeszcze aktywną obserwację, nazywaną w naukach społecznych uczestniczącą (w literaturze
anglojęzycznej określaną mianem participant observation).
Polega ona na poznaniu sposobów interakcji badanych
z interesującym nas zjawiskiem. Celem jest przejęcie
przez badacza perspektywy badanych odnoszącej się do
interesującego nas tematu. Obserwacja może mieć charakter jawny lub ukryty [4]. Dobór zależy od przyjętych
przez badacza założeń, a także kontekstu sytuacyjnego.
Ponownie nawiązując do przykładu badań na Helu, wizyta
w fokarium i obserwowanie zachowania, nawyków oraz
słuchanie języka i emocjonalnego charakteru reakcji zwiedzających, przewodników i obsługi może być prowadzone
w sposób zarówno ukryty jak i jawny. Dobre efekty dałoby
połączenie tych dwóch sposobów obserwacji, tak aby dyrekcja fokarium wiedziała o naszych badaniach, a zwiedzający i pracownicy nie. W ten sposób badacz uzyskałby
dostęp do naturalnego sposobu interakcji w obrębie funkcjonowania ośrodka. Stałby się częścią grupy zwiedzających i uczestniczył w niej na takich samych zasadach, jak
pozostali. Pełna jawność takiej obserwacji mogłaby zakłócić codzienną praktykę funkcjonowania badanego obiektu
i doprowadzić do błędnych wniosków, gdyż z reguły obserwowani ludzie, gdy wiedzą o obecności badacza starają
się zachowywać w sposób dużo bardziej „oficjalny”.
Szczególnie przewodnicy i obsługa w takich sytuacjach
wykonuje swoje obowiązki z nadzwyczajną starannością,
często odmiennie od zachowań rutynowych, które wykonują w przypadku codziennych grup zwiedzających. Niekoniecznie dotyczy to pracowników Helskiego Fokarium.
Nie mam podstaw, aby twierdzić, że tamtejsi pracownicy
nie przykładają się do codziennej pracy z pełnym zaangażowaniem. Przykład ten ma charakter wyłącznie hipotetyczny i służy zilustrowaniu jednego z problemów badaczy jakościowych w terenie.
Efektem obserwacji uczestniczącej są informacje niedające się przekazać w formie zwerbalizowanej lub umyślnie
zatajane/zniekształcane przez respondentów w trakcie wywiadów/rozmów. Podobnie jak w przypadku wywiadów,
wyniki obserwacji wymagają utrwalenia, w szczególnych
przypadkach można posłużyć się sprzętem nagrywającym
audio/foto/video. Należy jednak pamiętać, że badacza jakościowego obowiązują przyjęte w danym kraju przepisy
z zakresu ochrony danych osobowych, wizerunku, własności intelektualnej oraz konieczności autoryzacji. Zagadnienia prawne związane z prowadzeniem badań społecz10
nych są tematem na obszerną analizę, tutaj jedynie sygnalizuję to ważne zagadnienie.
Dane jakościowe poddawane są analizie i interpretowaniu
w formie transkrypcji. Jest to bardzo ważny etap, w trakcie
którego powstają pomysły na uporządkowanie oraz interpretację materiału. Transkrypcja jest niezwykle czasochłonnym i męczącym elementem w procesie badawczym.
W przypadku transkrypcji wywiadów/rozmów czas potrzebny na wierne przepisanie treści jest uzależniony od
umiejętności stenopisarskich badacza, ale zazwyczaj jest
od dwóch i pół do czterech razy dłuższy od czasu samego
nagrania. Bardzo istotne jest zawarcie w transkrypcji
oprócz podstawowych danych rozmówcy, także kontekstu
wywiadu/rozmowy, tj. kto był obecny, gdzie, o której godzinie, w jakich okolicznościach, zawarcie krótkiego opisu
przestrzeni, w której wywiad był przeprowadzany, przedstawienie uczestników rozmowy, jeśli było ich więcej lub
gdy tylko towarzyszyli badanemu, opisać podejmowane
przez badanego w trakcie rozmowy działania, przedmioty,
zachowania, zdarzenia wokół oraz stany emocjonalne
badanego wywołane pytaniami [3]. Informacje te posłużą
późniejszej interpretacji materiału.
Wyniki obserwacji uczestniczącej przedstawia się pisemnie w formie notatek terenowych oraz dziennika terenowego. Celem sporządzenia notatki jest opisanie ważnych
z punktu widzenia badanego tematu wydarzeń. Przy jej
sporządzaniu badacz przedstawia chronologię i faktografię
opisywanego wydarzenia oraz dokonuje wstępnej selekcji
poczynionych obserwacji w celu wybrania i opisania odpowiednich szczegółów. Elementy, które badacz pominął
przy sporządzaniu notatki umieszcza się w dzienniku terenowym, jest to też miejsce na spisywanie osobistych refleksji badacza. Z czasem dziennik staje się bogatym źródłem pomysłów interpretacyjnych, ponadto dzięki zachowaniu części pominiętych przez badacza szczegółów opisywanych w notatkach obserwacji, staje się magazynem
danych, które wraz z postępującą analizą mogą zostać
wykorzystane. Zarówno notatki jak i dziennik terenowy
w przeciwieństwie do wywiadów i rozmów należy sporządzać „na gorąco”, to jest najlepiej w trakcie lub zaraz po
opisywanym wydarzeniu, np. notatkę terenową z wizyty
w fokarium, należałoby tworzyć równolegle z programem
i trasą zwiedzania, a po powrocie nadać jej ostateczną formę.
Transkrypcja danych jakościowych jest jednocześnie analizą materiału, np. poprzez konfrontowanie sposobu konstruowania odpowiedzi na pytania z rzeczywistymi zachowaniami badanych w odniesieniu do przedmiotu pytania.
Analiza danych jakościowych ma charakter porównawczy
w obrębie próby badanych. Na podstawie występujących
w materiale analogii kategoryzuje się dane wg opisanych
i zdefiniowanych w obrębie nauk społecznych pojęć, bądź
tworzy się nowe pojęcia uwzględniające wyniki konkretnych badań. Zagadnienie to znacznie wykracza poza możliwości przedstawienia w niniejszym artykule, gdyż odnosi się do całości wiedzy społecznych i humanistycznych
dyscyplin naukowych oraz ich metodologii. Badania jakościowe kończą się raportem zawierającym założenia
wstępne, metodę badawczą, charakterystykę materiału,
opis zjawiska na podstawie zgromadzonych materiałów
oraz interpretację będącą odpowiedzią na postawiony problem badawczy. W zależności od tematu raport ten liczy od
kilkudziesięciu do nawet kilkuset stron.
Podsumowując społeczne badania jakościowe należy zauważyć, że są one zdecydowanie bardziej czasochłonne
i kosztowne od metod ilościowych. Uzależnione jest to od
założeń wstępnych obejmujących ilość badaczy, czas trwania badań i wielkość próby. Ostateczny efekt w postaci
wielostronicowego sprawozdania niedającego się przedstawić ani w skrótowej formie graficznej, ani językiem
statystyki powodują ich nikłą popularność i znajomość poza środowiskiem badaczy społecznych i humanistów.
Naukowa wiedza o środowisku a lokalna wiedza środowiskowa społeczności lokalnych
Wiedza o funkcjonowaniu świata, w jego wersji zarówno
ożywionej jak i nieożywionej, jest domeną nauk przyrodniczych. W toku swojego rozwoju nauki przyrodnicze
dzieliły się poprzez specjalizację wraz z docierającymi do
naukowców coraz większymi ilościami danych [7]. Specjalizacja pociągnęła za sobą wykształcenie własnych metodologii. Dzisiejszy poziom oraz ilość wiedzy specjalistycznej jest społecznie niedostępny, ze względu na konieczność ukończenia studiów w wybranej dziedzinie/kierunku dla zrozumienia zarówno języka, jak i punktu
wyjścia poszczególnych dyscyplin. Czasem specjalizacja
w obrębie jednej dziedziny nauki prowadzi do nieporozumień lub zupełnego braku zrozumienia dla badań lub
wniosków wśród przedstawicieli subdyscyplin. Problem
ten nie dotyczy tylko nauk przyrodniczych, ale współczesnej nauki jako takiej. Wiedza naukowa oraz przesłanki,
jakimi kierują się naukowcy, a za nimi władza, stają się
jednocześnie niezrozumiałe społecznie. Z tego typu problemem często boryka się ochrona środowiska w Polsce
i na całym świecie. Geneza tego problemu tkwi nie tylko
w niezrozumieniu czy też braku wiedzy o środowisku, rozumianej jako naukowy, obiektywny pogląd na funkcjonowanie procesów zachodzących w środowisku, ale może
też wynikać ze sprzeczności między nią a lokalną wiedzą
środowiskową, będącą zbiorem przeświadczeń i wierzeń
na temat funkcjonowania świata, wytworzonych poprzez
bezpośrednie działanie – zaangażowanie członków lokalnej społeczności, a także konstruowanych społecznie sposobów adaptacji kulturowej do warunków danego środowiska. Zainteresowanie wiedzą tego typu do niedawna było domeną antropologii ekologicznej, obecnie staje się też
przedmiotem badań nowej dyscypliny określanej mianem
ekologii człowieka. Te dwa typy wiedzy niekoniecznie
muszą się wykluczać, mogą się też wzajemnie przenikać,
inspirować, a także współistnieć w obrębie jednego społeczeństwa, w zależności od przyjętej skali porównawczej
(czasu i miejsca), tworząc różne wersje przyrody, uzależnione od sposobu wchodzenia w relację z nią, np. z innego
rodzaju przesłankami kulturowymi dotyczącymi istnienia
i funkcjonowania przyrody mamy do czynienia w dużych
miastach, a innego na wsi. Świadomość ekologiczna jest
zatem różna w różnych społecznościach lokalnych. W takim rozumieniu jest ona przedmiotem badań jakościowych, gdyż jest częścią modelu poznawczego, odzwierciedlającego charakter badanego zjawiska. W tym przypadku – kategoryzowania i funkcjonowania świata przyrody w myśleniu badanych. Możliwości ich wykorzystania
w ochronie środowiska przedstawiono w ostatnim rozdziale pracy. Teraz przejdę do kwestii wpływu wiedzy
o środowisku na lokalną wiedzę środowiskową.
Promowaniem i wdrażaniem wiedzy o środowisku zajmuje się edukacja środowiskowa, której: „…Głównym celem (…) jest podnoszenie poziomu świadomości społeczeństwa w stosunku do ochrony środowiska i założeń zrównoważonego rozwoju” [1].
Cel ten osiągany ma być poprzez: „…przekazywanie wartości poszanowania przyrody, materii ożywionej i nieożywionej, nauczyć indywidualnego spojrzenia na problemy
degradacji środowiska, tłumaczyć mechanizm jej powstawania. Wskazywać alternatywne źródła rozwiązywania
problemów globalnych. Uczyć obserwacji przyrodniczych,
aby walczyć z zagrożeniami środowiska…” [1].
Poprzez ten rodzaj edukacji lokalne społeczności dowiadują się o problemach, które mogą ich dotyczyć, ale niekoniecznie są uświadamiane. Ponadto poszerza się dzięki niej
zakres lokalnej wiedzy środowiskowej, czyli społecznego
zrozumienia wraz z nadanymi jej znaczeniami, co nie jest
celem samej edukacji, ale typowym „skutkiem ubocznym”.
Skuteczność edukacji środowiskowej można zwiększyć
poprzez odniesienie jej do grup docelowych, np. opracowywać programy edukacyjne uwzględniające naukowy
stan wiedzy o środowisku oraz lokalną wiedzę środowiskową grup objętych programem. Swoistą zmorą znanych projektów edukacji środowiskowej, wprowadzanych
głównie przez grupy i organizacje ekologiczne (używam
pojęcia ekologizmu w odniesieniu do organizacji miłośników przyrody, działających na rzecz swoiście rozumianej ochrony środowiska) [6], jest niedopasowanie treści
do kompetencji lokalnej społeczności – posługiwanie się
niezrozumiałym, naukowym językiem i abstrakcyjnymi
pojęciami połączone ze wzbudzającym sprzeciw negowaniem lokalnej wiedzy środowiskowej lub traktowanie jej
członków jako tabula rasa w kwestiach funkcjonowania
przyrody. W każdym z tych przypadków przeprowadzenie
badań społecznych może pomóc w dotarciu do słuchaczy/uczniów. Badania jakościowe mogą być tu nieocenionym źródłem.
Równolegle do przekazywania naukowej wiedzy przez
edukację środowiskową prowadzone są badania na temat
jej efektywności. Zasadzają się one na diagnozowaniu
stanu wiedzy oraz analizach porównawczych w określo-
11
nych przedziałach czasowych, np. rocznych, w których ramą teoretyczną są pojęcia zaczerpnięte nie od badanych,
a zdefiniowane w obrębie nauk przyrodniczych, czyli będące częścią zobiektywizowanego wobec badanej kultury
modelu operacyjnego. Poziom wiedzy o środowisku daje się zatem „policzyć” i zbadać metodami ilościowymi,
w przeciwieństwie do lokalnej wiedzy środowiskowej.
Metody jakościowe mogą zostać użyte do weryfikacji, czy
nabyta przez daną grupę wiedza o środowisku jest wykorzystywana w codziennej praktyce życiowej, np. przez rolników oraz w jakim stopniu wpłynęła na zmianę lokalnej,
kulturowej wersji przyrody wraz ze stosunkiem do niej.
Przykłady stosowania metod oraz wyników badań jakościowych dla celów ochrony środowiska
Czy badania lokalnej wiedzy środowiskowej mogą być
prowadzone wyłącznie metodami jakościowymi a badania
wiedzy o środowisku jedynie ilościowymi? Zależy to od
tego, co dokładnie chcemy zbadać. Jeśli naszym celem jest
określenie czy lokalna społeczność zetknęła się z edukacją
środowiskową i jakie pojęcia są jej znane lub nie, to można
swobodnie posłużyć się metodami ilościowymi. Jeśli natomiast interesuje badacza czy i jak ta wiedza jest wykorzystywana, to należy posłużyć się metodami jakościowymi. Jeśli chodzi o badania ponadlokalne, to zawsze przewagę będą miały metody ilościowe, ze względu na swoją
metodykę, chociaż znakomite efekty w tym przypadku
przynosi łączenie obu metod. Raporty tego typu są zlecane
w ramach działań ochrony środowiska na świecie, stanowiąc między innymi formę konsultacji społecznych przed
wdrożeniem danego projektu, np. powstania rezerwatu lub
Parku Narodowego. Orlove i Brush opisując w swoim artykule [8] związki między antropologią a ochroną środowiska podkreślają znaczenie partycypacji społeczności lokalnych w projektach zachowania bioróżnorodności. Argumentują, że dzięki badaniom etnograficznym ochrona
środowiska ma szansę ocenić i zrozumieć realne możliwości wprowadzenia danego przedsięwzięcia (planu ochrony) w życie. Wykazują jednocześnie, że rola antropologów
nie sprowadza się tylko do sondowania opinii społeczności
na temat planowanych projektów, ale ma charakter mediacyjny między interesami ochrony środowiska a badanymi.
Z przytoczonych przez nich przykładów wynika, że taka
mediacja prowadzi nie tylko do wypracowania zgodnych
z lokalną kulturą sposobów ochrony, ale umożliwia nakłonienie społeczności do aktywnego brania udziału w tych
działaniach, wykorzystując ich tradycyjną wiedzę i metody gospodarowania.
Nie zawsze małe społeczności działają w środowisku
w zgodzie z założeniami Ochrony Środowiska. Z przykładami tego typu spotkać się można na niżu Polski w regionach hodowli bydła mlecznego (badania własne). Tutaj
środowisko traktowane jest jak przestrzeń produkcyjna
podporządkowana efektywności. Argumenty związane
z ochroną środowiska mają w takich społecznościach niewielką siłę przebicia. Rola antropologa w takiej sytuacji
12
sprowadzałaby się do przedstawiania punktu wyjścia lokalnych punktów widzenia i próby podjęcia negocjacji między grupami o sprzecznych interesach. Póki co, w Polsce
nie podejmuje się takich prób, podczas gdy na świecie jest
to typowa praktyka. Antropolodzy są zatrudniani np.
w międzynarodowych organizacjach ekologicznych, NGO
lub rządowych agencjach środowiskowych, gdzie odpowiadają za kontakt z ludźmi zamieszkującymi w obrębie
obszarów chronionych i otulinach tych obszarów.
Badania etnograficzne oraz prace antropologów wykazują
użyteczność dla ochrony środowiska w dużo szerszym niż
tylko badanie opinii wymiarze. Wiedza antropologiczna
o relacjach lokalnych społeczności z ich środowiskiem
umożliwia dotarcie do tych ludzi za pomocą języka ich pojęć odnoszących się do przyrody, a także stworzenie skutecznych planów ochrony opartych o partycypację w działaniach ochronnych. Problemy i zdarzające się konflikty są
wynikiem niedomówień, braku konsekwentnej i precyzyjnej, skierowanej do konkretnych grup odbiorców edukacji
środowiskowej. W rozwiązaniu zarówno jednego, jak
i drugiego problemu mogą pomóc badania metodami
jakościowymi, a zaangażowanie badaczy społecznych
w procesie konsultacji i edukacji środowiskowej przynosi
pozytywne rezultaty, o czym świadczą liczne przykłady
z całego świata.
Podsumowanie i wnioski
Badania jakościowe w połączeniu z ilościowymi dają całościowy obraz znajomości i funkcjonowania zarówno
naukowej wiedzy o środowisku, jak i lokalnej wiedzy środowiskowej w społeczeństwie. Pozwalają na opracowanie
lepszych raportów, odzwierciedlających pełny zakres poruszanej tematyki. Jakościowe metody badań społecznych
dają się zastosować do określenia poziomu świadomości
ekologicznej społeczności lokalnych. Metody te umożliwiają znaczne poszerzenie perspektywy badawczej i dotarcie do istniejącej w danej społeczności wiedzy lokalnej,
będącej częścią jej kultury.
Z tego też powodu w holistycznym podejściu do idei zrównoważonego rozwoju wskazane jest stosowanie metod
jakościowych w badaniach społecznych prowadzonych
w ochronie środowiska.
L I T E RAT U RA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
Tuszyńska L.: Diagnoza stanu edukacji środowiskowej społeczności lokalnych w wybranych regionach Polski, Wydawnictwo UW, Warszawa 2008, s. 62-63, 68.
Silverman D.: Interpretacja danych jakościowych: metody analizy rozmowy, tekstu i interpretacji, PWN, Warszawa 2007 , s. 53, 58.
Hammersley M., Atkinson P.: Metody badań terenowych, Wydawnictwo
Zysk i spółka, Poznań 2000 , s. 11, 36, 64, 181.
Frankfurt-Nachmias Ch., Nachmias D.: Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zysk i spółka, Poznań 2001, s. 299-300.
Geertz C.: Opis gęsty – w stronę interpretatywnej teorii kultury [w:] Kempy M., Nowicka E.: Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej,
PWN, Warszawa 2005, s. 36.
Albińska E.: Człowiek w środowisku przyrodniczym i społecznym, Wydawnictwo KUL, Lublin 2005, s. 19, 57.
Bowler P.: Historia nauk o środowisku, PWN, Warszawa 2007.
Orlove B. S., Brush S. B.: Anthropology and the conservation of
biodiversity, Annual Review of Anthropology, nr 25, 1996.
R. ROCHEL1, J. KWAPULIŃSKI1, J. KOWOL, M. ZIELONKA, G. LIBROWSKA, D. SUCHECKA, D. JABŁECKA
1
Śląski Uniwersytet Medyczny, Katedra i Zakład Toksykologii, 41-200 Sosnowiec, ul. Jagiellońska 4
Charakterystyka ekotoksykologiczna
środowiska przyrodniczego w zasięgu
oddziaływania punktowego źródła emisji niklu
Ecotoxicological characteristic of environment
in range of the influence point source of nickel emission
Streszczenie:
Celem badań była analiza przydatności wybranych gatunków roślin dla ocen ekotoksykologicznych, dotyczących środowiska przyrodniczego pozostającego pod wpływem lokalnej emisji hutniczej. Zawartość niklu w poszczególnych częściach morfologicznych roślin oraz w poszczególnych specjacyjnych formach występowania niklu w glebie oznaczono metodą płomieniową AAS z dokładnością do 0,01 µg/g. Charakterystyka ekotoksykologiczna pozwala ocenić stopień intoksykacji w układzie gleba-roślina na przykładzie pokrzywy i nawłoci.
Abstract:
The aim of study was to analyze the suitability of selected plant species for the verification of the estimation
ecotoxicological assessments, regarding the natural environment under the influence of local smelting emissions. Nickel
was determined using flame method AAS in individual morphological parts of plants with occuracy 0,01 µg/g and in
speciation individual forms of occurrence of nickel in soil. Ecotoxicological characteristic can be estimated the degree of
intoxication in the system soil – plants, for example stinging nettle and goldenrod.
Słowa kluczowe: nikiel, emisja, współczynniki ekotoksykologiczne, rośliny, gleba
Key words: nickel, emission, ecotoxicological coefficients, plants, soil
W środowisku istnieje ścisła zależność pomiędzy warunkami bytowania roślin, w tym i leczniczych, a ich zdolnościami do gromadzenia zanieczyszczeń, głównie metali
ciężkich. Do czynników mających wpływ na wzrost zanieczyszczeń zaliczyć można:
! biodostępność metali w środowisku glebowym,
! biodostępność metali z pyłu osiadłego,
! gatunek rośliny,
! część morfologiczną rośliny [1-3].
Opisywany jest on następującym wzorem:
gdzie:
Narzędziami służącymi do szacowania wielkości przemieszczania się zanieczyszczeń metalicznych oraz określającymi tendencje tych ruchów mogą być wartości współczynników ekotoksykologicznych. Do najczęściej stosowanych współczynników ekotoksykologicznych zaliczamy współczynnik wzbogacenia oraz współczynnik fitokumulacji [1].
Współczynnik wzbogacenia służy do określenia dynamiki
zanieczyszczeń danego elementu środowiska i został zdefiniowany przez Buat-Menarda i Chesselet’a [1]. Charakteryzuje on migrację jonów metali z gleby do rośliny, a także poziom rzeczywistej kumulacji poszczególnych jonów
w nawiązaniu do biodostępności poszczególnych metali
w odniesieniu do danego obszaru i gatunku roślin.
Interpretacja współczynnika pozwoliła wyróżnić następujące klasy degradacji danego elementu środowiska:
W > 40
- ekstremalne zanieczyszczenie,
W = 20-40 - bardzo silne zanieczyszczenie,
W = 5-20
- znaczące zanieczyszczenie,
W = 2-5
- średnie zanieczyszczenie,
W<2
- minimalne zanieczyszczenie.
13
W obliczeniach jako pierwiastek odnośnikowy przyjmuje
się pierwiastek o małej zmienności występowania lub pierwiastek występujący w ilościach śladowych w badanym
środowisku. Ponadto można wykorzystać również pierwiastek charakterystyczny geochemicznie, który występuje w dużych ilościach i który nie charakteryzuje się synergizmem lub antagonizmem w stosunku do badanego pierwiastka. Do pierwiastków stosowanych najczęściej jako
odnośnikowe należą: Sc, Mn, Al, Ti i Ni [1,4,5].
Współczynnik fitokumulacji ma na celu ocenę ruchliwości
i względnej biodostępności metali z gleby lub pyłu dla roślin. Jest on określony następującym wzorem:
gdzie:
Interpretacja zjawiska fitokumulacji opiera się na następujących stopniach współczynnika fitokumulacji:
WF < 0.01 - kumulacja nie występuje,
WF < 0.1
- słaby stopień kumulacji,
WF < 1.0
- średni stopień kumulacji,
WF > 1.0 - intensywny stopień kumulacji.
Współczynnik wzbogacenia jest szeroko wykorzystywany
do oceny stopnia degradacji wybranych elementów środowiska przyrodniczego. W szczególności, gdy znana jest
bezpośrednia przyczynowo-skutkowa relacja między wybranymi elementami tego środowiska w aspekcie migracji
pierwiastków między nimi. Współczynniki wzbogacenia
pozwalają ponadto opisywać tendencje zmian zawartości
związków metali w danym środowisku przyrodniczym,
jako rezultat permanentnej ich imisji na siedliska wybranych roślin. Wpływ zanieczyszczeń metalicznych w konsekwencji prowadzi do wybiórczej kumulacji tych pierwiastków przez różne gatunki roślin lub także jest powodem uruchamiania różnych interakcji między nimi, co
zmienia właściwości kumulacyjne w odniesieniu do wybranych pierwiastków [6,7]. Z kolei interpretacja współczynnika fitokumulacji pozwala określić rzeczywiste
właściwości kumulacyjne wybranych pierwiastków na poszczególne gatunki roślin, w odniesieniu do występowania
ich zasobów w glebie. Wyznaczona zawartość danego pierwiastka odpowiadająca 10 percentylowi służąca do obliczenia współczynnika fitokumulacji, pozwala wskazać na
minimalną, często selektywną zdolność kumulowania tego
pierwiastka przez roślinę pochodzącą z czystych siedlisk.
14
Zarówno ta zawartość jak i współczynnik fitokumulacji są
wartościami odniesienia. Można je wykorzystać w badaniach prospektywnych nad tendencją zmian stopnia zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego, pozostającego pod wpływem obszarowych lub punktowych źródeł
emisji. Pomimo, że problem migracji i kumulacji metali
z gleby do organów podziemnych roślin (kłączy i korzenia) jest złożony, to jednak wspomniane wcześniej informacje pozwalają rozróżnić rolę gatunku rośliny oraz wybranych chemicznych form występowania danego pierwiastka w strefie przykorzennej.
Dla południowej Polski współczynnik wzbogacenia w znaczeniu układu odniesienia wynosi dla ołowiu 0,01; dla kadmu 0,03; dla miedzi 0,1; dla niklu 0,02 oraz dla chromu
0,01 [6]. Bogate piśmiennictwo dotyczące występowania
metali w wybranych elementach środowiska wyraźnie
wskazuje na dużą przydatność współczynnika wzbogacenia i fitokumulacji w badaniach nad określeniem charakterystyki ekotoksykologicznej głównych elementów środowiska przyrodniczego [1,5-8].
Bardzo przydatne są odpowiednie procedury statystyczne,
które należy wykorzystać do interpretacji wyników badań
środowiskowych [7,9]. W badaniach środowiskowych
zmierzających do sporządzenia charakterystyki ekotoksykologicznej powinna być przedstawiona dokładna analiza zbioru uzyskanych wyników oznaczeń za pomocą jednego spośród testów dla zbioru, w którym występują pojedyncze wyniki mocno odbiegające od przykładowo średniej geometrycznej. Pamiętać należy, że pojedyncze odbiegające wartości mogą być wynikiem zarówno określonej zmienności emisji punktowego źródła zanieczyszczeń,
zanieczyszczeniem próbki na etapie pobierania preparatyki lub oznaczania. Do tych celów można wykorzystać
test Dixona. Służy on do poszukiwania wyniku z tzw. dużym błędem, którym może być obarczony zarówno wynik
najmniejszy jak i największy w całym zbiorze wyników.
Dalsza procedura testowa polega na wyznaczeniu dwóch
parametrów o największej i najmniejszej wartości wyniku – odpowiednio Qmax i Qmin.. Parametr Qmax jest następnie
porównywany z tzw. parametrem krytycznym równoznacznym z poziomem ufności. W sytuacji gdy porównanie wypada na korzyść parametru Qmax, wskazuje to na fakt, iż jest
on obarczony błędem grubym i można go pominąć [10].
Metodyka badań
Przedmiotem badań były wybrane części morfologiczne
nawłoci pospolitej (Solidago virgaurea L.), pokrzywy
zwyczajnej (Urtica dioica L.) i bylicy piołun (Artemisia
absinthium L.) – korzeń, łodyga, liście i kwiaty oraz gleba
z siedlisk tych roślin. Próby materiału roślinnego po roztworzeniu na mokro za pomocą 65% kwasu azotowego,
analizowano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej, używając aparatu Perkin Elmer. W próbach oznaczo-
no zawartość niklu z dokładnością do 0,01 µg/g. Metoda
była walidowana we współpracy z Instytutem Chemii
Politechniki Śląskiej za pomocą dodatku wzorca firmy
Wzormat oraz stosując materiał referencyjny Mixed Polish
Herbs INCT-MPH-2.
Każde badane siedlisko roślin reprezentuje od 5 do 10
egzemplarzy danego gatunku roślin zebranych w miejscowościach położonych w okolicy Huty Cynku „Miasteczko
Ślaskie” w Miasteczku Śląskim-Boruszowicach, Rybnej
oraz w Strzybnicy.
Wyniki i omówienie
Przeciętne zawartości niklu w formach bezpośrednio biodostępnych oraz potencjalnie biodostępnych przytoczono
w tabeli 2.
Zagadnienie kumulacji niklu przez poszczególne gatunki
roślin oceniano na podstawie badań prób roślin zebranych
z miejscowości położonych po stronie przeciwzawietrznej,
względem punktowego emitora – Huty Cynku „Miasteczko Śląskie” w Miasteczku Śląskim. Największą fitokumulację w okresie wegetacyjnym obejmującym kwiecień,
opisaną współczynnikiem, stwierdzono dla bylicy piołun
zebranej na terenie Boruszowic – 1,02. Z kolei w tym samym okresie najmniejszą fitokumulację zanotowano dla
bylicy piołun z okolic Rybnej – 0,04. W okresie letnim
obejmującym czerwiec i sierpień najwyższą wartość fitokumulacji zanotowano dla pokrzywy zwyczajnej pochodzącej z terenu Rybnej – 1,89, zaś najmniejszą – 0,1 – dla
bylicy piołun pochodzącej z dwóch stanowisk: Boruszowice i Strzybnica. Najmniejszą wartość współczynnika dla
okresu jesiennego (wrzesień) – 0,03 – zanotowano dla pokrzywy zwyczajnej zebranej w miejscowości Boruszowice. Największą wartością współczynnika fitokumulacji jesienią cechowała się bylica piołun rosnąca w Boruszowicach – 1,68 – tabela1.
Tab. 1 Współczynnik fitokumulacji niklu dla poszczególnych gatunków roślin zebranych z miejscowości położonych po stronie przeciwzawietrznej względem punktowego emitora – Huty Cynku ,,Miasteczko Śląskie”
Miejsce
Boruszowice
Rybna
Strzybnica
Współczynnik fitokumulacji
Gatunek
kwiecień czerwiec sierpień wrzesień
okres wegetacyjny
Bylica piołun
0,1
0,17
1,02
1,68
Artemisia absinthium L.
Pokrzywa zwyczajna
0,19
0,09
0,06
0,59
Urtica dioica L.
Nawłoć pospolita
0,5
0,19
0,84
0,11
Solidago virgaurea L.
Bylica piołun
0,00
0,04
0,00
0,22
Artemisia absinthium L
Pokrzywa zwyczajna
1,89
0,18
0,31
0,43
Urtica dioica L.
Nawłoć pospolita
1,16
0,15
0,37
0,76
Bylica piołun
0,11
0,8
0,04
0,1
Artemisia absinthium L
Pokrzywa zwyczajna
0,12
0,05
0,03
0,06
Urtica dioica L.
Nawłoć pospolita
0,12
0,23
0,04
0,07
Tab. 2 Występowanie niklu w glebie w wybranych formach chemicznych w zasięgu oddziaływania Huty Cynku
„Miasteczko Śląskie” (µg∙g-1)
Miejscowość
Rybna
Boruszowice
Strzybnica
Zbrosławice
wymienna
2,66 - 2,69
2,67
2,69 - 2,98
2,83
2,33 - 3,01
2,67
2,98 - 3,33
3,15
3,34 - 3,60
3,47
3,02 - 3,92
3,47
2,99 - 3,62
3,30
3,33 - 3,62
3,47
Formy występowania niklu w glebie
węglany
zaadsorbowana organiczna
2,37 - 2,53
3,31- 7,62
2,66 - 3,31
2,98
5,46
2,98
2,65 - 3,02
2,68 - 4,82
2,67 - 2,69
2,91
3,45
2,68
2,64 - 2,69
2,95 - 3,64
2,64 - 4,27
2,67
3,29
3,45
2,04 - 3,01
2,98 - 3,64
2,70 - 3,29
2,55
3,31
2,99
2,71 - 3,60
4,60 - 14,82
3,60 - 3,65
3,15
9,71
3,63
2,07 - 2,67
9,64 - 11,72
2,67 - 3,33
2,37
10,68
3,00
2,98 - 3,32
3,01 - 3,29
2,07 - 3,30
3,15
3,15
2,68
2,99 - 3,02
2,68 - 3,33
2,07 - 2,68
3,00
3,01
2,38
Z kolei przeciętną zawartość niklu w badanych gatunkach
roślin, rosnących w bezpośrednim zasięgu emisji Huty
Cynku „Miasteczko Śląskie”, przedstawiono w tabeli 3.
Zakres zmian zawartości niklu w poszczególnych gatunkach roślin wahał się w zależności od badanej miejscowości odpowiednio [µg/g]:
Boruszowice: mniszek pospolity 0,00÷3,16; bylica piołun
0,55÷7,83; dziewanna wielokwiatowa 2,58÷8,59; narecznica 0,36÷3,56; pokrzywa zwyczajna 0,00÷3,35; nawłoć
pospolita 0,00÷5,14.
Rybna: mniszek pospolity 0,37÷12,64; bylica piołun
0,00÷1,29; dziewanna fioletowa 1,21÷2,45; pokrzywa
zwyczajna 0,09÷10,54; nawłoć pospolita 0,00÷8,18.
Strzybnica: mniszek pospolity 0,37÷6,44; bylica piołun
0,00÷9,40; dziewanna wielokwiatowa 0,00÷5,28; pokrzywa zwyczajna 0,00÷5,40; nawłoć pospolita 0,00÷9,96.
Zbrosławice: mniszek pospolity 0,00÷1,84; pokrzywa
zwyczajna 0,00÷4,34; nawłoć pospolita 0,00÷5,93.
15
Tab. 3 Przeciętna zawartość niklu w różnych gatunkach
roślin rosnących w bezpośrednim zasięgu emisji Huty
Cynku „Miasteczko Śląskie” (µg∙g-1)
Miejsce
Boruszowice
Boruszowice
Rybna
Strzybnica
Zbrosławice
Gatunek
Mniszek pospolity
Taraxacum officinale L.
Bylica piołun
Dziewanna wielkokwiatowa
Verbascum thapsiforme
Narecznica samcza
Dryopteris filix-mas
Pokrzywa zwyczajna
Urtica dioica L.
Nawłoć pospolita
Mniszek pospolity
Bylica piołun
Pokrzywa zwyczajna
Urtica dioica L.
Nawłoć pospolita
Mniszek pospolity
Bylica piołun
Pokrzywa zwyczajna
Urtica dioica L.
Nawłoć pospolita
Mniszek pospolity
Pokrzywa zwyczajna
Urtica dioica L.
Nawłoć pospolita
Średnia arytMinimum
metyczna
Maximum
0,75
0,00
3,16
2,85
0,55
7,83
5,15
2,58
8,59
2,15
0,36
3,56
0,61
0,00
3,35
0,81
0,00
5,14
4,71
0,37
12,64
0,21
0,00
1,29
1,60
1,21
2,45
2,75
0,09
10,54
1,67
0,00
8,18
2,39
0,376
6,44
1,01
0,00
9,40
1,44
0,00
5,28
0,95
0,00
5,40
1,16
0,00
9,96
0,80
0,00
1,84
0,72
0,00
4,34
0,81
0,00
5,93
Powyższy zakres zmian zawartości niklu jest rezultatem
złożonych procesów, na który składają się:
! zmiany chemicznych form występowania niklu bezpośrednio biodostępnych (jonowymienna, zaadsorbowana) w strefie przykorzennej,
! interakcje między niklem, a innymi pierwiastkami na
etapie wchłaniania przez system korzeniowy,
! interakcje między niklem, a innymi pierwiastkami
w poszczególnych częściach rośliny.
Procesem, który posiada bardzo duże znaczenie, były
zmiany odczynu opadów atmosferycznych na tym obszarze, których zakres zmieniał się od 3,7 do 6,8. W rezultacie
16
właściwości kumulacyjne wybranych dla ilustracji roślin
opisują współczynnik fitokumulacji oraz współczynnik
wzbogacenia. Współczynniki fitokumulacji charakteryzujące bylice piołun, pokrzywę zwyczajną i nawłoć pospolitą w zależności od okresu wegetacyjnego zestawiono
w tabeli 1.
Zgodnie z interpretacją współczynnika fitokumulacji wartości współczynnika większe od 0,4 wskazują na przeciętne zdolności wybiórczej kumulacji niklu, powyżej 0,7 na
duże właściwości selektywnego gromadzenia tego pierwiastka, natomiast wartości rzędu jedności i większe na
duże ugruntowane właściwości niklolubne. W Boruszowicach gatunkiem niklolubnym okazała się bylica piołun,
zaś w Rybnej pokrzywa zwyczajna. Okazało się, że w bezpośrednim zasięgu lokalnej imisji w Strzybnicy podaż niklu była największa. Wspomniane gatunki odznaczały się
stosunkowo dużymi wartościami dyskryminowania niklu
na etapie jego dystrybucji, między poszczególne części
morfologiczne. Jakkolwiek przedmiotem badań były także
inne gatunki roślin (tab. 3), to jednak ze względu na doniesienia różnych autorów dotyczące występowania pierwiastków w pokrzywie zwyczajnej oraz nawłoci pospolitej
i bylicy piołun, możliwości oddziaływania Huty Cynku
„Miasteczko Śląskie” poprzez większą emisję pyłów w porównaniu do emisji z innych zakładów przemysłowych
opisano w oparciu o cytowany współczynnik fitokumulacji
oraz współczynnik wzbogacenia [11].
Wartości współczynnika wzbogacenia badanych części
roślin: łodyg, korzeni, liści oraz kwiatów niklem ilustrują
ryciny od 1 do 6. Uwzględniając fakt, że współczynnik
wzbogacenia rzędu poniżej 2 wskazuje na minimalne zanieczyszczenie, rzędu 2-5 na średnie zanieczyszczenie, należy uznać, że przyległe obszary pozostające w zasięgu lokalnej emisji Huty Cynku „Miasteczko Śląskie” są obszarami minimalnie zanieczyszczonymi. Sprawia to, że rośliny lecznicze na tym terenie mogą być pozyskiwane jako
surowiec zielarski dla celów ziołolecznictwa. Z kolei graficzna prezentacja zmian współczynnika fitokumulacji
w ujęciu obszarowym wyraźnie wskazuje, że rośliny pozyskiwane z terenu Strzybnicy gromadzą skutecznie i wybiórczo stosunkowo duże ilości biodostępnych związków
niklu znajdujących się w glebie.
Wnioski
Środowisko przyrodnicze po stronie przeciwzawietrznej
podlega w słabym stopniu intoksykacji niklem, jako rezultat obecności punktowego źródła emisji Huty Cynku
„Miasteczko Śląskie”.
Do bioindykacji niklu oraz do ocen ekotoksykologicznych środowiska przyrodniczego nadaje się pokrzywa
zwyczajna Urtica dioica L. oraz nawłoć pospolita Solidago
virgaurea L.
Rys. 1 Porównanie współczynnika wzbogacenia niklu dla
poszczególnych części morfologicznych pokrzywy zwyczajnej w trakcie trwania cyklu wegetacyjnego
poszczególnych części morfologicznych bylicy piołun
w trakcie trwania cyklu wegetacyjnego
poszczególnych części morfologicznych nawłoci pospolitej w trakcie trwania cyklu wegetacyjnego
Rys. 4 Zmiana współczynnika fitokumulacji niklu dla bylicy piołun w trakcie trwania cyklu wegetacyjnego
Rys. 5 Zmiana współczynnika fitokumulacji niklu dla
nawłoci pospolitej w trakcie trwania cyklu wegetacyjnego
Rys. 6 Zmiana współczynnika fitokumulacji niklu dla
pokrzywy zwyczajnej w trakcie trwania cyklu wegetacyjnego
17
L I T E RAT U RA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
18
[6]
Kowol J., Wiechuła D., Kwapuliński J., Mirosławski J., Otrębska B., Rabsztyn E., Jakubowska J., Karpińska K., Jeziorka R.: Zastosowanie współczynników chemoekotoksykologicznych w ocenie stopnia kontaminacji
roślin leczniczych metalami, Bromat Chem Toksykol. 2005; Suplement:
283-286.
Mirosławski J., Wiechuła D., Kwapuliński J., Rochel R., Loska K., Ciba J.:
Występowanie Pb, Cd, Cu, Mn, Ni, Co i Cr w wybranych gatunkach roślin
leczniczych na terenie Polski, Bromat Chem Toksykol, 1995; 28:4,363368.
Kersten M., Forstner U.: Speciation of trace metals in sediments and
combustion waste. W: Ure A. Davidson Ch. (red.): Chemical Speciation in
Natural Systems., Chapman & Hall, London, 1995:234-275.
Kolon K., Kwapuliński J., Mróz L., Sarosiek J.: Wykorzystanie mszaków
w monitoringu specyficznych skażeń chemicznych, radioaktywnych środowiska Prądnik, Prace i materiały muzeum im. Profesora Władysława
Szafera 1993; 7-8:121-124.
Loska K., Cebula J., Pelczak J., Wiechuła D., Kwapuliński J.: Use of
enrichment and contamination factors together with geoaccumulation
indexes to evaluate the content of Cd, Cu and Ni in the Rybnik water
reservoir in Poland, Water Air and Soil Pollution 1997, 93:347-365.
Kwapuliński J., Mirosławski J., Wiechuła D., Rochel R., Burczyk J., Sowada B., Iwanek K.: Wykorzystanie współczynnika wzbogacenia oraz indeksu geokumulacyjnego do oceny jakości obszarów pozyskiwania roślin
leczniczych. Bromat Chem Toksykol. 1996; XXIX:243-252.
[7] Kwapuliński J., Kowol J., Paukszto A., Mirosławski J.: Wykorzystanie parametrów ekotoksykologicznych do oceny wybranych obszarów pozyskiwania korzeni mniszka lekarskiego w odniesieniu do rtęci, Prob. Ekol.
1999; Vol. 3, nr 5:191-193.
[8] Kwapuliński J., Wiechuła D., Anders D., Loska K., Szilman E.: The
pollution of the water and bottom sediment in dam reservoir Goczałkowice
by nickel. Chrom, nikiel i glin w środowisku - problemy ekologiczne i metodyczne. Ossolineum, 1993: 185-187.
[9] Wiechuła D., Loska K., Kwapuliński J.: Zastosowanie procedur statystycznych w interpretacji wyników badań środowiskowych, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Seria Górnictwo 267, 2005; 1690:297-306.
[10] David B. Rorabacher: Statistical Treatment for Rejection of Deviant
Values: Critical Values of Dixon's "Q" Parameter and Related Subrange
Ratios at the 95% Confidence Level. Anal Chem 1991; 63:139-146.
[11] Rochel R., Kwapuliński J., Morawiec-Knysak A., Suchy A., Wojtanowska
M., Surma M.: Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) jako bioindykator.
Ekol Tech. 2008; 16:2, 52-59.
MAGDALÉNA LACKO-BARTOŠOVÁ, ĽUBOMÍR KOBIDA
Department of Sustainable Agriculture and Herbology, Slovak University of Agriculture in Nitra, Slovakia
Incidence of Fusarium mycotoxins and wheat yields
in integrated and ecological systems
Częstość występowania mikotoksyn z rodziny Fusarium
a plonowanie pszenicy w rolnictwie integrowanym i ekologicznym
Abstract:
Agriculture is faced with a context of increasing policy requirements to use inputs efficiently and growing demand for
„green“ produce with potential health and environmental benefits. Possible options to address these issues include
ecological and other low input farming systems such as integrated ones.
A long-term trial comparing ecological and integrated farming systems was carried out in western Slovakia. Yield of
winter wheat, 1000 grain weight, Fusarium mycotoxins, namely deoxynivalenol (DON) and zearalenone (ZON) are
reported here. Greater productivity of the integrated system was achieved with significantly lower nutrient efficiency for
nitrogen, phosphorus, and potassium inputs. The concentration of DON in ecological system was significantly lower as
compared with integrated. The results indicate increased concentration of DON under fertilized variants and significant
pre-crop effect. Concentration of ZON was influenced by wheather conditions.
Streszczenie:
Rolnictwo staje wobec szeregu wyzwań związanych ze wzrastającymi wymaganiami politycznym i dotyczącymi zwiększenia efektywności nakładów i wzrastającym zapotrzebowaniem na ekologiczną produkcję, przynoszącą potencjalne korzyści dla zdrowia ludzi i środowiska. Jednym ze sposobów rozwiązania tych problemów jest rolnictwo ekologiczne i inne
niskonakładowe systemy np. systemy integrowane.
W zachodniej Słowacji przeprowadzono długoterminowy eksperyment porównujący rolnicze systemy ekologiczne i integrowane. Przedmiotem był plon pszenicy ozimej o masie 1000 ziaren oraz mikotoksyny z rodziny Fusarium, mianowicie
deoksyniwalenol (DON) oraz zearalenon (ZON). Większą produktywność uzyskiwano w systemie integrowanym przy znacząco niższej efektywności odżywczej zastosowanego nakładu azotu, fosforu i potasu. Stężenie DON w systemie ekologicznym było znacznie niższe w porównaniu z integrowanym. Wyniki wskazują na wzrost stężenia DON w wariantach
z nawożeniem, jak również na znaczne występowanie efektu przedplonu. Stężenie ZON uzależnione było od warunków
atmosferycznych.
Key words: Fusarium, mycotoxins, deoxynivalenol (DON), Zearalenone (ZEA)
Słowa kluczowe: Fusarium, mikotoksyny, Deoxynivalenol (DON), Zearalenon (ZEA)
Productivity is usually considered the ultimate bench-mark when comparing the performance of agricultural
systems. Agriculture in temperate areas is generally
characterized by favourable soils, high external inputs
allove to obtain high production levels but productivity
may be pushed beyond the actual ecosystems capacity.
Conversion to organic management from these conditions
usually means considerably drop of yields, during two to
tree years of conversion. In the medium and long term,
when soil fertility recovers, yields are slightly lower or
comparable to the pre-conversion yields [1,2]. Other field
trials reported organic crop yields to be 5-35% lower than
conventional ones [3]. Since resources are always limited
in one or another way, it is important to consider the
capability of a system to produce high output per unit of
resources used rather than absolute productivity. The
productivity of organic compared to conventional farming
depends strongly on soil and climate conditions and also on
choice of crops being compared.
The presence of mycotoxins, especially deoxynivalenol
(DON) is a major concern for grain growers using any
system. DON is a trichothecene mycotoxin produced by
Fusarium moulds genera. Its biosynthesis runs during the
growth of infected grain in the field. Contamination in
feedstuffs can cause serious health problems and diseases.
Even at low levels, DON may cause animals to refuse
feed or, at higher levels, induce vomiting leading to
growth depression, increased susceptibility to infections,
diarrhoea and haemorrhage [4]. DON has been implicated
as a factor in the human disease ATA (alimentary toxic
aleukia).
19
Zearalenone (ZON) is an estrogenic mycotoxin mainly
produced by Fusarium graminearum, a species which
colonizes a wide variety of grains. It develops as a consequence of prolonged cold or humidity and of the
interaction of multiple factors, such as moisture content of
the grains, infections, temperature, microbial interactions,
and others [5-7].
Review of the literature suggests, that the mycotoxin
content of cereals is highly variable, regardless of the
farming system. Organic grains might be expected to be
more susceptible to mycotoxins because they are not
treated with fungicides. This paper reports on the effects of
ecological and integrated farming systems, fertiliser inputs
on the yield of winter wheat and mycotoxins contamination
in a log-term field trial.
Materials and methods
Rotation and cropping system field experiments were
carried out at Dolná Malanta, Western Slovakia (18°07´E,
48°19´N) from 2003 to 2008 on a Haplic Luvisol
developed at proluvial sediments mixed with loess. The
altitude of the experimental plots is 178 m. The location has
a continental climate with an average temperatures 19,7°C
in July and - 1,7°C in January, an average annual
precipitation is 561 mm. A split – plot design was used with
two main treatments, Ecological (ECO) and Integrated
(INT) farming systems. The ecological system was
composed of a six course crop rotation: beans + lucerne –
lucerne – winter wheat – peas – maize – spring barley. The
integrated system consisted of the crop rotation: winter
wheat – peas – winter wheat – maize – spring barley –
lucerne (3 years at the same plot).
Subplots were fertilised (+fert) and unfertilised treatments
(-fert). The +fert treatment in ECO system was based on 40
tonnes of manure (192,0 N; 40,2 P; 208,2 K kg per
rotation), while the INT system also received 40 tonnes of
manure plus synthetic fertilisers. Treatments were
replicated four times. Sowing and harvesting dates, rainfall
and average temperature calculated for vegetative period
of the crop, synthetic fertiliser inputs (kg.ha-1) applied in
the INT system are shown in Table 1. Nitrogen fertilisers
were applied in three split applications.
In order to compare the efficiency of the two farming
systems, the yield parameters, kernel count (KC), 1000
grain weight (TGW) and grain yield were divided by the
volume of fertilisers added (Kg.ha-1 of N, P and K) in the
+fert treatments. The second winter wheat crop in INT was
taken into evaluation.
During 2007 and 2008 the concentration of deoxynivalend
(DON) and zearalenone (ZON) was detected in the w.
wheat samples from ECO and INT systems, +fert and –fert
variants.
Chemicals and reagents: Deoxinivalenol (DON) in
acetonotrile (100 m
g/mL) and Zearalenon (ZON) in
acetonotrile (100 m
g/mL) was obtained from BIOPURE
(Tulln, Austria) MycoSep TM 226 and 227 immunoaffinity
colums was obtained from INTERTEC s.r.o. (B. Bystrica,
Slovakia). Analytical and gradient grade methanol and
acetonitrile were obtained from MERCK (Bratislava,
Slovakia).
Instruments: The liquid chromatography WATERS
BREEZE (Lambda Life, Slovakia) equipped with binary
pump WATERS 1525, RHEODYNE injector and UV
detector WATERS 2487 was used with a stainless steel
reverse phase 150 x 3,9mm, 4 m
m spherical particle
C18Nova-Pak column (Waters, Milford, MA, USA).
Rotary vacuum evaporator RVO 400 (INGOS, Prague,
Czech Republic) for evaporating samples was used.
Extraction: Weight out 25 g of ground sample was placed
into a 250 mL glass Erlenmayer flask and then 100 mL of
84+16 acetonitrile water were added. The mixture was
stired for 5 min. The extract was filtered trough a fluted
filter.
Clean up by immunoaffinity chromatography: 8mL of final
extract was placed into glass tube, push all trough MycoSepTM 226 for ZON and 227 for DON immunoaffinity
column. Exactly 4 mL of purified extract was pipeted into
a clean tube, evaporate to dryness using RVO 400 and
redissolved in 0,5 mL mobile phase.
HPLC chromatography: 50 m
L of the samples were
injected into the HPLC column heated on 35°C and
determined by UV detector set to 218 nm for DON and
Tab. 1. Crop management data for w. wheat, 2003-2008; climatic data during vegetative period, synthetic fertiliser
inputs in INT system.
20
Year
Sowing
date
Harvest
date
Rainfall
(mm)
Average
temperature (°C)
2003
2004
2005
2006
2007
2008
9/10/02
2/10/03
1/10/04
7/10/05
2/10/06
9/10/07
30/06/03
21/07/04
19/07/05
20/07/06
2/07/07
28/07/08
264
450
398
522
347
467
7.7
8.2
8.2
7.9
10.0
8.9
Nitrogen
(kg.ha-1)
34.2
39.8
49.2
58.3
58.0
57.5
Phosphorus
(kg.ha-1)
Potassium
(kg.ha-1)
21.6
19.1
22.5
22.5
28.3
28.3
26.6
16.6
10.0
0.0
56.6
21.6
Fig. 1.
Fig. 1 gives detailed information on weather conditions during 2006-2007 and 2007-2008 growing seasons
238 nm for ZON. Mobile phase were mix of A: water, B:
acetonitrile with using gradient: 0-5min 10% B, 6-16 min
10-25% B, 1735 min 25-60% B, 36-40 min 60% B, 41 min
10% B. Flow rate was 0,6 mL/min mobile phase. Retention
time was for DON 13,4 min and for ZON 40,8 min.
Tab. 2. Yield parameters for winter wheat grown in
ecological (ECO) and integrated (INT) systems. Means
and standard errors shown.
Year
ECO
Results and discussion
Effect of farming system on yield parameters
The effects of years and farming systems on winter wheat
yield parameters were significantly different (P < 0,001)
with the year x system interaction also being significant
(P < 0,041). In general, average grain yield was lower in the
ECO system by about 25% and ranged from 0% to 31%
except 2007. In dry years 2003, 2007 the yield difference
was not significant, also in 2008 no significant difference
was observed. In 2007 slightly higher yield was achieved in
ECO system (Table 2). The average kernel count was also
lower in ECO system by 12,4%. But in dry year 2003 was
higher than in INT system (2%) and also in 2007 and 2008
there were no significant differences between ECO and
INT systems.
The variation in TGW between systems was lower, and
TGW was greater in the INT system by 3%. The lack of
differences in drier years may be related to increased
nutrient cycling, water – holding capacity [8,9], higher soil
organic matter content, soil fertility [10] in ECO system, or
the inability of wheat to use the extra fertiliser in the INT
system.
INT
ECO
INT
ECO
INT
2003
2004
2005
2006
2007
Kernel count x 1000 per m-2
2008
average
15,2
± 0,5
14,9
±0,6
12,4
± ,7
16,1
±0,7
13,6
±1,4
13,2
±1,0
12,3
±1,5
12,1
±0,3
13,95
±1,3
15,93
±0,8
30,2
±0,5
33,5
±0,7
42,5
±0,9
47,7
±0,5
37,9
39,6
38,5
±0,9
±1,2
±1,0
38,6
39,9
35,5
±0,5
±0,4
±0,6
Grain yield (tonnes ha-1)
5,3
4,9
6,8
5,2
±0,8
±0,55
±0,37
±1,4
7,7
6,6
8,9
4,7
±0,42
±0,13
±0,7
±0,23
41,3
±0,9
42,1
±0,7
38,33
±0,9
39,55
±0,6
5,1
±1,4
5,1
±0,16
5,32
±0,7
6,33
±0,3
4,6
±0,09
5,0
±0,32
13,0
17,2
± ,4
±1,3
17,0
22,3
±0,3
±1,9
1000 grain weight (g)
Although the yield parameters were usually lower for
ECO , this is likely to be due to the higher level of fertiliser
inputs used in the INT system. The efficiency of the two
farming systems was compared by relating yield
parameters to fertiliser inputs. The ECO system was
significantly higher per unit of nutrient added for all yield
parameters (Table 3). This finding has important economic
and environmental implications for farmers and land
management authorities, were resources such as water and
energy reliant fertilisers need to be used efficiently with
regard to cost and off-farm impacts [8,11,12].
21
Tab. 3. Efficiency of fertiliser inputs on winter wheat yield
parameters. Means and standard errors shown.
Nitrogen (kg.ha-1) Phosphorus (kg.ha-1) Potassium (kg.ha-1)
Yield
INT
INT
INT
ECO
ECO
parameters
ECO
294
213
694
Kernels (1000 418
2014
3858
±21
±9
±50
kernels m-2)
±69
±13
±15
0,79
0,59
1,93
1,000 grain
6,11
1,18
1,28
±0,024
±0,134 ±0,029 ±0,034
weight (g) ±0,031
±0,150
123,1
89,9
292,0
Grain yield
806,4
155,7
168,8
±9
±5
±21
(kg.ha-1)
±27
±5
±6
The effects of farming systems, years, fertilisation on DON
concentration in winter wheat grain were significantly
different. Average DON concentration in INT system was
361,6 m
g.kg-1, in ECO system its overall concentrations
was lower by 46% and reached an average of 192,4 m
g.kg-1
(Table 4). Fertilisation treatments enhanced the level of
DON in both systems, overall concentration in fertilised
treatments was 420,5 m
g.kg-1 and in non fertilised
treatments comparatively lower level was detected, on
average 189,9 m
g.kg-1. Not only farming system, but within
INT system also pre-crop effect on DON concentration was
revealed. Peas, as pre-crop for winter wheat, significantly
enhance the concentration of DON, namely fertilised
treatment reached the level of 601,5 m
g.kg-1, what was the
highest concentration detected in the experiment. Weather
conditions during two consecutive growing seasons
significantly influenced levels of DON in winter wheat
samples. More humid conditions during June and July in
2008, together with warm weather caused significantly
higher production of DON than it was in 2007, when the
weather conditions were different, with prevalence of very
warm and dry periods, in April, June and July.
Tab. 4. Concentration of DON (m
g.kg-1) in winter wheat
samples.
Production
system
INT
INT
ECO
average
Pre-crop
peas
barley/
lucerne
lucerne
Fertilisation
+Fert.
-Fert.
+Fert.
-Fert.
+Fert.
-Fert.
Year
2007
553,7
187,9
108,4
62,6
155,5
124,3
198,7a
2008
649,2
336,3
653,4
341,7
402,8
87,0
411,7b
Average
601,5
262,1
380,9
202,2
279,2
105,7
Average
for system
431,8c
291,5b
192,4a
Numbers with different letters are significantly different
(P=0,05).
However, within our experimental study, detected
concentrations of DON and ZON did not exceed the limits
allowed by EC regulation 1881/2006, for DON in cereals
for direct human consumption up to 750 m
g.kg-1 and for
-1
Zearalenon up to 75 m
g.kg .
22
Statistical analysis of ZON concentration in winter wheat
grain showed significant effect of years. The effects of
farming system and fertilisation were not significant, but
interaction system x fertilisation showed significant
differences. Average ZON concentration in INT system
was 7,43 m
g.kg-1, in ECO system the concentration was
also low and reached 7,85 m
g.kg-1 (Table 5).
Tab. 5. Concentration of Zearalenon (m
g.kg-1) in winter
wheat samples.
Production
system
INT
ES
INT
ES
ECO
Pre-crop
peas
barley/
lucerne
lucerne
average
Fertilisation
+Fert.
-Fert.
+Fert.
-Fert.
+Fert.
-Fert.
Year
2007
17,7
8,0
9,8
14,0
11,7
16,0
12,87b
2008
2,8
1,5
2,7
2,9
1,4
2,3
2,26a
Average
10,25c
4,75a
6,25ab
8,45bc
6,55ab
9,15bc
Average
for system
7,50 n. s.
7,35 n. s.
7,85 n. s.
Numbers with different letters are significantly different
(P= 0,05).
Fertilisation did not enhance contamination of grains,
average ZON concentration in –fert treatment was 7,45
m
g.kg-1, in +fert treatment 7,68 m
g.kg-1. Pre-crop effect in
INT system was also not significant, in spite of the highest
concentration of ZON in INT system, +fert treatment,
when peas was the pre-crop of winter wheat. Weather
conditions caused significant differences in levels of
detected ZON. During 2006-2007 growing season, warm
and dry weather, namely in June and July supported the
production of ZON, whereas more humid and warm
weather in 2008 was less favourable for ZON. The
tendency was opposite as compared to DON concentration.
In the absence of fungicides, organic wheat was more
tolerant to Fusarium infection than conventional [13].
Fusarium infection rate was consistently highest in wheat
grown with mineral fertilizer without pesticides,
intermediate in conventionally grown wheat with mineral
fertiliser and pesticides, and lowest in organically grown
wheat [14]. The type of fertility management is more
important for the extent of Fusarium infection than the use
of pesticides. The relatively low and/or slow nutrient
supply in organic farming helps to trigger the plants´
natural defenses against infections. If a plat is allowed to
grown unusually fast by providing it with an abundance of
nutrients, the accumulation of defense compounds is
reduced, as well as resistance to diseases and pests [15-17].
On the basis of mycotoxin studies and the acceptance of the
concept of hormesis (beneficial effects at low
concentration level), Calabrese and Blain [18] indicated
that consumption of food with low levels of mycotoxins
may strengthen the immune system rather than harming it.
Conclusions
[3]
Higher yields in INT were achieved in most years, as
measured by kernel count, 1000 grain weight and grain
yield. The greater productivity of the INT system was
achieved with significantly lower nutrient efficiency than
in the ECO system. No difference in yield between the
systems was determined during drier years. The ECO
system was able to produce higher yields than integrated
per unit of nutrient applied, with significantly higher
output/input ratio for nitrogen, phosphorus and potassium.
ECO system have the potential to achieve consistent,
moderate yields with a significantly lower reliance on
external inputs. Mycotoxin contamination (DON, ZON) in
wheat was below the level considered safe for
consumption. In ECO system, the concentration of DON
was lower by 46% compared with INT system. Within
INT system, pre-crop effect on DON concentration was
determined, when peas enhanced the level of DON in
w. wheat grain. Level of ZON was influenced by weather
conditions. Drier and warmer weather supported the
production of ZON, more humid and warm weather
enhanced the level of DON.
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
Acknowledgements
The research presented in this paper was supported by VEGA
No. 1/0457/08, and by the Excellence Center for Agrobiodiversity
Conservation and Benefit project, implemented under the Operational
Programme Research and Development financed by European Fund for
Regional Development.
[15]
[16]
[17]
L I T E RAT U RA
[1]
[2]
[18]
Dierauer H., Weidmann G., Heller S.: Umstellung auf Bio. Erfolgreich in
den Biolandbau starten. Merkblatt, FiBl, Frick, Switzerland, 2006.
Poudel D.D., Horwath W.R., Lanini W.T., Temple S.R., van Bruggen
A.H.C.: Comparison of soil N availability and leaching potential, crop
yields and weeds in organic, low-input and conventional farming systems
in northern California. Agriculture, Ecosystems and Environment, 90,
2002, 125-137.
Mäder P., Fliessbach A., Dubois D., Gunst L., Padruot F., Niggli U.: Soil
fertility and biodiversity in organic farming. Science, 296, 2002, 16941697.
Hsu I. C., Smaliey E. B., Strong F. M., Ribelin W. E.: Identification of T-2
toxin in mouldy corn associated with a lethal toxicosis in dairy cattle. Appl.
Microbiol., 1972, 24, 685-690.
Bennet G.A., Shotwel O.L.: Zearalenone in cereal grains. Journal of
American Oil Chemists Society, 1979, 56, 812-819.
Moss M.O.: The environmental factors controlling mycotoxin formation.
In: Smith J.E., Henderson R.S.: Mycotoxins and animal foods, Boca Raton,
CRC Press, 1991, 37-56.
Kozik V., Kozik W., Jarzembek K., Jurkiewicz A.: Electromagnetic
radiation and human’s health, Polish Journal of Environmental Studies,
2008, 17, 4B, 119-123
Lotter D.W., Seidel R., Liebhardt W.: The performance of organic and
conventional cropping systems in an extreme climate year. American
Journal of Alternative Agriculture. 18, 3, 2003, 146-154.
Cookson W.R., Marschner P., Clark I. M., Milton N., Smirk M. N., Murphy
D.V., Osman M., Stockdale E.A., Hirsch P. R.: The influence of season,
agricultural management, and soil properties on gross nitrogen
transformations and bacterial community structure. Australian Journal of
Soil Research, 44, 2006, 4, 453-465.
Macák M., Žák Š., Birkás M., Djalovic I., Slamka, P.: 208. The influence of
an ecological and low input system on yield and yield components of
spring barley. Cereal research communications, Vol. 36, suppl., 2008,
1343-1346.
Czapka M.: Ekonomiczne aspekty bezpieczeństwa ekologicznego.
Środowisko i Rozwój, WSEiA, Bytom, 11, 2005, 28-38.
Czapka M.: Ekonomiczna dostępność żywności jako jeden z warunków
bezpieczeństwa żywnościowego. Problemy Ekologii, WSEiA-GWSP, 3,
2005, 130-133.
Dőll S., Valenta H., Dänicke S., Flachowsky G.: Fusarium mycotoxins in
conventionally and organically grown grain from Thuringia (Germany).
Landbauforsch. Vőlkenrode 52, 2002, 91-96.
Birzele,B., Meier A., Hindorf H., Kramer J., Dehne H. W.: Epidemiology
of Fusarium infection and deoxynivalenol conten in winter wheat in the
Rhineland, Germany. European Journal of Plant Pathology, 108, 2002,
667-673.
Brandt K., Molgaard J. P.: Food quality. In: Kristiansen P., Taji A.,
Reganold J.: Organic agriculture, A Global Perspective, CSIRO
Publishing, 2006, 305-322.
Stamp N.: Out of the quagmire of plant defense hypotheses. The quarterly
Review of Biology, 78, 2003, 23-55.
Lysiak V., Ratajczak A., Mencel A., Jarzembek K., Polanski J.: A structure-taste study of arylsulfonyl(cyclo)alkanecarboxylic acids., Bioorg Med
Chem., 2005 1;13(3):671-5.
Calabrese E.J., Blain R.: The occurrence of hormetic dose responses in the
toxicological literature, the hormesis database, an overview. Toxicology
and Applied Pharmacology, 202, 2005, 289-301.
Kalendarium Ekologa
STYCZEŃ
9 stycznia Dzień Ligi Ochrony Przyrody
11 stycznia Dzień Wegetarian
28 stycznia - 2 lutego Światowy Tydzień Mokradeł
LUTY
2 lutego Światowy Dzień Obszarów Wodno-Błotnych - World Wetland Day
11 lutego Dzień Dokarmiania Zwierzyny Leśnej
23
IWONA ROMANOWSKA–SŁOMKA, JANUSZ MIROSŁAWSKI
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy, Katowice
Zagrożenia szkodliwymi czynnikami biologicznymi
w środowisku pracy
Biological hazards in the work environment
Streszczenie:
W pracy przedstawiono zagrożenia czynnikami biologicznymi występującymi przy hodowli drobiu. Przedstawiono wyniki
badań środowiska pracy w pomieszczeniach kurnika. Zidentyfikowano i scharakteryzowano występujące czynniki biologiczne zgodnie z wymaganiami prawa.
Abstract:
This paper discusses the hazards which appear in the work exposed to biological factors. This paper presents the results of
research on the work environment in poultry houses. The procedure of identification is described and the principles of
classification of biological factors are given and characterized.
Słowa kluczowe: zagrożenia, czynniki biologiczne, środowisko pracy
Key words: hazards, microbiological factors, work environment
Zagrożenia czynnikami biologicznymi występują niemal
na każdym stanowisku pracy. W wielu zawodach pracownicy codziennie stykają się ze szkodliwymi czynnikami
biologicznymi. Zależnie od rodzaju pracy, występującego
czynnika biologicznego możliwe są ciężkie a nawet śmiertelne choroby, infekcje, zaburzenia systemu immunologicznego, uczulenia. Wiedza na temat zagrożeń biologicznych pozwoli uniknąć zagrożenia lub ograniczyć skutki
zakażenia.
Bardzo ważna jest wiedza, w jaki sposób może dojść do
zakażenia. Czynniki biologiczne mogą być przenoszone
drogą powietrzną (powietrzno-pyłową lub powietrzno-kropelkową), wodno-pokarmową, przez glebę, przedmioty
codziennego użytku, przez wektory (komary, kleszcze,
wszy, itp.) oraz przez krew i inne płyny ustrojowe. Do
czynników biologicznych zalicza się bakterie, wirusy,
grzyby i pasożyty oraz substancje wytwarzane przez te
czynniki. Czynniki biologiczne zostały sklasyfikowane
w czterech grupach wg zagrożenia. Do pierwszej grupy
zagrożenia należą czynniki, przez które wywołanie chorób
u ludzi jest mało prawdopodobne. Do drugiej te czynniki,
które mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale rozprzestrzenienie ich
w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne i zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia. Do grupy trzeciej zostały zaliczone te
czynniki, które mogą wywoływać u ludzi ciężkie choroby,
są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie
ich w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne, ale
zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody
profilaktyki lub leczenia. Do grupy czwartej zaliczono
24
czynniki, które wywołują u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie czynników w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne, zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody
profilaktyki lub leczenia [1].
Przy pracy w narażeniu na czynniki biologiczne należy poinformować pracownika o wszystkich potencjalnych zagrożeniach, a nie tylko tych, które już wystąpiły w badanym obiekcie. Do potencjalnych zagrożeń należących do
grupy 3 należą:
chlamydia ornitozy (szczepy ptasie) wywołująca śródmiąższowe zapalenie płuc,
wirus H5N1 wywołujący ptasią grypę,
bacillus anthracis wywołująca wąglik w postaci płucnej, skórnej lub jelitowej,
salmonella choleraesuis var. typhi (pałeczka duru
brzusznego).
Wszystkie te drobnoustroje przenoszone są drogą powietrzną.
Do potencjalnych zagrożeń należących do grupy 2 należą:
listeria monocytogenes (pałeczka listeriozy) powodują-
ce listeriozę mogącą przebiegać pod postacią zapalenia
opon mózgu, anginy z posocznicą, zapalenia skóry,
spojówek, węzłów oraz przewlekłego zapalenia narządu rodnego;
mycoplasma spp. powodująca zakażenie błon śluzowych, zapalenie opon, posocznicę;
staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty) powodujący zakażenia ropne, stany zapalne dróg oddechowych
i innych narządów, posocznicę;
streptococcus spp powodujący zapalenie płuc, jamy
ustnej, dróg moczowych i innych narządów;
cryptococcus neoformans (grzyby) powodujący
kryptokokozę, zapalenie płuc i opon, zwykle u osób
z osłabioną odpornością;
candida albicans (kropidlak biały) powodujący
kandydozę paznokci, skóry lub alergię [2].
Ryzyko zakażenia zależne jest od ilości czynnika biologicznego powodującego chorobę, drogi przenoszenia
i przeżywalności czynnika poza organizmem nosiciela.
Szczególnie narażeni na szkodliwe czynniki biologiczne są
rolnicy – hodowcy zwierząt. Ilość czynnika biologicznego,
na który jest narażony pracownik zależy nie tylko od rodzaju czynnika, od prac, które wykonuje, od zachowania
higieny i od pory roku. W zimie, gdy temperatury wahają
się około zera, przeżywalność czynnika biologicznego jest
znacznie niższa niż w porze letniej.
Zidentyfikowanie występujących zagrożeń czynnikami
biologicznymi w środowisku pracy – w kurniku – jest podstawą do oceny ryzyka zawodowego pracowników, tym
samym jest działaniem profilaktycznym. Celem pracy jest
zidentyfikowanie szkodliwych czynników biologicznych
i poinformowanie pracowników o potencjalnych chorobach, na jakie są narażeni oraz o sposobach i metodach
ochrony.
Charakterystyka obiektu
Kurczęta brojlery są umieszczane w pomieszczeniu kurnika w pierwszym dniu życia. Jednorazowa ilość brojlerów
to 20 000 sztuk. Kurczęta w początkowej fazie odchowu
umieszczane są w jednej hali, po dwóch tygodniach połowa kurcząt przenoszona jest do drugiej hali. Kurczęta hodowane są na głębokiej ściółce, która w zimie wynosi
15-25 cm a 10-15 cm latem. Na materiał ściółkowy używa
się sieczkę ze słomy, którą przez cały okres wychowu się
uzupełnia. Sieczka musi mieć odpowiednią wilgotność,
zbyt sucha mocno pyli, zbyt wilgotna podatna jest na rozwój drobnoustrojów i grzybów. Wychów trwa ok. 6-7 tygodni, kurczęta osiągają wagę 2,5-3 kg. Przez pierwsze dni
utrzymywana jest temperatura 33 stopnie Celsjusza, która
obniżana jest o 3 stopnie na tydzień, maksymalnie do 20
stopni. Kurniki oświetlone są częściowo światłem dziennym oraz światłem sztucznym. W pomieszczeniach zastosowano wentylację mechaniczną wywiewną, dopływ
świeżego powietrza zapewniony jest przez uchylne okna.
Po zakończeniu tuczu kurnik jest czyszczony i dezynfekowany [3].
Badania składu i stężenia powietrza w kurniku
W badaniach przeprowadzonych w pomieszczeniach kurnika i w bezpośrednim sąsiedztwie kurnika określono skład
i stężenie bioaerozolu dla bakterii i grzybów. Pomiary stężenia bakterii i grzybów w pomieszczeniach hodowlanych
były wykonywane w dwóch sesjach: po wprowadzeniu
kurcząt i przed wyprowadzeniem brojlerów [4]. W związku z dużą ilością ptaków w pomieszczeniu i metodą hodowli (w głębokiej ściółce) pod koniec hodowli wzrosło
stężenie bioaerozolu. Badania wykonano dla okresu późnojesiennego i zimowego oraz letniego. Skład bioaerozolu
zasadniczo pozostał bez zmian, natomiast wzrosły stężenia
zarówno w pomieszczeniach hodowlanych, jak i w bezpośrednim sąsiedztwie kurnika (pod otwartymi oknami).
Sesja pomiarowa I
Tab. 1. Stężenia bioaerozoli (CFU/m3) w powietrzu na
wyznaczonych stanowiskach pomiarowych zlokalizowanych w pomieszczeniach kurników przemysłowej fermy
drobiu oraz w powietrzu zewnętrznym. Kurnik nr l
Średnice
cząstek
[μm]
>7,0
4,7-7,0
3,3-4,7
2,1-3,3
1,1-2,1
0,65-1,1
Razem
Okres jesienno - zimowy
Okres jesienno Okres letni
- zimowy
Wartość średnia
Wartość średnia dla kurnika nr 1
dla tła zewnętrznego
Bakterie
43649
67243
47695
33900
31072
975
224533
Grzyby
1087
1076
1276
765
196
40
4439
Okres letni
Bakterie
214349
300619
171519
128639
50654
6749
872579
Grzyby Bakterie Grzyby Bakterie Grzyby
442
25
378
10636
25
173
39
149
5759
18
371
57
163
6289
11
247
42
106
6873
32
35
11
71
2366
14
18
0
106
2526
14
1285
172
972
34448
112
Tab. 2. Stężenia bioaerozoli (CFU/m3) w powietrzu na wyznaczonych stanowiskach pomiarowych zlokalizowanych
w pomieszczeniach kurników przemysłowej fermy drobiu
oraz w powietrzu zewnętrznym. Kurnik nr 2
Średnice
cząstek
[μm]
>7,0
4,7-7,0
3,3-4,7
2,1-3,3
1,1-2,1
0,65-1,1
Razem
- zimowy
Wartość średnia
Okres letni
Bakterie Grzyby Bakterie Grzyby Bakterie Grzyby Bakterie Grzyby
442
25
51898
378
503 142632 3981
25
173
39
34356
149
973 172019 6979
18
371
57
44783
163
11
907 135137 10353
247
42
97814 2721
25341
106
32
663
35
11
16731 1095
9439
71
14
165
18
0
12085 1060
488
106
14
39
1285
172
972
166304 3249 576417 26187
112
Sesja pomiarowa II
oraz w powietrzu zewnętrznym. Kurnik nr l
Średnice
cząstek
[μm]
>7,0
- zimowy
Wartość średnia
Okres letni
Bakterie Grzyby Bakterie Grzyby Bakterie Grzyby Bakterie Grzyby
2890
346
50918 1058 471678 1731
280
69
25
4,7-7,0
3,3-4,7
2,1-3,3
1,1-2,1
0,65-1,1
Razem
130795
98339
100459
90442
40537
511489
1819
1325
1679
548
336
6764
428839
374645
323021
105141
91869
1795193
2261
2597
1775
247
70
8681
176
164
107
42
39
807
77
85
103
39
11
382
2791
395
1449
230
177
7930
562
339
297
198
350
2090
oraz w powietrzu zewnętrznym. Kurnik nr 2
Średnice
cząstek
[μm]
>7,0
4,7-7,0
3,3-4,7
2,1-3,3
1,1-2,1
0,65-1,1
Razem
- zimowy
Wartość średnia
Bakterie
104329
91236
134276
95389
38392
20265
483886
Okres letni
Grzyby Bakterie Grzyby Bakterie Grzyby Bakterie Grzyby
2890
346
280
2120 428798 777
69
2791
562
176
2721 386318 2051
77
395
339
164
2297 385918 2332
85
1449
297
107
2703 251334 759
103
230
198
42
1696 112809 421
39
177
350
39
919
92950 421
11
7930
2090
807
12455 1658125 6761
382
Skład mikroflory
W tabeli 5 przedstawiono jakościową charakterystykę
aerozolu bakteryjnego i grzybowego dla okresu zimowego
i letniego.
Tab. 5. Jakościowa charakterystyka aerozolu bakteryjnego
i grzybowego zaliczanego do 2 grupy ryzyka występującego pomieszczeniach przemysłowej fermy drobiu [5]
Pomieszczenia
Pomieszczenia
Pomieszczenia
Pomieszczenia
kurnika okres
kurnika okres
kurnika
kurnika
jesienno-zimowy jesienno-zimowy
okres letni
okres letni
sesja II
sesja I
sesja I
sesja II
Bakterie
Staphylococcus Staphylococcus Actinomyces spp.
Bacillus spp.
Bacillus spp.
aureus
aureus*
Escherichia coli
Pantoea spp.
Enterobacter
Enterobacter
Proteus mirabilis
Escherichia coli
cloacae
cloacae
Enterobacter
Proteus mirabilis Proteus mirabilis Streptomyces spp.
cloacae
Escherichia coli Escherichia coli
Streptomyces spp.
Bacillus spp. Streptomyces spp.
Klebsiella
pneumoniae
Grzyby
Aspergillus
Aspergillus spp.
Penicillium spp.
Aspergillus spp. Aspergillus spp.
fumigates
Aspergillus
Penicillium spp. Cryptococcus spp. Penicillium spp.
fumigates
Candida spp.
Candida spp.
Candida spp.
Candida spp.
W aerozolu występującym w powietrzu w pomieszczeniach hodowlanych nie stwierdzono drobnoustrojów należących do grupy 3 zagrożenia biologicznego.
Pomiary tła
Z bakterii zaliczanych do drugiej grupy zagrożenia przy
pomiarach tła w okresie jesienno-zimowym z bakterii
26
oznaczono: Bacilus spp. oraz Proteus mirabilis. Z grzybów
pleśniowych oznaczono Aspergillus spp. i Penicillium
spp., a z grzybów drożdżoidalnych Candida spp. Przy pomiarach tła w okresie letnim oznaczono mezofilne promieniowce Actinomyces spp.
Analiza zagrożeń związanych z obecnością szkodliwych
czynników biologicznych w kurnikach pozwoliła na stwierdzenie obecności bakterii i grzybów zaliczanych do 2 grupy zagrożenia. Pracownicy fermy są narażeni na te czynniki, w związku z czym pracownicy powinni stosować
środki ochrony indywidualnej chroniące drogi oddechowe
i skórę. Ponadto powinni przestrzegać zasad higieny osobistej. Stężenia bioaerozoli przekraczały zalecane stężenia.
Oddziaływanie bioaerozoli na zdrowie
W powietrzu badanych pomieszczeń fermy drobiu stwierdzono obecność bakterii zakwalifikowanych do 2 grupy
zagrożenia, takich jak: Staphylococcus aureus,
Enterobacter cloacae, Proteus mirabilis, Bacillus spp.,
Streptomyces spp. Stężenia bakterii Bacillus spp.
i Streptomyces spp. nie były wysokie. Natomiast stężenia
Staphylococcus aureus, Enterobacter cloacae i Proteus
mirabilis były wysokie, w związku z czym pracownicy
w badanych pomieszczeniach są narażeni na bezpośredni
kontakt z czynnikami biologicznymi stanowiącymi zagrożenia dla ich zdrowia. Szczególne zagrożenie dla zdrowia
mogą stanowić Enterobacteriaceae. Długotrwała ekspozycja na endotoksyny może być przyczyną występowania
alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych oraz astmy.
Oprócz bakterii w powietrzu badanych pomieszczeń
stwierdzono obecność grzybów pleśniowych. W grupie
wyizolowanych grzybów występowały grzyby zakwalifikowane do 2 grupy zagrożenia takie jak: Aspergillus spp.,
Penicillium spp., Cryptococcus spp. i Candida spp. Potencjalne zagrożenie dla zdrowia mogą stanowić także
mikotoksyny grzybów pleśniowych głównie z rodzajów
Aspergillus i Penicillium. Wdychanie toksyn grzybiczych
prowadzić może do upośledzenia funkcji neuromotorycznych w drogach oddechowych, a wdychanie pyłu zawierającego aflatoksyny może powodować choroby nowotworowe tchawicy, płuc i oskrzeli.
Wnioski
1. W powietrzu badanych pomieszczeń wykryto obecność
bakterii zaliczanych do 2 grupy zagrożenia oraz grzybów toksynotwórczych i alergogennych. Nie stwierdzono czynników biologicznych zaliczanych do grupy 3.
2. Całkowite stężenia aerozolu bakteryjnego i grzybowego w pomieszczeniach kurnika 1 w okresach letnich
i jesienno-zimowych znacznie się różniły.
Dla okresu jesienno-zimowego stężenia bioaerozoli
bakteryjnych w powietrzu kurnika wynosiło
22 453 (CFU/m3), odpowiednio w letnim 872 579
(CFU/m3).
Stężenia bioaerozoli grzybowych w powietrzu kurnika wynosiło 4 439 (CFU/m3) odpowiednio w letnim
34 448 (CFU/m3).
Podobnie dla tła odpowiednio stężenie aerozolu bakteryjnego w okresie jesienno-zimowym 972 (CFU/m3)
i letnim 1 285 (CFU/m3), stężenie aerozolu grzybowego
112 i 172 (CFU/m3).
3. Całkowite stężenia aerozolu bakteryjnego i grzybowego w pomieszczeniach kurnika 2 w okresach letnich
i jesienno-zimowych znacznie się różniły.
Dla okresu jesienno-zimowego stężenia bioaerozoli
bakteryjnych w powietrzu kurnika wynosiło 166 304
(CFU/m3), odpowiednio w letnim 576 417 (CFU/m3).
Stężenia bioaerozoli grzybowych w powietrzu kurnika wynosiło 3 249 (CFU/m3), odpowiednio w letnim
26 187 (CFU/m3).
4. W okresie letnim stężenia bioaerozoli bakteryjnego
i grzybowego jest nawet pięciokrotnie wyższe niż
w okresie zimowym, co może skutkować wzrostem ryzyka zakażenia pracowników.
5. W związku z występującymi zagrożeniami biologicznymi zaleca się pracownikom fermy drobiu stosowanie
środków ochrony indywidualnej, chroniących drogi
oddechowe, oczy i skórę rąk.
L I T E RAT U RA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie
szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy
oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki.
(Dz.U. z 2005 r. Nr 81, poz. 716) z późn. zm.
Dutkiewicz J., Śpiewak R., Jabłoński I.: Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych występujących w środowisku pracy oraz narażonych
na nie grup zawodowych. Instytut Medycyny Wsi. Lublin 2000.
Sroka U.: Ocena ryzyka w środowisku pracy przemysłowych ferm hodowli brojlerów na wybrane czynniki fizyczne. Praca inżynierska pod kierunkiem J. Mirosławskiego, WSZOP, 2009, Katowice.
Romanowska –Słomka I., Mirosławski J.: Zagrożenia biologiczne na przemysłowej fermie drobiu. Bezpieczeństwo pracy, 7-8 /2009, CIOP, Warszawa.
Górny R. L.: Ocena czystości mikrobiologicznej powietrza w pomieszczeniach kurników przemysłowej fermy drobiu. Maszynopis. Opracowanie
na zlecenie WSZOP. Zakład Szkodliwości Biologicznych Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu 2008.
nia i zbiórki odpadów opakowaniowych. W dyskusji podOdpady trwają prace nad nowymi ustawami - kreślano, że nasze zapóźnienie w gospodarce odpadami,
czy Polsce uda się uciec przed karami UE? ogromny udział zjawisk patologicznych i ślimaczące się
W Polsce co roku wytwarzamy 12 mln ton odpadów komunalnych. W większości (ponad 90%) trafiają one na składowiska. Na mocy nowej dyrektyw UE, w tym dyrektywy
opakowaniowej 2004/12/EC, do 2014 r. Polska musi ograniczyć składowanie odpadów biodegradowalnych do 35%
oraz osiągnąć odpowiednie poziomy odzysku (min. 60%)
i recyklingu (min. 55%). Aby wypełnić nałożone na Polskę
zobowiązania, niezbędne jest wprowadzenie odpowiednich przepisów prawa oraz powszechna edukacja ekologiczna. Nowe obowiązki dotyczą wszystkich, w tym
mieszkańców i przedsiębiorców.
Polski System Recyklingu Organizacja Odzysku SA (PSR)
dostrzega poważne problemy na rynku gospodarki odpadami, w tym szereg zjawisk patologicznych z którymi
administracja rządowa sobie nie radzi. W obliczu nowelizowanych i zaostrzających się przepisów prawa w dniach
03-04. lutego br. PSR zorganizował w Spale spotkanie
przedsiębiorców zajmujących się zbiórką oraz recyklingiem i odzyskiem odpadów opakowaniowych. Tematem
przewodnim spotkania były problemy rynku i prace dot.
nowelizacji prawa gospodarki odpadami. Podczas szkolenia eksperci z Ministerstwa Środowiska, Krajowej Izby
Gospodarczej i PSR oraz praktycy z branży zaprezentowali
stan rynku, zakres przygotowywanych zmian prawa, wyniki kontroli podmiotów związanych z gospodarką odpadami oraz nowoczesne rozwiązania w zakresie przetwarza-
procesy legislacyjne poważnie zagrażają wywiązaniu się
kraju ze zobowiązań wobec UE, co grozi poważnymi karami sięgającymi setek milionów PLN rocznie.
W zgodzie z prawem
Według danych Eurostatu za ostatnie lata jeden mieszkaniec Unii Europejskiej wytwarza średnio ponad 500 kg
odpadów komunalnych w roku. Choć w Polsce wskaźnik
ten jest odpowiednio niższy (nieco ponad 300 kg na osobę),
to i tak produkujemy 12 mln ton odpadów rocznie. Większość z nich trafia na składowiska – wg raportu jest to 87%
wszystkich produkowanych w Polsce odpadów, lecz w rzeczywistości szacuje się, że liczba ta sięga aż 95%. Natomiast w UE średnia wynosi niecałe 40%, przy czym wskaźnik ten zawyżany jest przez „nowe kraje członkowskie”,
m.in. Polskę, Słowację czy Rumunię.
Zgodnie z unijnymi dyrektywami Polska jest zobowiązana
do 2014 roku uzyskać odpowiednie poziomy odzysku i recyklingu, ograniczyć składowanie odpadów oraz ich wytwarzanie. Oznacza to, że obowiązki spoczywające m.in.
na polskich przedsiębiorcach będą się zaostrzać, a także
generować coraz wyższe koszty.
Katarzyna Kawczyńska
Polski System Recyklingu Organizacja Odzysku SA
www.psr.pl www.wtrosceonature.com
27
ALEKSANDRA KAWCZYK-KRUPKA1, ALEKSANDRA LEDWON1, JACEK KARPE2, MARIA SIMON-SIEROŃ3,
ALEKSANDER SIEROŃ1
1
Ośrodek Diagnostyki i Terapii Laserowej, Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Angiologii i Medycyny Fizykalnej,
Śląski Uniwersytet Medyczny, 41-902 Bytom, ul. Batorego 15
2
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny Nr 1 im. Prof. Stanisława Szyszko, Śląski Uniwersytet Medyczny, 41-800 Zabrze,
ul. 3-go Maja 13-15
3
Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji, 41-907 Bytom, ul. A. Frycza-Modrzewskiego 12
Terapia fotodynamiczna (PDT)
w chorobach skóry - co nowego?
Photodynamic therapy (PDT) in dermatology- what’s new?
Streszczenie:
Poniższa praca prezentuje przegląd piśmiennictwa dotyczącego wskazań do leczenia fotodynamicznego w chorobach
nowotworowych skóry, jak i prace prezentujące nowe możliwości zastosowania PDT także w nienowotworowych chorobach skóry. Udowodnione jest skuteczne leczenie z zastosowaniem terapii fotodynamicznej takich schorzeń, jak raki podstawnokomórkowe, choroba Bowena, rogowacenie słoneczne, powierzchowny rak kolczystokomórkowy, przerzuty raka
piersi do skóry, ziarniniak grzybiasty oraz łuszczyca. Wykazano także, iż PDT z miejscową aplikacją kwasu 5-delta-aminolewulinowego (ALA) jest skuteczne w leczeniu epidermodysplazji brodawczakowatej, chorobie Dariera oraz w schorzeniach mikrobiologicznych, np. w kandidiazie. Nowym kierunkiem rozwoju PDT są wskazania kosmetyczne (odmładzanie skóry światłem). Wszystkie te wskazania związane są z selektywnym, bezpiecznym i skutecznym działaniem terapii
fotodynamicznej.
Abstract:
The study presents main medical indications of photodynamic therapy in skin neoplasm and new directions in the other,
nonmalignant skin diseases. In dermatology PDT has been proven to be effective in the treatment of basal cell carcinomas
(BCC), Bowen’s disease, actinic keratoses, superficial squamous cell carcinomas (SCC), metastatic breast cancer,
mycosis fungoides and psoriasis. It was also demonstrated that PDT with topical application of d
-aminolevulinic acid
(ALA) can selectively photosensitize other skin lesions, i.e.: epidermodysplasia verruciformis and affected skin areas in
Darier’s disease and microbiological infections (candidiasis). New approach of PDT is connected with cosmetic
indication- photo-rejuvenation. These whole indications are connected with selective, safety and effective properties of
PDT.
Słowa kluczowe: terapia fotodynamiczna, choroby skóry, fotouczulacz, nowotwory
Key words: photodynamic therapy, skin diseases, photosensitizer, neoplasms
Źródła światłolecznictwa sięgają czasów starożytnych –
Egipcjanom chorującym na bielactwo zalecano spożywanie określonych ziół rosnących wzdłuż Nilu, a następnie
zażywanie słonecznej kąpieli. Obecnie wiadomo, że w tych
roślinach znajdowały się psoraleny – środki chemiczne
powodujące większą wrażliwość skóry na działanie promieni słonecznych.
Terapia fotodynamiczna (PDT) jest uznaną metodą leczenia chorób przednowotworowych i nowotworowych skóry. Poprzez światło o określonej długości fali zostaje aktywowany fotouczulacz, powodując produkcję reaktywnych
form tlenu, które wywierają działanie cytoksyczne na komórki nowotworowe na drodze nekrozy lub apoptozy. Jednocześnie PDT wywiera efekt naczyniowy. Terapia fotodynamiczna stała się standardem leczenia wybranych
schorzeń dermatologicznych, takich jak: rogowacenie słoneczne, powierzchowne raki podstawnokomórkowe i kol28
czystokomórkowe oraz choroba Bowena. Istnieją doniesienia o skuteczności terapii fotodynamicznej w leczeniu
chłoniaków T-komórkowych, liszaja płaskiego, bielactwa,
brodawek wirusowych, choroby Dariera, trądzika pospolitego, leukoplakii, łuszczycy, twardziny ograniczonej, łysienia plackowatego czy hirsutyzmu.
Warto podkreślić, iż terapia fotodynamiczna cechuje się
znaczną selektywnością, co, zważywszy na efekty kosmetyczne, tak ważne w leczeniu schorzeń skóry (lokalizujących się zwykle na odsłoniętych częściach ciała), sprawia,
iż gojenie się miejsc leczonych oraz czas rekonwalescencji
pacjentów jest znacznie krótszy niż po tradycyjnych metodach leczenia.
Rak podstawnokomórkowy (Basal Cell Carcinoma
- BCC) jest najczęstszym nowotworem skóry. Terapia
fotodynamiczna zalecana jest szczególnie w leczeniu
powierzchownej postaci tego nowotworu (superficial
BCC-sBCC). Przedstawiane w metaanalizach [1] wyniki
badań wskazują na jej dużą skuteczność, małą inwazyjność oraz doskonałe efekty kosmetyczne. Terapię przeprowadzano 10 godzin po miejscowej aplikacji kwasu
δ-aminolewulinowego (ALA), stosując światło o długości
fali 635nm w dawce 100-125J/cm2. Pełną remisję uzyskano w 95% u pacjentów z sBCC, 60% zmian u pacjentów
z guzkową postacią BCC (nodular BCC-nBCC) i 80%
zmian u chorych z wrzodziejącą postacią BCC (ulcerative
BCC-uBCC). Podczas 10-36-miesięcznej obserwacji odsetek zanotowanych wznów wynosił w sBCC, nBCC
i uBCC odpowiednio: 2,4%, 33,3% i 23,5%. U 102 pacjentów z BCC nie poddającym się lub niekwalifikowanych do
leczenia tradycyjnego [2] przeprowadzono PDT z zastosowaniem miejscowej aplikacji metylowej pochodnej kwasu
δ-aminolewulinowego (MAL) w kremie i światła czerwonego (570-670nm) do dawki 75J/cm2. Skuteczność terapii
oceniana 3, 12, 24 miesiące po ostatnim zabiegu wynosiła
odpowiednio: 90%, 84% i 78%, a po 24 miesiącach obserwacji końcowy efekt kosmetyczny oceniono jako doskonały lub dobry w 84% przypadków. Natomiast w wieloośrodkowej pracy [3] oceniano skuteczność miejscowej
MAL PDT w leczeniu sBCC i nBCC u pacjentów obciążonych dużym ryzykiem powikłań terapii konwencjonalnej, z miernym efektem kosmetycznym lub leczonych
z powodu nawrotu po leczeniu tradycyjnym. W ciągu 3
miesięcy pacjenci byli poddawani jednemu lub dwom
cyklom MAL PDT, a każdy składał się z 2 zabiegów
wykonywanych w odstępie 1 tygodnia. Efekt leczenia,
łącznie z weryfikacją histologiczną, oceniano 3 miesiące
po ostatnim PDT. Kliniczna częstość remisji dla sBBC,
nBCC i postaci mieszanej BCC wynosiła odpowiednio
92%, 87% i 57%, zaś w ocenie histologicznej odpowiednio
85%, 75% i 43%. PDT jest standardem leczenia zmian
mnogich BCC. W badaniu [4] leczono 13 pacjentów z licznymi ogniskami chorobowymi BCC (łącznie 366 zmian).
12 lub 24, lub 48, lub 72, lub 96 godzin po dożylnym
podaniu fotouczulacza meso-tetra-hydroxyphenyl-chlorin
(mTHPC) zmiany naświetlano światłem o długości 652nm
do dawki 10 J/cm2. W 87% leczonych zmian obserwowano dobry efekt kosmetyczny, a optymalny wynik leczenia
uzyskano, jeżeli naświetlanie miało miejsce 24 godziny
po aplikacji fotouczulacza. W innej pracy [5] 77 pacjentów
ze sporadycznym BCC lub mnogimi BCC powstałymi
w przebiegu zespołu Gorlina 2 dni po dożylnym podaniu
Photofrinu w różnych dawkach: 0,75, 0,875, 1,0 mg/kg
naświetlano światłem o długości fali 630nm. Po 6 miesiącach obserwacji odsetek pełnych remisji wynosił dla
konkretnych dawek fotouczulacza odpowiednio: 72,7%,
79,9% i 92,2%, zaś w 5-letnim follow-up odsetek nawrotów dla dawki 1mg/kg wyniósł 25% dla zmian sporadycznych i 15% dla zespołu Gorlina. Jak się wydaje, jedną z możliwości zwiększenia skuteczności terapii fotodynamicznej, głównie długotrwałości uzyskanej remisji, jest
frakcjonowane stosowanie naświetlań. W próbie klinicznej [6] 154 pacjentów z sBCC podzielono na dwie grupy.
Grupę pierwszą po miejscowej aplikacji 20% ALA naświetlano dawką pojedynczą 75J/cm2. Grupę drugą 4 godziny po miejscowej aplikacji ALA naświetlano dawką
20J/cm2, a 2 godziny później przeprowadzano kolejne naświetlanie w dawce 80J/cm2. Skuteczność leczenia była
istotnie statystycznie większa w grupie drugiej (p=0,002),
zaś po 12 miesiącach obserwacji odsetek pełnych remisji
wynosił dla grupy pierwszej i drugiej odpowiednio 89%
i 97%. W innej pracy nBCC naświetlano po podaniu ALA
do wnętrza zmiany zamiast powierzchniowej aplikacji [7].
Wydaje się, że ten nowy sposób podaży fotouczulacza pozwoli na zwiększenie skuteczności PDT w leczeniu nBCC.
W badaniu [8] porównywano skuteczność 2 zabiegów
MAL PDT z krioterapią i z miejscowo stosowanym 5-fluorouracylem w leczeniu SCC in situ, potwierdzonym histopatologicznie.
W badaniu [9] uczestniczyło 67 pacjentów z sBCC (łącznie
531 zmian), 53 pacjentów z nBCC (łącznie 240 zmian
chorobowych) oraz 29 pacjentów z chorobą Bowena-BD
(76 zmian). Pacjentów w sposób randomizowany przydzielono do jednej z metod leczenia. 20% kwas d
-aminolewulinowy w kremie (20% ALA- prekursor protoporfiryny
IX) nakładano pod opatrunek okluzyjny na 4-6 godzin lub
na 18-24 godziny. Następnie zmiany naświetlano światłem
o długości fali 633nm i mocy 150mW/cm2. sBCC naświetlano energią 200 lub 300J/cm2, natomiast nBCC i BD energią 200J/cm2. Sześć miesięcy po PDT odsetek całkowitych
odpowiedzi w grupie sBCC dla dawki 200J/cm2 wyniósł
dla czasu 4-6 godzin i 18-24 godziny odpowiednio 92%
i 90%, natomiast dla energii 300J/cm2 – 86% i 87%.
W grupie nBCC odsetek całkowitych odpowiedzi dla
dwóch czasów naświetlań wyniósł odpowiednio 75%
i 73% zaś dla zmian <2cm odsetek pozytywnych odpowiedzi wyniósł >80%. Dla choroby Bowena odsetek zupełnych wyleczeń wyniósł odpowiednio 83% i 76%. Odsetek nawrotów sBCC w pierwszym roku po ostatnim PDT
wyniósł 2%, zaś w dwa lata po ostatnim PDT 7%. Autorzy wnioskują, że pojedynczy zabieg ALA PDT w dawce
200J/cm2 jest skuteczną metodą leczenia, dalsze zwiększanie energii nie wpływa na zwiększenie efektywności tej
metody, naświetlanie 4-6 godzin po miejscowej aplikacji
ALA wydaje się być nieco bardziej skuteczne niż naświetlanie po 18-24 godzinach. W pracy [10] oceniano skuteczność ALA PDT w leczeniu nowotworów skóry wśród populacji chińskiej. W badaniu wzięło udział 150 pacjentów,
66 z BCC, 46 z SCC, 2 z rakiem podstawno-kolczystokomórkowym (BSCC), 2 pacjentów z rakiem brodawkowatym, 13 z chorobą Bowena, 4 pacjentów z chorobą Pageta
brodawki sutkowej, 10 pacjentów z chorobą Pageta okolicy pozasutkowej, 5 przypadków rogowacenia słonecznego, 2 pacjentów z erytroplazją Queyrata. Uzyskano następujące wyniki: 11 pacjentów z sBCC i 29 pacjentów
29
z litymi zmianami BCC uzyskało zupełną remisję po 1-4
zabiegach ALA PDT. W grupie raka kolczystokomórkowego 43 pacjentów osiągnęło pełną remisję po 3-6 zabiegach, tylko 3 pacjentów z gruczołowym SCC nie odpowiedziało na leczenie. 1-4 zabiegi wystarczyły, by wyleczyć wszystkie zmiany BD, natomiast w przypadku rogowacenia słonecznego wystarczyły 1-2 zabiegi, dla erytroplazji Queyrata potrzebne było od 2 do 5 zabiegów. Chociaż terapia fotodynamiczna nie umożliwia zupełnego wyleczenia choroby Pageta, zezwala jednak na lepsze kontrolowanie jej objawów. W 1-3 letniej obserwacji odsetek
wznów wyniósł w grupie BCC 10,6%, natomiast w grupie
SCC 20%. Terapia fotodynamiczna jest szczególnie polecana dla pacjentów starszych, nie tolerujących innych metod leczenia oraz dla zmian zlokalizowanych w miejscach
„trudnych” (na przykład na powiece lub w kącie oka).
Przykładem tego jest praca [11]. W badaniu uczestniczyło 5 pacjentów: 1 z powierzchowną postacią BCC, 3 z postacią naciekającą i 1 z postacią guzkowo-torbielowatą.
4 godziny po miejscowej aplikacji ALA zmiany naświetlano światłem o mocy 80mW/cm2 w dawce 150J/cm2
z częstotliwością jeden raz na miesiąc. Po 5 PDT uzyskano
zupełne wyleczenie zmiany sBCC. Po 8 PDT uzyskano
pełne wyleczenie w przypadku jednej zmiany naciekającej, w pozostałych dwóch przypadkach osiągnięto
częściową remisję. W przypadku zmiany torbielowatej
osiągnięto częściową remisję po 3 PDT. We wszystkich
przypadkach częściowej remisji PDT spowodowała redukcję wielkości zmiany, a w ten sposób zmniejszyła zakres zabiegu chirurgicznego, przyczyniając się tym samym
do lepszego efektu kosmetycznego, co w przypadku zmian
zlokalizowanych na twarzy nie jest bez znaczenia. W badaniu Kaviani i wsp. [12] stosowali PDT z użyciem dożylnie podawanego fotouczulacza – Phoheme uzyskując
remisje: 100% dla uBCC, 62% dla sBCC, 90% dla nBCC
i 14% dla postaci barwnikowej, a w 6-miesięcznym
follow-up nie obserwowano wznowy. O kwalifikacji do
PDT nowotworów skóry przesądza nie tylko typ histopatologiczny, ale także wielkość zmian, lokalizacja, wiek
pacjenta, a także nieskuteczność leczenia metodami konwencjonalnymi.
Całkowitą regresję guza w obserwacji 1-2 miesięcy po
PDT zanotowano u 27,5% chorych, częściową regresję
u 33,8%, 6-8-tygodniową stabilizację wzrostu guza
u 36,3% chorych. Średni czas bez wystąpienia przerzutów
do mózgu wyniósł 3 miesiące, bez przerzutów do skóry 2,2
miesiąca, bez przerzutów do narządów wewnętrznych 5,7
miesiąca, a średni odsetek 12-miesięcznych przeżyć wyniósł 38,4%. Badacze zajmujący się terapią fotodynamiczną cały czas poszukują nowych metod, aby zwiększyć
efektywność terapii fotodynamicznej.
Terapia fotodynamiczna jest szczególnie atrakcyjną metodą leczenia mnogich zmian BCC. W badaniu [4] leczono
13 pacjentów z mnogimi zmianami BCC (łącznie 366
zmian). 12 lub 24, lub 48, lub 72, lub 96 godzin po dożylnym
podaniu fotouczulacza meso-tetra-hydroxyphenyl-chlorin
(mTHPC) zmiany naświetlano światłem o długości 652nm
w dawce 10 J/cm2. W 87% leczonych zmian obserwowano
dobry efekt kosmetyczny, a optymalny wynik leczenia
uzyskano, jeżeli naświetlanie miało miejsce 24 godziny po
aplikacji fotouczulacza. Warto zaznaczyć w tym miejscu,
że autorzy nie odnotowali poważnych efektów ubocznych
terapii. Z kolei w pracy [13] oceniano skuteczność PDT
z użyciem aminolewulinianiu metylu (MAL) w leczeniu
Jedną z potencjalnych możliwości jest terapia kombinowana: miejscowo stosowany ALA w połączeniu z dożylną podażą pochodnych hematoporfiryny (HpD –
hematoporphyrin Derivates). W pracy [15] wzięło udział
21 pacjentów z 31 zmianami chorobowymi: 11 chorych
z SCC, 5 pacjentów z BCC, 3 pacjentów z chorobą
Pageta o pozasutkowej lokalizacji, 1 pacjent z guzem
złośliwym skóry oraz 1 pacjent z rakiem gruczołu potowego. U 18 chorych zastosowano leczenie złożone:
miejscowo na zmiany chorobowe nakładano 8% ALA
w kremie, natomiast dożylnie podawano pochodną
hematoporfiryny w dawce 1,5mg/kg masy ciała. Następnie
zmiany naświetlano światłem o długości fali 630 nm
30
nowotworów skóry w norweskim ośrodku w latach
1997-2002. W sumie analizie poddano 3724 zmiany,
follow-up wyniósł średnio 5 lat, przedział 2-10 lat. Określając efektywność leczenia autorzy wyróżnili częstość całkowitej pierwotnej remisji-PR (ponowna terapia przed
upływem 12 miesięcy) i częstość całkowitej wtórnej remisji-WR (wszystkie ponowne terapie). I tak dla sBCC
częstość pierwotnej i wtórnej remisji wyniosła odpowiednio: 86%, 93%, dla nBCC odpowiednio 77% i 88%, dla
naciekającego BCC 68% i 77%, dla rogowacenia słonecznego odpowiednio 71% i 82%, dla choroby Bowena odpowiednio 89% i 95% oraz dla SCC - 33%, 40%. Powyższe
wyniki wskazują na dużą skuteczność MAL PDT w leczeniu sBCC, nBCC, rogowaceniu słonecznym i chorobie
Bowena.
Czerniak złośliwy jest jednym z najbardziej złośliwych
nowotworów skóry, dający wczesne przerzuty, stąd postępowaniem z wyboru jest zabieg chirurgiczny. Terapia fotodynamiczna może być jednak uzupełniającą metodą leczenia, szczególnie w terapii paliatywnej zmian przerzutowych. Do badania [14] włączono 30 pacjentów z czerniakiem złośliwym, leczonych chirurgicznie, przy pomocy
chemioterapii, radioterapii, immunoterapii. 2 z nich leczono z powodu zmiany pierwotnej, 6 z wznową miejscową,
22 z przerzutami czerniaka do skóry i tkanek miękkich.
3 godziny po dożylnym podaniu Photolonu (Fotofonu)
w dawce 1,0-2,0 mg/kg masy ciała zmiany naświetlano
światłem o długości 660nm na jeden z dwóch sposobów:
ogniskowe naświetlanie lub śródnaczyniowo (naświetlanie krwi).
o mocy 250mW/cm2 przez 20 minut. 3 chorych leczono
tylko ALA PDT. U 17 pacjentów leczonych metodą
złożoną uzyskano pełne wyleczenie, jedynie 1 pacjent
z nawracającym SCC nie osiągnął zupełnej remisji.
Kombinowana terapia ALA-HpD PDT przewyższa każdą
z tych terapii z osobna. Jest bardziej skuteczna niż ALA
PDT i ma mniej działań ubocznych niż PDT z pełną dawką
HpD, po której pacjenci muszą unikać silnego światła
przez 4-5 tygodni, podczas gdy terapia łączona z mniejszą
dawką skraca ten czas do 10-14 dni.
aplikowano MAL, zaś w grupie drugiej przy pomocy
Oxy-jet. Natychmiast po 30 lub 60, lub 120 minut po
aplikacji MAL zmiany usuwano chirurgicznie i poddawano ocenie histologicznej pod kątem masy guza oraz z wykorzystaniem mikroskopu fluorescencyjnego określano
głębokość penetracji MAL i natężenie fluorescencji. I chociaż trudno obiektywnie ocenić fluorescencję badanych
próbek, to jednak te pilotowe wyniki wskazują, że koncentracja MAL w guzie jest zdecydowanie wyższa po aplikacji
fotouczulacza pod ciśnieniem.
Kolejną metodą zwiększenia efektywności jest tak zwana
przedłużona terapia fotodynamiczna (prolonged photodynamic therapy – PrPDT). Podstawą powyższej metody
jest fakt, że dożylnie podany fotouczulacz utrzymuje się
w guzie przez długi czas. Wobec tego jest sens, aby po
jednorazowym podaniu fotouczulacza stosować kilka
naświetlań. W pracy [16] 214 pacjentów z BCC (104),
z SCC (6), z licznymi zmianami przerzutowymi do
skóry czerniaka złośliwego (23) i raka piersi (81) leczono
metodą przedłużonej PDT. Pacjentom podawano dożylnie
Photosens (sulfonated aluminium phtalocyanine) w dawce
0,3-0,5 mg/kg masy ciała i zmiany następnie naświetlano
światłem o długości fali 670nm. Naświetlania w jednorazowej dawce 30-50 J/cm2 przeprowadzano codziennie
przez 5-10 dni do całkowitej dawki promieniowania 300500J/cm2. W wyniku leczenia odsetek całkowitej remisji
i częściowej regresji guza wyniósł 90% dla BCC i SCC,
70% dla przerzutów czerniaka złośliwego i 69% dla
przerzutów raka piersi. W 10-letnim follow-up w grupie
pacjentów z dużym guzem wielkości 300-500cm2
i z całkowitą krótkotrwałą regresją odsetek nawrotów
w miejscu pierwotnej zmiany wyniósł 18-25% zaś odsetek
nowych zmian w innym miejscu wyniósł 50%.
Ciekawym zagadnieniem jest próba jednoczesnego połączenia terapii fotodynamicznej z zabiegiem operacyjnym.
W pracy [19] uczestniczyło 118 pacjentów z pierwotnymi
lub nawracającymi guzami złośliwymi skóry i tkanki
miękkiej (43), głowy i szyi (75). 1-3 lub 24 godziny przed
zabiegiem operacyjnym chorym podawano dożylnie preparat Photosens lub tuż przed operacją dotętniczo w dawce
2-4 ml 0,2% roztworu. Następnie zmiany naświetlano
dawką od 10 do 50J/cm2. U żadnego z pacjentów nie wystąpiły objawy uboczne w okresie pooperacyjnym. W grupie chorych ze złośliwymi nowotworami głowy i szyi i po
dotętniczym podaniu fotouczulacza, miejscową wznowę
odnotowano u 25%. Maksymalny okres bez wznowy
miejscowej wyniósł 6 lat. Dużym problemem medycznym
jest leczenie przerzutów raka sutka do skóry, szczególnie
tych, które nie odpowiadają na chemioterapię, radioterapię,
a niemożliwe jest leczenie chirurgiczne — bądź ze względu na mnogość zmian lub ich wielkość. W tych przypadkach terapia fotodynamiczna wydaje się być obiecującą
metodą leczniczą. W pracy [20] leczono 6 pacjentek z przerzutami raka piersi do skóry. 4 z nich miały pojedyncze zmiany guzkowe na skórze w okolicy blizny po
mastektomii. 8 godzin po miejscowej aplikacji 20% ALA
zmiany chorobowe naświetlano dawką 120J/cm2, zabiegi
powtarzano co 2 tygodnie, łącznie wykonując 5 zabiegów.
W grupie kolejnych 2 pacjentek z zawansowanymi
zmianami 5 godzin po doustnej podaży ALA w dawce
50mg/kg masy ciała zmiany naświetlano dawką 120J/cm2
do łącznej dawki 600J/cm2. Zabiegi przeprowadzano
w 5-tygodniowych odstępach, łącznie czterokrotnie.
W grupie pierwszej uzyskano 100% odpowiedź na leczenie, zaś w grupie drugiej osiągnięto martwicę guza,
zmniejszenie wielkości guza, zahamowanie wzrostu, pokrywanie się nabłonkiem leczonych zmian oraz redukcję
ilości przyjmowanych przez pacjentki leków przeciwbólowych. W podsumowaniu należy stwierdzić, że terapia
fotodynamiczna oferuje doskonałą metodę leczenia przerzutów raka piersi do skóry: jest to metoda nieinwazyjna,
nietoksyczna, ze świetnym efektem kosmetycznym, dobrze tolerowana przez pacjentów, może być wielokrotnie
powtarzana a także przeprowadzana w warunkach ambulatoryjnych.
Kolejnym sposobem na zwiększenie skuteczności terapii
fotodynamicznej jest metoda naświetlań frakcjonowanych. W pracy [17] 150 pacjentów z sBCC (łącznie
505 zmian chorobowych) przydzielono do dwóch
różnych metod leczenia. 243 zmiany po miejscowej aplikacji 20% ALA naświetlano jednorazową dawką 75J/cm2,
natomiast 262 zmiany naświetlano w sposób frakcjonowany: 4 godziny po miejscowej aplikacji 20% ALA naświetlano dawką 20J/cm2, a 2 godziny później dawką 80J/cm2.
Skuteczność terapii frakcjonowanej jest istotnie statystycznie większa niż terapii jednofazowej (p=0,002).
W dwunastomiesięcznym follow-up odsetek całkowitych
remisji w grupie frakcjonowanej wyniósł 97%, zaś w grupie jednorazowej 89%. Aby zwiększyć skuteczność terapii
fotodynamicznej w badaniu [18] oceniano intensywność
fluorescencji guza po podaniu do guza aminolewulinianu
metylu przy pomocy specjalnej aparatury wykorzystywanej do aplikacji różnych składników do skóry pod wysokim ciśnieniem tlenu (oxygen pressure injection –
Oxy-jet). 12 pacjentów z nBCC przydzielono do jednej
z grup. W grupie pierwszej w sposób tradycyjny
W badaniu [21] oceniano skuteczność terapii fotodynamicznej używając pochodnej hematoporfiryny i lasera
31
He-Ne. 35 pacjentów ze złośliwymi guzami skóry (BCC,
SCC, choroba Bowena, choroba Pageta, czerniak złośliwy, rak okołoodbytowy). 15 pacjentów otrzymało naświetlanie powierzchowne, 20 powierzchowne i śródmiąższowe. W 3-9-miesięcznym follow-up skuteczność
terapeutyczna wyniosła 91,43%. Zastosowanie terapii fotodynamicznej coraz częściej wykracza poza krąg stanów
przednowotworowych i nowotworowych skóry. Doniesienia literaturowe o zastosowaniu PDT w warunkach klinicznych, szczególnie w leczeniu chorób wirusowych, są bardzo zachęcające. W próbie klinicznej [22] 60 pacjentów
z opornymi na leczenie brodawkami stóp w sposób
randomizowany przydzielono do jednej z grup. W grupie
pierwszej (25 pacjentów) zmiany odparowywano laserem
(laser evaporation), w grupie drugiej (25 pacjentów)
leczono ALA PDT. 10 chorych zarówno z grupy pierwszej
i drugiej wyraziło zgodę na pobranie wycinków ze zmian
przed i po leczeniu celem oceny histologicznej i immunochemicznej zmian. Różnica w efektywności leczenia obiema metodami była istotnie statystycznie wyższa w grupie
ALA niż w grupie pierwszej (p<0,05). Odsetek całkowitych remisji w grupie pierwszej wyniósł 84,5%, odsetek
nawrotów w 6-24-miesięcznym follow-up wyniósł 7%.
Badania mikroskopowe ujawniły nekrozę wszystkich
warstw naskórka 5 godzin po PDT.
Rak kolczystokomórkowy (Squamous Cell Carcinoma SCC) to nowotwór skóry o znacznie większej złośliwości
niż rak podstawnokomórkowy. Jego skłonność do wzrostu
naciekającego i dawania przerzutów ogranicza zastosowanie terapii fotodynamicznej. Dlatego podejmowane są
próby zastosowania nowych fotouczulaczy. W badaniu
[23] porównywano, między innymi, w warunkach in vitro
efekty działania ALA PDT i PDT z wykorzystaniem nowego fotouczulacza ATX-S10(Na) na komórki linii raka
kolczystokomórkowego (SCC15). Zarówno ALA PDT
i ATX-S10(Na) PDT powodują śmierć SCC15, jednak
ATX-S10(Na) PDT jest zdecydowanie bardziej skuteczna.
PDT stanowi alternatywną metodę leczenia SCC szczególnie w przypadkach, gdy zabieg chirurgiczny nie może
być tolerowany przez pacjenta. W pracy [24] autorzy opisują przypadek 55-letniego pacjenta z SCC średnicy 8 mm
na dolnej powiece oka, leczonego ALA PDT. Efekty zastosowanej terapii były znakomite, a w 6-miesięcznym
follow-up nie obserwowano wznowy. PDT jako metoda
nieinwazyjna stanowi dużą szansę dla pacjentów z SCC
prącia. W próbie klinicznej [25] 5 pacjentów z powierzchniowym SCC prącia 12 godzin po miejscowej aplikacji
20% ALA naświetlano światłem czerwonym w dawce
150mW/cm2 i podczerwonym (50mW/cm2) przez 10-15
minut. W 12-24-miesięcznym follow-up całkowite wyleczenie osiągnięto u 4 chorych. Z kolei w pracy [26] 82-letni
pacjent z rakiem inwazyjnym prącia, powstałym na bazie
erytroplazji Queyrata, został poddany zabiegowi chirurgii
kontrolowanej mikroskopowo metodą Mohsa. 7 tygodni
32
później, 3 godziny po miejscowej aplikacji MAL, pozostałe zmiany erytroplazji Queyrata naświetlano światłem
czerwonym w dawce 37J/cm2 przez 8 minut. 8 tygodni po
zabiegu (taki okres obserwacji ze względu na zgon pacjenta z innej przyczyny) nie obserwowano wznowy. PDT
cechuje się dużą skutecznością w leczeniu SCC in situ,
czyli choroby Bowena (Bowen Disease-BD).
Terapia fotodynamiczna jest także potencjalnie skuteczną
metodą leczenia kłykcin kończystych W badaniu [27]
uczestniczyło 9 mężczyzn z kłykciami kończystymi, zakwalifikowanych do terapii ALA PDT. W wywiadzie każdy z nich podawał co najmniej jedno niepowodzenie po
konwencjonalnej metodzie leczenia. U 3 pacjentów uzyskano pełne wyleczenia (u 1 z nich w ciągu 3 tygodni
wystąpił nawrót, 3 pacjentów częściowo odpowiedziało na
leczenie, u 3 nie zaobserwowano żadnej reakcji na leczenie). Z kolei celem pracy [28] była ocena fluorescencji PpIX
po miejscowej aplikacji ALA, żeby w ten sposób określić
optymalny czas naświetlania. W badaniu wzięło udział 12
mężczyzn z kłykcinami kończystymi potwierdzonymi
histologicznie i metodą PCR. Po miejscowej aplikacji ALA
zmiany naświetlano dawką 70J/cm2 lub 100J/cm2. Na
podstawie oceny fluorescencji określono optymalny czas
naświetlania od 6 do 11 godzin po nałożeniu ALA. W 12miesięcznej obserwacji całkowity odsetek wyleczeń wyniósł 72,9%. Podobnie w badaniu [29] stosowano różne
stężenia kremu ALA (0,5%, 1%, 3%, 5% i 10%) i oceniano
fluorescencję PpIX w różnym czasie po aplikacji ALA na
zmiany condylomata acuminata (1,3,5 lub 7 godzin).
Uzyskane wyniki wskazują, że natężenie fluorescencji
PpIX jest największe po nałożeniu 5-10% ALA od 3 do 5
godzin od momentu jego zastosowania na skórę.
Niewiele jest doniesień o klinicznym zastosowaniu terapii
fotodynamicznej w leczeniu chorób grzybiczych skóry.
W pracy [30] oceniano skuteczność PDT w leczeniu grzybicy międzypalcowej stóp. W eksperymencie uczestniczyło 9 pacjentów z potwierdzoną mikrobiologicznie grzybicą. 4 godziny po miejscowej aplikacji 20% ALA zmiany
naświetlano światłem czerwonym w dawce 75J/cm2.
Zmiany na drugiej stopie leczone tylko ALA lub tylko
światłem stanowiły kontrolę. Jeśli 7 dni po terapii zmiany
klinicznie nie ustąpiły, wykonano kolejno trzy zabiegi
w odstępach tygodniowych. Ostateczne badanie kliniczne
i laboratoryjne wykonywano 4 tygodnie po ostatnim naświetlaniu. U 6 z 9 pacjentów stwierdzono kliniczną i mikrobiologiczną całkowitą remisję zmian (u 4 pacjentów po
jednym PDT, u 2 pocjentów po 4 PDT). Niestety u 4
pacjentów po 4 tygodniach zanotowano wznowę. Terapia
fotodynamiczna okazała się być skuteczną metodą leczenia, lecz efekt jest bardzo krótkotrwały. Być może czynniki
mikrośrodowiskowe, takie jak temperatura, wilgotność
i pH skóry okolicy międzypalcowej powoduje, że wychwyt ALA przez komórki jest słaby. Bardzo ciekawe jest
badanie doświadczalne [31], w którym badano skuteczność
terapii fotodynamicznej w leczeniu grzybicy rogówki na
szczurzym modelu oka. U 14 zwierząt wywołano grzybicę
rogówki wykorzystując szczep Candida guilliermondii.
Po 120 godzinach wszystkie oczy wykazywały podobne
owrzodzenie rogówki. 40 minut po podaniu fotouczulacza
Cholosens (ZnPcCholin8) zmiany naświetlano światłem
o długości fali 675nm i dawką 40J/cm2. Efekty leczenia
oceniano w badaniu histopatologicznym. Wykazano, że
PDT skutecznie niszczy Candida, szczególnie w powierzchniowej formie grzybiczego zapalenia rogówki. W 6 dniu
po PDT ponowne pokrywanie się nabłonkiem rogówki
stwierdzono w 75% zmian. Powyższe wyniki wskazują, że
terapia fotodynamiczna jest obiecującą metodą leczenia
grzybiczego zapalenia rogówki.
Terapia fotodynamiczna jest również alternatywną metodą leczenia trądzika pospolitego (Acne vulgaris — AV),
szczególnie dla pacjentów z opornymi zmianami, dla których jedyną szansą jest ogólnoustrojowa terapia izotretynoiną, obciążona jednak dużym ryzykiem działań ubocznych. W pracy [32] 11 pacjentom z nasilonymi zmianami
trądzika pospolitego aplikowano miejscowo 3% ALA
w kremie i zmiany następnie naświetlano (630nm, 6080J/cm2). Terapię przeprowadzano 1 raz w tygodniu, łącznie wykonując 1-3 zabiegi. Całkowite ustąpienie zmian
zaobserwowano u 10 z 11 pacjentów, u 1 uzyskano częściową remisję. U 3 z 10 chorych zmiany nawróciły w 3-miesięcznym follow-up. Podobne zachęcające wyniki zanotowano w badaniu [33]. 18 pacjentów (10 mężczyzn, 8
kobiet) z trądzikiem pospolitym leczono ALA PDT (5%
lub 10% ALA, 630nm, łączna dawka 150J/cm2). U 15
chorych (83%) zanotowano remisję, przy czym u 10 zaobserwowano całkowite wyleczenie. W 3-24-miesięcznym follow-up pozytywna odpowiedź na leczenie utrzymywała się. Obserwowane efekty uboczne miały charakter
miejscowy i przejściowy. Natomiast w pracy [34] autorzy
na podstawie uzyskanych wyników polecają terapię fotodynamiczną do leczenia łagodnych zmian acne vulgaris,
bowiem w grupie chorych z umiarkowanymi i nasilonymi
zmianami obserwowali mierny efekt terapeutyczny.
Chociaż głównym zastosowaniem terapii fotodynamicznej
jest leczenie chorób nowotworowych i przednowotworowych, podejmowane są próby leczenia innych jednostek
chorobowych, takich jak łuszczyca, liszaj płaski i twardzinowy, twardzina, ziarniniak grzybiasty, łysienie plackowate, choroba Dariera lub ziarniniak obrączkowaty, tłuszczowate obumieranie skóry.
Terapia fotodynamiczna może być również stosowana
w celach kosmetycznych. W badaniu [35] wzięło udział 42
pacjentów z objawami słonecznego uszkodzenia i z cechami starzenia (rogowacenie słoneczne, przebarwienia na
skórze, trądzik różowaty, poszerzone naczynia na skórze,
zmarszczki) skóry twarzy, ramion i dekoltu. 29 pacjentom
nakładano na zmiany 5% ALA, 13 - 10% ALA. 4 godziny
później zmiany naświetlano światłem o długości fali
630nm, dawką 150J/cm2. Efekty leczenia oceniano po-
przez: ustąpienie rogowacenia słonecznego, trądzika różowatego i poszerzonych naczyń krwionośnych, zwężenie
rozszerzonych porów, wygładzenie powierzchownych
zmarszczek. U 12 pacjentów uzyskany efekt był doskonały, u 11 bardzo dobry, u 9 dobry, a u 5 zadowalający;
5 pacjentów nie zgłosiło się na badania kontrolne. Podsumowując, należy stwierdzić, że PDT powoduje, że skóra
wygląda młodziej i bardziej zdrowo.
Z kolei w pracy [36] autor dzieli się swoimi doświadczeniami w leczeniu znamion naczyniowych płaskich (naczyniaków typu port wine stains) metodą fotodynamiczną.
Autor zanalizował 1265 pacjentów z powyższymi zmianami, w tym 9,5% z naczyniakami różowymi, 72,2% z naczyniakami purpurowymi, 18,3% z naczyniakami proliferującymi. Po dożylnym podaniu fotouczulacza (HpD lub
Hematoporphyrin Monomethyl Ether – HMME) zmiany
naświetlano laserem opartym na miedzi (copper vapor
laser) dawką 90-540J/cm2 przez około 30-70 minut. Średnica leczonych zmian była mniejsza niż 9cm. Każda z leczonych zmian pozytywnie odpowiedziała na leczenie,
przy czym 8,1% zmian różowych ustąpiła całkowicie po
leczeniu. Efekt terapeutyczny był zdecydowanie większy
w grupie naczyniaków różowych niż w purpurowych i proliferujących. Ponadto efekt terapeutyczny dla HMME
i HpD był podobny, przy czym fototoksyczność była zdecydowanie mniejsza w przypadku HMME.
W badaniu [37] u pacjentów ze znamionami naczyniowymi płaskimi zastosowano 2 metody leczenia. W grupie
pierwszej wykonywano PDT z fotouczulaczem HMME
i laserem copper vapor. W grupie drugiej stosowano terapię
kombinowaną: PDT jak w grupie pierwszej oraz naświetlanie laserem barwnikowym (pulse dye laser). Uzyskane wyniki wskazują na większą skuteczność terapii kombinowanej, która ponadto pozwoliła na skrócenie średniego
czasu terapii (27 miesięcy w grupie pierwszej; 19 miesięcy
w grupie drugiej).
Podsumowanie
Terapia fotodynamiczna stosowana od kilkudziesięciu lat
w leczeniu schorzeń dermatologicznych ugruntowała sobie ważne miejsce wśród konwencjonalnych metod leczenia wybranych schorzeń przednowotworowych i nowotworów skóry. Coraz bardziej powszechne stosowanie
PDT, spowodowane zaletami metody oraz zastosowaniem
nowych skuteczniejszych fotouczulaczy i źródeł światła
sprawiło, że rozszerzył się wachlarz wskazań pozaonkologicznych dla PDT, czego przykładem może być leczenie schorzeń zapalnych skóry, i to o różnej etiologii.
Ważnym jest jednak nie tylko stosowanie PDT na modelu
eksperymentalnym, lecz wdrożenie tej procedury do standardów postępowań klinicznych w wybranych jednostkach chorobowych, co podyktowane jest zaletami PDT
takimi jak: skuteczność, mała inwazyjność, bezpieczeństwo, dobra tolerancja leczenia oraz świetne efekty kosmetyczne.
33
L I T E RAT U RA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
34
Sieroń A., Kawczyk-Krupka A., Adamek M. i wsp.: Photodynamic therapy
(PDT) using topically applied delta- aminolevulinic acid (ALA) for the
treatment of malignant skin tumors. Photodiagnosis and Photodynamic
Therapy 2004; 4:311-317.
Vinciullo C., Elliott T., Francis D. i wsp.: Photodynamic therapy with
topical methyl aminolaevulinate for 'difficult-to-treat' basal cell
carcinoma. Br J Dermatol. 2005; 152:765-72.
Horn M., Wolf P., Wulf H.C. i wsp.: Topical methyl aminolaevulinate
photodynamic therapy in patients with basal cell carcinoma prone to
complications and poor cosmetic outcome with conventional treatment. Br
J Dermatol. 2003; 149:1242-9.
Triesscheijn M., Ruevekamp M., Antonini N. i wsp.: Optimizing Mesotetra-hydroxyphenyl-chlorin Mediated Photodynamic Therapy for Basal
Cell Carcinoma. Photochem Photobiol. 2006; 82:1686–1690.
Oseroff A.R., Blumenson L.R., Wilson B.D. i wsp.: A dose ranging study of
photodynamic therapy with porfimer sodium (Photofrin) for treatment of
basal cell carcinoma. Lasers Surg Med. 2006 Jun; 38:417-26.
de Haas E.R., Kruijt B., Sterenborg H.J., i wsp.: Fractionated illumination
significantly improves the response of superficial basal cell carcinoma to
aminolevulinic acid photodynamic therapy. J Invest Dermatol. 2006 Dec;
126(12):2679-86. Epub 2006 Jul 13.
Cappugi P., Mavilia L., Campolmi P., i wsp.: New proposal for the treatment of nodular basal cell carcinoma with intralesional 5-aminolevulinic
acid. J Chemother. 2004 Oct; 16(5):491-3.
Morton C., Horn M., Leman J., i wsp.: Comparison of topical methyl
aminolevulinate photodynamic therapy with cryotherapy or Fluorouracil
for treatment of squamous cell carcinoma in situ: Results of a multicenter
randomized trial. Arch Dermatol. 2006 Jun; 142(6):729-35.
Oseroff A.R., Paquette A., Fien S.A i wsp.: ALA-PDT Treatment of Non-Melanotic Skin Cancers. 11th World Congress of the International
Photodynamic Association.. Congress Program and Abstracts. Session
04-1. Shanghai 2007.
Shi-zheng Xu: Evaluation of Photodynamic Therapy of Skin Cancers with
δ-Aminolevulinic Acid.11th World Congress of the International
Photodynamic Association. Congress Program and Abstracts.Session
Yu Chi Chen, Chung-Hsing Chang: Photodynamic Therapy for
Nonpigmented Basal Cell Carcinoma. 11th World Congress of the
International Photodynamic Association. Congress Program and
Abstracts. Session 04-P3. Shanghai 2007.
Kaviani A., Ataie-Fashtami L., Fateh M., i wsp.: Photodynamic therapy of
head and neck basal cell carcinoma according to different
clinicopathologic features. Lasers Surg Med. 2005; 36:377-82.
Haugen E., Angell-Petersen E., Soler A.M.i wsp.: Long Term Results
of Topical Methyl Aminolevulinate Photodynamic Therapy for Non-Melanoma Skin Cancer. 11th World Congress of the International Photodynamic Association. Congress Program and Abstracts. Session 04-5.
Shanghai 2007.
Petrov P.T., Kaplan M.A., Shlyakhtyn S.V. i wsp.: Photodynamic Therapy
of Disseminated Skin Melanoma with Photolon® (Fotolon). 11th World
Congress of the International Photodynamic Association. Congress
Program and Abstracts. Session 04-2. Shanghai 2007.
Zhu Jing, Zhang Huiguo, Lu Liping, i wsp.: The Clinical Study of Topical
ALA Combined with Systemic Small Dose of HPD in the Treatment of
Skin Cancers. 11th World Congress of the International Photodynamic
Association. Congress Program and Abstracts. Session 04-4. Shanghai 2007.
Sukhin D.G., Chissov V.I., Sokolo V.V. i wsp.: Prolonged Photodynamic
Therapy (PrPDT) in Oncodermatology. 11th World Congress of the
Abstracts. Session 04-3. Shanghai 2007.
de Haas E.R.M., Kruijt B., Sterenborg H.J.C.M. i wsp.: Light Fractionated
ALA-PDT of Basal Cell Carcinoma. 11th World Congress of the
Campbell S.: A Pilot Study to Determine the Effect of Pressure Injection
on the Penetration of Topical Methyl Aminolaevulinic Acid (MAL) into
Nodular Basal Cell Carcinoma (nBCC) Of the Skin. 11th World Congress
of the International Photodynamic Association. Congress Program and
Sokolov D.V., Makhson A.N,. Vorozhtsov G.N. i wsp.: Intraoperative
Photodynamic Therapy of Advanced Malignant Tumors with Photosens
(Sulphonated Al-phthalocyanine. 11thWorld Congress of the International
Photodynamic Association. Congress Program and Abstracts. Session
04-P1. Shanghai 2007.
Kawczyk-Krupka A., Ledwon A., Latos W., i wsp.: Preliminary
Investigative Studies with Photodynamic Therapy in the Management of
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
[32]
[33]
[34]
[35]
[36]
[37]
Cutaneous Metastases of Breast Cancer. 11th World Congress of the
Zhu Jing, Shi Hongmin, Zhang Huiguo i wsp.: Photodynamic Therapy of
the Skin Malignant Tumors Using He-Ne Laser. 11th World Congress of the
Shizheng X.U., Yumin X.I.A., Meiling L.I.U. i wsp.: Plantar Warts Sucessfuly Treated by Photodynamic Therapy with Topical 5-Aminolaevulinic
Acid. 11th World Congress of the International Photodynamic Association.
Congress Program and Abstracts. Session 14-7. Shanghai 2007.
Takahashi H., Nakajima S., Sakata I. i wsp.: Photodynamic therapy using
a novel photosensitizer, ATX-S10(Na): comparative effect with
5-aminolevulinic acid on squamous cell carcinoma cell line, SCC15,
ultraviolet B-induced skin tumor, and phorbol ester-induced
hyperproliferative skin. Arch Dermatol Res. 2005 Apr; 296(10):496-502.
Epub 2005 Mar 10.
Rossi R., Puccioni M., Mavilia L. i wsp.: Squamous cell carcinoma of the
eyelid treated with photodynamic therapy. J Chemother. 2004 Jun;
16(3):306-9.
Harth Y., Hirshovitz B.: Topical photodynamic therapy in basal and
squamous cell carcinoma and penile Bowen's disease with 20%
aminolevulinic acid, and exposure to red light and infrared light].
Harefuah. 1998;134:602-5.
Lee M.R., Ryman W.: Erythroplasia of Queyrat treated with topical methyl
aminolevulinate photodynamic therapy. Australas J Dermatol. 2005;
46:196-8.
Stefanaki I.M., Georgiou S., Themelis G.C. i wsp.: In vivo fluorescence
kinetics and photodynamic therapy in condylomata acuminata. Br J
Dermatol. 2003; 149:972-6.
Herzinger T., Wienecke R., Weisenseel P. i wsp.: Photodynamic therapy of
genital condylomata in men. Clin Exp Dermatol. 2006; 31:51-3.
Shizheng X.U., Yumin X.I.A., Meiling L.I.U. i wsp.: Plantar Warts
Sucessfuly Treated by Photodynamic Therapy with Topical
5-Aminolaevulinic Acid. 11th World Congress of the International
Photodynamic Association. Congress Program and Abstracts. Session
Calzavara-Pinton P.G., Venturini M., Capezzera R. i wsp.: Photodynamic
therapy of interdigital mycoses of the feet with topical application of
5-aminolevulinic acid. Photodermatol Photoimmunol Photomed. 2004;
20:144-7.
Mamikonyan V., Balayan М., Budzinskaya M. i wsp.: Photodynamic
Therapy with Cationic Photosensitiser in A Rabbit Model of Keratomycosis. 11th World Congress of the International Photodynamic Association. Congress Program and Abstracts. Session 14-P7. Shanghai 2007.
Xiu-li Wang, Linglin Zhang, Hongwei Wang i wsp.: Topical 5-ALA
Photodynamic Therapy for the Treatment of Severe Acne Vulgaris. 11th
World Congress of the International Photodynamic Association. Congress
Program and Abstracts. Session 14-5. Shanghai 2007.
Smadar S.: ALA Based Photodynamic Therapy of Acne- 2 Year Experience. 11th World Congress of the International Photodynamic Association.
Congress Program and Abstracts. Session 14-P1. Shanghai 2007.
Butov Yu.S., Akhtyamov S.N., Demina O.M. i wsp.: 15 Years Experience
of the Treatment of Acne Vulgaris. 11th World Congress of the International
Photodynamic Association. Congress Pro Taub A.F.: Photodynamic
therapy: other uses. Dermatol Clin. 2007; 25(1):101-9.
Campbell S.: Applications of Photodynamic Therapy for Skin Conditions.
11th World Congress of the International Photodynamic Association.
Congress Program and Abstracts. Session 14-P6. Shanghai 2007.
Wang Kai: 15 Years Experience of the Treatment of 1265 Cases Port Wine
Stains Patients by Photodynamic Therapy. 11th World Congress of the
Yuan Kaihua, Yu Wenlin, Li Qin i wsp.: A Clinic Analysis of Treating Port
Wine Stain by Combine Photodynamic Therapy with Pulse Dye Laser. 11th
World Congress of the International Photodynamic Association. Congress
Program and Abstracts. Session 14-P4. Shanghai 2007.
Tabela użytych skrótów:
BCC (Basal Cell Carcinoma)
sBCC (Superficial BCC)
nBCC (nodular BCC)
uBCC (ulcerative BCC)
SCC (Squamos Cell Carcinoma)
BD (Bowen Disease)
Rak podstawnokomórkowy skóry
Typ powierzchowny BCC
Typ guzkowy BCC
Typ wrzodziejący BCC
Rak kolczystokomórkowy skóry
Choroba Bowena
BARBARA KOŁODZIEJ
Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kard. Augusta Hlonda w Mysłowicach
Potrzeba wsparcia psychologicznego
ratowników medycznych w kontekście
wsparcia psychologicznego funkcjonariuszy policji
i straży pożarnej
The necessity of the psychological assistance for the life-savers in context
of the psychological assistance for policemen and firemen
Streszczenie:
Stres związany z pracą zawodową oznacza szereg strat dla dotkniętych tym problemem osób, ich bliskich i pracodawców.
Dlatego istotne jest przeciwdziałanie bądź minimalizowanie stresu. Niemniej problemem bywają nie tylko uwarunkowania związane z miejscem pracy, ale i negatywne postawy pracowników wobec zagadnienia skutków stresu, podobnie jak
wobec leczenia psychiatrycznego. Uznanie stresu za problem zawodowy i za czynnik oddziaływujący na każdego pracownika, a nie tylko na słabsze jednostki, jest procesem wymagającym dłuższego czasu. Dotyczy to m.in. zawodów związanych
z krajowym systemem ratowniczo-gaśniczym, tj. funkcjonariuszy policji, straży pożarnej i ratowników medycznych.
W strukturach policji i straży pożarnej uwzględniono już miejsce dla psychologów, natomiast w innej sytuacji pozostają
ratownicy medyczni. Związkowcy reprezentujący środowisko są skoncentrowani na innym – ich zdaniem poważniejszym
problemie, tj. prywatyzacji ratownictwa, podczas gdy brak bezpośredniego dostępu do psychologa uznają za problem
drugorzędny. Na ile jest to podejście słuszne? Czy kwestie te nie powinny być rozpatrywane równocześnie? Czy prywatyzacja będzie sprzyjała organizacji pomocy psychologicznej ratownikom…?
Abstract:
The stress which work gives means that many people touched by this problem, their families and the employers lose a lot.
That’s why it is very important to neutralize the stress. However, the problem usually is not just the place of work but the
workers’ negative point of view about the consequences of stress and psychiatric treatment. To accept that the stress is
a professed problem and that it touches everyone, not only the weaker ones is a process which is going to need a lot of time.
It touches the policemen, firemen and life-savers, as well. There is already a place for psychologists in the police and
guard department, but there’s still no place for them in live-savers department. The presenters of their society are
concentrated on another – as they think, more important problem – which is privatizing rescuing, and the lack of
psychologists they take as the secondary problem. Is it fair and right to think this way? Shouldn’t those questions be done
together? Will privatizing of the be favorable to life-savers?
Słowa kluczowe: warunki pracy, stres, priorytety UE, służby systemu ratowniczo gaśniczego, psycholog w miejscu pracy
Key words: working conditions, stress, EU priorities, services of rescue and fire fighting system, psychology
in the workplace
Z badań Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia
w Pracy wynika, że stres związany z pracą zawodową
ujawnia się jako poważny problem u 22% zatrudnionych
na terenie państw członkowskich Unii Europejskiej. Co
gorsza, logicznie wskazuje się na duże prawdopodobieństwo wzrostu tego odsetka, gdyż pracownicy są stawiani
wobec coraz wyższych wymagań: poszukiwani są pracownicy elastyczni, wysoko specjalizowani, gotowi na podpisywanie niestabilnych umów, a poprzeczkę podnosi
„downsizing” czy „outsourcing”. Wszystko to razem generuje coraz bardziej dokuczliwą niepewność zatrudnienia
przy wzmożonym obciążeniu pracą, a zatem przy coraz
większym napięciu, przy coraz większym stresie. Konsek-
wencje takich uwarunkowań przekładają się zarówno na
środowisko domowe pracownika, jak i zawodowe. W tej
drugiej przestrzeni stres może powodować nieprzestrzeganie zasad bezpieczeństwa i negatywnie wpływać na
efektywność pracy. Wylicza się też, że zasadniczą przyczyną 50-60% wszystkich traconych dni roboczych, jest
właśnie stres. Ponadto warto zauważyć, że dłużej działający stres przyczynia się do powstawania innych problemów zdrowotnych, np. dolegliwości mięśniowo-szkieletowych, które dotyczą ok. 30% zatrudnionych (wg raportu
Europejskiej Fundacji Warunki pracy w Unii Europejskiej). W sumie szacuje się, że stres związany z pracą zawodową pochłania rocznie 20 mld. euro [1].
35
Powyższe względy motywują do intensywnych prac mających na celu minimalizowanie stresu. Jakkolwiek na terenie UE nie brak przykładów dowodzących pozytywnych
ujęć tego problemu, nie brak też przestrzeni, w których
stres nie tylko nie jest zwalczany i minimalizowany, ale jest
niezauważany czy lekceważony.
Jak przedstawia się sytuacja w Polsce pod względem walki
ze stresem zawodowym? Odpowiedź jest złożona. Z jednej
strony temat jest podejmowany tu i ówdzie przez media,
oficjalnie prowadzi się też programy prewencyjne nastawione na przeciwdziałanie stresowi w miejscu pracy, jak
np. realizowany od 2006 r. przez Państwową Inspekcję
Pracy program prewencyjny dotyczący przeciwdziałania
negatywnym skutkom przeciążenia psychicznego i stresu
w pracy. Z drugiej strony stres wywołujący negatywne
skutki zdrowotne, należy do tematów wstydliwych, do których raczej nie wypada się otwarcie przyznawać, podobnie
jak do leczenia psychiatrycznego. Dlatego nawet w tych
branżach, w których stres odgrywa szczególną rolę, uznanie go za problem zawodowy i za czynnik oddziaływujący
na każdego pracownika, a nie tylko na słabsze jednostki,
jest procesem wymagającym dłuższego czasu. Tak problem ów postrzegam w związku z sytuacją w jakiej znajdują się ratownicy medyczni. Ocena położenia tej grupy
zawodowej wymaga odniesienia się do szerzej pojętej
branży – służb ratunkowych pełniących zadania w systemie ratownictwa.
Obecny kształt systemu jest praktycznie dziełem zainicjowanym przez Państwową Straż Pożarną w roku 1995, jako
krajowy system ratowniczo-gaśniczy i w ciągu kolejnych
lat – do chwili obecnej – sukcesywnie udoskonalanym.
Tworzy go szereg podmiotów, jednakże jego czołowymi
służbami pozostają strażacy, policjanci i ratownicy. Każda
z nich pełni specyficzne zadania, niemniej pod wieloma
względami każda stoi też wobec podobnych wyzwań
i w podobny sposób boryka się z obciążeniami psychofizycznymi oraz ze stresem nie tylko chronicznym, ale i traumatycznym. Stres traumatyczny jest wynikiem prowadzenia działań w sytuacjach zagrożenia życia czy w sytuacjach, kiedy ujawnia się rozległe szkody (wypadki, katastrofy), czy też konieczności realizacji zadań mimo trudnych uwarunkowań, w tym niejednokrotnie przy niechęci
lub niezrozumieniu świadków, itp. Według relacji przedstawicieli służb ratunkowych jako najbardziej stresujące
opiniowane są te akcje, w których dochodzi do śmierci małych dzieci lub sytuacje, w których trzeba wejść w relację
z osieroconą rodziną. Z drugiej strony również prowadzenie działań w szeregu akcji o niewielkim zagrożeniu może
z czasem prowadzić do tzw. traumatyzacji kumulacyjnej
skutkującej gwałtowną reakcją na kolejny, typowy, „przeciętny” wypadek. Do trudnych uwarunkowań zalicza się
wreszcie obowiązek stałej gotowości do działań (wyjazdów na akcji), przeplatany okresami względnego spokoju,
czy nawet nudy [2].
36
Uwarunkowania te dotyczą działań wszystkich służb ratunkowych w świecie, natomiast specyfika działań służb
polskich domaga się uzupełnienia listy niekorzystnych
czynników o problemy z dostępnością do odpowiedniego
wyposażenia, zakłócenia w dążeniu do możliwie najbardziej pełnego zabezpieczenia finansowego tych służb oraz
do stabilizacji całego systemu. Członkowie systemu walczą o swoje uprawnienia, niemniej ratownicy – jako najmłodsi – mają pod tym względem sporo zadań, z którymi
ich partnerzy (policjanci, strażacy) dawno się już uporali
bądź wszczęli określone działania. Dotyczy to m.in. reakcji na stres, gdyż tak w przypadku policji jak i straży pożarnej zagadnienie to zostało zauważone i uwzględnione
w strukturach tych służb. W policji psycholodzy pełnią
zadania profilaktyczne i interwencyjne, tzn. wspomagają
policjantów i pracowników policji w kryzysach zawodowych i osobistych, starają się przekazywać im wiedzę
i umiejętności psychologiczne niezbędne do skutecznego
realizowania czynności służbowych oraz wspomagają
funkcjonariuszy merytorycznie w realizowanych czynnościach procesowych i operacyjnych [3]. Podobne zadania
pełni psycholog w straży pożarnej. W obu służbach psycholodzy oferują pomoc w formie indywidualnej, jak i grupowej; organizują warsztaty i zajęcia szkoleniowe w toku
normalnych działań oraz w wyniku poważniejszych wydarzeń kryzysowych, mogących skutkować wzmożonym
stresem.
Przygotowując niniejszy materiał poprosiłam o opinie
przedstawicieli śląskich komend wojewódzkich policji
i straży pożarnej. Sytuację w policji przybliżyła psycholog
Komendy Wojewódzkiej w Katowicach, podkomisarz Anna Tomczyk. Jak stwierdziła, sytuacja jest jeszcze daleka
od idealnej, gdyż za taką uchodziłaby obecność psychologa w każdej komendzie powiatowej, a tymczasem jeden
psycholog obsługuje zwykle kilka bądź nawet więcej placówek. Ponadto nie przełamano jeszcze do końca tej bariery, która nakazuje postrzeganie korzystania z usług psychologa w kategoriach słabości funkcjonariusza: są pracownicy, którzy uznają, iż „prawdziwy funkcjonariusz” to
typ „macho” – wolny od jakichkolwiek załamań i „słabości
emocjonalnych”. Opory te powoli są przełamywane, m.in.
przez przyjmowane rozwiązania formalne, w myśl których
np. przełożeni są zobowiązani do informowania psychologa o szczególnych wydarzeniach, co z kolei skutkuje
zaproszeniem wskazanych funkcjonariuszy – uczestników
akcji - na rozmowę. Rozmówcy nie zawsze przychodzą na
spotkanie z przekonaniem o własnej potrzebie w kwestii
wsparcia, aczkolwiek, jak zapewnia podkomisarz A. Tomczyk, otwartość środowiska jest z roku na rok większa.
W komendzie wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej
o potrzebie wsparcia psychologicznego wypowiadał się
rzecznik, który potwierdził, że psycholog pełni zadania organizując spotkania warsztatowe na terenie poszczególnych placówek i jest do dyspozycji w razie indywidualnych
potrzeb. Jednakże o tych ostatnich rzecznik wypowiedział
się z dystansem zapewniając, że strażacy są ludźmi „o odpowiednich cechach, które weryfikuje się przy przyjmowaniu do służby”. Innego rodzaju opinię na ten temat prezentuje się w jednym z artykułów w piśmie branżowym
„Strażak”, w którym autorka tłumaczy: „Trzeba być bardzo
ostrożnym z wypowiadaniem stwierdzeń w rodzaju: „Nie
mamy problemów ze stresem”, „Moi ludzie sami sobie poradzą” lub „Moi ludzie są zawodowcami”. Artykuł nosi
wymowny tytuł: „Stres – lekceważony przeciwnik” [4].
Uwagi te dotyczą również owej trzeciej służby w systemie
ratowniczym, tj. ratowników medycznych, jednak w tym
środowisku nawet nie podejmuje się dyskusji na temat potrzeby wsparcia psychologicznego i nie planuje rozwiązań,
mocą których ratownicy mogliby standardowo korzystać
z pracy psychologa. Ratownicy są aktualnie zaabsorbowani sytuacją całej grupy zawodowej i podstawami jej funkcjonowania, ich zdaniem, są one zagrożone prywatyzacją.
Związki zawodowe zrzeszające ratowników optują zdecydowanie za ratownictwem państwowym i wskazują na
przyjętą w 2006 r. ustawę o Państwowym Ratownictwie
Medycznym. Sugerują, że sama nazwa tego aktu prawnego
określała charakter zatrudnienia wszystkich służb ratowniczych. Tymczasem wdraża się ratownictwo prywatne, co
sprawia, że ustawa zdaje się stanowić martwy zapis, gdyż
prywatne podmioty prowadzą własną działalność gospodarczą, a zatrudnione w nich osoby są pracownikami kontraktowymi, których nie dotyczą zapisy ustawy. Takie stanowisko przyjął m.in. Krajowy Związek Zawodowy Pracowników Ratownictwa Medycznego. Z wypowiedzi
związkowców wynika też, że mają oni zastrzeżenia do
przygotowania prywatnych firm do świadczenia usług
w zakresie ratownictwa medycznego [5]. Opinię zgodną
z tym stanowiskiem przedstawia również Przewodniczący
Związku Zawodowego Pracowników Ratownictwa Medycznego WZAJEMNA POMOC Marek Muszer, który
stwierdza też, że troska o przyszłość branży generuje stres
poważniejszy niż sytuacje traumatyczne wynikłe z udziału w akcjach ratowniczych. Wprawdzie Przewodniczący
przyznaje, że nie oznacza to jakoby stres zawodowy nie
istniał, jednak zapewnia, iż zawód ratownika wybierają
osoby o dużej wytrzymałości psychicznej, a reszty dopełnia samopomoc wzajemna.
Zestawienie zacytowanych opinii przedstawicieli policji,
straży pożarnej oraz środowiska ratowników medycznych
przekonuje, że pełne wdrożenie wsparcia psychologicznego w funkcjonowanie służb ratunkowych jest procesem
wymagającym czasu i stopniowego „oswajania” z przyjętymi standardami. W przypadku Policji i Państwowej Straży Pożarnej został on wszczęty, czego wyrazem jest podejmowanie tego zagadnienia np. na konferencjach. W grudniu 2008 r. w Szkole Głównej Służby Pożarniczej odbyła
się konferencja pn. „Kryzys i ochrona ludności – wsparcie
psychologiczne i zarządzanie informacją”. W spotkaniu
uczestniczyli funkcjonariusze służb podległych i nadzorowanych przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, psychologowie zatrudnieni w służbach, przedstawiciele szkół kształcących funkcjonariuszy, reprezentanci
wojewódzkich wydziałów bezpieczeństwa i zarządzania
kryzysowego, ośrodków interwencji kryzysowej i centrów
pomocy rodzinie oraz organizacji pozarządowych ratowniczych i humanitarnych współpracujących z Ministrem
Spraw Wewnętrznych i Administracji. Uczestnicy konferencji zgodzili się co do braku systemu pomocy psychologicznej. Wskazywano na akcje, w których pojawili się
psycholodzy policji, straży pożarnej czy wojska, jednak
zabrakło koordynacji ich działań. Zauważono też, że pomoc psychologiczna powinna być dostępna również po
zakończeniu akcji, i że powinno się nią objąć nie tylko
ofiary katastrof, ale i ratowników. W konkluzjach konferencji postuluje się m.in. o: „Stworzenie jednolitego systemu wsparcia psychologicznego”; „Podjęcie wspólnych
działań oraz współpracę specjalistów ze służb, zespołów
psychologów (wymiana doświadczeń) w celu przygotowania zmiany przepisów”; oraz o „Opracowanie jednolitych procedur działania i udzielania pomocy psychologicznej” [6].
Konferencja i przyjęte konkluzje świadczą o zauważanej
potrzebie doskonalenia systemu pomocy psychologicznej,
szczególnie w kontekście katastrof i innych, dużych akcji
ratowniczych. Jednak w odniesieniu do ratowników medycznych istotne byłoby też podjęcie tematu systematycznej pomocy psychologicznej (nie tylko uruchamianej
w trakcie szczególnych akcji). Brak rozstrzygnięć dotyczących tej kwestii może skutkować utrwaleniem fałszywych
przekonań wskazujących na uzasadnienia wsparcia psychologicznego jedynie w sytuacjach związanych z poważnymi wydarzeniami traumatycznymi. W rezultacie jednostka odczuwająca potrzebę wsparcia w innych sytuacjach może uznać, że problem stanowi jej wrażliwość bądź
też może podejmować próby zatuszowania problemu przy
pomocy mechanizmów obronnych. Jedynym, słusznym
rozwiązaniem jest oficjalne uznanie, że praca ratownika
medycznego wiąże się z dużym poziomem stresu, który nie
zawsze da się zniwelować dostępnymi przeciętnej jednostce sposobami i środkami. Samopomoc ratowników
jest istotna, jednakże bywają sytuacje, w których konieczny jest kontakt z profesjonalistą dobrze zorientowanym
w specyfice branży. Powinien być on dostępny, gdyż „łatwy dostęp do doradcy i pozbawiony aury niecodzienności
kontekst udzielania pomocy mają znaczący wpływ na jej
skuteczność” [2]. W świetle doświadczeń psychologów zaangażowanych w Policji i PSP, brak tej pomocy w stosunku
do ratowników medycznych jest już obecnie zaniedbaniem. Tak również należałoby skomentować prywatyzację
ratownictwa medycznego bez wcześniejszego ustalenia
pełnych standardów funkcjonowania tej branży. Tym bardziej, że na terenie Europy można znaleźć dobre przykłady
37
rozwiązań tego problemu: podsuwa się m.in. koncepcję
„tworzenia w miejscu pracy wspólnych struktur pomocy
psychologicznej dla różnych służb” [2]. Oczywistym jest,
że różnice organizacyjne w ramach służb ratowniczych
(prywatyzacja jednej z nich) przekreśla takie rozwiązanie,
zaś sytuację dodatkowo utrudnia fakt minimalizowania
problemu przez samych ratowników.
Powyższe względy obligują do uwagi dla zagadnienia pomocy psychologicznej w pracy ratowników medycznych.
Konieczne jest zdecydowane odniesienie się do stresu
w działalności służb ratunkowych i dostępności pomocy
psychologicznej, m.in. na płaszczyźnie edukacji – w systemie kształcenia ratowników medycznych. Jest to jedna
z możliwości na uwrażliwienie środowiska ratowników na
jego własne potrzeby. Wsparciem tak określonych zadań
może być również podjęcie badań na temat stresu i strategii
w jego opanowywaniu. Wyniki takich badań byłyby pomocne w rozeznaniu omawianych potrzeb i mogłyby zmotywować do otwartej dyskusji w środowisku ratowników
oraz poza nim. Brak takich bądź innych inicjatyw nasta-
wionych na identyfikację problemu i jego rozwiązania nakazuje postawienie pytania o konsekwencje obecnego stanu rzeczy: na ile sprzyja on sprawnym działaniom ratowników medycznych i na ile akcentuje znaczenie tych działań? Albo inaczej: na ile potrzebni są nam ratownicy przystępujący do zadań z pełnym zaangażowaniem i wrażliwością…?
L I T E RAT U RA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy: artykuły: Stres
oraz Stres związany z pracą zawodową; podstawowe informacje, dostępne
w: http://osha.europa.eu/pl [kwiecień 2009].
Hatherington A.: Wsparcie psychologiczne w służbach ratowniczych,
Gdańsk 2002, s. 67.
PAP: Policjanci coraz chętniej korzystają z pomocy psychologa, dostępny
w: http://www.psychologia.edu.pl [kwiecień 2009].
Świtalska A.: Stres – lekceważony przeciwnik, dostępny w:
http://www.strazak.org.pl [kwiecień 2009].
PAP: Rynek Zdrowia, Ratownicy medyczni w Łódzkiem nie chcą prywatnej konkurencji, dostępny w: www.rynekzdrowia.pl [marzec 2009].
MSWiA: Kryzys i ochrona ludności – wsparcie psychologiczne i zarządzanie informacją – konferencja naukowa, dostępny w: www.mswia.gov.pl
[kwiecień 2009].
YU. I. KUNDIEV1, D. V. VARYVONCHYK1, A. M. NAHORNA1, S. O. RYKOV2, N. A. OBUKHOVA2, A. V. BASANETS1,
T. D. KHARCHENKO1
1
2
SI Institute for Occupational Health of AMS of Ukraine, Kyiv, Ukraine
Kyiv City Clinical Eye Hospital Center for Eye Surgery, Kyiv, Ukraine
HIV/AIDS prevention at workplace
in the health system of Ukraine
Zapobieganie zakażeniom HIV/AIDS w miejscach pracy ukraińskiej służby zdrowia
Abstract:
Risks of occupational and non-occupational HIV/AIDS infection, adequacy, access and efficiency of preventive measures
for workers (health and engineering-technical personnel) of preventive treatment establishments of the health system of
Ukraine have been defined in the study. Recommendations have been developed for adapting of the system for
organization of preventing HIV/AIDS infection at workplace in the health system of Ukraine to international standards,
proposed by ILO, WHO and UNAIDS.
Streszczenie:
Badania dotyczyły określenia zawodowego i niezawodowego ryzyka zakażenia wirusem HIV/AIDS a także adekwatności
i skuteczności metod zapobiegania tym zakażeniom wśród pracowników (personel opieki zdrowotnej oraz inżynieryjnotechniczny) ośrodków profilaktycznych w ramach ukraińskiego systemu opieki zdrowotnej. Opracowano zalecenia dla
dostosowania systemu zapobiegania zakażeniom HIV/AIDS w miejscach pracy ukraińskiej służby zdrowia do standardów
międzynarodowych w tym zakresie zaproponowanych przez ILO, WHO i UNAIDS.
Key words: HIV/AIDS, prevention, labour sector, health system, workers
Słowa kluczowe: HIV/AIDS, zapobieganie, sektor zatrudnienia, system opieki zdrowotnej, pracownicy
38
The HIV/AIDS pandemic during the last decade has turned
to be one of the most serious problems of the society. In
countries, where this disease is widely spread, the
epidemic undermines the economics, making a threat for
safety and stability of the society [1].
The development of HIV/AIDS pandemic needs adoption
of the combined and urgent measures in all branches of the
vital activity. The pandemic causes heavy consequences
both for demographic and social and economic situations
in all countries of the world. Taking into account that
people of able-to-work age are mostly involved in the
epidemic process the sphere of labor incurs large losses
because of the epidemic. In view of the loss of the ability
and high mortality of working people in countries as well
as due to the loss of the work force in the labor sector and
the need to look after AIDS patients by family members,
the problem of HIV/AIDS prevention in the labor sector is
seemed to be expedient. Also, HIV/AIDS can result in
violation of main rights to labor, causing discrimination
and stigma of workers and people, who live with
HIV/AIDS or those who suffer from it. Actions undertaken
at workplace can help to control HIV/AIDS spreading and
mitigate their effect. These can be achieved through saving
employment and labor rights, providing social defense,
care, assistance and treatment, as well as by support in
prevention of HIV by informing, education and
communication at work place [2-5].
The highest risks of occupational HIV infection are
observed among workers of the health system, because of
a large number of occupational traumas and accidents,
recorded among medical workers and due to direct
contacts with blood.
Studies have been conducted on risk assessment of
infection in medical staff who have constant contacts with
blood of patients, when making injection with a needle, or
due to other traumatic skin damages, causing danger of
hepatitis B infection – 10-30%, hepatitis C – 4-7%, HIV –
0,3% [6-8].
In the world, by the present time (2008), HIV as an occupational disease, has been officially documented in nearly
350 medical workers, the number of those with virus
hepatitis B and C makes ten thousands individuals. By the
present day, in the Russian Federation 2 approved cases of
occupational infection of medical workers with HIV have
been recorded. However, only in 2007, more than 1000
russian nurses and doctors went through chemioprevention
using ART after accidental situations [9]. In Ukraine, over
the period of 1987-2008, 3 cases of occupational HIV
infection of medical workers were recorded (for the period
before 1997 – 1 case, 2004 – 1 case, 2005 – 1 case, thus
making 2,1 per 100 infected persons [10].
Main causes of HIV infection in medical workers are:
injections, using needles and injuring by instruments and
equipment, contaminated with blood or other biological
materials, containing probably an AIDS pathogen. Such
factors as stress, fatigue and mistakes, occurring during in
manipulations are results of work-related accidents due to
HIV infection [11].
Annual number of causal injections and other skin microtraumas in medical workers in the USA makes 600-800
thousands [12]. The majority of studies show that such
traumas occur mostly among nurses [13].
The studies conducted in East Africa according to “GERES”
Program showed that 30-40 work-related accidents per
year fall to 100 nurses. The studies carried out in US
hospitals showed that accidents or traumas at workplace
were recorded in 52% nurses and physicians. Causal
injuries with injections make 72% all accidents [14].
In 1997 the Centre for Disease Control and Prevention
of the USA received information on 6498 cases of skin
injuries in medical workers, caused by instruments
contaminated by HIV-infected blood. The development
of the infection was observed in 21 cases, contributing
to the average probability of contamination – 03%. The
following persons have the highest risk to be infected:
middle medical personnel – nurses working in out-patient
departments, who have contacts with HIV-infected
patients; operating surgeons and operating nurses;
obstetricians-gynecologists; pathoanatomists [15].
The studies conducted by the EU showed that among
23212 HIV-infected workers of the health system 196
(0,8%) supposed that they had been infected in the process
of their occupational activity, however only 41% cases
were confirmed by documents. In this, the highest risks of
occupational infection have been recorded in surgeons
(4,9%), in paramedical workers (policemen, rescuers)
(2,5%), dentists (1,2%), auxiliary personnel in clinics
(1,2%), nurses (1,1%) and general practitioners (1,0%) [16].
The combined medical and social studies on the
assessment of risks of HIV infection in medical workers
and estimation of the efficiency of preventive measures at
work place in the health system have not been conducted
earlier in Ukraine [11].
Also, one of important problems related to HIV/AIDS are
stigma and discrimination of HIV-infected persons and
those with AIDS diseases. They are associated with
infringement of main human rights, restriction of their
access to social and medical care, loss of job and social role
in the society, etc. [3-5]. In Ukraine there are no available
data on the level of stigma and discrimination of health care
workers.
The mentioned problems have been a prerequisite for
conducting a pilot study, the purpose of which was to raise
the efficiency of HIV /AIDS prevention at workplace in the
health system of Ukraine.
39
Tasks of the pilot study were as follows:
1. To analyze the national legislation of Ukraine on
protection of health workers from HIV infection at
workplace.
2. To define risks of HIV-infected individuals in staff of
model therapeutic and prophylactic establishments
(TPE) of the health system and to assess quality of risk
management, following the international standard:
«Joint ILO/WHO guidelines on health services and
HIV/AIDS» (2005).
3. To assess the conformity to the WHO standards (Clinical
protocols for the WHO European Region. HIV/AIDS
treatment and care: 13. Post-exposure Prophylaxis for
HIV Infection, 2006) and efficiency in realization of
actions on HIV prevention in health workers at
workplace in medical establishments.
4. To define the level of readiness to discrimination and
stigma in people infected with HIV and individuals with
AIDS (workers, patients), following recommendations
of UNAIDS/07.32E / JC1420E: Reducing HIV stigma
and discrimination: a critical part of national AIDS
programmes: a resource for national stakeholders in
the HIV response (2007).
5. To develop scientifically grounded recommendations on
realization of the policy and programs on HIV/AIDS
prevention at workplace in establishments of the health
system of Ukraine, based on the directive document
“Collection of practical rules of the ILO “HIV/AIDS
and a workplace”» (2001) and on the International
Guide «Joint ILO/WHO guidelines on health services
and HIV/AIDS» (2005).
Materials and methods
The pilot study covered two therapeutic and prophylactic
establishments (TPE) of the city Kyiv:
! State Institution «Institute for Occupational Health of
National Academy of Medical Sciences (NAMS) of
Ukraine (SI «ІOH AMSU») with Clinic for
Occupational Diseases, including administration
board, consultation outpatient department, 3 inpatient
departments (therapeutic, neurological, rehabilitation),
laboratory, general curative and engineering staff
(number of workers by the staff schedule by the moment
of the pilot study – 96 persons);
! Kyiv City Clinical Eye Hospital “Center of Eye
Surgery” (КCCEH «CES) – including administration
board, information-analytical department, two consultation outpatient departments (for adults and children),
one department for ambulatory treatment (laser methods
of treatment), one reception department, ten ophthalmologic departments for in-patient patients, three
operation units, one department for anesthetization and
rehabilitation, three departments of diagnostics and cure
and two engineering-technical departments (number of
workers by the staff schedule – 374 persons).
40
Studies were conducted using a questionnaire, providing
collection of the following information:
І. Information about a worker: sex, age, profession,
general work experience in the health system,
qualification level, membership in the branch-related
trade union, reference to administrative personnel.
ІІ. Risks of HIV infection: non-occupational and
occupational.
ІІІ.Prevention of HIV infection: keeping to work safety
regulations, related to his/her occupational duties;
providing actions on prevention of HIV infection in
therapeutical – prophylactic establishments (TPE),
keeping to measures for preventing HIV infections in
the case of an occupational accident; realization of
measures on personal prophylaxis of non-occupational
HIV infection.
ІV. Stigma and discrimination of HIV- infected people:
stigma of HIV- infected people (fear, shame, charge and
blame), discrimination of HIV-infected people
(physical and social isolation), verbal stigma, loss of
his/her social role, loss of the access to means of
subsistence and services), discrimination of HIVinfected health workers at workplace.
The total number of filled questionnaires in the study,
included in the statistical processing and analysis was 470,
making 81,0% of the total number of individuals working
by the staff schedule in the examined TPE by the moment
of the study, providing for high probability of the obtained
data in the epidemiological study of the working
contingents.
Women were prevailed (73,4%) among the examined
individuals, average age of workers was 44,9±0,6 years
(from 18 to 84). The largest examined group included
individuals of 30–59 years old (73,4%). Health care
workers prevailed (74,7%), among them – physicians and
nurses (63,8%). The average length of service in the health
system for the examined people made: for health care
workers – 20,0±0,7 years, for technical-engineering
workers – 8,1±0,6 years.
Almost all examined people (97,0%) were members of the
branch-related health trade union. 12,3% took leading
positions in TPE of various level: among health workers
these were chief doctor and his/her deputies, heads of
departments, senior nurses, matrons; engineers and
technicians (managers of different services) – 4,9%.
The study shows that there are correlations between the age
and length of service of workers as well as between the
length of service, level of qualification and occupational
groups. In view of the above, the level of qualification of
workers, specified by other medical and social indices
(length of service and occupation) was not taken into
account in the study.
The study was performed according to the International
Contract on collaboration with the International Labour
Office (Project ILO/GTZ No. 53060900916/9105297).
Results and discussion
Analysis of the national legislation on protection of
medical workers from HIV infection at workplace.
“Instruction on prevention of occupational HIV-infection”
is in force in Ukraine (Order N. 120 of the Ministry of
Health on 25 May 2000”, further – “Instruction”). In item
1.1 it is mentioned: “The control over safety of HIVinfected medical workers in the process of their
professional activity is laid down on a special Commission
of the TPE, the membership of which is approved by
a corresponding Order of the Chief Doctor”. However, its
staff is not regulated, the presence of it representatives of
the trade union and in other social occupational
associations is not specified.
In Item 1.2 the need to provide workplaces of TPE with
instructive and methodical documents is underlined (lists,
content and place of which are not indicated), first-aid kits
for emergency situations (content is specified), necessary
sets of medical instruments for a single use (content and
number are specified), means of disinfecting (list and
number are not specified). The lack of specification does
not allow to standardize organizational measures in
realization of primary prevention of occupational HIV
infection.
argument is used not soundly: ”before putting on rubber
gloves the skin near nails should be treated with 5% iodine
alcoholic solution”.
Item 3 of the Instruction presents measures concerning
“preventive measures in cases of injuring, contacts with
blood, biological fluids and biomaterials of HIV-infected
or AIDS patients” are mentioned. However, a modern
strategy of medical care is based on a high probability of
HIV infection for any person.
In accordance to Item 4.1. of the Instruction ”An accident –
it can be an injection, cut, contamination of mucous and
skin surfaces and other biological fluids”. In actions, laid
down in Instruction, directed at rendering first medical aid
in the case of a probable contact of a medical worker with
materials, containing HIV (accident) availability of some
old conceptions, which do not correspond to actual WHO
Recommendations on post-contact prevention of HIV-infection for the European Region.
The study revealed that, in general, national policy and
legislation of Ukraine provide for prevention of
occupational HIV-infection and the control of stigma and
discrimination at workplace and in the society. However,
the following measures require further improvement:
national registration of cases of HIV infection of the
population with due account of branches of economic
activity (by UN Classification – ISIC-2), employment
(ISCO), level of education ISCED-76); adaptation of the
acting Instruction of the Ministry of Health of Ukraine
on prevention of occupational HIV infection to WHO
standards; development and implementation of the system
of the national monitoring of cases of work-related
accidents, where there is a threat of HIV-infection.
Measures should be undertaken in order to prevent their
occurrence; elaboration of a branch-related instruction on
prophylactic actions, using antiretroviral (ARV) therapy.
In Item 1.3. it is mentioned that “… medical instruments,
including laboratory glassware, bed-clothes, apparatus,
polluted with blood, biological fluids… and things
contaminated with mucus, should be immediately
disinfected after using…”. However, in this item it is
mentioned that disinfecting takes place, excluding urine,
saliva, cleaning in the case of small number of viruses”.
However, there is a lot of situations in clinical practice,
when the mentioned biological fluids can content a large
number of blood or excretions from genitals, which can
contain HIV. Such exclusion decrease the efficiency of
primary measures of occupational HIV infection in
workers of medical establishments.
Risks of non-occupational HIV-infection of the TPE
personnel in the health system. It is established that among
TPE workers non-occupational risks of HIV-infection are
developed due to sexual route (men 56,8%, women 27,8%,
p<0,0001) and probable infection as a result of invasive
medical interventions, made in other TPE (64,8%).
Items 2.1-2.10 of the Instruction includes all necessary
regulations directed at prevention of traumas by medical
instruments. However, the need of the constant training of
medical staff in such regulations is not underlined. Also, it
is mentioned that only “brigades of ambulance and first aid
should are provided with containers made of materials for
collection of the disposed syringes, which cannot be
punctured (item 2.1.). This fact can mislead that all other
medical services don not require availability of hermetic
containers for collecting disposed syringes and other
medical instruments. In Item 2.3. the use of the following
The implementation of measures on prevention of sexual
HIV infection is far from being efficient. Only 56,8%
workers always use condoms in sexual relations, 21,8%
examined are ashamed to propose his/her sexual partner to
use condoms (women – 23,1%, men – 18,1%, p<0,01).
With the increase of the age and because of low level of
general education, the use of condoms by workers in
sexual relations decreases. The level of voluntary and
anonymous HIV examination of TPE workers is not high.
By the last year only ¼ health workers of TPE were
subjected to voluntary consulting and testing on HIV at
least once in their life.
41
Only 11,1% men and 16,3% women, working in TPE, were
subjected to voluntary examination on HIV in the last year.
Health care workers were tested more frequently in
comparison with the engineering staff. The relationship of
testing on HIV between men and women was almost equal.
Risks of occupational HIV-infection for the TPE personnel.
The study showed the availability of high risks of
occupational HIV infection in nearly 16% medical
workers. Such risks are occurred because of the following
factors: wounding with non-sterile needles, ampoules,
cutting or pricking instruments (15,4% examined persons),
direct skin or mucous membrane contacts of workers with
patients’ blood or other biological liquids (sperm, vaginal
excretion) – 12,0%, as well as directly in the process of
health care of HIV-infected individuals, patients with
AIDS – (11,6%) (Fig. 1).
It is found that the larger part of health workers (95%)
constantly keep to the following safety regulations,
directed at prevention of occupational HIV infection and,
also, prevention of HIV transmission to TPE patients: they
always use only disposable needles and syringes (98,3%);
make qualified disinfecting and sterilization of medical
instruments, equipment (97,4%) and linen (93,5%); wash
their hands with soap before and after manipulations
(95,7%); always throw out the used needles and instruments into hard water-proof containers, filled with disinfecting solutions (95,0%); keep to safety regulations, when
using sharp and cutting medical instruments (94,3%).
However, 1/3 medical workers of TPE do not always keep
to safety measures. 14,3% health workers, when doing
their job, being in direct contacts with blood, do not always
use individual protective means (overalls, aprons, rubber
gloves, masks and protective eye-glasses, shields, etc.).
They do not always properly dispose the used needles or
take them off from syringes without using any instruments
(66,4%), take off the used needles from syringes before
being disinfected. Cases of infringement are recorded more
often in men (Fig.2).
Fig. 1. Risks of occupational HIV infection among
examined TPE workers:
1 – injuring with non-sterile needles, ampoules, cutting or
pricking instruments; 2 – direct contact of skin or mucous
membranes of a worker with blood of patients or other
biological fluids; 3 – direct contact of the damaged skin of
a workers with biological fluids of patients (blood, sperm,
vaginal excretion); 4 –direct medical care of HIV/AIDS-infected individuals.
Risks of occupational HIV infection are more expressed in
male workers and are formed due to: injuring by non-sterile
needles, ampoules, cutting instruments (male – 22,9% of
the examined persons, women – 13,3%, p<0,001); directly
rendering medical care of HIV-infected individuals, AIDS
patients (men – 17,9%, women – 9,9%, p<0,001); in cases
of direct contacts of skin or mucous membranes of workers
with the blood of patients or other biological fluids (sperm,
vaginal secret) (men – 15,7%, women – 11,0%, p<0.05).
Occupational risks of HIV are recorded more often in
physicians (19,0-16,0%) and nurses (8,8-12,0%). All
occupational risks of HIV infection are mostly recorded in
workers aged more than 50 and with 11 years length of
service.
Assessment of the correspondence to WHO standards and
efficiency of realization of measures in prevention of HIV
infection at workplace in medical establishments.
42
Fig.2. Keeping to measures of HIV- infection prevention in
the examined TPE workers:
1 – workers, who, as a rule, wash their hands with soap
before and after manipulations; 2 – workers, who, as a rule,
use individual protective means in direct contacts with
blood (gloves, overalls, aprons, rubber gloves, masks,
protective eye-glasses, shields, etc.); 3 – workers, who, as a
rule, make a qualified disinfecting and sterilization of
medical instruments or equipment, which can be HIV
infected; 4 – workers, who always use only new disposable
needles and syringes; 5 – workers, who take many-times
used instruments only in cases of lack of disposable ones;
6 – workers, who, as a rule, throw away the used needles;
7 – workers, who, as a rule, take off needles from syringes
after usage before disinfecting; 8 – workers, who, as a rule,
throw away the used needles or instruments into hard
water-proof containers, filled with disinfecting solutions;
9 – workers, who, as a rule, keep to methods of safe use of
sharp and cutting medical instruments; 10 – workers, who,
as a rule, in the case of extreme situations, take off or cover
the used needles using instruments or caps; 11 – workers,
who took part in special training on prevention of HIV
infection at workplace; 12 – workers, who after using
medical instruments or linen, contaminated with blood, do
their disinfecting.
The TPE are often not provided with sufficient equipment
for prevention of occupational HIV infection: there is
a need in disposable instruments, lack of disposal needles,
means of disinfecting, containers for keeping the used
needles, syringes, instruments and personal protection
equipment. As a result, almost 20,0% health workers with
skin damages or skin hand diseases, rendered medical care
to patients without any protection (adhesive plasters, etc.),
so having a high occupational risk of HIV infection.
The majority of health care workers highly appreciate
the combination of prophylactic measures, aimed at
prevention of occupational HIV infection and their
implementation in TPE (93,6%). Including training in
work safety (97,1% workers), availability of a first-aid-kit
for urgent cases of occupational traumas or accidents
(94,7%), recording such accidents, when there is a threat of
a HIV infection (94,0%). Women assess the organization of
preventive actions to HIV infection more positively.
However, the study revealed significant shortcomings in
realization of measures in TPE, related to post-contact
prophylaxis of HIV infection in health care workers. It was
defined that only 16,2% health workers, in such cases when
there was a threat of a HIV infection at workplace, used
a first-aid kit in urgent cases. As a result of using the
Instruction on the first aid in cases of traumas or accidents,
acting in Ukraine at present and being not properly
developed, health care workers can be HIV infected at
workplace: they aspirate blood from wounds (24,9%),
squeeze or rub a damaged place (85,9%), treat it with such
antiseptic, which can irritate skin or mucous membrane
(ether, iodine, chlorohexidine, chloroamine) (96,4%),
cover the damaged place with a hermetic dressing (89,3%).
And in this, only 6,4% medical workers have recorded
cases of their occupational traumas or accidents and only
2,3% medical workers have addressed City Centre for
AIDS Prevention and Control for prophylaxis of HIV
infection, using АRТ (80,0% of them went through that
procedure).
Determination of the level of evident social and
psychological discrimination and stigma in HIV-infected
individuals and those with AIDS in workers of medical
establishments (collaborators, patients). Among ¼
workers examined in TPE, high level of readiness to stigma
and discrimination of HIV-infected patients and
collaborators has been stated. Main reasons of such
situation are: insufficient knowledge on that it is
impossible to be infected via saline, sweat, tears, urine,
faces from HIV-infected individuals – 51,7%; when they
together with HIV-infected people, visit swimming-pools,
bath, sports facilities, toilets – 40,0%; when they visit
a house of a HIV-infected individual, use foods prepared
by a HIV-infected person, play with a HIV-infected
child – 40,2%). They take the fact of HIV-infection psycho-emotionally (they are shamed when a health worker
is infected with HIV – 56,8%, when members of their
families are infected – 50,2%. They consider that
individuals with HIV infection should be ashamed of their
behavior – 58,4%). 17,9% health workers are fully
convinced that HIV- infected people should be isolated.
The higher levels of willingness to stigma of HIV-infected
people have been recorded in members of the staff which
has no medical education (junior assistants, engineers and
technicians), and this level increases with workers’ age.
Almost 20,0% examined workers mention their negative
life experience concerning discrimination of HIV-infected
individuals from other members of the society, among
them: concerning physical isolation, – 14,9%, verbal
stigma – 18,08%, loss of their social role and means of
subsistence – 17,6%, social and medical support – 16,5%.
Men more often mentioned that negative experience.
3,9% examined mentioned that there were HIV-infected
workers in their TPE. However, the rate of occupational
discrimination of HIV-infected individuals in the
examined TPE, is negligible. No less than ¾ health workers
mentioned the need to keep work places for HIV-infected
workers in the establishments, providing, however, their
withdrawal from doing manipulations in the process of
which other health workers or patients could be infected.
Nearly 21,0% examined workers expressed negative
attitude to HIV-infected collaborators (among them: junior
nurses – 25,6%, engineers and technicians – 13,8–55,6%.
6,5% workers mentioned facts of revealing medical secrets
on the HIV status of health care workers or patients in their
establishments. Such tendency prevailed among female
health workers. The discrimination of collaborators by the
forced testing on HIV was not found on the side of the
administration. The study shows that the tendency to
discrimination in respect of the obligatory testing of health
workers, when they address for medical care as patients to
other medical establishments, is still exist (11,5% workers)
(Fig. 3). The mentioned facts contribute to formation of
prerequisites for continuation of discrimination of HIV-infected individuals, because of the support of the
collective thinking on the need of their isolation.
Fig. 3. Discrimination of the examined TPE workers at
workplace:
43
1 – workers, who know that there are of HIV-infected
collaborators in their TPE; 2 – workers, who have
a negative attitude to HIV-infected individuals; 3 –
workers, who know about cases when medical secrets,
concerning HIV-infected collaborators or patients in their
TRE, have been revealed; 4 – workers, who are forced to
undergo examinations on HIV, when they address for
medical care.
Conclusion
The results of the undertaken studies showed the need for
implementation of further actions, aimed at raising the
efficiency of HIV-infection/AIDS prevention at workplace
in Ukraine in establishments of the health system and in the
labor sector, in general. They should be directed to
overcoming the following available problems and main
shortcomings through:
1. monitoring of the progress of HIV/AIDS epidemic,
with due account of economic activity of the population
and development of purposeful programs on
prophylaxis of HIV/AIDS in the labor sector;
2. development and introduction of the system of national
monitoring of occupational accidents, when there is
a threat of HIV infection and taking measures in order to
avoid them;
3. improvement of the system of stage-by-stage and
constant training of TPE workers on work safety,
directed at prevention of HIV infection and
intensification of the control over their quality and
efficiency;
4. adaptation of acting Ministry of Health instructions to
the WHO standards on prophylaxis of occupational
HIV infection in establishments of the health system
and in other occupational groups;
5. development and wide use of information with the
purpose to promote workers with high risk of
occupational HIV infection to voluntary and
anonymous testing on HIV;
6. raising the resource provision of TPE (material and
technical base, staff, finances) for implementation of
measures on prevention of occupational HIV infection
in TPE;
7. providing implementation of the system of the first aid
for workers, who received trauma or injury with high
risk of HIV infection at TRE, based on evidence
principles; improvement of the control of full and
objective record of cases of occupational traumas or
injuries with a high risk of HIV infection in TPE.
8. developing, implementation and control of the
efficiency of programs on prevention of stigma and
discrimination of HIV-infected individuals and workers
in public health establishments;
9. improvement of regulating, legal and organizational
instruments on recording cases of HIV infection as an
occupational disease.
44
It is planning to direct further scientific studies in Ukraine
to:
developing a system of national monitoring of HIV/AIDS
epidemic progress with
due account of the level of education and employment of
the population;
grounding standards on preventive measures concerning
occupational
HIV-infection; developing indicative indices for
assessment of the access and
quality of measures, aimed at prevention of occupational
HIV infection.
The results of the pilot study showed the need to conduct
further wide-scale studies on prevention of occupational
HIV infection in the labor sector.
REFERENCES
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
Lisk F.: HIV/AIDS and labor sector. A collection of ILO practical
regulations on the problem of «HIV/AIDS and labor sector» /ILO Global
Program on HIV/AIDS and labor sector. Geneva, ILO. 2002; 2 (in
Russian).
Balakireva О.N.: Analysis of social and economic consequences of
HIV/AIDS epidemic in Ukraine / О. N. Balakireva. ILO, 2002: 6 (in
Russian).
A close-up: AIDS and labor sector / Report on the global HIV/AIDS
epidemic-2002; Geneva:, 2003:111–116 (in Russian).
Code of ILO practical regulations on «HIV/AIDS and labor sector» /ILO;
Geneva: ILO; 2005; 44.
Social and economic consequences of HIV/AIDS epidemic in Ukraine:
new prognoses / Ukrainian Institute of Social Studies. Кyiv; 2003; 146 (in
Ukrainian).
Rates of HIV infection and hepatitis viruses in hematological patients and
medical staff of Hematological National Centre / Т. А. Тupoleva, А.V.
Somova, L. О. Grumbkova e.a. // Thesis of 14th Annual International
Conference «AIDS, cancer and social health».2005 (in Russian).
Henderson D. K.: HIV-1 in the health care setting // Principles and practice
of infectious disease: 4th ed. / ed.: G. L. Mandel, J. E. Bennett, R. Dolan.
New York, Churchill Livingstone, 1995; 2632–2656.
Tokars J. L.: Surveillance of HIV Infection and Zidovudine Use Among
Health Care Workers after Occupational Exposure to HIV-infected blood /
J. L. Tokars, R. Marcus, D. H. Culver. Ann. Intern. Med.1993; 118;
913–919.
Pereplyotchikov L.: When shining to others do not burn yourself (A discussion with A. Bobrik, Deputy Director of the Open Institute of Health) /
L. Pereplyotchikov // Meditsinskaya gazeta. 2009; № 21; 2 (in Russian).
HIV-infection in Ukraine: Information Bulletin. MoH of Ukraine. 2009, №
31: 24 (in Ukrainian).
Terts М.: Medical workers of Ukraine as an occupational risk group of
HIV/AIDS. М. Теrts // HIV/AIDS epidemic. 2007; №1; 55–62 (in Russian).
Narsia R. S.: Preventive measures in risks of human occupational HIV
infection in medical establishments / R.S.Narsia // Glavnaya
meditsinskaya sestra. 2005; № 11;11 (in Russian).
Exellence Reference of Management of Occupational Exposures to HIV
MMWR. 1995; 44; 929 p.
Calfee D. P.: Prevention and management of occupational exposures to
human immunodeficiency virus (HIV) / D. P. Calfee. Mt. Sinai. J. Med.
2006; 73, No 6; 852–856.
Prevention of HIV-infection, including medical workers, at workplace:
Methodical recommendations. Minzdravsotsrazvitiya of the Russian
Federation; 2007 (in Russian).
Cichocko M.: HIV/AIDS in Healthcare Workers. Occupational Exposure
to HIV Does Occur / M.Cichocko. About.com. 2007.
AGNIESZKA LABUS
Silesian University of Technology, Faculty of Architecture, Department of City and Spatial Planning, Gliwice
Concepts of urban planning of the XXI century cities
in the context of ageing society
Koncepcje przestrzenne miast XXI wieku
w aspekcie procesu starzenia się społeczeństw
Abstract:
The article attempts to define the concept of formation the twenty-first century urban structures under the influence
of ageing population. In 2007, the World Health Organization (WHO) has published the “Global Age-Friendly Cities:
A Guide”, which set out a vision of modern cities - tailored to the needs of all residents, regardless of age, with particular
attention to the needs of the elderly people. In Europe in recent years, EU countries and the OECD have developed two
concepts of ageing: active ageing and ageing in place. These concepts are crucial for the future development of European
cities, as well as housing, services and transport. These two approaches offer a range of solutions for the creation of urban
space. This article analyzes the above concepts of ageing and attempts to find specific examples that reflect these concepts
in the context of formation the twenty-first century cities.
Streszczenie:
Artykuł jest próbą określenia koncepcji kształtowania się struktur miejskich XXI wieku pod wpływem procesu starzenia
się społeczeństw. W 2007 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wydała publikację „Global Age-Friendly Cities:
A guide”, w której określiła wizję współczesnych miast - dostosowanych do potrzeb wszystkich mieszkańców, niezależnie
od wieku, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb osób starszych. W Europie w ostatnich latach kraje UE i OECD opracowały dwie koncepcje starzenia się: active ageing i ageing in place. Koncepcje te są kluczowe dla przyszłego rozwoju
miast europejskich, a także polityki mieszkaniowej, usług i transportu. Te dwa podejścia oferują szereg rozwiązań w zakresie tworzenia przestrzeni miast. W artykule dokonano analizy powyższych koncepcji starzenia się oraz podjęto próbę
znalezienia konkretnych przykładów, odzwierciedlających powyższe koncepcje w kontekście kształtowania się miast
XXI wieku.
Key words: city, urban planning, ageing society, spatial concepts
Słowa kluczowe: miasto, urbanistyka, starzenie się społeczeństwa, koncepcje przestrzenne
In the last decades of the twentieth century, many towns
have been affected by the demographic crisis caused by the
prolongation of human life and a decrease in the number of
births. This phenomenon affecting particularly developed
countries such as Germany, Sweden, United Kingdom, and
Poland is called ageing of the society, and it is also
commonly called “demographic bomb”, “gray wave” or
“senior’s epidemic”. The effect of this phenomenon are
many changes taking place in various spheres of social life
including increasing demands of life quality, changing of
family patterns, better education and increased investment
in health and social care. Of a significant importance is the
fact that demographic trends vary between particular
countries, and aging is growing at different rate in various
countries. In the future, the social, economic and physical
effects of those major demographic changes will be of
a significant importance for the development of cities
and regions. Currently, unfortunately, the cities are not
adequately adapted for the needs of older people. That is
why a new look is necessary, which will positively
contribute to a better quality of life of all residents.
European Union countries are making significant strides in
politics, economics and management, to meet new
demands and expectations of future urban population.
Numerous projects aimed at countering the negative
effects of ageing population are developed. Thus, slowly,
new concepts and visions of the 21-st century cities are
created in terms of the challenges of an ageing society.
City and ageing
The process of ageing has a significant impact on the
development and renovation of the cities and urban areas,
and causes a number of issues outlined below, as described
by Professor Colin Fudge [1]:
1) There are many myths and stereotypes about older
people, imputing to them among other “resistance to
changes”. It is worth noting that today the elderly
45
people are a social group, which is heterogeneous and
very differentiated in regard to the requirements of life.
2) Changes in demographics – ageing of society caused
major structural changes in the cities. The question
arises: how cities should be planned and how to
approach urban design, including the ideas of
“Universal Design” or “Design for All”?
3) The general desisting from an idea of construction of
large institutional buildings for the benefit of small
apartments, integrated with the urban fabric. The
construction of such housing should be supported by
new technologies and a flexible system of social
welfare integrated with local access to employment,
public space and transport.
4) Dissemination of innovation and experimentation, in
city urbanism and urban policy. Both old and new
housing should be adapted to the needs of an ageing
population, supporting small residential units with easy
access to public spaces and public transport as well
as with improvement of home care. The essence is
a prudent and thoughtful planning of housing for the
elderly people in various spatial scales (region - the city
- a district).
Actually in Europe dominate two concepts of ageing of
society developed by OECD countries in 2003 (Fig. 1):
1) Active ageing
2) Ageing in place.
Fig. 1 The concepts of aging in spatial context according to
OECD [2] (in own modification)
urban infrastructure for easy and rapid translocation both in
the city and beyond it.
The concept of active ageing
According to the World Health Organization (WHO)
active ageing is defined as the process of optimizing the
relationship between health, participation in social life
and safety in order to improve the quality of life of older
people [3].
The concept of active aging has been developed by the
European Commission and it is used in human resource
management. This concept refers to the extension of the
work activity of people of retirement age as long as
possible and to adapt working methods to the employee's
age [4]. The extension of a period of the productive life and
activity of older people as well as their participation in a
social and economic life can bring benefits not only the
country's economy, but also for the citizens, enjoying
greater retiring pension and longer intellectual efficiency.
The studies have shown that older people living in the
twenty-first century stay active for much longer time than
in previous years, seeking a better quality of life. WHO
organization has adopted the term “active aging” to give an
expression to the fact that ageing should be an active
process of achieving a better quality of life for people in
advanced age. The word “active” refers not only to
physical activity or participation in the labor market but
also to a continuous participation in a social, economic and
spiritual life, as well as to participation in public affairs. In
turn the word “health” refers only to physical, mental and
social welfare as described by the WHO definition.
Basic areas of active ageing are shown in the diagram
below (Fig. 2) [4].
These concepts are a basis for the development of
housing policy and services as well as for spatial planning.
Politics of ageing in place and active ageing propose
comprehensive actions, instead of the segmentation of the
social politics as it analyse the individual needs and
abilities of older people, and also the way of spending free
time by these people [2].
The concepts of ageing developed by OECD countries,
have a direct influence on the formation of ageing cities.
They contribute to creation of specific spatial activities.
The concept of ageing in place, helps to create a compact
and comprehensive urban tissue (compact city), where
most of the functions are located nearby the residence,
without the need for construction of extensive
infrastructure. In turn, the concept of active ageing,
enforces the need to locate new functions, enabling leisure
activities, as well as creating a well-developed network of
46
Fig. 2 Determinants of active aging [4] (in own
modification)
Active ageing in the context of urbanism of twenty-first
century cities could mean a vision of active, enjoying their
life senior citizens, who have no qualms about the
abandonment of their house and changing a current
lifestyle to a more mobile, giving them more freedom,
satisfaction and a chance to explore the world. An example
of such a concept of active ageing could be a new form of
urbanism, called RV Urbanism.
Example 1
Nomadic Network Urbanism of the Senior RV
Community (Fig. 3)
Fig. 3 An example of the concept of RV Urbanism [6]
The theory of RV Urbanism, which was introduced by
Buckminster Fuller in 1963, preached an original understanding of urban planning, different from the traditional
one [5]. According to Fuller, in the modern world the
concept of permanent urban space is becoming obsolete
and it should be replaced by urban planning, which is not
associated with a particular place, but is mobile, forming
a “network of nomadic mobile objects”, operating on
a global scale, linked by invisible radio waves [6].
This new look at urban planning, created by Fuller is
now, after more than thirty years, again intensively
re-developed.
One of examples of the practical use of this concept,
described by Deane Simpson [6], is a “the Senior RV
Community” in the United States, who has created
a “network of an urban nomads”, that is opposed to the
traditional model of urban planning, because it is
characterized by mobility, informality, lack of a hierarchy
and a network structure.There are three basic categories of
nomadism: hunters, shepherds and wanderers. Recently,
a fourth category of nomadism has been introduced by
Deane Simpson – recreational nomads, that arose in the
context of demographic, sociological and cultural changes.
It is created by the population of the New Third Age,
so-called young-old – older people who are not employed
or retired and have a good health, thus having an
opportunity to live a life of a mobile style [7].
Figure 4 shows a practical example of the concept of RV
Urbanism in the U.S. based on the recreational vehicle
(RV) for the elderly people.
The social group that uses this form of residence are the
American retired that do not like a static form of spending
leisure time, who prefer an independent and wandering
lifestyle, are fond of spontaneous meetings, and who
leave their homes for the benefit of “recreational vehicles”.
They create online, by means of a web communication
capabilities, special clubs, which currently have more than
one million members, who meet together every year at
conferences, joint dinners and outdoor fires.
A comparison of a traditional urbanism of a typical Polish
city with the idea of RV Urbanism is presented in Fig. 5
and 6.
RV Urbanism contributes to the creation of temporary
spatial structures. Such form of urban planning shapes in
the area constantly changing space without permanent
buildings.The vision of retirement in the new generation of
older people is a continual holiday, offering stimulating,
rejuvenation and escape from the problems of everyday
life [9]. The conditions, which provides RV Urbanism
promote staying away from home, and practicing a tourism
and enable fighting against boredom, alienation and
depression of older people. However, this trend represents
an escape from participation in social life and from
accountability, which contradicts the idea of active ageing.
A “holiday” model designed for retirees should not be
treated as the main model of development of the New Third
Age urbanism, but as a new form of identification, a way of
life and social connections, as well as a new spatial form of
formation of urban planning linked to a tourism and leisure
activities.
The afore-mentioned example of the concept of RV
Urbanism argues, that “older people are the demographic
group that contributes to the most radical experiments of
modern urbanism” [6].
The concept of ageing in place
Ageing in place is a concept, that favors staying of the
elderly people in their former communities of residence,
without necessity to move up in elderly age to the centers
of an institutional nature. In this concept a leading role
play: an improvement of housing conditions, a modern
design, an availability of all services which are associated
with mobility of older people and maintaining the
appropriate degree of their physical and mental efficiency,
as well as an increase of quality of life.
The concept of aging in place is very different from
traditional politics, where the aging and housing were
usually considered in the category of the sector, with taking
no account of major spatial issues. Currently, OECD
countries in their policies are geared towards
a comprehensive look at ageing, identified as the links
between housing, a provision of services and an access to
47
Fig. 4 Vehicle RV with satellite antenna (left side) and a map of satellite links (right side) [7]
Fig. 5 Urbanism of typical Polish city
Fig. 6 Urban planning in line with the concept of RV
Urbanism – Quartsite, Arizona 2008. Photo:
Deane Simpson [8]
urban facilities suitable for this social group, taking into
account economic and cultural possibilities of the older
people and treating them as a key partner in a society. This
view affects the transformation of the city, in particular
through an integration of the system of services and
shortening of spatial distances, that may contribute to
a formation of more compact and dense urban tissue in
a development of the future cities (Fig. 7), thus supporting
economic growth and revitalization of urban areas [2].
The expression of the concept of ageing in place is the idea
of the “gentle city” (a delicate, sensitive city) – the city
adapted to the needs of the elderly people, which was
defined during “Women in the City Conference” organized
by the OECD [2]. The older urban dwellers have worse
physical fitness than the average young, healthy persons,
so the city must be particularly sensitive to their needs.
“Sensitive City” may become more attractive for all its
citizens due to a wide range of different types of housing
opportunities and providing an appropriate care for the
residents at every stage of their lives: the intergenerational
apartments, housing for retired and disabled people,
housing with availability of services such as nursing and
medical care, etc. The bigger attractiveness of the city can
be also achieved by adapting the urban environment for the
elderly people needs as a result of new forms of urban
planning (playgrounds for seniors and integration spaces
Fig. 7 Transformation of „typical” city into „compact” city
(own elaboration)
48
located in the city), new functions (special locations for
services assigned primarily to the elderly people) or a new
design, that contribute to creation a more accessible,
integrated urban space, with respect to the natural
environment (the idea of “Design for All” and “Universal
Design”).
The concept of ageing in place forces conducting of
a politics oriented towards an appropriate adaptation of
the cities for the future urban residents of older generation,
but, what is of a great importance, the formation of the
“sensitive” and “compact cities” contributes to a development of a life environment favorable for all residents.
An example of a new urban form developed in the 90s of
the last century, that promote the ideas of ageing in place in
the cities are theme parks, together with the function of
housing for the elderly people.
Example 2
A specific example of urban planning policy, that promotes
ageing in place, described by Simpson in the article:
“Grayscale Urbanism: Cities for the New Third Age” as
a case study, is a theme park Huis Ten Bosch in southern
Japan.
Huis Ten Bosch is a theme, cultural park located near
Nagasaki, which was opened in 1992. It occupies an area of
151 hectares. The park Huis Ten Bosch is a town-planning
foundation, which is a replica of the historic Dutch town,
reconstructed using the characteristic Dutch bricks [9].
A genesis of the creation of the park is linked to the interest
of the Netherlands among the Japanese, which was
developed as a result of lively trade relations between
Japan and the Netherlands in the times of Edo Dynasty,
ruling from the seventeenth to the nineteenth century. At
that time Japan was closed for contacts with the Western
world, except for the Netherlands, who led the barter with
Deshima, a small island near Nagasaki, located just 36 km
from the current theme park [9].
In the park Huis Ten Bosch the typical urban layout of the
Dutch city was preserved, with the copies of famous
buildings: the market and town hall of Gouda, Nijenrode
Castle, located near the Brooklyn and the Huis Ten Bosch,
the summer residence of the Dutch royal family located
near The Hague (which gave a name for the park) (Fig. 8).
Huis Ten Bosch is a combination of a theme, cultural park
with a housing community, designed especially for persons
of retirement age.
The main residential area in the park is a residential quarter
Wassenaar, located between the main entrance and the
squares of Kinderdijk and Maurits, in which 120 villas
were built (Fig. 9).
The inspiration for their creation arose from the buildings
located on the bank of a canal in Wassenaar, a town located
in south-western Netherlands, made of a red brick and
characteristic tile fragments used to decorate the walls of
houses, with small gardens arranged along the street and
large gardens with a landing-place for private boats located
on the bank of a canal. Permanent residents of this area
have unlimited access to public spaces with shops,
restaurants and other available functions.
The space of a theme park acts as an “urban living room”,
where people spend their time in Dutch cafes, restaurants,
parks, shops and participate in many other cultural events
and activities, that are offered to them by the park without
necessity to move out of the area of their residence.
In many cities all around the world there are different forms
of amusement parks similar to the Huis Ten Bosch, designed for different age groups, such as the original Coney
Island, “Venice”, acting as amusement grounds (lunapark),
aimed mainly at young people or popular Disneylands,
founded at the suburbs during the so-called “baby boom”,
which are amusement parks aimed at young families [9].
In a case of the formation of the Huis Ten Bosch an
important role was played by demographic changes and
ageing of a population in the late twentieth century.
According to Miodrag Mitrasinovic, at the end of the 90s of
the twentieth century in the United States the theme
parks were built, which set out the need for more
sustainable entertainment offering a greater emphasis on
the demonstrations and street performances considered
as an entertainment of higher quality in relation to
an aggressive entertainment in the early 90's. In the Huis
Ten Bosch a balanced type of entertainment is offered, that
includes among others: visiting museums, diverse cultural
programs, seasonal activities associated with plant
cultivation and crops and other specific activities targeted
at older people [9].
The theme park has developed a “third culture” as the Dutch
town-planning has been “teleported” to Japan. This type of
urbanism can be colloquially called “Frankensteinian
Urbanism” (Fig.10), since only the structure of the Dutch
city was moved, without any conditions and problems
typical for a western city, such as homelessness, drug abuse
and hooliganism. Such form of urban space seems to be
untrue, striving to create an ideal environment. The older
people experience here an endless vacation, being
simultaneously both at home, and also on the way [9].
The urban form of the Huis Ten Bosch has several advantages and disadvantages (according to D. Simpson) [9]:
! it promotes the integration and safety (as the site that is
under constant control and surveillance) and it prevents
a social exclusion,
! it eliminates the difficulties and costs associated with
a travel (promoting the idea of ageing in place),
! it is primarily targeted to the older persons with large
financial possibilities,
49
! it may cause social criticism resulting from the isolation
of a population living inside the park (life behind the
gate, creating ghettos),
! combining a function of an amusement park and
a housing for older people raises some concern, because
there is a risk of the popularity of this model as the only
form of creation of the life environment for the elderly
people in the contemporary and future cities.
Conclusion
Worldwide research is being conducted to determine the
best concepts of a formation of the twenty-first century
cities. Among these concepts one can distinguish the
following: afore-mentioned Compact City, Healthy City
[11], Eco City, a city of modern technologies (Digital City)
and a city that is friendly for people of all ages (Age-Friendly City) [12]. These concepts are designed to
achieve one goal, to create cities that cope with the
demands of all residents.The cities should be tailored to the
needs of all residents (including elderly people) and readily
available as in the case of the concept of ageing in place.
Properly developed communication network between the
towns should provide for older people also a possibility of
translocation beyond the borders of the city (active
ageing). The older people should feel that their cities are
attractive, friendly and safe. Currently, many modern cities
require intensive renovation in order to secure a high
quality of life for the people of all ages.The above-mentioned ideas of the proposed solutions for
contemporary urban planning, arising from the various
concepts of ageing of a society, show how many different
lines of thinking are related to the twenty-first century
cities formation. In order to develop optimal concepts of
urban development, taking into account the observed
demographic trends, it is necessary to arouse an interest of
specialists in many fields in the subject, because the
problems connected with the issue of cities of the future are
complex and interdisciplinary.
contemporary challenges, that are associated with the
process of ageing of society.
L I T E RAT U RA
[1]
Fudge C.: Defusing the demographic time bomb: urban design for longer
life. Urban Design Quarterly 2003; 87:28-32.
[2] Organization for Economic Co-operation and Development: Ageing,
housing and urban development. OECD Publishing, Paris 2003.
[3] Aktualności WHO. 1 października - Międzynarodowy Dzień Osób Starszych 2004, available in: http//www.un.org.pl [16.12.2010].
[4] World Health Organization: Active ageing: a policy framework. WHO
Press, Geneva, 2002.
[5] Fuller B.: 1963 Delos 1 Conference. W: Wigley M. (ed.) Network fever.
GreyRoom04, MIT Press, Cambridge MA 2001.
[6] Simpson D.: Leisure Nomads of the New Thirs Age: Nomadic Network
Urbanism of the Senior RV Community in the US. Urban Transformation,
2007:268, available in: http//www.holcimfoundation.org [16.12.2010].
[7] Simpson D.: RV Urbanism: Nomadic Network Settlements of the Senior
Recreational Vehicle Community in the US, Temporary urbanism between the permanent and transitory. Materiał z warsztatów Holcim
Forum 2007:369-382, available in: http//www.holcimfoundation.org
[16.12.2010].
[8] Simpson D.: Nomadic Urbanism: The Senior Full-time Recreational
Vehicle Community. INTERSTICES, Auckland 2009:34-46.
[9] Simpson D.: Urbanism of the permanent tourist. Exotic urbanism. MONU Magazine on Urbanism 2009;9: 56-67.
[10] Simpson D.: The endless vacation. Volume 2009;20:34-37.
[11] Lawrence R.J., Fudge C.: Healthy Cities in a global and regional context.
Health Promotion International 2009;24:11-18.
[12] World Health Organization: Global Age-friendly Cities: A guide. WHO
Press, Geneva 2007.
The subject that is taken up in the article still requires a lot
of research related to seeking a concept of urban planning
and renovation, in order to find optimal solutions for
Fig. 8 Thematic Park Huis Ten Bosch, Japan [10]
Fig. 9 Residential quarter Wassenaar. Park Huis Ten
Bosch, Japan [9]
Fig. 10 „Frankensteinian Urbanism”.
Park Huis Ten Bosch, Japan [10]
50
51
15. Manuscript structure:
Guidelines to Authors
1. The periodical Journal of Ecology and Health is a two-monthly which
publishes research articles and reviews from the broadly understood area
of ecology, with special focus on sustainable development and health as
well as other closely related disciplines.
2. Manuscripts published in the Journal of Ecology and Health become the
property of the Publisher and the Editor. Reprinting in full or in fragments
as well as translation into another language requires a prior written
consent issued by the Editor.
3. Manuscripts describing research on humans must meet the requirements
of the Declaration of Helsinki. In the case of research with the use of
animals the rules must be followed which are set up in the
Interdisciplinary Principles and Guidelines for the Use of Animals in
Research, Testing and Education issued by the New York Academy and
Sciences` Adhoc Committee on Animal Research. Information on
observing these rules must be included in the manuscript. Research
addressing humans or animals must be subject to a prior approval by the
local Ethics Committee which must be also indicated in the text of the
manuscript. Information on the informed consent of the patients to
participate in the research should be enclosed as well.
4. Authors of research works are obliged to disclose any financial
relationship towards a company which product is described in the article
or a competitive company. This information will not be published neither
will influence the decision on the publication of the article.
5. Each manuscript submitted for publication must include a statement of the
Author (Authors) that the text has not been published before or submitted
for publication to Editor of another journal. The statement should also
include information on the free of charge transfer of copyrights to the
publication and dissemination of the materials on the Publisher (in line
with Article 50 of the Act on Copyrights and Related Rights Act) if the
manuscript is accepted for publishing. At the same time the Author
(Authors) are obliged not to publish the article anywhere else in any
language without a written consent of the Publisher.
6. A written consent of the Publisher and the Authors of the original article
for reprinting must be attached to any materials published before.
7. The Editor does not take any responsibility for the opinions expressed in
the articles or advertising materials.
8. The Editor reserves the right to select manuscripts for publication in
subsequent issues.
9. The Editor reserves the right to shorten the texts and introduce relevant
stylistic and nomenclature modifications into the text without contacting
the Author (Authors).
10. Articles are published in the Journal of Ecology and Heath free of charge
which means that the Authors do not incur any costs related to the
publication of the articles neither do they receive any remuneration for it.
11. All articles published in the Journal of Ecology and Heath are perreviewed.
12. Manuscripts for publication should be submitted to the Editor in an
electronic form under the following e-mail address: [email protected]
or by post under the following address:
The Cardinal August Hlond University of Education
in Myslowice
ul. Powstańców 19, 41-400 Mysłowice, Poland
13. Each manuscript should include:
Title in Polish and in English, the title should be short and express the
content of the article;
First names and family names of the Authors together with affiliations
(full names and complete addresses of the organizations);
Contact details of the Author to whom all correspondence will be sent
(name and family names of the Author, name of the organisation, address,
telephone and/or fax number and e-mail address);
Abstract (in Polish and in English);
Key words (in Polish and in English) – min 3 max 6 words;
Consent of all Authors for the publication of the manuscript;
A statement that the manuscript has been neither published before in other
journals or submitted for publication to another Editor;
Information on the transfer of the copyright on the Publisher;
Information on the funding sources.
14. The manuscripts should be written in Polish or in English.
52
Research articles
Text – the research article should be divided into the following sections:
Introduction, Materials and Methods, Results, Discussion, Conclusions.
Abstract – should be structured of the following four paragraphs:
Introduction, Materials and Methods, Results, Conclusions.
Case studies
Text – a concise description of the case together with the results of the
laboratory research, initial recognition and the differentiation diagnosis,
final recognition proved by the documented result of a histopathological
test.
Abstract – a short summary of the article without the need to make
a division into paragraphs as indicated above
Reviews
Text – a proposed structure includes division into: Introduction and Final
Conclusions (Summary)
Abstract – a short summary of the article without the need to make
a division into paragraphs as indicated above
16. Length of the Manuscript: preferred length of the text
17. Literature – it must contain a specification of all literature sources
mentioned in the text in order of their appearance. Subsequent numbers of
the literature sources mentioned in the text should be provided in square
brackets.
Journals – the following literature source number, family names and
initials of the first names of the authors, title of the article, title of the
journal, year, volume, number of the first and last page of the article.
Example: [1] Brault D., Vever-Bizet C., Dellinger M.: Fundamental
aspects in tumor photochemotherapy: interactions of porphyrins with
membrane model systems and cells. Biochimie 1986; 68: 913-921.
Books – the following literature source number, family names and initials
of the first names of the authors, title, publisher, place and year of publication.
Example: [2] Buchowicz J.: Biotechnologia molekularna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
A chapter in a book – the following literature source number, family
names and initials of the first names of the authors, title of the chapter,
family names of the authors of the book (editors) , title of the book,
publisher, place and date of publication
Example: [3] Ziółkowski M: Zarządzanie strategiczne w polskim
samorządzie terytorialnym, W: Zalewski A. (red.). Nowe zarządzanie
publiczne w polskim samorządzie terytorial-nym, SGH, Warszawa 2005.
Text from an internet page – the following literature source number,
family names and initials of the first names of the authors, web page
address, date of downloading in square brackets. If the text has no author
or title – web page address and the date of downloading in square brackets
Example: [4] Nowak J.: Co nowego w polskiej historiografii, dostępny w:
http//www.gazetawyborcza.pl/wydawnictwa_naukowe [downloaded on
12.07.2008].
Example: [5]: http//www.epa.gov [12.07.2009].
18. The text should be written in WORD format with “doc” extension. It is
recommended to use standard fonts, size 12 points.
19. Tables – may be included in the same file as the manuscript.
20. Pictures and photographs can be made be in colour or black and white.
They should be attached as separate files and saved in JPG format of the
highest possible resolution. They should be numbered with Arabic
numerals according to their order of appearance in the text, relevant
references to the pictures and figures should be made in the text. The
descriptions should be made in Polish and in English.
21. Acronyms – should be spelled out when they appear in the text for the first
time.
22. Results of laboratory research, norms and standard deviations must be
expressed in units of the International System of Units SI.
23. After publication of the article each Author receives one author’s copy of
the journal free of charge.
Redakcja

Pobierz artykuł z działu „Ochrona Środowiska w woj. Śląskim”

Transkrypt

Podobne dokumenty

Wydanie grudniowe - Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Chojnie

Pobierz ulotkę

nr 22/2013 SZPITAL NA PLACU KASZUBSKIM